мемлекет тарихы история государства № 3, 2019 · 3 мемлекет тарихы история государства № 3, 2019 Бауыржан

1

мемлекет тарихы история государства № 3, 2019

2

№ 3, 2019 мемлекет тарихы история государства

Буркiтбай Ғелманұлы Аяған – мемлекет тарихы институтының директоры, т.ғ.д., профессор, редакциялық алқаның төра-ғасы

БАС РЕДАКТОР ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА: РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Амангелді Нұркейұлы Қашқымбаев –мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, т.ғ.к., доцент

Ерлан Бəтташұлы Сыдықов –л.Н. гумилев атындағы еуразия ұлттық университетінің ректоры, т.ғ.д., профессор, Қр ҰҒа академигі

Мырзатай Жолдасбекұлы Жолдасбеков – Қорқыт ата ғылыми-зерттеу орталығының басшысы, филол.ғ.д., профессор

Вадим Винцерович Трепавлов – рҒа ресей тарихы институтының бас ғылыми қызметкері, ресей халықтар және этносаралық қатынастар орталығының жетекшісі, т.ғ.д., профессор (рФ)

Наиля Ермухановна Бекмаханова –рҒа ресей тарихы институтының бас ғылыми қызметкері, т.ғ.д., профессор (рФ)

Роман Юлианович Почекаев – санкт-Петербург қаласындағы Ұлттық зерттеу университетінің «Жоғары экономика мектебі», мемлекет және құқық тарихы мен теориясы кафедрасының меңгерушісі, з.ғ.к., доцент (рФ)

Даниял Сайдахмедович Кидирниязов – рҒа дағыстан тарихы институты ғылыми орталығының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор (рФ)

Меруерт Қуатқызы Әбусейітова –р.Б. сүлейменов атындағы Шығыстану институтының бөлім бастығы, т.ғ.д., профессор, Қр ҰҒа корреспондент мүшесі

БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

3


Бауыржан Әбішұлы Байтанаев –Ә.х. марғұлан атындағы археология институты-ның директоры, т.ғ.д., профессор, Қр ҰҒа корреспондент мүшесі

Тоураж Атабаки (Touraj Atabaki) –халықаралық әлеуметтік тарих институтының орталық азия және таяу Шығыс бюро меңгерушісі, PhD, профессор (Нидерланды)

Жəкен Қожахметұлы Таймағамбетов –Қазақстан республикасы Ұлттық мұражайының бас ғылыми қызметкері, т.ғ.д., профессор, Қр ҰҒа корреспондент мүшесі

Әлихан Мұхамедияұлы Байменов – мемлекеттік қызмет саласы бойынша аймақтық хаб басқарушы комитетінің төрағасы, тех.ғ.к.

Сергей Федорович Ударцев – Қазақ мемлекеттік заң университетінің Құқықтық саясат және конституциялық заңнама Ғылыми зерттеу институтының директоры, з.ғ.д., профессор, Қр Әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі

Борис Әлікенұлы Жапаров – техника ғылымдарының докторы, профессор

Ғани Мұқашұлы Қарасаев – мемлекет тарихы институты деректану, тарихнама және отан тарихы бөлімінің бастығы, т.ғ.д., профессор

Әлима Мүсірқызы Ауанасова –мемлекет тарихы институты Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму тарихы бөлімінің бастығы, т.ғ.д., профессор

Николай Сергеевич Лапин – мемлекет тарихы институты еуразиялық және саяси зерттеулер бөлімінің бастығы, т.ғ.к., қауымдастырылған профессор

4


Айгерім Беріққызы Сейфуллина – мемлекет тарихы институтының аға ғылы-ми қызметкері, әлеуметтік ғылымдарының магистрі

Қуат Мұхамедияұлы Саманбеков - мемлекет тарихы институтының ғылыми қызметкері, гуманитарлық ғылымдарының магистрі

Бауыржан Шаябиденұлы Ыдырысов - мемлекет тарихы институтының кіші ғылы-ми қызметкері, гуманитарлық ғылымдарының магистрі

Жабай Нұрмақұлы Қалиев – мемлекет тарихы институты Ғылыми-ақпарат бөлімінің бастығы, п.ғ.к.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ МӘТІННІҢ РЕДАКТОРЛАРЫ:РЕДАКТОРЫ ТЕКСТОВ НА КАЗАХСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ:

КӨРКЕМДІК РЕДАКТОР :ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ РЕДАКТОР :

ЖАУАПТЫ ХАТШЫ:ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ:

5


Мемлекеттарихы История государства ғылыми журналы научный журнал

Құрылтайшы: Қазақстан Республикасы Бiлiм жəне ғылым министрлiгi Ғылым комитетiнiң

«Мемлекет тарихы институты» мемлекеттік мeкeмeci

Учредитель: Государственное учреждение «Институт истории государства» Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан

Бас редактор Главный редактор аяған Б.Ғ. аяган Б.г.

Бас редактордыңорынбасары Заместитель главного редактора Қашқымбаев а.Н. кашкимбаев а.Н.Жауаптыхатшы Ответственный секретарьсейфуллина Ә.Б. сейфуллина а.Б.

Қазақ, ағылшын жəне орыс тілдеріндегі мəтіннің редакторлары

Редакторы текстов на казахском, английском и русском языках

ыдырысов Б.Ш. идрисов Б.Ш.саманбеков Қ.м. саманбеков к.м.

Көркемдік редактор Художественный редакторҚалиев Ж.Н. калиев Ж.Н.

Дизайн жəне верстка Дизайн и верстка

Мекен-жайы: Адрес:Қазақстан республикасы 010000,

астана қ., мәңгілік ел даңгылы, 8 үй, министрліктер үйi, 14 кіреберiс

республика казахстан 010000, г. астана, проспект мангилик ел, д. 8, дом министерств, 14 подъезд

тел.: +7 (717) 2740-168 тел.: +7 (717) 2740-168 Факс +7 (717) 2741-046 Факс +7 (717) 2741-046

е-mail: tarih_institut@mаil.ru е-mail: tarih_institut@mаil.ru http://www.history-state.kz http://www.history-state.kz

Журнал Қазақстан республикасының мәдениетжәне ақпарат министрлігінде тіркелген, 2008 ж.

02 желтоқсанындаесепке қою туралык үәлік № 971 7-Ж.

Қайта басуда, микрофильмдеу және көшірменіңөзге де үлгілерінде журналға сілтеме жасау

міндетті. Журнал редакциялық алқасының пікірі мақала авторларының көзқарасымен сәйкес

келмеуі мүмкін. мемлекет тарихы институтының баспасында

терілген. 010000, астана қ., мәңгілік ел даңгылы, 8 үй., министрліктерүйі, 14 кіреберіс

Басылым 100 экз.

Журнал зарегистрирован министерством культуры и информации республики казахстан 02 декабря 2008 г. свидетельство о постановке на учет - сми № 9717-Ж. При перепечатке, микрофильмировании и других формах копирования ссылка на журнал обязательна.мнение редколлегии журнала может не совпадать с точкой зрения авторов статей.отпечатано в типографии института истории государства. 010000, г. астана, проспект мангилик ел, д. 8, дом министерств, 14 подъезд тираж 100 экз.

6


МАЗМҰНЫСОДЕРЖАНИЕ

«Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі»

ПРЕЗИДЕНТ Қ.-Ж.К. ТОҚАЕВТЫҢ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНА ЖОЛДАУЫН ТАЛҚЫЛАУ

ОБСУЖДЕНИЕ ПОСЛАНИЯ ПРЕЗИДЕНТА К.-Ж.К. ТОКАЕВА НАРОДУ КАЗАХСТАНА

«Конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания Казахстана»

Дүйсен С.Ж. Әлеуметтік сала – Президент наза- рында....................................................................................8

Еңсенов Қ.А. Қазақстан халқының этносаралық келісім мәселесі..............................................................................11

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМГОСУДАРСТВО И ОБЩЕСТВО

Аминов Т.М. Н.д. ондасынов - видный государ-ственный и общественный деятель.................................14

Кемелбекова М.В. мәңгілік елдің болашағы - жастар............................................................................................32

Хамзина Қ.М. «елім, жерім, қазағым!» деген қос батыр - Ә.ермеков және Ж.тәшенов..........................................37

Черниенко Д.А. к дискуссии о казахстанской модели социального государства..................................................43

ТАРИХНАМА, ДЕРЕКТАНУ, ТАРИХИ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

ИСТОРИОГРАФИЯ, ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ, МЕТОДЫ ИСТОРИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ

Еңсенов Қ.А. Қаракерей Қабанбай батыр......................55

Ерімбетова Қ.М. Ғасырдың жүгін және мұңын арқалаған арыстар.............................................................70

7


Утемисов Б. отечественная история - основа национального кода...........................................................78

ЖАС ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ

Бадиев А.М. роль Первого Президента республики казахстан-елбасы Н.а. Назарбаева в развитии идеи «мәңгілік ел».....................................................................87

Сейфуллина А.Б. межнациональное согласие в процессе модернизации казахстанского общества.........94

ҒЫЛЫМИ ӨМІРНАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Шамиганова Г.У. Қасиетті - кісе белдік.......................100

реферативный обзор международной парламентской конференции «институт президентства: казахстанская модель» (Нур-султан, 27 ноября 2019 г.)......................................106

МЕРЕЙТОЙМЕН ҚҰТТЫҚТАУ ПОЗДРАВЛЕНИЕ ЮБИЛЯРА

Кантеева Қ. аяған Бүркітбай Ғелманұлының мерейтойына арнау...........................................................115

8


«Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі»

ПРЕЗИДЕНТ Қ.-Ж.К. ТОҚАЕВТЫҢ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНА ЖОЛДАУЫН ТАЛҚЫЛАУ

ОБСУЖДЕНИЕ ПОСЛАНИЯ ПРЕЗИДЕНТА К.-Ж.К. ТОКАЕВА НАРОДУ КАЗАХСТАНА

«Конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания Казахстана»

ӘЛЕУМЕТТІК САЛА - ПРЕЗИДЕНТ НАЗАРЫНДА

С.Ж. Дүйсен, Мемлекет тарихы институтының

жетекші ғылыми ызметкері

демократиялық елдерде жыл сайын мемлекет басшылары халқына жаңа жолдаулар арнайды. Қазақстан Президенті Қ.к.тоқаев Жолдауының мақсаты – Қазақстанның өткеніне сараптама жасап, бүгінгі және алдағы уақытта жасалу керек жұмыстардың басын ашып, алдағы істерге жол көрсету. Жолдауды талқылау барысында азаматтар арасында елдің сыртқы және ішкі саясаты туралы ақпаратталады.

Назар аударсақ «жолдау» сөзінің түбірі - «жол». яғни «жол сілтеу», «жол табу» деген мағынадан келіп шығады. Бұл халықпен сырласу, ақылдасу, халыққа Президент жоспарларын жеткізу деген сөз. Жолдаудың ең негізгі талабы – халықпен байланыс орнату.

2 қыркүйектегі «Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты Президент жолдауы қоғамда үлкен серпіліс туғызды. осы Жолдау арқылы еліміздің екінші Президенті экономикалық және әлеуметтік өмірде жасалатын реформалар арқылы қазақстандықтардың мұқтаждықтары мен тілектерін сезініп, оларды шешу жолдарын бағдарлап берді. саясаттанушылар бұл Жолдауды қоғамда халық пен билік арасын жақындастырар маңызды құжат деп бағалауда.

Қазақстан 20 жылға таяу уақыттан бері экономикалық жағынан тұрақты түрде үнемі даму үстінде екені көпшілікке мәлім. Қазақстан экономикалық күйзелістерге ұшыраған жоқ. Әлем елдері мұны «қазақстандық даму жолы» деп мойындады. Бұл бірқатар елдерге үлгі болуда. сондықтан да таяуда аҚШ-та БҰҰ-ның 74-ші сессиясында сөйлеген сөзінде Қ.к. тоқаев БҰҰ-ның өңіраралық тұрақты даму орталығын (мЦ ооН по Цур) Қазақстанда ашуды ұсынды.

9


азиядағы елдермен бірлесіп, экономикалық тұрғыдан бірін бірі қолдап, тәжірибе алмасып, аймақтың тұрақты дамуына септесейік деген идея ұсынды.

Қасымжомарт кемелұлы мемлекет басшылығына келісімен елдегі қоғамдық-саяси жүйені реформалауға және қордаланған әлеуметтік мәселелерді шешуге батыл кіріскені бәрімізге белгілі. Жаңа Президенттің келуімен еліміздің дамуының жаңа кезеңі басталды деуге болады.

Қоғамда үлкен өзгерістер жүріп жатыр. Шетелдіктерге жер сатылмай-тыны мәлім болды. соңғы жылдары билік пен халықтың арасындағы байла-ныс әлсіреп кеткені бәрімізге мәлім. сондықтан, Қасымжомарт кемелұлы жоғары буында кадрлық өзгерістер жасауда, командасын жасақтауды жалғастыруда.

ол президенттікке келгелі ақордадағы жауапты қызметтегілерді 3 рет ауыстырды. Бірқатар министрлер, әкімдер, Президент аппаратының жауап-ты қызметкерлері ауыстырылды және бұл іс әлі де жалғасуда. астаналық қала билігін іскер, әрі жас азамат алтай көлгіновке тапсырды. Жастардан кадрлар резервін жасақтау жүруде. Президент басшы қызметкерлерден азаматтардың сұранысы мен тілектеріне құлақ асуды талап етті. Әділ ашық, әрі әділ жұмыс жасауға шақырды.

Жаңа Президент халықтың билікке деген сенімін нығайту жолында тың істерді қолға алуда. аймақтарды аралап, қордаланған мәселелерді ше-шуге атсалысты. Нұр-сұлтан қаласы әкімі таңғы 7-дегі жұмысын қаладағы үлескерлердің құрылысы бітпей жатқан 76 үйлерін аралаудан бастағаны көпшілік көңілінен шықты. ал үлескерлер саны 14 мың екен. Қала әкімдігі азаматтарды қоғамдық қабылдауды көбейтті. Қала әкімдігі 3 айда 400 адам-ды қабылдағаны соның дәлелі. 13 шілдеде елорданың 8 әкімі тағайындалды. Қаланың 4 ауданының әкімдері бір күнде «ашық әкімдік» күнін өткізді.

Жаңа Президент демократияны қолдау бағытында тіпті халықтың митингілерге шығуына рұқсат беріп, жиындар өткізуге қалалардың орталық жерлерінен алаңдар бергізді. мәселен, алматы қаласында «сарыарқа» кинотеатрының сырты мен «Южный» паркін белгіледі. Әлеуметтік-экономикалық салаларда туындаған мәселелер болса азаматтардың билікпен келісіп, айғай-шу, даңғазамен, күшпен емес, ақылмен, сабырмен, диалог жолымен шешуге, келісім жолдарын іздестіруге шақырды.

сондықтан Президент үкіметтік емес ұйымдар, қоғамдық ұйымдар, БаҚ өкілдерінен құралған Ұлттық кеңес құру туралы шешім қабылдап, оның алғашқы ұйымдастырушылық мәжілісін өткізіп, іс-қимыл жоспарының жобасын да жасатты. министрлерге, облыс әкімдеріне, түрлі ведомство басшыларын халықпен кездесуге, олардың арыз-шағымдарын тыңдап, мұқтаждықтарын сөзбұйдаға салмай шешуді тапсырды. Әлеуметтік

10


желілерді пайдаланып, халықтың талап-тілектерін қарауды, тиісті шешімдер қабылдап жауаптарын беруді ұйымдастыра бастады. Бұл істе Президенттің өзі өнеге көрсетуде.

Әлеуметтік сала мәселесі кез келген мемлекет үшін маңызды, өйткені ол дегеніміз халықты баспанамен, жұмыспен қамту, жалақыны уақытында беру, жұмыссыздықпен, қылмыспен күресу. Қалаларда мектептердің жетіспеушілігін реттеу, мектептердің тарлығы немесе тозығы жеткендігі, оқушылардың үш ауысыммен оқуы, елді мекендер арасындағы жол қатынасының нашарлығы, азық-түліктің, дәрі-дәрмектің қымбаттауы, не-месе жетіспеушілігі, шалғай ауыл-селодан халықтың жаппай қалаларға қоныс аударуы т.с.с.

оған арыс қаласындағы апат қосылды, оның зардаптарын жою, қаланы қалпына келтіру жолындағы қауырт істер атқарылуда.

Президент әлеуметтік саладағы мәселелерге арнап 2 трлн теңге қаржы жұмсауды көздеуде. сол қаржының біразы жұмсалуда. аз қамтылған көп балалы отбасылар үшін 40 мыңнан астам жалдамалы пәтер салуды қолға алды.

Президент тапсырмасымен халықтың әлеуметтік жағынан аз қамтылған бөлігінің қарыз жүктемелерін төмендету, сөйтіп мыңдаған адамның қарыздарын кешіру қолға алынды. Ірі қалаларда азаматтар банктерден не-сие алып, тұрғын үйлер алуда.

халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін жаңа жұмыс орындары ашы-луда. Үкімет басшысының мәлімдеуіне қарағанда елбасы негіздеген «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 58-і орындалды. түйіндей келе айтарымыз - қазақстандықтар үшін өмір сүруге жайлы орта қалыптастыру - Президент Жолдауының басты бағыты екені анық.

11


ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОСАРАЛЫҚКЕЛІСІМ МӘСЕЛЕСІ

Қ.А. Еңсенов,Мемлекет тарихы институтының

жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2019 жылдың 2 қыркүйек күні Қазақстан халқына «Сындар-лы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» тақырыбында Жолдауын жолдады.

осы аталған Жолдаудың бірінші тарауында «Қоғамдық келісімді нығайту» деген мәселе бар. Президент Қ.к. тоқаев: «Әлеуметтік және этникалық топтар арасындағы келісім – бүкіл қоғамның бірлескен еңбегінің нәтижесі. осыған орай, саяси үдерістерді саралап, бірлігімізді нығайта түсу үшін нақты шаралар қабылдау керек. Қазақ халқының мемлекет құраушы ұлт екендігін бекемдеп, этносаралық татулық пен дінаралық түсіністікті қалыптастыра беруіміз керек», - деп әділ атап өтті.

Бұл өте орынды аталған өзекті тақырып екендігі анық. Қазіргі уақытта Қазақстан республикасында 18 миллион адам тұратын болса, олар 140 эт-нос өкілдерінен құралған. ал, республикада мемлекет құраушы ұлт, ол - қазақтар болып табылады.

12


республикамызда тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ұлтаралық қатынас және келісім мәселесі бірден жолға қойылған жоқ. Өйткені, жаңадан егемендік алған мемлекет өзінің даму жолын таңдауы қажет болды. осы уақытта шетелдік Збигнев Бежзинский сияқты кейбір саясаткерлер өзінің «великая шахматная доска» атты еңбегінде «еуразия Балқаны» деген атау-мен бірқатар елдердің өз алдына тәуелсіз ел болып тұра алмайды деген болжамын атап өткен болатын. ондағы елдердің қатарына өзге мемлекет-термен қатар Қазақстан мен түркия кірген. дәл сол тұста еліміздің кейбір облыстарында әртүрлі ұлт өкілдерінің арасында толқулар да байқалған. яғни, жаңадан тәуелсіздік алған мемлекет қай бағытта дамиды деген сұрақ туындады. Бұл заңды құбылыс еді.

Қазақстан республикасында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан ба-стап, ұлтаралық татулықты сақтауға бағытталған саясатты негіздеген Қазақстан республикасының тұңғыш Президенті - Н.Ә. Назарбаев бола-тын. мемлекет басшысы алғашқы сайлау алды бағдарламасында 1991 жылы және 1992 жылы «Қазақстан халықтарының форумында» этносаралық келісімді үйлестіретін орган қажет екендігін атаған.

міне, осы ойды Президент Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы жүзеге асырып, «Қазақстан халқы ассамблеясын» құрды. Бұл Қазақстан республикасы Президенті жанындағы консультативті-кеңесші орган қазіргі уақытта 20 жылдан астам уақыт көп жұмыстар атқарып келеді. оның облыстарда кіші ассамблеялар мен «достық үйлері» бар. олардың қарамағында әртүрлі эт-нос өкілдерінің мәдени орталықтары жұмыс жасап келеді. атап айтқанда, қоғамдық бірлестік ретінде құрылған әр этномәдени орталықтардың руха-ни жаңғыру мен халықтың дамуына қосып келе жатқан үлестері зор.

мысалы, республика бойынша кәріс және неміс ұлтының өкілдерінің этномәдени орталықтарының басын біріктіріп, ортақ жұмысты реттеп отыратын «республикалық ассоциациялары» бар. ал, шағын этномәдени орталықтарының өзі жексенбілік мектептер ұйымдастырып, жастарға тіл және салт-дәстүрді үйретумен қатар, мәдени іс-шараларды өткізуге көп қатысады. Әсіресе, олар мерекелік шараларда бас қосып, ұлттық салт-дәстүрлерін насихаттап келеді.

республикамызда тұратын әртүрлі этнос өкілдері тағдырдың жазуымен келіп қоныстанған. мысалы, сонау патшалық ресей империясы кезіндегі қоныс аударту, кеңестік кезеңдегі депортация мен тың игеру және тағы басқа науқандарда келді. Қазіргі уақытта олардың ұрпақтарының шетелдегі тарихи отандарына қайтқандары да бар. осында тұрақтап қалғандары қазақ халқымен этносаралық келісім мен татулықта өмір сүріп келеді.

Жалпы, қоғамдық келісім мәселесі әрқашан да өзекті мәселе болып келеді. Болашақта да еліміздің тәуелсіз ел ретінде өсіп, өркендеуі мен да-

13


муы үшін бірлік, татулық және этносаралық келісім сақталып, қазақ халқы өзге жұртпен бірлікте өмір сүруі қажет. ол үшін бірлескен ортақ мақсат пен мүдде, болашақ жоспарлар аясында өзара түсіністікте жұмыстар атқарылуы тиіс.

14


МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМГОСУДАРСТВО И ОБЩЕСТВО

Н.Д.ОНДАСЫНОВ - ВИДНЫЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙИ ОБЩЕСТВЕННЫЙ ДЕЯТЕЛЬ

Т.М. Аминов,старший научный отрудник

Института истории государства,доцент, кандидат исторических наук

Аннотация: данная статья посвящена раскрытию жизни и деятельно-сти видного государственного и общественного деятеля Нуртаса данди-байулыондасынова.он в общей сложности 25 лет находился на партийно-советской работе, из них 13 лет руководил Правительством республики. За этот период внес значительный вклад в развитие экономики и духовной сферы казахстана в советский период.

Ключевые слова: совнархоз, ирригация, мелиорация, исполнитель-ный комитет, министерство, депутат, техникум, институт, комсомол.

в истории казахского народа занимают свое достойное место крупные великие личности, чьи имена вписаны в нее золотыми буквами. относи-тельно выдающихся личностей хх века Первым Президентом рк – ел-басы Н.а. Назарбаевым было сказано следующее: «если же внимательно приглядеться к истории двадцатого столетия, то казахская интеллигенция породила немало выдающихся деятелей уже в первой трети столетия. есть порой незримые для постороннего или невнимательного взгляда каналы влияния интеллектуальных и гражданских уроков тех громких имен, кото-рые сегодня по достоинству должны быть оценены потомками, современ-ной казахской интеллигенцией. в начале двадцатого века задачу выработ-ки казахской национальной идеи взяла на себя духовно-интеллектуальная элита, выдвинушая идею национальной косолидации» [1, с.148]. яркими представителями казахской национальной интеллигенции той эпохи были султанбек кожанов, Назир тореқулов, гани муратбаев, садуакас оспанов, амин Жусупов, мухтар ауэзов и другие, достойным воспитанником и пря-мым продолжателем славных дел которых стал видный государственный и общественный деятель ондасынов Нуртас дандибаевич в советскую эпо-ху.

15


согласно собственноручно написанной самим Нуртасом ондасыно-вым биографии, он родился 26 октября1904 года в ауле ушкаик туркестан-ской области в простой крестьянской семье. лишившись родной матери Жумагуль в возрасте 3-4 лет, он воспитывается у второй матери даригуль. она была очень доброй, поэтому он рос, не зная разницы между родной матерью и мачехой. однажды даригуль, взяв Нуртаса за руку привела к аульному мулле и сказала следующее: «я привела нашего самого младшего сына, научите его чтению корана. При этом можете разумно применить и силу, лишь бы кости его были целы». Этот эпизод надолго сохранился в его памяти, как один из самых сложных моментов своей жизни. Полученные им тогда знания у муллы пригодились ему уже после выхода на пенсию, при написании арабско-персидского толкового словаря.

спустя несколько лет началась первая мировая война, на которую для выполнения тыловых работ указом царя от 25 июня 1916 года были при-званы граждане казахской национальности, что еще больше осложнило и без того тяжелое положение аульной бедноты [2, с.22]. вдобавок к этому, в 1917 году последовала сильная засуха, которая превратила в пустыню посевы и пастбища, лишив людей продовольствия и животных корма. из-за этих явно неблагоприятных явлений казахское население, не имевшее собственных орошаемых угодий, подверглось джуту и стали поголовно гибнуть. Жертвой этого бедствия стали также отец Нуртаса с нескольки-ми своими детьми и внуками. «родившись в бедной крестьянской семье, я на себе испытывал все трудности и лишения того периода. рано лишился своей матери и отца, а затем и мачехи даригуль... Но какие бы трудности не испытывал, я никому не протягивал свою руку за помощью. я жил твер-дой верой в себя и свой труд. в ауле выращивали разные культуры, пасли скот. Позже вместе с другими, переехав в ташкент, нанимался на работу к узбекам. одним словом, своим трудом зарабатывал себе на пропитание. в результате такого самовоспитания и стремления к самообеспечению я даже позже, когда уже занимал весьма солидное положение, не пытался овла-деть какими-либо материальными благами, никогда не использовал свои возможности в личных целях приобрести какую-либо дорогую вещь и что-то другое», - писал в своих воспоминаниях Нуртас ондасынов [2, с.46].

в ташкенте он сперва работает на заводе обработки шерсти, затем устраивается рядовым рабочим на кирпичный завод ташкентской желез-ной дороги. спустя некоторое время до него доходит весть об открытии там школ для детей-сирот. в августе 1920 года Нуртас поступает на уче-бу в одно из таких детских учреждений - школу-интернат №14. как стало известно позже, эти интернаты были открыты усилиями представителей молодой казахской интеллигенции во главе с гани муратбаевым. воспи-танников вышеуказанного интерната первоначально русскому языку обу-

16


чал также сам гани муратбаев. в апреле 1921 года Нуртасвступает в ряды комсомольской организации, организованной гани муратбаевым.

После окончания школы-интерната в 1923-1927 гг. Нуртасучился в ташкентском техникуме лесного хозяйства. в 1927-1930 гг. работал в учреждениях водного хозяйства кзылорды, Жамбыла и Шымкента. Буду-чи с молодости устремленным к знаниям, в 1930-1934 гг. поступил на уче-бу в институт ирригации, относящийся к среднеазиатскому университету в городе ташкенте. а в 1934-1938 гг. работает заместителем руководителя, руководителем казахского лесного хозяйства.

в дальнейшем, повышаясь по служебной лестнице, избирается пред-седателем исполкома восточно-казахстанского областного совета. По ис-течении шести месяцев в этой должности, его деловитость и новаторство будут замечены первым серетарем Цк компартии казахстана Н.а. сквор-цовым, и он в июле 1938 года рекомендует назначить Н.д. ондасынова председателем Правительства (совнаркома) республики.

в результате в июле 1938 года Н.ондасыновизбирается членом Цен-трального комитета компартии казахстана и на первой сессии верховного совета казахской сср назначается председателем Правительства казах-ской сср (совета Народных комиссаров, позже – совета министров).в качестве председателя Правительства в самые трудные для советского ка-захстана 1938-1951годы он сумел отстоять интересы страны. в 1951-1953 гг. становится слушателем московской вПШ при Цк кПсс. После окон-чания срока обучения он в 1954-1955 гг. работает председателем Президиу-ма верховного совета казахской сср, а в 1955-1962 гг. в течение семи лет руководит гурьевской (ныне атырауской) областью в качестве председате-ля облисполкома, затем – первого секретаря обкома партии.

таким образом, Н.д.ондасынов в общей сложности 25 лет находился на партийно-советской работе. в течение этих 25 лет (1938-1963 гг.) был депутатом верховного совета казахской сср, 18 лет (1940-1958 гг.) – де-путатом верховного совета ссср. избирался заместителем председателя совета Национальностей верховного совета ссср, заместителем предсе-дателя Президиума верховного совета ссср. работая в этих должностях в течение 26 лет(1938-1964 гг.) избирается членом Центрального комитета компартии казахстана, 13 лет (1939-1952 гг.) – членом Центральной реви-зионной комиссии кПсс [2, с. 23-24].

как было отмечено в воспоминаниях Нуртаса, по рассказам аксакалов, предки Н.ондасынова в свое время поселились в каратау, перекочевав сюда из знаменитого местечка Жидели-Байсын. дед Нуртаса дандибай был од-ним из долгожителейсвоего рода, счастливо доживавший свой век в кругу

17


многочисленных потомков. мать Нуртаса - Жумагуль была любимой сно-хой дандибая. После кончины первого своего мужа Жумагуль в качестве вдовы остается с двумя дочерьми – мариям и Батимой, а также с сыном – козыбаем. Несколько позже, следуя казахской традиции аменгерства, на ней женится старший брат покойного ее мужа – ондасын, отец Нуртаса (Пояснение. согласно сведениям исследователей, ондасын – родной отец Нуртаса, а дандибай – его дед) [2, с.26]. создав семью, они стали жить дружно и в полном согласии. однако спустя некоторое время Жумагуль потеряет своего сына козыбая и глубоко печалится, умоляя всевышнего подарить ей вновь сына. Но вместо сына на свет появились две старшие се-стры Нуртаса – алима и салима. мать опять впадает в уныние, не достиг-нув своей мечты. После продолжительной неудачи и печали, наконец-то сбывается ее желание. После двух дочерей у ондасына на свет появляется третий ребенок – сын Нуртас. его родители на торжествах по случаю рож-дения сына собирают всех многочисленных родственников и его назовут «Нурмухаммедом», чтобы он стал верным посланником аллаха. со време-нем от данного имени оставляют только корень – «Нур», затем желая, что-бы его жизнь была крепкой как камень, стали величать «Нуртасом». Позже во всех документах было узаконено это имя.

семья его отца ондасына была многодетной и влачила бедное суще-ствование. как помнится Нуртасу в пору его раннего детства, в их семье из одного котла одновременно питались четырнадцать душ. Бедной семье не так-то легко было прокормить их всех. людям для достойного существова-ния в первую очередь нужно их взаимное согласие и поддержка друг друга. хорошо понимая это условие, братья и сестры Нуртаса бепрекословно вы-полняли требования своих родителей. в результате семья ондасына была образцом такого взаимопонимания и единодушия.

После окончания сезонных работ в ауле сыновья ондасына выезжали в сторону ташкента, где нанимались на работу к узбекам. там до поздней осени собирали хлопчатник, затем и зимнее время продолжали трудиться, где была такая возможность. весной они возвращались в аул. Но в послед-ний раз весной 1919 года Нуртас остался в ташкенте, так как устроился там в качестве рабочего на кирпичный завод в местечке келес под ташкен-том. во время работы на этом предприятии до него доходит весть о том, что некий гани муратбаев открывает школу-интернат для детей-сирот. он не согласившись со старшим братом, предлагавшим возвращаться домой, прихватив с собой двоих-троих ребят, прибегает в интернат [3, с. 31-32].

Школа-интернат №14, где обучался Нуртас, строила свою работу по правительственной структуре. Позже данная стуктура была признана об-разцовой и нашла свое распространение в системе среднего и высшего об-разования города ташкента. в школе-интернате вместе с Нуртасом обучался

18


его соратник Бектас Шынарбаев, у которого позже писатель кулбек ергобек берет интервью. во время беседы аксакал рассказал один интересный эпи-зод из жизни интерната. воспитанники школы в свободное от учебы время, собираясь в своем кругу, избирали правителей из числа обучающихся. На одном из таких собраний ими был избран следующий состав собственного правительства: Нуртас ондасынов – председатель совнаркома, Бейсембай кенжебаев – нарком просвещения, Бектас Шынарбаев – нарком зеленых (экологии), Жамалбек Шалабаев – нарком гигиены и т.д. Пожелания детей как будто было поддержано всевышным. и действительно позже в тече-ние 13 лет Нуртас ондасынов будет работать председателем совнаркома. Бейсембай кенжебаев становится известным ученым-тюркологом, Бектас Шынарбаев – заместителем министра сельского хозяйства, Жамалбек Ша-лабаев – министром по снабжению топливом, заместителем председателя совнаркома [4, с.49-52].

Нуртас ондасынов о своем наставнике гани муратбаеве, у которого получил воспитание в годы обучения в ташкенте, оставил следующее впе-чатление: «Несмотря на небольшую разницу в нашем возрасте, так как ему тогда было всего 18 лет, к гани муратбаеву, как к уважаемому учителю все почтительно обращались «гани ага». гани, находя общий язык как со стар-шими, так и с младшими, своими прекрасными качествами воспитателя снискал к себе огромное уважение. я лично к нему был сильно привязан. с первой встречи он произвел на меня исключительное впечатление и я стал обращаться к нему как к самому близкому и дорогому человеку» [5, с.2].

Занимаясь комсомольской работой, гани одновременно преподавал учащимся интерната русский язык. Позднее, когда гани муратбаев был из-бран секретарем Центрального комитета комсомола туркестана, продол-жал поддерживать тесные отношения с интернатом, где обучался Нуртас. добрые традиции, начатые гани, нашли свое продолжение у его последо-вателей. На этот счет Нуртас ондасынов в своих воспоминаниях пишет следующее: «гани для нас, только, что приступивших к овладению знания-ми черномазых и смуглых ребят из простого кочевого народа, был поисти-не исключительной личностью, на которого мы все стремились равняться» [6].

в целом, в различных трудных ситуациях Нуртаса ондасынова выру-чали и направляли на путь истины, встречавшиеся на его жизненном пути добрые люди. Благодаря им он уже с уверенностью смотрел в свое буду-щее и стал добиваться определенных успехов. После окончания школы-интерната №14 в 1922-1927 годы он обучается в ташкентском техникуме лесного хозяйства. в поступлении на учебу в техникум ему содействие оказал Народный комиссар просвещения султанбек кожанов. в 1925 году, когда столица из оренбурга переехала в кзылорду тот же с.кожанов при-

19


глашает студента техникума Н.ондасынова на временную работу в только, что открывшийся в городе историко-краеведческий музей. и он в период летних каникул заработает себе определенную сумму денег. во время сле-дующей встречи с.кожанов дарит ему первый том стихов абая, вышед-ший в 1922 году под руководством Назира торекулова, а также вышедший в 1923 году со своим предисловием однотомник произведений магжана Жумабаева. При этом он дает Нуртасу наставление, чтобы он как можно больше читал этих двух знаменитых поэтов и учился у них. Позже он че-рез с.кожанова в один удачный день знакомится с Н.торекуловым. Назир торекулов также дает ему наставление, чтобы он глубже изучал народное творчество и больше читал народные эпосы, сказания и легенды. После выхода на пенсию и перезда в москву, он вспомнив добрые наставления Назира-ага, засучив рукава принимается за изучение народного творчества и подготовку толковых словарей [3, с.44-45].

Нуртас ондасынов в качестве молодого специалиста, окончившего ташкентский техникум лесного хозяйства, начинает свой трудовой путь в должности статиста кзылординско-казалинского водохозяйственно-го округа, расположенного в городе кзылорде. об этом свидетельствует собственноручно написанное им заявление на имя руководителя водного хозяйства, которое сохранилось в кзылординском областном государствен-ном архиве [7]. в заполненных в данном хозяйстве документах имеется запись о том, что он с 23 апреля 1925 года является кандидатом в члены партии. Нуртас дандибайулы уже с этого периода начинает участвовать в общественной жизни своего коллектива. 9 декабря 1925 года он участву-ет в работе собрания членов и кандидатов в члены партии, состоявшегося в городе ташкенте, на котором обсуждался вопрос о создании первичной партийной организации, действующей в системе водного хозяйства. в про-токоле того собрания и в списке выступающих указаны его фамилия и ини-циалы. Этот документ также сохранен в материалах того же архива [8].

Нуртас ондасынов в кзылординском регионе в качестве статиста про-работал семь месяцев, с октября 1927 года по май 1928 года включитель-но. об этом сохранены соответствующие сведения в кзылординском об-ластном государственном архиве. Например, в ноябре 1927 года в отделе-нии №42 казахского водного хозяйства состоялось партийное собрание, где председательствовал Н.д.ондасынов. очередное партийное собрание проводилось 5 декабря 1927 года, где также председательствовал Н.д. он-дасынов. следующее партийное собрание состоялось 11 декабря того же года, по итогам которого заполнен протокол №14, где отмечены тексты вы-ступления Н.д.ондасынова по двум вопросам повестки дня. 11 декабря 1927 года Н.д.ондасынов подавал заявление о переводе его из кандидатов в действительные члены партии. в тех документах были кратко изложены его жизненный путь и основные достижения на тот момент [3, с.59].

20


Н.д.ондасынов в качестве молодого специалиста в целях продолжения следующего этапа трудового пути в 1928 году переезжает в город аулие-ату (ныне тараз). Жамбылский регион прдставлял собой одно из важных звеньев водного хозяйства казахстана. После пяти месяцев плодотворной деятельности в таласском учреждении данного региона Нуртас переводит-ся на работу в Шымкентское водное хозяйство Южного казахстана [3, с. 64].

в качестве молодого специалиста, окончившего ташкентский техни-кум лесного хозяйства, он принимает активное участие в разработке и ре-ализации важных водохозяйственых мероприятий в данном регионе, тем самым вносит свой посильный вклад в развитие экономики родного края и улучшение жизни населения. в то же время он хорошо осознав необходи-мость повышения своего образовательного уровня и деловой квалифика-ции, с целью получить высшее образование в 1930 году поступает на учебу в институт ирригации, который тогда входил в состав средне-азиатского университета в городе ташкенте. институт ирригации, в котором в 1930-1934 годах обучался Нуртас ондасынов, первоначально был создан на базе технического факультета туркестанского государственного университета. Позже он, подвергаясь структурным преобразованиям, становится таш-кентским институтом сельскохозяйственной ирригации и механизации (ныне –ташкентский институт ирригации и мелиорации) [3, с.73].

После окончания трех курсов института ирригации Н.д.ондасынов работает преподавателем на рабочем факультете средне-азиатского уни-верситета. отсюда в октябре 1934 года он направляется на работу в казах-стан. Здесь он до 1936 года сначала работает заместителем начальника, за-тем начальником треста лесного хозяйства казахстана. с работы в данном учреждении начинается его трудовой путь на высоких руководящих долж-ностях республики [3, с. 78].

в 1935 году руководитель треста лесного хозяйства Н.д.ондасынов в связи с подготовкой к 15-летию казахской сср поручает руководителям своих подведомственных учреждений организовать специальную выстав-ку, посвященную основным достижниям своей отрасли с иллюстрацией фото-снимков различных водохозяйственных объектов, изделий и предме-тов, изготовленных из казахстанских лесоматериалов и т.д. в тот период в подчинении треста лесного хозяйства, руководимого Н.д. ондасыновым, находились управления: Западного казахстана, актюбинска, северного казахстана, восточного казахстана, Южного казахстана, алматинской и кустанайской областей. уже в те годы в областных управлениях лесного хозяйства содержались питомники.к примеру, их было в Западном казах-стане – 6, актюбинске – 3, северном казахстане – 10, Южном казахстане – 5, восточном казахстане – 4, алматинской области – 4, кустанае –1. в

21


областях всего работало семь управлений лесного хозяйства, которые на-ходились в подчинеии Н.д.ондасынова [10].

в феврале-июле 1938 года Н.д. ондасынов работает председателем ис-полкома восточно-казахстанского областного совета депутатов трудящих-ся в семипалатинске. На эту должность его рекомендовал л.и.мирзоян, работавший в тот период первым секретарем Цк компартии казахстана. По воспоминаниям Нуртаса оңдасынова, в годы руководства республикой л.и. мирзояна в казахстане были восстановлены порядок и спокойствие, разоблачены факты злоупотребления служебным положением со стороны ряда руководящих кадров, был значительно обновлен состав партийно-советского руководства области и районов. в результате у многих людей появляется чувство уверенности и веры в будущее. к сожалению, это прод-лилось не надолго, по ложному обвинению в допущенных недостатках в интернациональном воспитании трудящихся л.и.мирзоян стал жертвой политических репрессий.

После назначения на вышеуказанную должность Н.д.ондасынов, засучив рукава, активно включается в работу по решению социально-экономических проблем области. к примеру, Нуртас дандибаевич в каче-стве председателя облисполкома 13 февраля 1938 года со всех районных руководителей запрашивает отчеты о проделанной ими работе за 1937 год, указав при этом, что они не выпоняют эту миссию в установленные сроки. в связи с этим данный вопрос был рассмотрен на заседании исполкома и было принято решение, обязывающее руководителей районного масштаба представлять отчеты об общем положении каждого района, включая сведе-ния о доходах каждого колхоза [11].

По инициативе Н.д.ондасынова 21 февраля 1938 года на заседании бюро обкома партии был рассмотрен вопрос связанный с производством золота рудного алтая в восточном казахстане. в результате было дано по-ручение соответствующим хозяйствующим субъектам о принятии необхо-димых мер по устранению серьезных упущений в указанной отрасли, обе-спечению рабочих новым оборудованием и проведению дополнительных разведывательных работ в золотых приисках. согласно архивным материа-лам, Н.д.ондасынов 14 марта 1938 года проводит заседание исполкома об-лсовета, где собрав всех 18 руководителей отделов, дает им конкретные поручения, связанные с благоустроиством областного центра, озеленени-ем его улиц и площадей, улучшением состояния культурных и социально-бытовых учреждений [12]. еще одно принятое важное решение было свя-зано со строительством моста через реку иртыш. На его возведение было выделено финансовых средств на сумму 5759130 рублей.

На заседании исполкома восточно-казахстанского областного совета 13 апреля 1938 года был рассмотрен вопрос «о перестройке национальных

22


школ», которым было предусмотрено открыть для детей немецкой, татар-ской, балкарской и чеченской национальностей специальные школы с раз-решением в них изучение наряду с казахским и русским языками, своих родных языков.

Первым секретарем восточно-казахстанского обкома партии Н.Железовым и председателем областного исполнительного комитета Н.ондасыновым 8 марта 1938 года было принято решение о праздновании 75-летнего юбилея народного акына Жамбыла. Проведение юбилея акына было намечено провести в городе семипалатинске. Наряду с этим редак-торам газет было поручено развернуть пропаганду принятого решения по данному юбилею, руководителям районов рекомендовано в районных цен-трах организовать проведение торжественных вечеров [3, с. 91].

хотя высшим представительным и исполнительным органом восточно-казахстанской области (семипалатинск) Нуртас ондасынов руководил не-значительный срок, всего шесть месяцев, он за это время сумел проявить себя умелым руководителем и профессиональным организатором. в 1938 году Н.д. ондасынов от восточно-казахстанской области избирается де-путатом верховного совета казахской сср. По истечении шести месяцев работы на посту председателя исполкома данной области его вызывает на прием к себе первый секретарь Цк компартии казахстана Н.а.скворцов и сообщает, что он рекомендуется на должность председателя совнаркома и никакого отказа быть не должно.

в беседе с профессором г.сагымбаевым сам Нуреке признается, что на первых порах нахождения в этой ответственной должности ему было не совсем сладко. Некоторые руководители республиканских ведомств, не же-лая выполнять его поручений, ссылаясь на недостаточный его опыт, бегали по кабинетам секретарей и заведующих отделами Цк компартии казахста-на со своими жалобами на Н.д.ондасынова. и в такие моменты он находил поддержку у самого Н.а.скворцова. теперь все его решения стали выпол-няться бепрекословно. в результате уже в течение первых двух лет автори-тет возглавляемого им совета министров возрос и он превратился в насто-ящий штаб хозяйственного руководства. Это подтверждается в рассказах наркомов сайлаубая кайнарбаева, казтая едигенова, атымтая кисанова, работавших в прямом подчинении у Н.д.ондасынова: «мы не знаем дру-гого руководителя Правительства, который бы превосходил Нуртаса дан-дибаевича по деловым и интеллектуальным качествам. он был был талант-ливым, высокоэрудированным и требовательным руководителем, который умел добиваться беспрекословного исполнения принятых им решенй. мы его называли хозяином, а не председателем». такого рода мнения придер-живался и динмухаммед кунаев, - говорит г.сагымбаев [13,с.122-123].

23


спустя некоторое время, как Н.д.ондасынов стал руководителем пра-вительства республики, в москве на заседании союзного правительства рассмотрели вопрос «о мерах по развитию животноводства в казахстане». Заседание вел председатель совета Народных комиссаров в.м.молотов. вспоминая первую свою встречу с и.в.сталиным на том заседании, Н.д. ондасынов рассказывал: «я не думал, что сам вождь придет на это заседание. и увидев и.в.сталина, который неожиданно, почти скрытно за-шел к нам, я до того растерялся, что потерял дар речи и перестал высту-пать. Заметив мое сильное волнение, в.м.молотов объявил перерыв. он представил меня и.в.сталину, сказав: «Новый руководитель правительства казахстана. он молод, но хорошо владеет вопросами животноводства». и.в.сталин ему в ответ: «хотел послушать, но потом вячеслав сам мне расскажешь». сказав это, он вышел к себе». После этого эпизода некото-рые оппоненты подсмеивались над Нуреке, называя его «трусом». Но они не были правы, так как при встрече со всемогущим повелителем великой державы, тем более в первый раз, мог растеряться любой из них, не только 34-летний молодой руководитель Нуртас ондасынов [13,с. 126-127].

Положительный отзыв в.м.молотова об Н.д.оңдасынове при встрече его в кремле с самим и.в.сталиным оправдался. Под руководством Нур-таса ондасынова в годы третьей пятилетки животноводство в казахстане несколько укрепилось. в республике в стуктуру животноводства была вне-дена новая система. каждому хозяйству в соответствии с особенностями земельных угодий и материальными возможностями было вменено орга-низовать животноводческие фермы. Благодаря принятым мерам жизнен-ный уровень населения несколько поднялся. государство стало предостав-лять колхозам в долг денежные средства на приобретение новой техники и увеличение поголовья общественного скота. Наряду с этим в хозяйствах увеличились посевные площади пшеницы, риса, подсолнечника и картофе-ля. в честь перечисленных успехов казахстана в вышеуказанной отрасли Н.д.оңдасынов был награжден первой своей высокой наградой – орденом ленина [3, с.111].

«годы руководства правительством республики Н.д.оңдасыновым стали годами подъема экономики», - отмечает ученый-исследователь к.енсенов в своем мемуаре. Под его непосредственным руководством в крае высокими темпами развивались черная металлургия, производство нефти и угля. введены в строй многие заводы, фабрики и животновод-ческие фермы. кзылорда превратилась в крупный рисосеющий регион, Шымкент прославился своим хлопком, Жамбыл и талдыкорган – сахарной свеклой, алматы – плодово-ягодной продукцией, семей – мясо-молочной продукцией, атырау -своей нефтью.

24


строительство железных дорог мойынты-Шу и кандыагаш-гурьев на-прямую присоединил юг республики с ее севером, сокращая этим нерацио-нальные перевозки по оренбургской, ташкентской, томской и Новосибир-ской железным дорогам. казахстан превратился в крупную животноводче-скую и зерновую базу страны, заняв третье место после россии и украины. во время руководства исполнительной властью республики Нуртас онда-сынов внес огромный вклад в развитие сельского хозяйства казахстана. в результате увеличилось поголовье скота и выросла его продуктивность. тем самым позже в годы войны казахстан сыграл решающую роль в снаб-жении фронта продовольствием [3, с. 106-107]. в архивах и библиотеках сохранилось множество документов, которые вполне могут подтвердить вклад Н.д. ондасынова, внесенный им в социально-экономическое разви-тие республики. к примеру, 29 мая 1939 года первый секретарь Централь-ного комитета компартии казахстана Н.а.скворцов и председатель сове-та Народных комиссаров Н.д.ондасынов обратились с рекомендательным письмом о необходимости строительства железной дороги мойынты-Шу на имя председателя совета Народных комиссаров ссср в.м.молотова. Положительное решение данного вопроса сыграло огромную роль в раз-витии экономики как республики, в частности, так и всего ссср, в целом [14].

Н.а.скворцов и Н.д.ондасынов 27 января 1940 года в письме, адрессо-ванном на имя генерального секретаря Цк всесоюзной коммунистической партии (большевиков) и.в.сталина и председателя совета Народных ко-миссаров ссср в.м.молотова поднимают вопрос о дальнейшем развитии Эмбинского нефтяного района. как было указано в том документе, план добычи нефти на 1940 год, установленный тресту, работающему на данном месторождении составив 1100 тысяч тонн, превысил показатель 1939 года на 143 процента. в дополнение к этому объем добычи нефти в кульсары и сагызе также определен на 33 процента больше прошлогоднего. для обе-спечения выполнения такого масштабного объема добычи нефти в данном регионе необходимо как минимум в два раза увеличить выделение финан-совых средств на производственные нужды района указывается в письме. учитывая вышеизложенное, далее указывается в письме, необходимо при-нять экстренные меры по ускоренному развитию данного нефтепромысла, на этой основе можно было бы довести добычу нефти в Эмбинском районе в 1940 году до 1100 тонн, а в последующие годы – намного больше увели-чить добычу черного золота на нужды страны [15, с. 74-75].

Н.а.скворцов и Н.д.ондасынов 28 августа 1940 года на имя и.в. ста-лина, в.м.молотова направили свое очередное письмо, где внесли предло-жение о проведении производственной разведки месторождений полезных ископаемых в атасу и карсакпае, а также о необходимости строительства

25


казахского металлургического комбината. При этом напомнили, что еще в материалах XVIII съезда вкП (б) было предусмотрено в третьей пятилетке полностью завершить промышленную разведку рудных месторождений в атасу и карсакпае, осуществив на этой базе строительство металлургиче-ского комбината. теперь выполнение данного решения должен обеспечить Народный комиссариат черной металлургии ссср. При этом следовало бы учесть, что строительство металлургического комбината является очень важным для экономики страны. Поэтому, говорится в письме, мы считаем необходимым обязать вышеназванный комиссариат вести строительство этого комбината ударными темпами и обеспечить его завершение не позд-нее 1942 года [15, с. 86-87].

исключительная деловитость и высокая ответственность, хладнокро-вие и сдержанность Н.д.ондасынова с особой силой проявились в период великой отечественной войны. он в качестве руководителя Правительства вместе с первым секретарем Цк компартии казахстана Н.а.скворцовым выступил по радио и на страницах печати, где призывал к единству и со-гласию, не жалея сил и средств быть готовыми встать на защиту горячо любимой родины. После этого повсеместно, на всех предприятиях, за-водах и фабриках, аулах и поселках проводились митинги, посвященные мобилизации всех сил и средств в борьбе с немецко-фашистскими захват-чиками. в связи с введением в республике чревычайного положения при совете Народных комиссаров казахстана было создано Бюро по оператив-ной организации мобилизационных работ, которым лично руководил сам Н.д.ондасынов. в республике были сформированы стрелковые и кавале-рийские бригады. из срочно призванных граждан алматы, Жамбыла, Юж-ного казахстана и кыргызстана сформировалась 316-стрелковая дивизия. в дополнение к ней, в первые три месяца были образованы 238,310,314,357 и 391-стрелковая дивизии, их с напутственной речью на фронт отправил Нуртас ондасынов.

в республике началась работа по пересторойке народного хозяйства на военный лад. При центральных и областных государственных органах и учреждениях создавались бюро по распределению рабочей силы, отде-ления по размещению прибывшего по эвакуации населения, выполнению военных заказов, сборке эвакуированного оборудования. к середине июля 1941 года число прибывшего по эвакуации в казахстан населения достигло 386 тысяч человек. вместе с населением прибыло 142 эвакуированных за-вода и фабрик. одна треть эвакуированных лиц были размещены в городах по крупным предприятиям. в республику переехало также 149 домов для детей-сирот. Задачи по обустроиству эвакуированного населения и пред-приятий легли на плечи Правительства и местных исполнительных коми-тетов [3, с.125-127].

26


как известно, несмотря на все тяготы и лишения кровопролитной вой-ны, в казахстане в те годы по инициативе и при непосредственном участии председателя совнаркома Нуртаса ондасынова введены в строй сотни промышленных и культурных объектов, открыто несколько высших учеб-ных заведений. Не перечисляя все эти объекты, достаточно остановиться на строительстве в 1942 году казахского металлургического завода, кото-рым был заложен фундамент нынешнего металлургического комбината «кармет-испат».

и так в самые тяжелые для народа военные годы в казахстане был за-ложен фундамент тяжелой промышленности. об этом Нуртас ондасынов в своих воспоминаниях доводит до нас следующие сведения: «до войны в казахстане черной металлургии почти не было. Необходимые для народно-го хозяйства металлы приходилось с трудом доставлять издалека. Поэтому Правительство республики внесло на расмотрение Центрального комите-та вкП(б) о строительстве близ караганды построить завод по выплав-ке стали, используя в качестве сырья местный металлолом. и мы нашли поддержку... строительство завода пришлось на трудное военное время. в такой обстановке мы просили помощь от москвы, государственного ко-митета обороны. суть помощи состоялась в том, чтобы дать отсрочку от призыва в армию двум тысячам молодым парням, оставив их для работы на заводе. Нелегким это дело было. Но другого пути не было. все-таки вопрос был решен в нашу пользу. Центральный комитет согласился с на-шим мнением. и так две тысячи парней мы направили учиться на маг-нитогорский и Новокузнецкий металлургические комбинаты…По вопро-сам развития темиртау мне пришлось несколько раз побывать у министра и.Ф.тевосяна. он в этом деле нам оказал большую поддержку… во время следующей встречи с министром ему было сообщено о перспективе разви-тия поселка самаркан, который в последнее время значительно вырос и те-перь стал городом. услышав эту весть, и.в.тевосян спросил у меня: «а как вы назвали этот город, ведь и в узбекистане тоже есть город самаркан?»... При подписании документов нам с вами хотя бы условно придется указать точное название города, где строится комбинат. и тут же вновь обратился ко мне с вопросом: «как звучит слово «железо» на казахском языке?» я ответил: «темир». дважды повторив вслух это слово, министр обрадован-но воскликнул: «город следует назвать «темир». и тут же мне пришла в голову мысль, что это должно быть не просто «темир» (железо), а целая гора «темира» (железа). я сразу ему сообщил об этом и сказал: «если город назовем «темиртау», как вы поддержите меня?». он еще больше обрадо-вавшись, сразу согласился со мной. и так город был назван «темиртау», состоящий из двух слов: «темир» (придумал и.Ф.тевосян) и «тау» (пред-ложено мной) [2, с. 90-91].

27


Нуртас ондасынов в качестве члена бюро Центрального комитета компартии казахстана нес ответственность за развитие сферы культуры. и благодаря его поддержке, даже в трудные военные годы в республике были открыты казахская государственная консерватория, казахский государ-ственный женский педагогический институт, завершилось строительство казахского театра оперы и балета имени абая, был заложен фундамент зда-ния академии наук казахской сср. Нуртас ондасынов повседневно вни-кал в вопросы развития театра, кино и средств массовой информации [2, с. 5-6].

так, постановлением совета Народных комиссаров от 12 сентября 1941 года была создана алматинская киностудия художественных фильмов, 25 января 1944 года она была переименована и названа алматинской кино-студией художественных и хроникально-документальных фильмов. глава Правительства Н.д.ондасынов проявляет заботу о размещении в алматы эвакуированных в годы войны киностудий «мосфильм» и «ленфильм» и создает им необходимые условия для съемок более десяти художественных и документальных фильмов. Наряду с этим, дает задание об отправке на фронт для выступления перед бойцами концертных бригад из казахских мастеров культуры. для поддержки духа народа, перенесшего на себе все тяготы войны, принимает решение о проведении 11 декабря 1943 года в городе алматы айтыса акынов и дает указание о назначении им достойных подарков. Н.д. ондасынов в годы войны представляет на сталинскую пре-мию первый том романа «абай» м.ауэзова[15, с. 9].

в период работы руководителем правительства Н.д.ондасынов уде-лял серьезное внимание привлечению для работы в различных сферах республики квалифицированных кадров. к примеру, в 1942 году во время одной из своих командировок, он встретившись с директором лениногор-ского комбината цветных металлов динмухаммедом кунаевым, приглаша-ет его к себе на работу в качестве своего заместителя и в течение девяти лет они плодотворно и дружно трудятся в одной упряжке. второй момент – относительно научной сферы. Н.д.ондасынов выступает инициатором создания академии наук казахстана и рекомендует первым ее президен-том канышасатпаева. вместе с тем, он активно содействует избранию к.сатпаева в 1943 году членом-корреспондентом академии наук ссср, а позже – действительным ее членом. третий пример – здесь речь идет о его участии в судьбе первого казахского скульптора хакимжанаНаурызбаева. Н.д.ондасынов, будучи в командировке в1943 году в кустанайской обла-сти, случайно встречается с юношей, умеющим искусно лепить из глины различные фигуры животных. он сразу приглашает его учиться в столицу. Через год забирает хакимжана в алматы, создает ему все необходимые условия для учебы и становления его квалифицированным специалистом [2, с. 6-7].

28


По мнению исследователей, Н.д.ондасынов относится к редкой когор-те руководителей, которые как в годы войны, так и после нее проявили исключительную деловитость и высокий организаторский талант. Это был самый ответственный период, связанный с прокладкой каналов иртыш-караганда, арыс-туркестан, мырзашол, строительством атырауского, те-миртауского, Жезказганского и Балхашского заводов-гигантов, железной дороги мойынты-Шу, возведением других великих строек.

в 1954 году в марте месяце после окончания высшей партийной школы в москве Н.д.ондасынов избирается председателем Президиума верхов-ного совета казахской сср. во время работы в этой высокой должности он подписывает множество важных законов[16].к сожалению, проработав в той должности лишь один год, Нуртас дандибаевич по собственному же-ланию вынужден будет перевестись на должность председателя исполкома гурьевского областного совета. однако, он не стал переживать по поводу перевода его на относительно нижестоящую ступеньку руководящей рабо-ты. он по-прежнему всегда находился в гуще масс и умел находить реше-ние самых сложных вопросов в интересах народа.

и так, сначала будучи председателем исполнительного комитета гу-рьевского областного совета народных депутатов, затем в 1957-1962 годы работая первым секретарем областного комитета партии, Н.д.ондасынов вполне ужился с атырау-мангистауским регионом. По рассказам государ-ственного и общественного деятеля сагидоллы кубашева, Н.ондасынов придавая первостепенное значение всестороннему развитию экономики и социальной сферы данной области, одновременно уделял серьезное внима-ние кадровому укреплению аппарата областного комитета партии из числа местных работников казахской национальности. до его прихода руководя-щий состав кадров не только областного уровня, но даже районного звена завозился извне. теперь все изменилось. в результате состав местных ка-дров стабилизировался, наметился их перспективный рост. в то же время Нуреке проявлял заботу о нефтянниках края, внимательно прислушива-ясь к их мнениям, всегда поддерживал их ценные инициативы. многие из тех, кто прошел школу его воспитания, плодотворно работая в различных сферах деятельности, сумели показать себя только с лучшей стороны. к их числу поправу относятся такие известные общественные и государ-ственные деятели республики, как м.есенов, З.камалиденов, с.утебаев, Ж.досмухамбетов, о.кушеков, Ғ.сагымбаев, Ж.танкибаев и др.

Нуртас ондасынов вышел на пенсию, не достигнув даже 58-летнего возраста. его преждевременный уход с руководящей должности нанес ущерб не только ему самому, но и партийно-советскому активу гурьевской (атырауской) области. Народ атырау прощался с Нуреке с чувством сожа-ления [17]. Нуртас дандибаевич после выхода на пенсию в 1962 году, по-

29


селившись в москве, до 1989 года занимался там научно-изыскательской деятельностью. После смерти, последовавшей в 1989 году, он был достав-лен и похоронен на своей родине – в туркестане.

длительное время работая председателем Правительства, Н.д. ондасы-нов внес значительный вклад в развитие экономики, науки и образования, а также в подготовку национальных кадров республики. Приступив к этой должности летом 1938 года в возрасте всего лишь 34-х лет, он взвалил на себя груз огромной ответственности в самое сложное время, когда в стра-не еще продолжались массовые политические репрессии. По длительности нахождения на посту главы правитетельства его превзошел лишь Байкен ашимов. Но Байкен-ага руководил правительством в эпоху так называе-мого «зрелого социализма», хотя позже начинается период застоя и паде-ния. а Нуреке находился у руля исполнительной власти в сложные, полные драматизма и трагедий предвоенные и суровые военные годы, а также в не менее трудный послевоенный период [2, с. 4-5].

если взять в целом, имя Нуртаса ондасынова, без всякого сомнения, оно тесно связано с определенным этапом социально-экономического раз-вития казахстана. он работая в течение 13-ти лет руководства правитель-ства, поднялся на уровень государственного деятеля, способного иниции-ровать решение крупных вопросов развития экономики и духовной сферы своей республики, тем самым он не был рядовым функционером, беспре-кословно выполнявшим лишь задания, поступавшие сверху.

Нуртас ондасынов в советский период, в эпоху самого и.в.сталина, под руководством Политбюро Цк партии, трудился вместе, в тесном содруже-стве, с первыми секретарями Цк компартии казахстана Н.а.скворцовым и Ж.Шаяхметовым. он вместе с ними несколько раз был на приеме у и.в. сталина, участвовал в работе форумов выссокого уровня [18, с. 228].

однако в постсталинский период вышеуказанные достоинства и в целом его принципиальность и твердость характера Н.с.хрущева не устраивали. вследствие этого, к сожалению, в возрасте 58-ми лет, по секретному пору-чению Н.с.хрущева Нуртаса ондасынова отправят на пенсию. с Н.с. хру-щевым он в свое время не согласился по трем принципиальным вопросам. Первые два из них относились к освоению целинных земель в казахстане и передаче отдельных районов Южного казахстана узбекистану. третий вопрос поднимался относительно освоения нефтяных залежей мангистау. руководитель центральной власти категорически выступил против разви-тия Западно-казахстанского нефтегазоносного региона в пользу сибири. Н.с. хрущеву тогда не понравились позиции Н.д.ондасынова, который яростно отстаивал интересы казахстана. За это его подвергли гонению. Но Н.д. ондасынов не стал унижаться и склонять голову перед всесильным «волюнтаристом» того периода, каким был Н.с.хрущев.

30


Последние годы жизни Нуртасаоңдасынова с выходом его на заслу-женный отдых прошли в москве. слухи о том, что он переехал жить в москву по семейным обстоятельствам, не подтвердились. если углубить-ся в суть этого вопроса, создается впечатление, что некоторые влиятель-ные силы своими стараниями добились того, чтобы Нуреке остаток жизни провел не только вдали от своей привычной среды, но также – как можно дальше и от своих единомышленников. После выхода на пенсию он занял-ся научной деятельностью. Подготовил к изданию «арабско-казахский» и «Персидско-казахский» толковые словари. одновременно работал членом бюро историко-литературного объединения ветеранов-коммунистов при институте марксизма-лениизма Центрального комитета кПсс, а также ру-ководителем его казахской секции.

Список литературы:1. Назарбаев Н.а. в потоке истории, алматы: атамұра, 2003, - 286 с.2. оңдасынов Н. ой-толғаныстар мен естеліктер. Құрастырып, баспаға

әзірлеген г. оразалиева. – астана; елорда, 264 б.3. еңсенов Қ.а. Нұртас оңдасынов. монография. – Шымкент. «азиат»

баспа үйі, 2017. 408 б.4. ергебөк Қ. түркістан жинағы (алтыншы кітап). – түркістан: «тұран»

баспаханасы. 2015. – 49-52 бб.5. оңдасынов Н. Ғаниден ғибрат. // «ленишіл жас» газеті, 29 қазан,

1986. – 2-б.6. Центральный государственный архив рк. Фонд 2330, опись 1, дело

18, лл. 5-6.7. кзылординский областной государственный архив. Фонд 40, опись

1л, дело 15, лл. 13-14.8. кзылординский областной государственный архив. Фонд 218, опись

2, дело 5, лл. 36.9. кзылординский областной государственный архив. Фонд 28, опись

2, дело 2, лл. 10, 41-45.10. Центральный государственный архив рк. Фонд 74, опись 49, дело

68, лл. 6-8.11. архив Центра документации современной истории казахстана

восточно-казахстанской области. Фонд 15, опись 1, дело 102, лл. 190-191.12. архив Центра документации современной истории казахстана

восточно-казахстанской области. Фонд 409, опись 1, дело 513, лл. 8.13. оңдасынов Н. Өмірбаяндық деректер. ой-толғаныстар. мақалалар

мен естеліктер. Құрастырған оразалықызы г. алматы: Білім, 2012. – 320 б.

31


14. Центральный государственный архив рк. Фонд 1137, опись 3, дело 61, лл. 142.

15. Нуртас ундасынов. сборник документов и материалов. алматы: ао «абди компани», 2014. – 968 с.

16. Центральный государственный архив рк. Фонд 1109, опись 3, лл. 142.

Қр орталық мемлекеттік архиві.1109-қор, 3-тізімдеме, 348-іс, 14-22-п.17. сағидолла Құбашұлы. Өз заманының ұлы тұлғасы. Жазып алған

гүлсім оразалықызы («Жас алаш», 27 қазан 1994 жыл).18. Қирабаев с. Өмір тағылымдары. естеліктр. –алматы: «Білім»,

2006,-4

ТүйіндемеӘминов Талғатбек Махметұлы - Қазақстан республикасы Білім және

ғылым министрлігі Ғылым комитеті мемлекет тарихы инстиутының аға ғылыми қызметкері,доцент, тарих ғылымдарының кандидаты, Нұр-сұлтан қаласы.

ОҢДАСЫНОВ НҰРТАС ДӘНДІБАЙҰЛЫ - КӨРНЕКТІМЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ

Бұл мақала еліміздің көрнекті мемлекеттік және қоғамдық қайраткері Нұртас дәндібайұлы оңдасыновтыңөмірі мен қызметін ашып көрсетуге арналған.

SummaryAminov Talgatbek Makhmetovich – Senior Researcher, Institute of

State History, Committee of Science, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Associate Professor, Candidate of Historical Sciences, Nur Sultan.

ONDASYNOV NURTAS DANDIBAYULY - VISIBLESTATE AND PUBLIC ACTIVIST

This article is devoted to the disclosure of the life and work of a prominent state and public figure of the country Nurtas Dandybayevich Ondasynov.

32


МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ БОЛАШАҒЫ - ЖАСТАР

М.В. Кемелбекова,Мемлекет тарихы институтының

ғылыми қызметкері

Арыстандай айбатты,Жолбарыстай қайраттыҚырандай күшті қанаттыМен жастарға сенемін, - деп, мағжан ақын айтқандай, еліміздің көк

байрағын биіктететін де, әлем алдында оны танытатын да – жастар!«ел боламын десең, бесігіңді түзе»,- деген дана халқымыз. мәңгілік елдің

болашағы – жастар екендігі баршамызға мәлім. елбасымыз Н.Ә.Назарбаев әрбір жолдауы мен мақаласында жастар жайлы сөз қозғайды.

мемлекет басшысы «100 нақты қадам» бағдарламасында ұлттық біртектілік, бірлік жайында сөз қозғаса, «рухани жаңғыру» мақаласында ұлттық бірегейлікті алға тартқан. сөздің құрамы әртүрлі болса да , түбірі бір. Бізге ұлттың мүддесіне келгенде бірлік, ынтымақты сақтау керектігін жеткізген. Біз біріксек алынбайтын қамал жоқ екендігін ұмытпаған жөн.

елдің кемел болашағы – жастардың қолында. Жастар өз тарапынан ру-хани жаңғыру мақсатында еліміздің, мемлекетіміздің дамуына үлес қосуға міндетті. мемлекет басшысы бұл мақалада жастардың жаңа инновацияға бейімделуі, жас отбасылардың тұрмыс-тіршілігі жайлы мәселелерге кеңінен тоқталған. Жаңа технологияны үйрену, жаңаша ойлау, жаңа идея - міне рухани жаңғыру. Бұл бағдарлама жаппай қолдауға ие болып, қоғамдағы жаңғыру үдерістеріне зор серпін берді.

Бұл бастаманы әрі қарай жалғастырып қана қоймай, оның аясын жаңа мазмұнмен және бағыттармен толықтыру қажет. Жастар мен отбасы инсти-тутын кешенді қолдау мемлекеттік саясаттың басымдығына айналуға тиіс. Жастардың барлық санатын қолдауға арналған шараларды толық қамтитын әлеуметтік сатының ауқымды платформасын қалыптастыру керек.

рухани жаңғыру төңірегінде жарық көрген «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы да жастарға жолданған. ертеңгі елдің болашағы өз тари-хы мен салт-дәстүрін, ұлттық құндылығын жоғалтпауы тиіс. тарихын білмеген өскелең ұрпақ болашағына да дұрыс мақсат құра алмайды деп ойлаймыз. Өз елін әлемге таныту үшін әрбір жас азамат аянбай еңбек етуі тиіс. «елім маған не береді?» - деп емес «мен еліме не беремін?» - деп ойлануы қажет [1]. осы уақытқа дейін алған білімі мен рухани азықтарын оңынан қайтаратын уақыт келді деп білеміз. себебі, жастар мәңгілік елдің – тәуелсіз ұрпақтары!

33


елбасының 2018 жылдың 5 қазанында жарияланған «Қазақстан-дықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты жаңа жолдауы xалық тарапынан өзгеше қолдауға ие болғаны сөзсіз. себебі бұл жолғы көтерілген мәселелер де Қазақстанда өмір сүріп жатқан азаматтардың қарапайым өз ауласында спортпен шұғылдануынан бастап қауіпсіздігіне дейінгі сұрақтарды қамтыды. Бюджеттік қызметкерлер мен ұстаздарға арналған бастамалар бүгінгі қоғамға қажетті өзгерістердің бірі де бірегейі, бұл тапсырмаларды елбасы жеке назарына алды. «табысыңның өскенін қаласаң, еңбекқор болуың қажет!» - деп, елбасының дәйексөзін келтіргіміз келеді [2]. себебі, ұлт арасында еңбекқорлықты дәріптеу маңызды.

Қоғамның әр азаматы өз жұмысын еліміздің дамуына апарар маңызды істің бөлігі деп білсе, зайырлы мемлекет ретінде көздеген мақсаттарымыз алыс емес. елбасының халыққа жолдауы – тәлімгердің оқушыға деген ақылы, жаттықтырушының спортшыға деген бағыты, әкенің баласына өсиеті. яғни, қазақстандықтардың әл-ауқатының өсу алгоритмі жолдауда анық көрсетілген, бастысы – оны дұрыс орындау. еске сала кетсек, бұл жолдаудың барысында Президентіміздің жарлығымен 2019 жыл Жастар жылы деп жарияланған болатын. Жастар жылы – Қазақстан үшін алғаш рет бастау алған бірегей және кең ауқымды оқиға. мұның өзінен-ақ бізге берілген көптеген мүмкіндіктерді байқауға болады. Бұл мүмкіндіктер өз болашағымыз бен ел болашағына тікелей байланысты. Өз болашағымызды жоспарлай отырып, ел болашағын қалыптастарамыз.

Болашақ деген сөзді естігенде ең бірінші ойға келетіні- арман, мақсат, жоспар. елбасымыз Жастар жылының салтанатты ашылуында былай деген болатын: «Бұл – мемлекет тарапынан өскелең ұрпақты қолдауға бағытталған маңызды қадам. тәуелсіздік рухымен өсіп келе жатқан бүгінгі жас буын- біздің ертеңгі үмітіміз, сенімді тірегіміз». сол себепті арманы-мыз айқын болса, мақсатымыз мықты, жоспарымыз жалынды болмақ. Жа-стар жылында әрбір жалынды жас бар күш-жігерін салып аянбай жұмыс жасаса, бостандығымыз үшін күрескен ата-бабамыздың жастарға артқан үлкен сенімі мен үміті ақталмақ [3].

Қазір әлем қарқынды түрде дамып келеді. осыған байланысты ел-басы жаңа технологиялар, роботтандыру және автоматтандырудың еңбек ресурстары мен адам капиталы сапасына қатысты талаптар-ды күрделендіріп отырғанын атап айтты. сондықтан әр маман иесі өз саласындағы жетістіктерді саралап, заман талабына сай,жаңа инновация-ны жетік меңгеріп жүруі тиіс. Жыл сайын жаңа дүниелер өмірімізге енуде. смартфонның жаңа түрлері, түрлі технологиялар, тағысын тағы. Бірнеше жылға алға озған елдермен қатар өмір сүруіміз үшін елбасымыз әрдайым айтатындай «Бәсекеге қабілетті» болу керекпіз. Бәсекеге қабілетті болу –

34


еліміздің алға жылжуына зор үлесін қосатын шешу факторлардың бірі бо-лып табылады.

Жастар жылы біз үшін түрлі форумдар, фестиваль мен ойын сауықтар ғана емес, қазақ елінің болашағына, мәңгілігіне біршама пайда әкелетін істерді бастаудың алғышарты. Қазақта « Жас келсе-іске» деген сөз бар. ел болашағын жастарға тапсыруының мәні де осында. Жастар жылы – жастарға арналуы керек. сондықтан 2019 жыл жастардың нақты түйткілдерін шешетін жыл болғай.

елбасының жастарды ерекше атап өтуі, жастардың бойында жауапкершілікті арттырады. Жауапкершілікті алу — діттеген мақсатқа қол жеткізу үшін бәріне де дайын болу дегенді білдіреді. Қоғамның даму үдерісін ілгерілетудің жетекші күші жастар екендігі ақиқат дүние. Жолдауда жоғары оқу орындарына мамандық алып шыққан жастардың өз мамандығы бойынша жұмысқа тұрып, елімізге қызмет етуі мәселесі қоғамның даму тенденциясын анықтайтын фактор екендігіне зор мағына берілген. оқу бітіруші түлектердің мамандықтарына сәйкес жұмыс істеуінің әлеуметтік-экономикалық астары түптеп келгенде еліміздің даму индексін анықтайды. Білікті маман шығару және оны жұмыспен қамтамасыз ету білім беруші және жұмыс ұсынушы мекемелер арасындағы бар байланысқа жаңаша си-пат беретін болады.

Экономикалық аспектіде еліміздің өркендеп даму стратегиясы жүзеге асатын болса, ал әлеуметтік тұрғыда жас маманның жақсы өмір сүру қағидаттары орындалатын болады. кәсіби шеберлігі шыңдалған маман қоғамымыздың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. елбасының жолдауы жоғары оқу орны саласында қызмет ететін педагогтарға тың серпіліс әкеліп, жаңа форматта маман даярлау және оның жұмысқа қабылдану траекториясын айқындаудағы басты бағдарымыз деп көрсеткен болатын.

сонымен қатар, Қазақстан республикасы жастарының жан-жақты да-муы үшін әлеуметтік – экономикалық, саяси және басқа да жағдайлар жасау, оның рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және физикалық әлеуетін, әлеуметтік мәртебесі мен экономикалық жағдайын, саяси, құқықтық, экологиялық және рухани мәдениетін арттыру қоғамның басты міндеттері екенін айта кету керек.

Қорытындылай келе, жастар жылы кейбір айтулы даталар сияқты ұрандатып, желеулетіп өткізетін жыл емес. түрлі форумдармен конферен-ция, флешмоб мерекелерінің берері қаншалықты? «Жастар жылы дегенді қалай түсінеміз, оның мақсаты не, не жасалуы керек, жастардың бүгінгі бетпе-бет келіп отырған мәселесі қандай?» деген сұрақтар бойынша терең зерттеу жүргізіп, оны саралап, нақты істелу керек жұмыстардың тізімін жа-сауымыз керек. дәлірегінде, қоғамның маңызды бөлігін құрайтын жастарға кең мүмкіндік берілуі тиіс.

35


сондықтан да нақты ұсыныстар қабылданып, жастардың жан-жақты көмекке ие болуын қамтамасыз еткен жөн. Әсіресе, жастар арасын-да жұмыссыздық деңгейін төмендетуге байланысты іс-шаралар қолға алынып, нақты нәтижеге қол жеткізуін қадағаласақ құба-құп. Бүгінде 35 жасқа дейінгі жастардың көбінің басында не баспанасы, не тұрақты жұмысы жоқ. ауылдан қалаға жұмыс іздеп келген кейбір жастардың тауы шағылып, түрлі қылмыстық әрекеттерге бой алдырып жататыны да жа-сырын емес. көшедегі ұрлық-қарлық, кісі тонау оқиғалары да ара-тұра жұмыссыз жастардың қолымен жасалуда. олардың бос сенделіп жүрмеуі үшін мемлекет тиімді бағдарлама қабылдап, соның аясында жұмыс істегені абзал. мәселен, жас мамандардың, жас отбасылардың баспаналы болу-ын тездететін тетіктерді қайта қарап, жеңілдік қарастырылса, артықтық етпейді. себебі демографиялық ахуалға серпін беретін де – жастар. Жас отбасылар өз баспанасына ие болмайынша бала туу санын тежей беретіні айтпаса да түсінікті.

Жастарға әлеуметтік қолдау көрсету әрбір жас буынға серпіліс берді. олардың білім алып, білікті маман атануына жағдай жасау мәселесі де сөз болды. Білімді ұрпақтың негізі – мектепте қаланады. сондықтан барлық білім ұяларында Назарбаев зияткерлік мектебінің оқу бағдарламасын енгізу керектігі бекер айтылған жоқ. сол кезде ғана жастар ғылымға бет бұрып, өзідігінен салалық ғылымды дамытуға қызығады. ең бастысы, қазіргі таңда қабылданып жатқан барлық заңдарды, қолдауларды, жеңілдіктерді дұрыс пайдаланып, терең түсіне білген жөн.

айта кетерлік жәйт, бүгінгі жастар креативті пікірге ие. Шыны керек, қазір жастар арасында соңғы инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жобалар ұсынып жүргендері баршылық. түрлі жаңа технологияның игіліктерін біліп, көріп жүрген де солар. инновациялық жобаларды халықаралық деңгейдегі сайыстарға қатыстырып, арнайы грант ұтыпалған жастар көп. ал оны ғылыми тұрғыда жүзеге асыруға қаржылық қолдау қажет. демек, мемлекет тарапынан озық идеяларға, ұтымды жобаларға арнайы қаржы қарастырылып, жүзеге асуына мұрындық болған жөн. он-сыз білімді жастар шетел асып, басқа елдің атынан шығуы әбден мүмкін. сол себептен ғылымды дамытамыз десек, әуелі инновациялық жобаларды мақұлдау қажет. кез келген өркениетті мемлекет өз жастарының алдын-да қашаннан қарыздар. Өйткені барша мемлекеттің болашағы – бүгінгі жастардың қолында!

Әдебиеттер тізімі:Назарбаев Н.Ә. Ұлы даланың жеті қыры. 2018 жыл 21 қараша. /1.

www.akorda.kz.

36


Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстандықтардың 2. әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс салтын жақсарту». 5 қазан 2018 жыл.

Назарбаев Н.Ә. мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Жастар 3. жылының салтанатты ашылу рәсімінде сөйлеген сөзі. 23 қаңтар 2019 жыл. http: //www.akorda.kz/kz/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/memleket-basshysy-nanazarbaevtyn-zhastar

37


ӘОЖ 930.1

«ЕЛІМ, ЖЕРІМ, ҚАЗАҒЫМ!» ДЕГЕН ҚОС БАТЫР – Ә.ЕРМЕКОВ ЖӘНЕ Ж.ТӘШЕНОВ

Қ.М. Хамзина,Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті,

«Қазақ тілі және мәдениеті» кафедрасының доценті,филология ғылымдарының кандидаты

Аннотация: бұл мақалада қазақ халқының біртуар тұлғалары – Ә.ермеков пен Ж.тәшеневтің батырлық келбеті, асқан ерлігі, қиын замандағы ел тарихына, ел тағдырына қосқан зор үлесі мен ерен еңбегінің көрінісі сипаттап берілген. Қазақ тарихындағы жер мәселесінің шешілу барысындағы маңыздылығы жағынан еш ерліктен кем түспейтін қайсар шешімдердің шоғырын жан-жақты зерделеу нәтижелерiнiң қысқаша шоғыры.

Кілт сөздер: жер, тарих, ерлік, тәуелсіздік, тұлға, мемлекет.

еуразия жүрегінде орналасқан кең-байтақ жеріміздің төсінде көк туымыздың желбіреп, бейбіт те бақытты өмір сүруіміздің әр сәті ата-бабаларымыздың, арыстарымыздың ерен еңбегімен, қайраткерлігімен келгенін ұмытпаумыз, дәріптеуіміз – тарихымыздың жалғастығы, бабалар-ды ардақтап, есімін ұрпақтан-ұрпаққа аманат етіп жалғастыру парызы бо-лып табылады.

Ұлттық руханият мәселелері, қазақтың қатпар-қатпар тарихы, жаһандану үдерісінде біздің халқымыздың тарихи ауыр тағдыры, т.б. жайт-тар елбасының үнемі назарында тұрған мәселелерге жатады, олай болуы заңды да, себебі, тарихы жоқ ел — жетім, рухы аласа ұлт — жетім. мем-лекет басшысы айрықша атап көрсеткеніндей, қазақ халқы өзінің сабыры мен салиқалы парасаты арқасында ешкімге зәбір көрсеткен жоқ, ешкімнің жерін жаулап алған жоқ. Қазақ — тектілік пен бекзат болмыстың иесі. Біздің халық ғасырлар бойы тәуелсіздік үшін күресті. тым әріге бармай-ақ, хх ғасыр басындағы ұлы құбылыс — алаш қайраткерлері Ә.Бөкейханов, а.Байтұрсынов, м.дулатов, Ш.Құдайбердіұлы, м.тынышбаев, м.Шоқай, х.досмұхамедов, т.б. тұлғалардың өз кезеңіндегі салалы еңбектеріне ден қойсақ, ұлт мүддесі, ұлт тұтастығы, ұлттық рух қаншалықты дәрежеде асқақтағанына көз жеткіземіз.

елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да қасіретті болды. алайда ұлттық жігер мен толысқан зерде сабағы ұмыт болған жоқ.. Жүзжылдықтың

38


алғашқы жартысындағы қазақ зиялыларының жеке басының қасіретімен қатар өрілген қызметі өзінің бірегей құбылыс ретіндегі тұжырымды деңгейімен ғана емес, азаматтық һәм адамгершілік деңгейімен де осы за-манмен үндес. Өткелі тұрған ғасырдың соңғы он жылдығының зиялылары топтық мүддеден биік тұрса, өлермен атаққұмарлықтан аулақ болса, мұны Қазақстандағы мамыражай тыныштық пен тұрақтылықтың басты бір фак-торы деп білу керек», - деп жазды алашорда қайраткерлерінің еңбектеріне баға бере отырып.

егер қазақтың басым бөлігі ғасырылар бойы өмір сүрудің негізгі тетігі көшпелілікте деп ұғынғандықтан, мал шаруашылығына қажетті жайылым яғни жер болуына байланысты, ру аралық жекелеген қақтығыстар да сол жер төңірегінде болып тұрғандығын ескерсек, сол жер ұғымының қазақ санасында атамекен, Жер-ана болып орын алғанын бағамдаймыз. ертедегі дәуірлерде де жер дауының ұлттық әдет-ғұрып, құқықтық нормаларында айрықша орын алғанын баса айтуға тиістіміз [1, 122 б.].

Қазақ тәуелсіздігі үшін арпалысқан алаш арыстары Ә.Бөкейханов, а.Байтұрсынов, Ә.ермеков, т.б. саяси ұстанымдарында да халықтың жері яғни атамекені басты назарда болды. 1920 жылы бір топ пікірлес зиялылар-мен ресей астанасына барған Ә.ермеков халық комиссарлары кеңесінің арнайы мәжілісінде Қазақстан жері территориясының тұтастығын нақты тұжырым, дәлелді дәйек, ғылыми деректерден в.и. лениннің алдында дәлелдеп, арнайы шешімнің шығуына теңдессіз еңбек сіңіргені тарихтан мәлім. Патшалық заманда шовинистік пиғылдың қазақ ұлтын отарлау, оны кемсіту сияқты элементтерінен арыла қоймағандар алдында өзінің ұшан-теңіз білімі мен біліктілігін көрсетіп, биік зияткерлік өре-деңгейін аңғартқан Ә.ермеков аса даулы да күрделі отырыста ұят мүддесін осылай-ша қорғап шығып еді. ал, бұл – тарихи жетістік, атап айтқанда,

- қазақтың ұлттық санасының оянып, жұмыр жерде болып жатқан әділетсіздік пен өктемдікке қарсы бас көтеруі еді, бейқамдық пен салғырттықтан іргесін аулақ сала бастауы еді;

- өз көсемдерінің, яғни халқының сөзін сөйлеген ұлтшыл перзенттерінің төңірегіне топтасуы еді;

- ғасырлар бойы халықтың армандаған тәуелсіздігіне жаңа жағдайда, жаңа уақытта алғышарттар жасап, берік сенімін оятқан құбылыс еді [2, 102 б.].

алаш қайраткерлерінің бірі Қ.кемеңгерұлының: «Қазақты үздік ұлттығынан айыруға тырысқанда, қалың ел һәм оның оқығандары не істеді? Қалың қазақ екі-ақ орында наразылық білдірді: 1. Шоқындыруға тырысқанда; 2. сыпырып жерін алғанда...», - деп жазғаны да қазақ ұлты үшін жер мәселесінің қаншалықты мән-маңызға ие екендігін көрсетсе ке-рек.

39


Қазақ өмірінде Жер-ананың қандай киеге болсын лайықты екендігін ұлттық болмысқа сіңген менталитеттен бөліп алып қарауға болмайтынын хх ғасыр басында алаш арыстары жете түйсінсе, кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында айрықша түсінген қайраткер — Жұмабек тәшенев еді.

егер Ж.тәшенев 1915 жылы емес, одан ертерек яғни хІх ғасырдың екінші жартысында дүниеге келсе, жоғарыда біз атап көрсеткен ала-шордашы ұлы перзенттердің қатарынан табылатыны анық еді. дәл осы тұжырымды тереңдете түссек, бірнеше мәселені де ортаға салудың реті келетін сияқты [3, 72 б.].

Біріншіден, көптеген зерттеулерде айтылып жүргеніндей, алаш ары-стары айдалып, атылып, қуғын-сүргінге ұшырағанымен, түгелдей дерлік жойылғанымен, олардың ұлы идеялары, ұлты үшін қалдырған өсиет, өнегесі жойылып кеткен жоқ. олар жүрегінде ұлттық намысы бар көптеген азаматтың болмысынан берік орын алды. демек, алаш қозғалысы, алаш партиясы, алашорда үкіметі атты ұлы феномен ұлттық мүдде ұғымымен тұтаса келіп, еліміздің 1991 жылы жарияланған тәуелсіздігіне ұласты. яғни ата-бабамыздың, күні кешегі алаш арыстарының тәуелсіздік үшін күрескен ұлы эстафетасын хх ғасырдың соңғы жылдары Н.Ә. Назарабаев қабылдап алды да, Қазақстан республикасын жаңа жағдайға негізделген уақыт аясында дүние жүзіне небәрі жиырма жылдан сәл астам мерзімде-ақ әйгілі етті.

екіншіден, өткен ғасырдың 80 жылдарында-ақ ксро сияқты алып империяның іргесінің бекем еместігі мәлім болған-ды. сол күдік шындыққа айналды. тоқсаныншы жылдардың басында одақ құрамындағы ұлт респу-бликалары бөлініп шығып, өз еншілерін де алар-алмастан тәуелсіздігін жариялады. ал, мызғымастай көрінген, идеологиялық саясаты аса қуатты, сол тұста ең үздік ілім боп мойындалған марксизм-ленинизм идеясымен қаруланған ксро империясының бір оқ атылмай-ақ, табан астында жалп етіп құлауының себебі нендей еді? Жетпіс жылдай мерзім ішінде салта-нат құрып, «халықтың ақыл-ойы, абыройы және ар-ожданына» айналған коммунистік партияның ксро тарамай тұрып-ақ тарап кетуінің сыры нен-дей еді?

міне, осы мәселелерге толыққанды жауап беруге тырыссақ қана өз мақсатымызға жеткендік болып табылады [4, 52 б.].

тоталитарлық жүйенің іргесін шайқалтып, әлемнің бірде-бір елінде жоқ зұлым империяның түбіне жеткен халықтың ақыл-санасы, адам баласының ешуақытта да әділетсіздікпен ымыраға келмес тәуелсіздікті аңсағыш күші еді. сол халықтың ұлы перзенттері еді. олар: хІх ғасырдағы махамбет, абай, Шоқан, т.б. еді де, хх ғасырдағы алаш арыстары еді, олардың идеясын жүректерінде имандылық етіп ұстаған е.Бекмаханов, Қ.сәтбаев, м.Әуезов, Ә.марғұлан, Б.кенжебаев, І.есенберлин, Ж.тәшенев, т.б. еді.

40


осынау тізімді әрі жалғастырсақ, қаламгерлер, м.мағауин, Қ.Жұмаділов, т.б. еді.

Ұлтшыл азамат қандай қоғам тұсында ғұмыр кешсе де, өз ұлтының қамын ойлайды. Жұмабек тәшенев есімі ірі қаламгерлігімен, атақты тарих-шы немесе философтығымен шыққан жоқ. Ірі қайраткерлігімен шықты.

осынау ірі тұлға жөнінде «халықтың қайсар перзенті Жұмабек тәшенев туралы естеліктер» атты кітап, Ә.Шәріповтің «көргенім, көңіліме тоқығаным», р.с. Әл-Қаренидің «Жұмабек тәшенев — алаштың жүз жыл-да бір туар алып тұлғасы» т.б. ірілі-ұсақты еңбектер жарияланды.

осынау шағын еңбектің басында айтқанымыздай, қандай уақытта бол-са да, қазақ ұлты үшін ең қасиетті, ең киелі, ең қастерлі нәрсе — Жер-ана болатын. Қазақ өзге кейбір халықтар сияқты табиғатты бағындырамыз деп тепсінген жоқ, керісінше, сол табиғат пен адамның арасындағы үйлесім тепе-теңдігін сақтауға тырысты, өздерін қоршаған ортаның қожасымыз де-мей, табиғаттың бір перзентіміз деп есептеді. міне, осынау мәселелерге бүгінгі күн тұрғысынан үңілсек, тарих сахнасына Ж.тәшеневтей атақты тұлғаның шығуында да белгілі бір заңдылық бар сияқты. оның тарихи жа-дымызда мәңгі-бақи қалуына алғышарттар жасап тұрған да қазақтың бір сүйем жерін өзгеге бермей, қасқая тұрып алғанында болса керек.

Ж.тәшенев Б.момышұлындай хас батырға кеңес одағының Батыры атағын алып беру туралы іске белсене араласты.

Ж.тәшенев құдіреті күшті мәскеу билігінің дегеніне көне бермей, өзінің бай да қуатты республиканың басшыларының бірі ретіндегі ұстанымына олардың көзін жеткізіп, санасуына мәжбүр етті.

Ж.тәшенев саяси қуғын-сүргінге ұшыраған алаш қайраткерлерінің от-басыларына шама-шарқынша жәрдем қолын созды.

Ж.тәшенев еліміз облыстарындағы басшы қызметтерде жүргендегі азаматтық, біліктілік, білгірлік қасиеттері арқасында халыққа жасаған қамқорлығы өз алдына, Қазақ кср Жоғарғы кеңесі Президиумының төрағасы, әсіресе, Қазақстан министрлер кеңесін, яғни үкіметті басқарған кезінде елі үшін айрықша еңбек сіңірген тұлғаларды мәңгі есте қалдыру үшін тегеурінді істердің бастамашысы болды. ал, ол айрықша еңбек сіңірген сала, бәрінен бұрын, қазақ елінің жерін тұтастай сақтап қалуында еді. тарата айтсақ, Ж.тәшенев маңғыстау өңірін түрікменстан республи-касына беру туралы ұсынысқа мейлінше тойтарыс берді.

Ж.тәшенев Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру науқанында тың өлкесі деп атала бастаған солтүстіктегі облыстарымызды ресей Федерациясына беру туралы орталықтың ұйғарымына үзілді-кесілді қарсы болды да, зымиян әрі өктем саясатты жүзеге асыртпай тастады.

Ж.тәшенев оңтүстік өңіріміздегі мақта өсіретін аудандарды Өзбекстанға беру жөніндегі өкімге барынша қарсы болып, қуатты тойтарыс берді.

41


империя басшысы Н.с. хрущевке тайсалмай: «Никита сергеевич, бұл мәселенің шешілуі былай тұрсын, тіпті күн тәртібіне қойылуының өзіне қарсымын... Никита сергеевич, егер Жоғарғы кеңес әр республиканың жерлерін жергілікті орындарсыз шеше беретін болса, ссро - ның және ұлт республикаларының конституцияларын жою керек қой» - деуі осынау та-нымал тұлғаның барша болмыс-бітімі мен ұлтшылдық қасиетін, азаматтық, қайраткерлік тұлғасын паш етсе керек.

егер хх ғасырдың басында алаш арысы Ә.ермеков қазақ ұлтының жері тұтастығын мәскеуде, в.и. ленин басқарған халық комиссарлары кеңесінің мәжілісінде қорғап қалса, сол ғасырдың екінші жартысында ксро империясының азулы басшысы Н.с. хрущевке қарсы шығып, Ә.ермеков ағасының аманатын мүлтіксіз орындаған асыл азамат – Ж.тәшенев еді.

егер дәстүр, оның жалғастығы мен сабақтастығы сияқты тарихи-философиялық ұғымдар тұрғысынан келсек, хх ғасырдағы қос қайраткердің ұлылық, ұлтшылдық қасиет, сиапаттарына бірден ден қоятынымыз анық [5, 112 б.].

Әрине, өзіңе өктемдік жүргізіп отырған кешегі отарлаушы ресей патшалығының хх ғасырдағы бірден-бір мұрагеріне айналған кеңестік биліктің бірінші басшысына қарсы шығу қаншалықты қиын болатыны, үлкен зардап әкелетіні еді. расында да солай болды. Ж.тәшенев орталықтың лауазымды адамдар үшін жасалған тізімінен шығарылды. Қызмет бабын төмендету үдерісі қолға алынды. яғни ол құдіреті күшті ксро үшін кересіз адамға айналды. алайда оның есімі өзі қызмет етіп, мүддесін көздеген халқының жүрегінде мәңгі-бақи қалатыны ақиқат. Өзіміз көрген-білген, алыс-жақын тарихта халықтың жадында ең бірінші кезекте ұлттық мүддені қорғағандардың ғана есімі өшпейді және олар жыл өткен сайын жаңғыра береді. Болашақта да солай болатыны сөзсіз. Өйткені, олар өздерінің қарақан бастарын емес, таптық, рулық бөле-жаруды емес, барлық қазақтың тұтас ел болуын, басқалармен тең болуын аңсаған арыстар. осы қатарда Жұмабек тәшеновтің, Әлімхан ермековтің де есімі тұрары анық. Қазірдің өзінде оларғареспубликамыздың қалаларында көше аттары берілді. Бұл – қазіргі Қазақстан басшылығының, халықтың өзінің жоғын жоқтаған ұлдарының есімін ешуақытта да ұмытпайтындығының бір көрінісі.

Әдебиеттер тізімі:1. Назарбаев Н. алаш мұрасы және осы заман. кітапта: алаштану

мәселелері. сериялық ғылыми жинақ. 1 т. – семей: таным, 2010.2. кемеңгерұлы Қ. Қазақ тарихынан. мәскеу: Ұлттар комиссариаты

қарауындағы күншығыс баспасы,1924.3. халықтың қайсар перзенті. Жұмабек тәшенев туралы естеліктер. а:

Жазушы, 2005.

42


4. Шәріпұлы Ә. көргенім, көңіліме тоқығаным. естелік // Жұлдыз,1994.

5. Әл-Қарени (Қаренов) р. с. Жұмабек тәшенев — алаштың жүз жыл-да біртуар алып тұлғасы. Қарағанды: Қазақстан-ресей университетінің ба-спасы, 2014.

РезюмеХамзина Карлыгаш Мауеновна - кандидат филологических наук, до-

цент кафедры «казахского языка и культуры» карагандинского государ-ственного технического университета.

«ЕЛІМ, ЖЕРІМ, ҚАЗАҒЫМ!» ДЕГЕН ҚОС БАТЫР – Ә.ЕРМЕКОВ ЖӘНЕ Ж.ТӘШЕНОВ»

в статье повествуется о двух величайших исторических личностях казахского народа – алимхане ермекове и Жумабеке ташеневе, которые оставили после себя величайший подвиг во имя своего народа. изучается вопрос становления движения «алаш», о ее основателях, о труде деятелей того времени. статья затрагивает образ интеллигенции казахского народа, которые защищали все интересы своего народа, в том числе земельные. в этом плане героизм а.ермекова и Ж.ташенева являются неоценимыми.

Summary Khamzina Karlygash Mauenovna - candidate of philological sciences, as-

sociate professor of the Kazakh language and culture department of Karaganda State Technical University.

«ЕЛІМ, ЖЕРІМ, ҚАЗАҒЫМ!» ДЕГЕН ҚОС БАТЫР – Ә.ЕРМЕКОВ ЖӘНЕ Ж.ТӘШЕНОВ»

The article describes two of the greatest historical figures of the Kazakh peo-ple - Alimkhan Yermekov and Zhumabek Tashenev, who left behind the great-est feat in the name of their people. The article also talks about the long-term struggle of the Kazakh people for independence, about its heroes, whose names remained for centuries in the hearts of the people.

43


удк 32:316.3(574)

К ДИСКУССИИ О КАЗАХСТАНСКОЙ МОДЕЛИСОЦИАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВА

Д.А. Черниенко,

старший научный сотрудник Института истории государства

кандидат исторических наук

Аннотация: в соответствии с конституцией, республика казахстан – социальное государство, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. отдельные положения направлены на недо-пущение социальной розни и социального превосходства, дискриминации по социальному положению, социальное обеспечение и защиту населения. вместе с тем, темпы, механизмы и текущие результаты реализации данных положений вызывают различные оценки и дискуссии в научно-экспертном сообществе. в настоящее время происходит наполнение рамочных норм конкретным содержанием, идет формирование национальной модели со-циального государства, поскольку, по словам Н.а. Назарбаева, «в совре-менных глобальных условиях состоявшееся государство – это социальное государство».

Ключевые слова. инициативы Президента, Н.а. Назарбаев, модерни-зация, социальная активность, социальное государство, социальная поли-тика, человеческий капитал, экономическое развитие.

актуальность темы определяется тем, что в условиях общественно-политического процесса современного казахстана, получившего в текущей научной литературе и публицистике уже широко распространенное опре-деление «транзит власти» («политическая трансформация»), значительно повышается интерес к социальной проблематике. Первый Президент рк – елбасы Н.а. Назарбаев на протяжении всего периода руководства страной системно и последовательно выступал с важными инициативами, которые в значительной степени определяли вектор и содержание развития респу-блики в эпоху Независимости. одними из стратегических направлений провозглашались поступательная модернизация экономики и формирова-ние на этой базе социального государства. Поэтому чрезвычайно важно по-нимание того, насколько будет сохранен определенный Н.а. Назарбаевым курс развития страны, каким образом будут реализовываться предложен-ные ранее инициативы, будут ли происходить изменения в социальной по-литике в условиях преемственности власти?

44


Повышение благосостояния, улучшение качества и уровня жизни насе-ления провозглашены приоритетными направлениями развития. казахстан поставил перед собой амбициозную задачу вхождения в число 30 наиболее развитых стран мира. абсолютно правильным является тезис, что достичь этого можно, только имея существенные основания – безопасность, ста-бильную политическую систему, определенный уровень экономического развития, подготовленную правовую сферу [1, C. 254]. Поэтому развитие страны по социальной модели является сложной комплексной задачей, тре-бующей оптимизации и координации всех ресурсов.

к настоящему времени имеется богатая и разноплановая историогра-фия научного и публицистического характера по проблематике социально-го государства. исследовательский интерес обращен как к собственному опыту казахстана по реализации реформ 1990–2010-х гг., так и к опыту постсоветских стран, прежде всего россии, и мировому опыту. Наиболее острыми и ключевыми в научном дискурсе являются рассуждения по пово-ду того, можно ли характеризовать современный казахстан как социальное государство, является ли этот зафиксированный в ряде документов высо-кий статус декларативным или он отражает реальное положение дел, и в какой мере?

глубина проблемы обусловлена не только сложностью реализации за-явленных инициатив на практике, но находится и в сугубо научной (тер-минологической) плоскости, поскольку нет общепринятого определения «социального государства», универсального набора его признаков и кри-териев. исследователи признают наличие значительного разнообразия региональных вариантов и моделей. динамика и успешность реализации масштабных социальных проектов в каждом государстве зависит от нацио-нальной специфики, комплекса факторов – состояния правовой сферы, те-кущего уровня экономического развития, даже этнокультурных традиций и особенностей.

Поэтому ответ на вопрос, можно ли признавать казахстан состоявшим-ся социальным государством, как правило, сложен. впрочем, то же самое можно сказать и обо всех странах постсоветского пространства. Нередко многие эксперты уклоняются от прямого однозначного ответа, предпочитая анализировать влияние вышеуказанных и других факторов. Прямой ответ затруднителен, поскольку очевидно, что только высоких макроэкономиче-ских достижений (ввП, товарооборот, объемы добычи полезных ископае-мых и т.п.) для успешного функционирования современного социального государства не достаточно. Это слишком хрупкий конструкт, чтобы не быть зависимым и от других важных показателей – эффективности и открыто-сти управления, развитости демократических институтов (гражданского общества), социальной активности населения.

45


очевидным является признание того факта, что социальная политика в современных реалиях должна быть гибкой, чутко реагировать на новые условия и контексты, возникновение и динамику которых зачастую бывает сложно спрогнозировать. речь идет, например, о таких сферах как демо-графия, миграция, потребности в образовании, поскольку они во многом зависят от субъективных факторов, моделей человеческого поведения, ко-торые могут быть весьма ситуативными и несистемными (например, при-нятие решений о рождении ребенка, переезде в другой регион или страну, необходимости повышения квалификации, смене работы и т.п. могут быть как продуманными, так и спонтанными).

вероятно, правы те, кто утверждает, что «правильная» социальная по-литика та, которая реагирует не только и не столько на удовлетворение те-кущих жизненных потребностей и решение злободневных проблем (посо-бия, выплаты, кредиты и проч.), что, безусловно, необходимо и не должно подвергаться сомнению как важнейшая функция государства как такового, а та, которая направлена, прежде всего, на создание возможностей для ши-рокой самореализации человека, т.е. побуждает, мотивирует людей к актив-ному социальному поведению.

для анализа особенностей казахстанской модели социального государ-ства целесообразно будет посмотреть, с одной стороны, на наличие уже существующих оснований и позитивных тенденций, которые могут спо-собствовать утверждению данной модели; с другой стороны, отметить наи-более актуальные проблемы и негативные тенденции, тормозящие ее фор-мирование.

к первой группе факторов можно отнести следующие:конституционное закрепление нормы о социальном государстве и де-•

мократическом государстве (ст. 1 конституции рк 1995 г.), которые обязы-вают главу государства и весь государственный аппарат принимать меры по обеспечению роста благосостояния граждан и формированию соответ-ствующей политической системы [2].

Наличие последовательно разработанных и взаимосвязанных доку-• ментов стратегического развития («казахстан-2030» (1997), «казахстан-2050» (2012), «современное государство для всех: Пять институциональ-ных реформ» (2015), «План нации – Путь к казахстанской мечте» (2016), «взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» (2017), «Пять социальных инициатив Президента» (2018), «Новый этап в развитии ка-захстана – путь к обществу благополучия» (2019).

концептуально обоснованное рассмотрение проблемы социального • государства в контексте с глобальными трендами и задачами общей мо-дернизации страны: «Казахстану жизненно важно найти оптимальный баланс между экономическими успехами и обеспечением общественных

46


благ. Именно в этом я вижу ключевую задачу социально-экономической модернизации… А это в свою очередь требует ответа на вопросы: ка-ким должно быть наше казахстанское общество в условиях глобальной нестабильности, в условиях нового века, чтобы устоять перед глобаль-ными ветрами? В чем наши нереализованные резервы и возможности? И что еще надо сделать, чтобы социальная политика стала устойчивой, созидательной?» [3].

стабильное функционирование рыночной экономики, сам факт на-• личия и базовые принципы которой не подвергаются сомнениям.

Благоприятный климат и высокий уровень (в сравнении с ситуацией • в сНг) привлечения иностранных инвестиций в национальную экономику (за годы независимости казахстан привлёк 320 млрд. долл. сШа прямых иностранных инвестиций (Пии), при этом за последние 10 лет в нацио-нальную экономику поступило 250,2 млрд долл. сШа, данная тенденция отражает эффективность инвестиционной политики [4]).

Положительная динамика макроэкономического развития – ускоре-• ние темпов роста экономики, рост ввП, промышленного производства.

Наличие человеческого ресурса – рост численности и относительно • высокое «качество населения»: более 70% трудоспособного возраста, воз-растная пирамида стационарного или омолаживающегося типов, высокий уровень грамотности, образования и т.п.

текущий индекс демографической нагрузки составляет 40,8% (в • том числе коэфф. детской нагрузки – 30,4%, коэфф. пенсионной нагрузки – 10,4%) [5], что создаёт относительно низкую социальную нагрузку для общества.

По поручению главы государства Правительством казахстана в 2019 • г. разработан и реализуется «Пакет срочных мер по решению актуальных социальных вопросов» с целью повышения благосостояния [6; 7], начато внедрение системы адресной социальной помощи (асП).

в казахстане в целом сохраняется социальная стабильность (что не • означает отсутствие проблем, а свидетельствует о слабой выраженности потенциальных протестных настроений, вызванных проблемами, напри-мер, в сфере коррупции, экологии, социальной защищенности, этнокон-фессиональной ситуации и др.).

совокупность указанных факторов, их совместное воздействие на про-тяжении последних лет позволили казахстану поступательно улучшать свои позиции в мировой экономике [8] и рейтингах. Например, войти в группу 25% стран мира по уровню благополучия граждан, в число 50% стран с коэффициентом выше среднего в преобразовании валового нацио-нального дохода в благополучие. Показатели казахстана сопоставимы со средними показателями стран-лидеров (топ-30) по критериям экономиче-ской стабильности, занятости и сглаживания разницы в доходах [9].

47


следует отметить, что в отношении рейтингов происходит переоцен-ка методики индексирования уровней развития и конкурентоспособности стран мира. основным показателем традиционно считается ввП (у казах-стана 42 место из 193 стран). в последнее время Программа развития ооН предлагает ориентироваться на такой показатель как «индекс человеческо-го развития» (иЧр). казахстан в этом весьма авторитетном рейтинге по итогам 2018 г. входит в первую группу стран с «очень высоким показате-лем», занимая 58 место (+2 позиции по сравнению с 2017 г.; для сравнения из стран бывшего ссср: россия – 49 место, Беларусь – 53, грузия – 70, азербайджан – 80) [10]. также внимание обращается на рейтинг стран по доле социальных расходов к ввП и индекс глобальной конкурентоспособ-ности, по которому казахстан занимает в настоящее время 55 место среди 147 стран. Некоторое улучшение позиций связано, по мнению экспертов, с развитием транспортной инфраструктуры, внедрением цифровых техно-логий, улучшением макроэкономической ситуации, повышением гибкости рынка труда и стимулированием занятости [11].

вместе с тем, указанные объективные положительные факторы не сни-мают с повестки дня необходимость принимать во внимание группу небла-гоприятных факторов, которые негативно влияют на процесс становления социального государства.

к данной группе факторов относятся:слабость формирующегося гражданского общества, общественного •

контроля за действиями власти (мировой опыт показывает, что социальная политика, проводимая только силами государства, т.е. госорганов, не будет полностью эффективной, необходимо активное участие неправительствен-ных организаций и бизнеса).

архаичность существующей социальной политики как наследие со-• ветской эпохи, где во главу угла расчетов поставлена зарплата, как след-ствие, недостаточная проработанность системы социальных стандартов, нормативов, имеющих отношение к определению качества жизни.

Необходимость дальнейшей диверсификации национальной эко-• номики на фоне благоприятных внешних условий – казахстан сохраняет топливно-энергетический уклон, несырьевой сектор развивается недоста-точными темпами, не решены задачи по развитию производств полного цикла.

конкурентоспособность казахстана уменьшают слабость частного • бизнеса (рынок товаров и услуг), финансовой системы, инновационного потенциала и др.

Проблема социальной справедливости [12] (равенство перед законом, • коррупция, социальное расслоение, доступность благ).

48


Проблемы социальной перспективы для молодежи, которые вызваны • разными факторами, в том числе, отъезд на обучение («отток мозгов» [13], т.к. неоднозначность реформ в сфере образования на разных его уровнях), безработица в молодежной среде и др.

активная внешняя и внутренняя (село → город) миграция. темпы • обоих видов миграции и урбанизации особенно ускорились с 2012 г., когда сальдо миграций стало отрицательным. в 2018 г. сальдо миграции по срав-нению с 2012 г. выросло в 20 раз. опасность заключается не в массовости уезжающих, а в их «качестве», т.к. уезжают, как правило, экономически активные люди. Центрами притяжения внутренней миграции являются крупные города – Нур-султан, алматы, Шымкент, на первые два прихо-дится более половины всего притока внутренних мигрантов. Нарастание социальных проблем в условиях ускоренной урбанизации вызывает значи-тельное беспокойство в органах госуправления [14].

социальная деформация – разрыв между богатыми и бедными демон-• стрирует динамику к увеличению (хотя в целом невысок и находится ниже мировых нормативов). так, коэффициент джини в казахстане составлял на 2018 г. 0,289 [15] и имеет тенденцию к росту (совокупный за 2010–2015 гг. – 0,26) при опасной социальной черте в 0,3–0,4.

слабость госбюджета в отношении реализации задач по росту соци-• альной защищенности [16], низкий уровень социальных выплат и пособий, на которые достойная жизнь не возможна, низкая заработная плата в бюд-жетной сфере.

отсутствие решения проблемы необратимого увеличения доли само-• занятых (более 2 млн. человек) и проблемы высвобождающихся рабочих рук в условиях оптимизации рынка труда (так называемая проблема «лиш-них людей», имеющая глобальное значение).

во многом указанные проблемы происходят из традиционного восприя-тия социальной политики государства как ориентированной «на минимум» (обеспечение минимальных, прожиточных стандартов жизни), преимуще-ственно на обеспечение регулярных выплат, субсидий, дотаций и т.п., т.е. краеугольным камнем такой системы является материально-финансовое содержание социальной политики. данный аспект не вызывает сомнений и должен оставаться в фокусе внимания и приоритете деятельности органов власти в условиях невысокого уровня жизни граждан. вместе с тем, со-временные подходы призывают рассматривать сущность социального го-сударства с более широких позиций, несводимых исключительно к прямой денежной поддержке отдельных групп населения.

сегодня социальное государство все чаще трактуется с точки зрения ориентации на развитие человеческого капитала во всем его многообразии, что предполагает повышение социальной, гражданской активности. такая

49


постановка вопроса выводит на проблему необходимости профессиональ-ной социализации человека на протяжении всей его жизни и в этом случае задача государства – создание условий для реализации данных потребно-стей. органы государственной власти, научно-экспертное сообщество, ин-ституты гражданского общества способны объединенными силами задать критерии и стандарты такой «социальности». Эффективное и успешное со-циальное государство вряд ли будет «спущено сверху», скорее всего, оно будет результатом нового общественного договора.

Не случайно, многие эксперты видят главную задачу современного ка-захстана (что, впрочем, справедливо и по отношению ко всем постсовет-ским государствам) в продвижении в сторону социальной справедливости. Что, впрочем, не означает занижение стандартов для возможности всеоб-щего уравнивания. Богатые и бедные есть и будут во всех странах мира, наличие высокоразвитой экономики не снимает эту проблему. вопрос за-ключается в общественных реакциях и восприятии этой проблемы. острое чувство несправедливости, как известно, порождает две крайние формы – либо полную социальную апатию и устранение от общественных про-блем, уход «в себя», в собственную, частную жизнь (так называемая соци-альная атомизация, капсулизация), либо, наоборот, социальную агрессию и желание радикальных изменений радикальными же методами. обе формы в одинаковой степени опасны для общества и государства, которое должно стремиться предупредить их появление.

в значительной степени новейшая стратегическая линия казахстана – «Пять инициатив Президента» [17], представленных в марте 2018 г., и явля-ется средством, с одной стороны, долгосрочного развития страны, с другой стороны, профилактикой общественных потрясений. данные инициативы подтверждают тезис о том, что «основные социально-технологические аспекты деятельности по мобилизации всего общества сосредоточены именно в сфере развития солидарной ответственности и государства, и гражданского общества за результаты социального развития в целом» [18, C. 132]. в их реализации, безусловно, есть риски, но это нормально для столь масштабных проектов. тем более, что они предполагают не только затраты, при корректной реализации за ними обязательно последуют со-циальные результаты:

1) уменьшение оттока молодежи из страны в случае с жилищной про-граммой и образовательными грантами;

2) повышение комфортности жизни значительной части граждан в слу-чае с газовыми проектами;

3) выход из «серого» или теневого сектора экономики в случае со сни-жением налогов;

4) появление новых рабочих мест в случае с политикой микрокредито-вания.

50


Представляется, что это и есть социальная политика современного типа, ориентированная не только на текущие затраты, но и на отсроченную выгоду – моделирование и создание более комфортной социальной среды в будущем. основной повесткой дня остается укрепление социальной безо-пасности и социальной стабильности в казахстанском обществе. Но открыт вопрос о конкретных шагах по реализации заявленных стратегических це-лей. мировой опыт демонстрирует определенное разнообразие подходов, исходящих из конкретно-исторических условий каждого общества.

в этой связи приобретает особую актуальность вопрос – какая модель социального государства подходит казахстану? [19] опираясь на сложные и противоречивые процессы 1990–2010-х гг., в научной литературе утвер-дился подход об особой «казахстанской модели развития» [20] в различных сферах – государственном строительстве [21], экономике [22; 23], межэт-нических отношениях [24; 25] и др. очевидно, что с учетом значительного научно-концептуального и идейно-политического наследия Первого Пре-зидента республики казахстан – елбасы Н.а. Назарбаева можно ставить исследовательскую задачу по обоснованию и всестороннему изучению казахстанской модели и в сфере формирования социального государства. методологической основой для формирования и реализации данной моде-ли может служить позиция Н.а. Назарбаева, сформулированная им в об-ращении к народу казахстана «Пять социальных инициатив Президента» 5 марта 2018 г., в которой была выражена уверенность, «что мы обязательно сформируем реалистическую, прагматичную казахстанскую модель соци-ального государства и национального благополучия».

Закономерно, что данная задача нашла логичное продолжение в усло-виях транзита власти. в Послании народу казахстана «конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания казахстана» глава государства к.-Ж. токаев отметил, что «Наш путь развития получил признание во всем мире как казахстанская модель, или модель Назарбае-ва». в части социальных инициатив провозглашена необходимость «вопло-тить в жизнь концепцию «слышащего государства», которое оперативно и эффективно реагирует на все конструктивные запросы граждан. только путем постоянного диалога власти и общества можно построить гармонич-ное государство, встроенное в контекст современной геополитики» [26]. обозначенные в Послании меры по достижению заявленной цели долж-ны стать объектом пристального внимания и анализа со стороны научно-экспертного сообщества.

таким образом, у казахстана имеются серьезные основания и потен-циал для дальнейшего успешного продвижения к реализации модели со-циального государства. существующие проблемы, безусловно, сложны и многообразны, но могут решаться при условии активного сотрудничества

51


власти и общества (государственно-общественное партнерство). кроме того, важное значение имеет кооперация усилий власти и науки по выявле-нию, изучению и принятию консолидированных решений по актуальным социально-экономическим задачам. можно согласиться с теми экспертами, которые считают, что главный вопрос целесообразно ставить не в отноше-нии признания или непризнания самого факта существования социального государства, а в отношении значимости и оценок эффективности, суще-ствующих и планируемых социальных инициатив и проектов, понимания того, что необходимо делать для повышения их эффективности, развития экономики в целом. Наличие стратегических программ, инициированных в последние годы Первым Президентом рк – елбасы Н.а. Назарбаевым, и последовательное продвижение по пути их реализации, будут способство-вать решению задач по комплексной модернизации государства в соответ-ствии с современными требованиями и глобальными вызовами.

Список литературы:1. ауанасова, а. время возрождения [текст] / а. ауанасова, е.

Нурпеисов. – астана: «Suluprint баспасы», 2018. – 310 с.2. Нурпеисов, е. к. социальное государство и социальные инициативы

Президента рк (06.04.2018) [Электронный ресурс] / е. к. Нурпеисов // история казахстана. – режим доступа: https://e-history.kz/ru/publications/view/3997 (дата обращения 05.10.2019).

3. Назарбаев, Н. а. социальная модернизация казахстана: двадцать шагов к обществу всеобщего труда [текст] / Н. а. Назарбаев // казахстан-ская правда. – 2012. – 10 июля.

4. The Investors’ Partner. май-июнь, 2019 [Электронный ресурс]. – ре-жим доступа: https://ru-akmola.invest.gov.kz/upload/iblock/54a/54acc80f24f12026ee90ff5410937faa.pdf (дата обращения 07.10.2019).

5. Население казахстана [Электронный ресурс] // COUNTRYMETERS. – режим доступа: https://countrymeters.info/ru/Kazakhstan#population_2019 (дата обращения 01.11.2019).

6. инфографика: Пакет срочных мер по решению актуальных социальных вопросов (16.07.2019) [Электронный ресурс] // STRAT-EGY 2050. – режим доступа: https://strategy2050.kz/ru/news/53464/ (дата обращения 08.10.2019).

7. Правительство рк разработало пакет срочных мер по решению актуальных социальных вопросов (27.06.2019) [Электронный ресурс] // официальный информационный ресурс Премьер-министра республики казахстан. – режим доступа: https://primeminister.kz/ru/news/press/pravitel-stvo-rk-razrabotalo-paket-srochnyh-mer-po-resheniyu-aktualnyh-socialnyh-vo-prosov (дата обращения 26.10.2019).

52


8. додонов, в. Ю. Экономическое развитие казахстана в постсовет-ский период: основные тенденции и изменение роли в мировой экономике [текст] / в. Б. додонов // вестник дипломатической академии мид рос-сии. россия и мир. – 2019. – № 3 (21). – с. 93–112.

9. казахстан входит в 25% стран по уровню благополучия граждан [Электронный ресурс] (19.12.2018) // KAPITAL.KZ. – режим доступа: https://kapital.kz/economic/74516/kazahstan-vhodit-v-25-stran-po-urovnyu-blagopoluchiya-grazhdan.html (дата обращения 07.10.2019).

10. индексы и индикаторы человеческого развития [Электронный ресурс] // United Nations Development Programme. 2018. – режим доступа: http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_up-date_ru.pdf (дата обращения 05.10. 2019).

11. Бижикеева, м. казахстан опережал россию, но об этом уже забыли (23.10.2019) [Электронный ресурс] / м. Бижикеева // Центр деловой информации «капитал». – режим доступа: https://kapital.kz/economic/81992/kazakhstan-operezhal-rossiyu-no-ob-etom-uzhe-zabyli.html (дата обращения 27.10.2019).

12. магауова, а. с. стратегия социальной справедливости в условиях казахстана [текст] / а. с. магауова, м. е. Жангужинова, а. с. Наурызбаева // Science Time. – 2015. – № 4 (16). – с. 450–455.

13. казахстан – лидер по числу студентов в россии (19.08.2019) [Электронный ресурс] // Zakon.kz. – режим доступа: https://yandex.kz/turbo?text=https%3A%2F%2Fwww.zakon.kz%2F4982109-kazahstan-lider-po-chislu-studentov-v.html (дата обращения 10.10.2019).

14. глава государства провел совещание по вопросам дальнейшего развития столицы [Электронный ресурс] (09.10.2019) // официальный сайт республики казахстан. – режим доступа: http://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/glava-gosudarstva-provel-soveshchanie-po-voprosam-dalneishego-razvitiya-stolicy (дата обращения 01.11.2019).

15. о дифференциации доходов населения в республике казахстан в 2018 году (25.04.2019) [Электронный ресурс] // Zakon.KZ. – режим доступа: https://www.zakon.kz/4967374-o-differentsiatsii-dohodov-naseleniya-v.html (дата обращения 05.10.2019).

16. казахстану надо резко поднять налоги. Почему? (23.10.2019) [Электронный ресурс] // Forbes. – режим доступа: https://forbes.kz/process/expertise/kazahstanu_nado_rezko_podnyat_nalogi_pochemu (дата обращения 2019).

17. Назарбаев, Н. а. обращение к народу казахстана «Пять социальных инициатив Президента». 5 марта 2018 г. [Электронный ресурс] / Н. а. Назарбаев // официальный сайт Президента республики казахстан. – режим доступа: http://www.akorda.kz/ru/speeches?page=3 (дата обращения 18.10.2019).

53


18. Нуркатова, л.т. социальная политика республики казахстан: поворот на новый мобилизационный сценарий [текст] / л. т. Нуркатова, а. с. куатова // современные проблемы внутренней и внешней политики республики казахстан / отв. ред. л. м. иватова. – астана, 2019. – с. 126–132.

19. акимбеков, с. социальная трансформация: мировой опыт и казахстан [текст] / с. акимбеков // Национальные стратегии модернизации: достижения и перспективы / под общ. ред. З. к. Шаукеновой. – астана: киси при Президенте рк, 2018. – с. 69–81.

20. иманбердиев, Б.д. казахстанская модель динамического развития [Электронный ресурс] / Б.д. иманбердиев, с.м. касымов // Научные статьи казахстана / вестник казНПу. – 2011. – режим доступа: https://articlekz.com/article/10834 (дата обращения 14.10.2019).

21. аяган, Б. Нурсултан Назарбаев и казахстанская модель строительства государства (исторический аспект) [текст] / Б. аяган, а. ауанасова. – алматы: тоо «литера-м», 2012. – 256 с.

22. сулейменова, м.Ж. казахстанская экономическая модель развития [текст] / м. Ж. сулейменова, K. Панкина, а. куанышева // международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2016. – № 7–3. – с. 461–464.

23. аминов, т. казахстанская модель экономического развития. основные драйверы экономического роста казахстана в новых геополитических условиях (05.06.2018) [Электронный ресурс] / т. аминов // институт истории государства кН моН рк. – режим доступа: http://www.history-state.kz/ru/?ELEMENT_ID=1142 (дата обращения 14.10.2019).

24. Назаров, р. р. межэтнические отношения и модель этнической политики казахстана [текст] / р. р. Назаров // мир Большого алтая. – 2017. – т. 3. – № 3. – с. 320–328

25. сейдуманова, а. с. роль ассамблеи народа казахстана в формировании казахстанской модели единства и согласия [текст] / а. с. сейдуманова // вестник дипломатической академии мид россии. россия и мир. – 2018. – № 3 (17). – с. 110–127.

26. Послание главы государства к.-Ж. токаева народу казахстана «конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания казахстана». 02.09.2019 [Электронный ресурс] // официальный сайт Президента республики казахстан. – режим доступа: https://www.akor-da.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-glavy-gosudarstva-kasym-zhomarta-tokaeva-narodu-kazahstana (дата обращения 01.11.2019).

54


ТүйіндемеЧерниенко Денис Аркадьевич – Қазақстан республикасы Білім және

ғылым министрлігі Ғылым комитетінің мемлекет тарихы институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МОДЕЛЬ ТУРАЛЫ ПІКІРТАЛАСҚАӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ

конституцияға сәйкес, Қазақстан республикасы – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылықтары болып табыла-тын әлеуметтік мемлекет. Жекелеген ережелер әлеуметтік алауыздық пен әлеуметтік артықшылыққа, әлеуметтік жағдай бойынша кемсітушілікке жол бермеуге, халықты әлеуметтік қамтамасыз етуге және қорғауға бағытталған. сонымен қатар, осы ережелерді іске асырудың қарқыны, тетіктері мен ағымдағы нәтижелері ғылыми-сараптамалық қоғамдастықта әртүрлі бағалар мен пікірталастар тудырады.

SummaryCherniyenko Denis Arkadyevich – Senior Researcher, Institute of State

History under Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, candidate of historical sciences.

THE DISCUSSION ABOUT KAZAKHSTAN MODEL OF SOCIAL STATE

In accordance with the Constitution, the Republic of Kazakhstan is a social state whose highest values are a person, his life, rights and freedoms. Certain provisions are aimed at preventing social discord and social superiority, dis-crimination on the basis of social status, social security and protection of the population. At the same time, the pace, mechanisms and current results of the implementation of these provisions cause various assessments and discussions in the scientific and expert community. Currently, the framework norms are be-ing filled with concrete content; a national model of a social state and well-being is being formed, since, according to N.A. Nazarbayev, «in modern global condi-tions, an established state is a social state».

55


ҚАРАКЕРЕЙ ҚАБАНБАЙ БАТЫР

Қ.А. Еңсенов,ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының

жетекші ғылыми қызметкері, т.ғ.к.

Аннотация: Қабанбай батыр өз заманында тек батырлығымен ғана көзге түспеген, сонымен бірге ол – қолбасшы, батыр, ел басқарған көсем және мем-лекет қайраткері ретінде танылды. 1718 жылы аягөз шайқасы, 1724 жылы түркістанды қорғау шайқасы, 1726 жылы оңтүстік Қазақстан жеріндегі Ба-дам өзені жағасында ордабасында өткен бүкіл қазақ құрылтайына қатысып, жоңғарларға қарсы жорық жоспарын талқылауға қатысты. 1727 жылы Бұланты-Білеуті өзендері аралығында «Қалмаққырылған» шайқасы, 1729-1730 жылдары аңырақай шайқасы, 1750 жылдары Шыңғыстаудағы Шаған шайқасы, тарбағатай жерінде Баспан-Базар, Шорға-ласты шайқастарына қатысып, қазақ даласын жоңғарлардан азат етуде қолбасшы болды. одан кейін 1757 жылы аягөз жерінде қазақ-жоңғардың «мамыр су» және қазақ-қатай арасындағы «айтаңсық» келісіміне қатысты. 1758 жылы қазақ-қытай саудасына жол ашқан. 1750 жылдардың соңында және 1760 жылдардың ішінде қазақ-қырғыз және қазақ-қоқан қарым-қатынастарында маңызды рөл атқарды.

Кілт сөздер: Қазақ, Жоңғар, Қытай, отан қорғау шайқасы, Батыр, хан, сұлтан, Би, Жырау, абылай хан, Қабанбай батыр.

Қабанбай батыр қазақ халқының XVIII ғасырда қазақ-жоңғар шайқасы кезінде әскери қолбасшы тұлғаларының бірі болды. Қабанбай батыр қазақ халқының азаттығы жолында көптеген шайқастарға қатысып, қазақ жеріне қауіп төндірген басқыншылық шабуылдарға тойтарыс беріп, халықты қорғаған жауынгер тұлға ретінде елдің есінде қалды. Қабанбай батыр ту-ралы қазақ халқының арасында «Қабанбай батыр қиссасы» деген атаумен бірқатар дастандар мен аңыз-жыр болып жеткен шығармалар бар. оған қоса тарихи тұлғаның жорық жолдары мен оның батырлығына байланы-сты Қытай және ресей архивтерінде деректер сақталған.

Қабанбай батыр орта жүз найман тайпасының Қаракерей руының ішінде тоқтарқожадан тарайды, одан Байжігіт, Байжігіттің ұлдары - Жұмық,

ТАРИХНАМА, ДЕРЕКТАНУ, ТАРИХИ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІИСТОРИОГРАФИЯ, ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ, МЕТОДЫ

ИСТОРИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ

56


тоғас және мәмбет. міне, осы мәмбеттен - Қожақұл, Қожақұлдан - есена-ман, есенбай және Қабанбай (ерасыл) тараған.

Қабанбай батырдың кенже ұлы Әліден тараған жазушы Зейнолла сәнікұлы «Қаракерей Қабанбай батыр» атты еңбегінде батыр бабасының өмірге келген және қайтқан жылдарын тарихи оқиғалармен байланыстыра отырып: «Қабанбай батырдың қай жылы туып, қай жылы өлгені туралы нақтылы дерек жоқ. мынадай мөлшер айтуға болады. 1781 жылы абы-лай хан қайтыс болғанда Бұқар жыраудың жүзге шыққан жылы Қабанбай қайтыс болғанда «сексеннің сегізінде Бұқар келді» делінген. олай болғанда Қабанбай абылайдан он екі жыл бұрын, яғни 1769 жылы өлген болады. Қабанбай Қубас атпен серттескенде «жетпіс сегізге мен келдім, отыз сегізге сен келдің» - деген жыр жолдары бар. яғни, 1769 жылы жетпіс сегіз жасқа келген болса, 1691 жылы туған болады», - деген тұжырым жасаған. Бұл тұжырым қисынға келеді. Қабанбайдан – Үмбетей, кішкентай, сырымбет, едіге, Байтоқ, мойнақ және Әлі ден жеті ұлы болған.

Қабанбай жеті жасқа шыққанда әкесі Қожақұл батырды жоңғарлар өлтіреді. Қайнаған қанды кек болашақ батырдың жастайынан-ақ жауынгерлікке баулып, ерлікке талпындырады. он бес жасында ағасы есенбайды да жоңғарлар далада өлтіріп кетеді. мұның өзі жас батырдың жанына жара салып, ертерек ерлік жолына түсуіне себепші болады. оның кекке аттанып Өжежығырылды өлтіріп, керей еліне сапар шегуі осының айқын дәлелі еді.

Қабанбай керей елінде жүргенде жоңғар дөрбіттері керей ауылының жылқысын барымталап алады. Жау әкеткен жылқыны қайтарып әкелу үшін Қабанбай он бір адаммен жоңғардың дөрбіт тайпасына аттанады. осы жолы Қабанбай үлкен олжамен оралады, Қабанбайдың батырлық даңқы артып, жездесі де, өзі де дәулеті арта түседі. «Қабан» деген аттың «Қабанбайға» өзгеруі де осыдан кейін орын алған [1].

Қазақ халқының тарихына байланысты ертеректе жазылған Құрбанғали халидтің 1910 жылы Қазан қаласында жарық көрген «таурих хамса» атты еңбегінде: «абылай заманында батыр, сардар болғандар. Қаракерей Қабанбай, алтыбай батыр, ақтанберді батыр, керей Жәнібек батыр, бөрі ақпантай батыр, қанжығалы Бөгенбай батыр, Бәсентиін малайсары ба-тыр, бұлардың бәрі де қолбасшы жауынгер атанса да қайраттысы Қабанбай болған...» [2], - деген құнды мәліметтер келтірген.

Қабанбай батыр өз өмірінде жоңғарларға қарсы 103 рет кірген, көбіне жеңіспен оралып отырған. Қабанбай батыр өз заманында тек батырлығымен ғана көзге түспеген, сонымен бірге ол – қолбасшы, батыр, ел басқарған көсем және мемлекет қайраткері ретінде танылды. Қазақ даласындағы бо-лып жатқан үлкенді-кішілі саяси істерге де үнемі араласып отырғанын және сөзінің салмағы болғанын бүгінгі күнге келіп жеткен құжаттар дәлелдейді [3].

57


осы бір жаугершілік заманда елге аты танылған, ерекше даңқы шыққан ел қорғаны – батырлар: Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, Құдайберді Жәпек, Бәсентиін-малайсары, олжабай толыбайұлы, Қарауыл-Қанай, Өтеген Өтеғұлұлы, Шапырашты-Наурызбай, Қойгелді сартұлы, уақ сары, Баян және тағы басқалар болды. халықтың көңіл-күйі мен рухының өрлігіне ерекше әсер еткен ақын-жыраулар: Бұқар Қалқаманұлы, Қожаберген толыбайұлы, Үмбетей тілеуұлы, ақтамберді сарыұлы. сол дәуірде төреден шыққан ірі тұлғалары: Әбілқайыр, Бо-лат, сәмеке, Әбілмәмбет, күшік, Жолбарыс хандар, Барақ, Батыр, ералы, Әбілпейіз, сұлтанмәмет сұлтандар қатарлы қайраткерлер болды [4].

Белгілі қытайтанушы ғалым, тарихшы к.Ш. хафизова «кабанбай ба-тыр» тақырыбында жазған мақаласында: «абылай ханның жоңғар және қытай әскеріне қарсы күрескен батырлары: Қабанбай, Бөгенбай, Баян, Жәнібек және тағы басқа батырлары болды. олардың ерліктері қазақ эпо-старында мәңгілік жазылып қалды. Қабанбайдың ерліктері батырлықпен шектеліп қана қалған жоқ. ру арасындағы мәселелерді шешті. Батырдың еңбегі Жалпықазақтық мемлекеттік мүддені қорғау мен Қазақ хандығының халықаралық қатынасқа жасаған үлесімен ерекшеленді» [5], - деп әділ атап жазды.

Қазақ тарихында 1718 жылы аягөз шайқасы болды. осы шайқаста Қабанбай батыр жоңғар батыры арсалаңды жекпе-жекте өлтірген [6]. Бұл шайқасқа Қазақ хандығының әскерінің негізгі бөлігі түркістаннан шығып, сарысудан өтіп, Ұлытау арқылы Шыңғыстауды жағалап, аягөз өзеніне келгенде қалмақ әскерімен жолықты. Өзеннің жағасына бекінген қалмақ жағы бір күнгі соғыстан кейін жеңіліп бара жатқанын сезіп, жағада тал-дан кесіп биік қорған соқты. екінші күні өзеннің арғы және бергі жағында қорғаныс жасап, тағы шайқасқа түсті. Үшінші күні қазақ әскерін жоңғарлар ығыстыра бастаған. дәл осы уақыттағы тарихи оқиғадан кейін оларға жақын келіп, болған жағдайды сұрастырып, Құттыбай деген қазақпен ресей елшісі Борис Брянцев сөйлескен. осы оқиғаны Б. Брянцев: «Ұлы мәртебелі ақ патшаның және ұлы мәртебелі князь Петр алексеевичтің бүкіл ұлы ре-сейге билігі шектеусіз ақ патша атынан билеуші сібір генерал губернаторы князь матвей Петровичке Борис Брянцев, якоб тарыштин, кабай мамаев арыз етеді.

сіздің үкіміңіз бойынша, бізге алғаш рет Қазақ ордасына келіп, өткен жазда болған қазақтар мен жоңғарлар арасында орын алған соғыс тура-лы, жеңіс қай жақта, қазақтар ма әлде қалмақ жағында ма, қазақтар қалмақ жеріне қаншалықты бойлай алғаны туралы шындық хабар алу бұйырылған болатын. осы бұйрық негізінде алғашқы қазақ қонысына 1718 жылдың қаңтар айының 21 күні жеттік. Бірінші киіз үйде қазақ жүзінің қалмақтармен соғысы туралы Құттыбай мырза айтты: қалмаққа қарсы шыққан қазақ әскері

58


30 0000 адам ішінде өзі де бар, аягөз аталатын өзен жанында мың шақты адам қалмақтармен кездесіп кешке дейін соғысты, ал түнде қалмақтар ағаш кесіп, қорған жасаған; қорғанды екі күн атқыладық.

Үшінші күні қалмақтарға мың жарым адам тың күш келіп қосылған, олар қазақтардың үстінен түсті қорыққандары қаша бастағанда қазақ әскерлері келді; қанша қалмақ қырылғанын, өз адамдарының қаншасынан айырылғанын білмейді: тек қалмақ жағынан «тіл» әкелген, олар әлі де қазақтардың қолында. Өздері танымал ақсүйектерден екі адамынан айырылған, ал Әбілқайыр хан, тағы басқалары аман-есен өз ұлыстарына оралған. Басқа қазақтардың да айтатыны осы Құттыбай мырзаның сөздері, тек біреуі, соғыстың үшінші күнінде таң сәріде қалмақтардың кенеттен бас салғанын, ал қазақтар ұзын мылтықтарымен қарсы атқылағанын хабарлады. Қалмақтар аяусыз қыра бастады, шыдамай қашқан қазақтарды жарты күн бойы қуып отырып тағы біразын жер жастандырды, ал қаза болғандардың қанша екенін білмейді.

ақпан айының 14-і күні қасында Бектас атты қазақ бар түмен тата-ры Бұтық куцащев келіп, қалмақтармен болған соғыс жайында айтқаны: соғысқа қатысқан Бектастың көрсетуі бойынша қазақтардың саны 30.000 болған және қалмақтармен аягөз өзені жанында кездесіп, ұрыс сол жер-де болған. түнде қазақтардың жартысы аягөздің екінші бетіне, қалмақтар жаққа өткен. келесі күні тал түсте сегіз жүз адам қалмақ жайбарақат жатқан қазақтарға бас салып төрт жүздей адамды қырған, қазақтар екі жақтан да заттарын тастай қашқан [7]. демек, қазақ әскерін бастап барған Әбілқайыр хан мен Қайып хан арасында таққа талас нәтижесінде бірлік болмай жеңіліс тапқан.

осы уақытта жоңғар феодалдары қазақтарға қатты соққы беруге және қазақ жеріне, одан әрі орта азияға басып кіруге ұйғарды. Шабуыл жасауға 1723 жылдың көктемі таңдап алынды, қыс қыстаудан жүдеп шыққан қазақ ауылдары жайлауға көшуге дайындалып жатқан кез еді. сол жылы қатты жұт болды. Қазақтардың жадында: «Қайың сауған, ақ тышқан жылы» айрықша қалған.

Жоңғарлар 70 мың адамнан тұратын әскермен шабуыл жасады. мәселен, Цеван-рабданның баласы Қалдан Церен 10 мың әскермен Балқашқа және одан әрі Қаратауға қарай аттанды. Қонтайшының немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына бағыт алды. Қалдан-Цереннің баласы Цеван-доржы Шелек өзенінің аңғарына аттанды. Қалдан-Цереннің екінші ба-ласы лама-доржы ыстық-көлге бағыт ұстанды. Ноян додама-доржым Шу өзеніне қарай ұмтылды. Цеван-рабтанның өзі Іледен өтіп, Жетісудың оңтүстігіне қарай жылжыды. Басып кіруге жалпы басшылықты Цеван-рабданның ағасы Шона-доба жүзеге асырды.

59


Жоңғар басқыншылығына қарсы Қазақ хандығының астана-сы түркістан қаласын қорғау шайқасы 1724 жылы болды. Жоңғарлар түркістанға шабуыл жасаған кезде елшібек батырмен бірге Қабанбай ба-тыр қала қорғанысына тікелей қатысты. сайрамды жау қоршаған кезде де қала тұрғындары қаһармандық көрсетті [8].

түркістан қорғанысында Қабанбай батыр басты рөл атқарды. осы оқиғаға байланысты жазушы І. есенберлин өзінің «көшпенділер» романының «Жанталас» деп аталатын екінші кітабында: « - уа халайық! мен Қаракерей Қабанбай батырмын! ел жұртымыздың басына қатерлі күн туғалы тұр. күншығысың мен оңтүстігіңнен қаулап, қалың жоңғар келе жа-тыр. Бастарыңды қосып, шепке тұрғызар еркек кіндік қайсың бар?!

- ал, халайық! келе жатқан осал жау емес. елімізді, жерімізді сақтап қалу үшін бізден жүректілік табылар, тек бірлік керек. түркістанды жауға берсеңдер, қазақ елінің шаңырағы құлап жерге түскені. Жас деп қырын қарамаңдар, еріңдер мына елшібек ердің соңынан! талаптының алдынан нұр жауар. ел бастаймын деген батырдан қашан да батылдық табылады!» [9], - деген мәліметтер келтірген.

Қабанбай батыр 1726 жылы оңтүстік Қазақстан жеріндегі Бадам өзені жағасындағы ордабасында бүкіл қазақ құрылтайына қатысып, жоңғарларға қарсы жорық жоспарын талқылауға қатысты. XVIII ғасырдың басында қазақ жеріне баса-көктей кіріп, бейбіт елді қырып-жойып, қасіретті «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» апатына душар еткен жоңғар басқыншылығына қарсы күрес ұйымдастыруға арналған халық құрылтайына Әбілқайыр, Әбілмәмбет, сәмеке, Жолбарыс хандар мен төле би, Әйтеке би, Қазыбек би бастаған әр рудың билері, даңқы шыққан қолбасшылары мен батырлары қатысты. онда жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарыс беруді ұйымдастыру және қазақ жасағының қолбасшысын сайлау туралы мәселе қаралды. ордабасы жиынында Әбілқайыр хан бас қолбасшы болып тағайындалды. Жиынға қатысушылар өз қимылдарын үйлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді және алдағы елді азат ету үшін жүргізілетін шайқастардың жо-спарын жасады. осы жолғы қазақтың үш жүзінің тізе біріктіріп, бас қосқан іс-қимылдарының нәтижесінде қазақ халқы 1727 жылы Бұланты-Білеуті өзендері аралығында «Қалмаққырылған» жотасы маңында шайқаста ең алғаш рет ірі көлемде жеңіске жетті [10].

Жоңғар басқыншыларына қарсы қазақ халқы отан соғысының (1729-1730) жеңіспен аяқталуында аңырақай шайқасы аса көрнекті рөл атқарды. ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдебиетінде айтылады. сондай-ақ, м. тынышбаевтың еңбегі және басқа да бірқатар жанама деректеме-лер арналған. тарихта аңырақай шайқасы өткен алқап Балқаш көлінің оңтүстік-шығыс жағында 120 шақырым жерде болғандығы айтылады.

60


аңырақай шайқасы өткен аймақ аңырақай таулары, ақсүйек сайы, хантау шоқылары орналасқан жерден алматы бағытында 200 шақырымға созылған кең далада өткен. ол жерде «Үлкен орда қонған», «сұмқайтты» деген жерлер бар. аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Шайқастың сәтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендіретіндігі күмәнсіз. сөйтіп, олар жеңіп шықты. асқақ рух сезімімен қанат біткен олар өздерінің ерлігін, ержүректігін, тастүйін бірлігін және жоғары әскери машықтанғандығын танытты. Әбілқайыр ханның өзі мен оның серіктерінің ең жақсы қасиеттері осы шайқаста көрінді. аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушылық қабілетін көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары, барлық үш жүздің өкілдері болды.

Бұқар жырау 28-ші толғау жырында XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы отан соғысы туралы айта келіп, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, тама есет, сіргелі тілеуке, қарақалпақ Құлашбек, Шапрашты Наурызбай, Құдайменді Жәпек, сеңгірбай мен Шүйкебай, таңсытқожа малыт, Қасқарауыл молдабай, айнақұл Батый батырлардың есімдерін атаған. олардың бәрі қазақ жасақтарының жүздіктері мен мыңдықтарын басқарды. Қазақтарда әскери жасақтардың тізілімі осылай құралған.

осы шайқастарға ақтамберді сарыұлы қатысты. ол жаумен шайқасып қана қойған жоқ, сонымен бірге өз туындыларында отан соғысының халықтық сипатын да ашып көрсетті. Нақ осы соғысқа Үмбетей жырау қатысты. Қазақ халқының ең әйгілі ақындары мен ойшылдарының бірі Бұқар жырау бұл оқиғалардың куәсі болып қана қойған жоқ, сонымен қатар өз халқымен бірге жеңілістердің бүкіл сұмдығы мен отан соғысындағы жеңістердің қуанышын да бастан кешірді [8, 143-146-бб.].

1735 жылы Қазақ хандығынан күшік хан мен Барақ сұлтан және белгілі тұлғалары орынбор экспедициясының бастығы и.к. кириловтың атына «достық келісім» туралы хат жолдаған. ондағы мәліметтің мазмұнында күшік хан, Барақ сұлтан, Қабанбай батыр, ерназар батыр, Өтебай, ақшора бай, сүйіндік бай, Шақаман батыр, Жарылғап батыр және тағы басқалары достық қарым-қатынас жасауға ниеттерін танытқандығы жөнінде баяндалған [11].

1740 жылы ресей империясының отаршылдығына қарсы шыққан башқұрт көтерілісінің көшбасшысы Қарасақал Қызыл өзені жағасында 2 мың адамымен қарсы шығып, орыстың князь в. урусовтың 11 мыңдық әскерінен жеңіліс тауып, қазақ даласына қашып келіп, алдымен абылай ханды паналап, кейін орта жүзде Қазыбек би мен Қабанбай батырдың иелігіне барып қоныстанған. ол қазақ даласына келісімен өзін бұрынғы Шона ханзадамын деп жариялады. Бұл мәлімет жоңғар қонтайшысы Қалдан-Церенге жетіп, оның мазасын кетірді [12].

61


ресей тарихшысы а.и. левшин 1832 жылы жарыққа шығарған «описа-ние киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацских, орд и степей» атты еңбегінде: «1740 жылы Башқұрт көтерлісшісі Қарасақал Қазақстан жеріне қашып ба-рып паналап, Қалдан Цереннің туысы Шона батырмын деп өзін жариялады. ол алдымен Қарқаралыда Қазыбек биді паналап, кейін Қара ертіс жақта Қаракерей Қабанбай иелігіне кетіп, сонда өмірінің соңына дейін тұрды» [13], - деп жазды.

Қабанбай батыр 1751 жылы сыр бойы, Шымкент, сайрам, ташкент қалаларын жоңғарлардан тазартып, төле бидің билікке келуіне көмектесті. 1752 жылы Жоңғарияға айдалып бара жатқан бірнеше мың қарақалпақты құтқарып қалады [14].

Қазақ тарихында ерекше із қалдырған 1750 жылдары Шыңғыстауда Шаған өзені жағасында Қоңырәулие үңгірі маңында шайқасы болды. ондағы шайқас туралы мәшһүр Жүсіп көпейұлы, Қ. халид және м.о. Әуезовтер жазған. Шаған шайқасында қалмақтар жағынан доржы мен арқауыл қол бастап келіп, Қоңыр әулие үңгірінің маңында қорған жасап абылай сұлтан мен Қабанбай батыр бастаған қазақ әскерімен шайқасқан. осы шайқаста жеті күн шайқасып, қазақ әскері қамалды ала алмай тұрғанда абылай батырларымның қайсысы осы қамалды алып, жауды жеңсе соған «дарабоз» атағын беріп, бас қолбасшылыққа сайлаймын де-ген екен. Қабанбай батыр абылай сұлтан кеңес өткізіп, осы арада ерекше соғыс тактикасына көшкен. Қабанбайдың айтуы бойынша әскерді жалпы шайқасқа түгел кіргізбей, оларды топ-тобымен тың күштер ретінде кезек-теп шайқасуға бағыттаған. Барлық жасаққа Қабанбай қолбасшылық жасай отырып, есепенбет батыр екеуі жаудың қамалын алған. Қабанбай батыр қалмақтың арқауыл батырымен жекпе-жекке шығар алдында қолындағы туын Қазыбек биге тапсырып ұрандап шауып, жеңіспен оралған. соңында абылай сұлтан өз ризашылығын білдіріп, Қабанбайға тәжін кигізіп, еспенбетке шапанын шапқан, осы себепті кейде Қабанбайды «хан» деп те атаған.

осы жеңістен кейін абылай «дарабозым - Қабанбай» мұнан кейін ханның ұраны болсын. Жауға шапқанда Қабанбайлап шабыңдар, деген екен. Шаған шайқасында абылай сұлтанның қасында болғандар: Бұқар, Қазыбек, Боранбай, төбет, Қабанбай, Бөгенбай, Бармақ, сүбебай, Боран-бай, Баймұрат, ақпантай, еспенбет және тағы басқа батырлар қатысқан. Жеңіліс тауып қашып шыққан доржының қалған әскерін аягөз жерінде ал-дынан шыққан ер Жәнібек пен көкжарлы Барақтың сарбаздары талқандаған [15].

1756-1757 жылдары тарбағатай тауының теріскейінде Базар өзені жағасында Баспан-Базар шайқасы болған. Бұл тарбағатай жерін қалмақтан босатуда орта жүз арғын мен найман руларының батырлары жүзеге

62


асырған. яғни, Қабанбай мен Бөгенбай батырлар бастаған қазақ сарбазда-ры тарбағатайдың теріскейінен былайғы жерді Қаранай деген билеушісі мекендеп отырыпты. Бірақ бұл мекен кезінде қалмақтар басып алған қазақ жері екен. Жоңғарлардан жерді әбден тазартқан соң, бір кездегі ата қонысымыз деп, Қабанбай, Бөгенбай, Боранбай, Қазымбет, Жанақұлы май-лы, көкжарлы Барақ, Қонақай тағы басқа батырлар Қаранайдың елін бұл жерден көшіріп әкетуді талап етіпті. алайда олар көнбеген соң, соғысып, көп шығындап тарбағатайдан әрі қуыпты. Бұл туралы Үмбетей жыраудың жырында айтылған.

Қазіргі аягөз және тарбағатай аудандарының арасындағы тарбағатай тауында «майлышат» деген жер бар. осында әр қолбасшы ауыр қолмен келіп бекінген Қабанбай шаты, Бөгенбай шаты, Боранбай шаты, майлыша-тынан бастап, жүздеген жер атаулары сол шайқастар туралы сыр шертеді [16].

XVIII ғасырдың 50 жылдары абылай сұлтанның қалмақпен ақырғы соғыстарында қазақтар көп әскермен Қалба тауына келгенде, торғауыттар солтүстік ласты, Шорға бойында және бір тобы тарбағатайдың күнгей бетінде Үржар мен емел бойында отырған. Қабанбай осы Шорға-ласты шайқастарына қатысып, қазақ даласын жоңғарлардан азат етуде қолбасшы болды. Бұл шайқас туралы Бұқар жыраудың жырларында және Құрбанғали халидтің еңбегінде де айтылады. Қазақ әскері ласты-Шорғадағы торғауытты шауып, біраз адам шығын болғанымен көп олжалы болып оралған.

одан кейін Қабанбай батыр 1757 жылы аягөз жерінде қазақ-жоңғардың «мамыр су» және қазақ-қытайдың «айтаңсық» келісіміне қатысты. ма-мыр суы аягөздің төменгі жағына келіп құяды. Батпақ су мұнан төмен бір бекет жерде. ол маңда Қасабай бейіті бар. Бұл бітімге халық «Қанды жап бітімі» деп ат берген, өйткені қалмақтардың бастапқы ойы өлген ханының құнын сұрау екен, кейін оны біржола кешіріп, өлген ханның қанын жабу-лы қалсынға келіседі. ханның өз аты да Қандыжап еді. осы хабарды бізге жеткізушілер оннан аса адам болды, - деп жазған Құрбанғали халид [2, 106-109-бб. ].

Қытай елінің архивінде қазақ тарихына қатысты деректермен жұмыс жасаған тарихшы Н.мұқаметқанұлы «Қабанбай батыр Қытай деректерінде» атты еңбегінде: «Қабанбай (ерасыл) Қожақұлұлы – қазақ халқының жоңғарларға қарсы күрес кезіндегі ұлттық батыры, дарабоз қолбасшысы. Қабанбайдың халқына сіңірген еңбегі, жауға қарсы күресте көрсеткен ерлігі мен батырлығы халық арасында ғасырлар бойы аңыз болып айтылып, да-стан болып жырланып, роман болып жазылып келгені баршаға мәлім. Бірақ көпшілік қауым Қабанбай батыр жөнінде қытайдың орда күнделіктерінде жазылған нақтылы деректерді біле бермейді» [17], деп жазды.

Жоңғар мемлекетінде билеушілер арасында таққа талас туындап,

63


соңында 1750 жылы таққа отырған лама-доржыға қарсы Әмірсана мен да-ваци күресті. лама-доржы 1753 жылы қаза тапқаннан кейін даваци таққа отырды. одан кейін даваци мен Әмірсана арасында қақтығыстар болды. осы келеңсіздікті қазақ сұлтаны абылай жақсы пайдаланды. 1755 жылы Қытай императоры Цянь-лун жоңғарға қарсы шабуылға шығу туралы бұйрық берді. Жоңғардың соңғы қонтайшысы Әмірсана Цинь әскерімен шайқасып, жеңіліс тапқан соң қазақ даласына қашып келді. оның бұрыннан абылай сұлтанмен таныстығы бар еді. абылай сұлтан Әмірсананы қазақ жерінде паналатты. соңынан қуып келген және ұстап берсін деген талап-тарына орындаған жоқ. оның қашып құтылуына көмектесті. Әмірсананың соңынан келген Цинь әскері Қазақ хандығының әскерімен шайқасты.

абылай, Әбілпейіз, ханбаба сұлтандар, Бөгенбай, Қабанбай және Қожаберген батырлар 1756-1757 жылдары Цинь империясы әскеріне қарсы шайқасып, қазақ жерін қорғады [18].

Қазақ хандығы мен Цинь империясы әскерлерінің шайқасында екі жақтың күші тең болмады. Бірақ, соған қарамастан қазақ әскерін абылай мен Бөгенбай бастаған тобы есіл, Нұра және Баянауыл жерлерінде шайқасты, Қожаберген, Қабанбай батыр бастаған топтары аягөз, тарбағатай жерінде шайқасқа түсті. 1757 жылы абылай сұлтанның бастауымен Қазақ хандығы және Цинь империясы арасында бейбіт келісім жасалды. соғыс жалғаса берсе, қазақ халқының жер бетінен жойылып кететіндігін қазақ батырла-ры мен сұлтандары жақсы түсінді. екі елдің арасындағы бейбіт келісім аягөздің өңіріндегі «айтаңсық» деген жерде болған. Бұл тарихи оқиға туралы сібірдегі орыстардың әкімшілігіне қазақ халқының старшын-батырлары Қабанбай мен Өтегеннің жолдаған мәліметтері сақталған. Бастапқыда абылай сұлтанның Қытай елімен бітім жасау туралы шартына қазақ батырлары қарсы болып, кейін ақылдаса келе барлығы келіскен [19].

дәл осы тұста Қазақ хандығында болып жатқан оқиғаларды Патшалық ресей империясына тыңшы ретінде жеткізген бұқарлық мұрзалы Шиховтың мәліметтері ресей архивінде сақталған. 1758 жылы 29 тамызда жазылған бұл хатта: «абылай сұлтан Қытай императорына өткен 1757 жылы күзде қазақ Нұралы хан, ералы сұлтан және Құлсары, Құлеке, Қабанбай, Қожаберген батырлардың, жалпы 60 белгілі тұлғалардың келісімінсіз, сырттай өзі келісім жасады» [20], - делінген. Бұл хаттың мазмұнын екі түрлі нұсқада түсінуге болады. Бірінші, қазақ елінің арасында белгілі адамдарға абы-лайды қарсы қою, екінші, абылайдың жылдам шешім қабылдауы уақыт тығыздығы мен қазақ халқын сақтап қалу ниетінен туындаған болуы ке-рек.

Қабанбай батыр қытай жазбаларында 1757-1758 жылдардан бастап «қазақтың туму батұлы – яғни бас батыры» ретінде хатқа түсіп, Қазақ хандығының абылай, Әбілпейізден кейінгі 3-ші ірі тұлғасы, кейде абылай, Әбілмәмбет, Әбілпейізден кейінгі 4-ші тұлғасы ретінде аталып отырады.

64


Қытай тілін білетін тарихшы ғалым З.Қ. тұрсынхан «Қабанбай батыр және Қазақ-Цин елдерінің қарым-қатынасы» тақырыбында көлемді мақала жариялады. онда автор: «1757 жылы алғашқы қазақ елшілері Цин патшалық ордасына жетеді. осы алғашқы дипломатиялық миссияның құрамында Қабанбай батырдың өкілдері болған. оған дәлел жаңадан табылған Цин патшалығы Цянь лун патша кезіне тән архив құжаты. онда осы реткі Пе-кинге жеткен 7 адамның бірін «орынбасар елші танаш, ол Қаракерей най-ман руының зайсаны Қабанбайдың немере інісі» [21], - деп жазды.

Қазақ хандығының Цинь империясымен бұдан кейінгі қатынастары негізгі екі мәселеге байланысты болды. Біріншісі, ең маңыздысы жер мәселесі еді. Қазақтар жайылымдары, әсіресе ертіс пен Іле аңғарларындағы және тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. ал циндер бұрын Жоңғарияға қараған барлық жерге дәмеленді. Бұл мәселелер XVIII ғасырдың 50 жылдарының соңында дипломатиялық жолмен шешілді.

абылай сұлтан және Қабанбай батыр бастаған қазақ халқының белгілі тұлғалары жоңғардан босаған алтай және тарбағатай аймағына қазақ руларын қоныстандыруда Қытайдың Цинь империясы әкімшілігімен келіссөздер жүргізген. мысалы, Цинь империясы дәуірінде жазылған архив құжатында: «Қазақ ханы абылай, Әбілпейіз сіздердің Қанжығалы Қанжыр, танаш, атығай, Өміртай, төлен, алназа, Бекенай деген елшілеріңіз Жы-хыға (Чың-ды қаласы) келіп, менімен (ежен ханмен) дидарласты. олар-ды осы арадан үлкен сый көрсетіп, қайтармақшы болып едік, Қанжығалы бастаған елшілік Бейжіңге де апарсаңыздар деген тілек білдірді. сондықтан олар өз нөкерлеріме ілесіп Бейжіңге барды.

абылай және өзге ел ағалары сіздердің сыртқы қиырда тұратындарыңызды ескеріп, сіздерді ішкі өлкелердегі засақ (аймақ билеушісі) тізілімі бойынша лауазым берсек, ол ел билеулеріңізге қол бай-лау болуы мүмкін. сондықтан, артық әуре еткім келмей, ескі әдістеріңіз бойынша, яғни жерлеріңізде көшіп-қонуларыңызға ерік бердім. Бейжіңге елші жіберер болсаңыздар, оларға жақсы ілтифат жасалады. елшілеріңіздің ежелгі өрісіміз еді деп сұраған тарбағатайға келсек, ол жер енді ғана тыныштанды, қазірше иен жатыр... абылай, Әбілпейіз, сіздерге ар-нап бірнеше асыл киім жібердім. оны елшілеріңіз барғанда табыс етер. мұның сыртында жеті елшіге тарту етілген киім-кешек пен заттар және елшілік қызметкерлерге базардан зат алуға жалпы көлемі мың күміс ақша бөлінді. мұның бәрін сіздер хабардар болсын деп айтып отырмын...» [22], - делінген.

Қазақ-қытай өзара қатынастарының маңызды екінші мәселесі сауда бо-латын. Қытайларға атты әскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал қазақтар қытай тауарларына мүдделі еді. Цинь патшасының әкімшілігі Қазақстанмен сауданы қатаң бақылады, оның өткізілетін орнын,

65


тауарлар бағасын шектеді, қазақтардың Цинь империясы аумағында еркін сауда жүргізуіне кедергі жасады. тұтас алғанда XVIII ғасырда Қытаймен шекарадағы сауда алмасу қатаң шектеулі түрде жүргізілді.

абылай хан Қытай елімен жасалған келісім бойынша екі жақты сауданың ашылу рәсіміне өзінің жақын серігі, дарабоз қолбасшы Қабанбайды жіберді. Қабанбай батыр қазақ саудагерлерінің делегациясын бастап 1758 жылы күзде Үрімжіге барып, Цинь патшалығымен болған алғашқы айырбас сауданы бастайды. сол уақыттағы оқиға қытай деректерінде: «Қазақтың Қабанбайы сауда жасауға 300-ден артық жылқыны 17 қыркүйек күні Үрімжіге айдап әкелді» [23], - деген мәлімет ретінде сақталған.

1758 жылы қазақ-қытай саудасына жол ашылды. Қытай елінің архивінде сақталған Цинь-мәнжу кезеңінің құжаттарының ішінде «Патшаның қорғаушы жасағының қолбасшысы Нұсанның қазақ Қабанбайдың ұлымен жылқы саудасын жасағандығы туралы мәлімдеме» ерекше құнды құжат. онда Нұсанның жолдамасында: «қазақ (батыры) Қабанбайдың жіберген өз баласы едіге Буге шаханның ұлын айдап әкелді. олар осы жүрісте сау-да малын ала келген болса, олармен лайықты сауда жасайық. Қазақтарға жіберген елші Науандар абылаймен жүздескеннен кейін, қазақтардан саудамен келетіндердің көп екендігі белгілі болса, дереу мәлімдейміз» деген сөздер жазылыпты. «Қазақтар келіскен сауда мерзімінде келмесе, әзірленген сауда бұйымдары бұрынғы орнына – Баркөлге тасып апарыл-сын» деп бұрын жарлық түсірген едім. енді ойласам, биыл келген қазақтар келесі жылы да келетіндігі сөзсіз. Баркөлге тасып апарған бұйымдарды ке-лер жылы көктемде Үрімжіге қайта жеткізуге тура келді де, оған тағы да қаржы, еңбек, күш сарп етіледі. келер жылы қазақтармен жасалатын сауда әзірлігі үшін, бұйымдар қайта жеткізілмей-ақ Үрімжіде сақталып, әскер шығарып күзету туралы Нусандар хабардар болсын!» [24], – делінген.

Қабанбай батыр 1750 жылдардың соңында және 1760 жылдардың ішінде қазақ-қырғыз және қазақ-қоқан қарым-қатынастарында маңызды рөл атқарды. Жоңғар хандығы жойылғаннан кейін Жетісу жеріне талас және иелік ету мәселесі қазақ-қырғыз халықтарының арасында болды. Бұл өлкеден сауда керуендері өтетін. оған бақылау жасау, Шу өзені мен алатау баурайындағы құнарлы алқапқа қоныстануда күрделі жағдай қалыптасты. Қырғыздар кейде қазақ ауылдарына жорық жасап, барымтада малдарын және адамдарын айдап әкетіп отырған. сондықтан, екі елдің арасында наразылық туындап, бірнеше шайқастар да болды. солардың бірі 1759 жылы Әбілмәмбеттің ұлы Әбілпейіз және Барақ сұлтанның ұлы ханба-ба сұлтандар бастаған 15 мың сарбаз қырғыз Ноорос батырдың иелігіне шабуыл жасаған. одан кейін 1760 жылдары орта жүз қазақтары тағы да жорық ұйымдастырған [25].

66


Қазақ-қырғыз қатынастарында аңыз және жыр болып сақталған Қабанбай батырдың Әтеке жырықпен шайқасы. Бұл шайқас Қырғыз жерінде болған. Әтеке бастаған қырғыздар ең алдымен қазақтың Шыңқожа және Барақ батырын өлтіреді. одан кейін Қабанбай батыр Үш жүздің ба-тырларын бастап қырғыздармен шайқасады. осы тарихи оқиға туралы жырлардың бірнеше нұсқасы сақталып жеткен. Бірқатарында Қабанбай мен Әтеке жекпе-жекке шыққанда Қабанбай батыр жеңіске жетті делінеді. Бірақ тағы бір нұсқаларда аманәлі батырмен шайқасады. осы шайқасқа шындыққа келеді. Өйткені, Әтеке манап 1780 жылдарға дейін өмір сүрген және ресеймен байланыстар жасағандығы туралы деректер бар [26]. де-мек, Әтеке манаптың қоластындағы аманәлі батырмен Қабанбай жекпе-жек өткізгені шындыққа келеді.

Қазақ хандығы әскері абылай сұлтан басшылығымен 1760 жылда-ры Қоқан хандығының билеушісі ерденбекпен бірнеше рет шайқасқан. ондағы мақсат оңтүстік Қазақстан жеріндегі сайрам, түркістан, Шымкент және ташкент қалаларын қорғауға байланысты еді. Жоғар хандығы жойы-лып, олардың ташкент пен түркістандағы ықпалынан арылғаннан кейін осы аймаққа өзара талас туындаған. Бір жағынан Қазақ хандығы, екінші жағынан Қоқан хандығы өз ықпалын жүргізгісі келді.

1766 жылы Қоқан билеушісі ерденбек Қазақстанға жорық жасап, шығын келтірген. сол уақытта оған қарсы абылай қазақ жеріне басқыншылық жасаған ерденбектің бетін қайтарып, оны қырғыз жеріне, Пішпекке қуып тығады. осыған байланысты Қоқан хандығымен соғысу үшін абылай Қытай патшасынан зеңбірек сұрайды. олар оның тілегігін қолдамайды.

1767 жылы абылай ташкентке, ерденбекке жорық жасады. ташкент-тен ресейге баратын жолды басып алды. ташкенттіктер абылайға қарсы тұра алмай, сұраған салығын берді. ташкент абылайдың және қазақтардың билігіне өтті. соның арқасында ташкенттіктер қазақтармен бөгетсіз сауда жасай бастаған [27].

Қазақ халқының қаһарман тұлғасы – Қабанбай батыр 1769 жылы қайтыс болды. тарихи тұлғаның бүкіл өмірі мен қызметі қазақ халқын сыртқы жа-улардан қорғаумен өтті.

Қабанбай батырдың 300 жылдық мерейтойына арналған ғылыми-теориялық конференция 1991 жылы талдықорғанда өткен. сондағы ғылыми жинаққа Б. Әбілқасымов «Қаракерей Қабанбай» тақырыбында мақала жариялаған. автор: «Қабанбай батыр туралы ауызша жеткен шығармалардың ең кесегі және ең көп тарағаны – «Қаракерей Қабанбай ба-тыр» жыры. Қазір оның жиырмаға тарта нұсқасы белгілі. Қазан төңкерісіне дейін жиналған қолжазбалардың кейбірі санкт-Петербургте, Қазанда және омбы қаласында сақталған. ал, кеңестік дәуірде «Қабанбай батырдың қиссасы» түрлі нұсқаларда жыршылар мен ақындардың айтуы бойынша жазып алынған» [28], - деген пікір білдірген.

67


Қазақстанда Қабанбай батырдың құрметіне байланысты алматы, Нұр-сұлтан, Өскемен, семей және тағы басқа қалаларда көшелерді аты берілген. 1991 жылы З. сәнік пен Б. садыханұлының «Қаракерей Қабан-бай» атты аңыз, зерттеу және қиссалар жинағы шықты.1993-1996 жылдары жазушы Қабдеш Жұмаділовтың 2 томдық «дарабоз» романы жарық көрді. с.аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 2019 жылы «Қабанбай батыр» атындағы медаль шығарды.

Пайдаланылған əдебиеттер мен деректер тізімі:1. Cәнік З., садыханұлы Б. Қаракерей Қабанбай батыр. аңыз, зерттеу,

қиссалар. –алматы: Жазушы, 1991. – 58-б.2. халид Құрбанғали. тауарих хамса: (Бес тарих). ауд. Б. төтенаев, а.

Жолдасов. – алматы: Қазақстан, 1992. - 105-б.3. кәрімов м. Қаракерей Қабанбай қайда жерленген? // Қазақ тарихы.

- №2. 1995. – 7-б. 4. Әбуев Қ.Қ. абылай хан. Замандастары және ұрпақтары. көкшетау:

Ш.Ш. уәлиханов атындағы кму баспасы, 2016. – 98-б.5. хафизова к. Ш.кабанбай батыр // известия НаН рк. №3. - 2007. -

с.3-7.6. Жұмаділов Қ. дарабоз. Бірінші кітап. алматы: Қазығұрт, 2005. - 58-

76-бб.7. казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (сборник докумен-

тов и материалов). алма-ата: издательство аН казсср, 1961. – с. 22.8. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3-том.

– алматы: «атамұра, 2010. – 130-131-бб.9. есенберлин І. көшпенділер. тарихи трилогия. екінші кітап. алматы:

Жазушы, 1976. – 22-б.10. ордабасы жиыны // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред.

Б.аяған. – алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2005. - 174-б.

11. российский государственный архив древних актов (ргада). Ф-113., оп-

12. таймасов с.у. Башкортостан и казахстан в период становления оренбургской губернии. стерлитамак: изд-во гос. пед. академии, 2006. - с.81-89.

13. левшин а.и. описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацских, орд и степей. (Под редакцией академика м.к. козыбаева). - алматы: санат, 1996. - с. 497.

14. материалы по истории каракалпаков. сборник. м., 1935. – 223-б.15. сәнік З. көптомдық шығармалар жинағы. 4-том. Қаракерей

Қабанбай. хан батыр Қабанбай. – алматы: ан-арыс, 2017. - 149-152-бб.

68


16. егізбаев Қ. хан батыр Қабанбай батыр // Қазақ тарихы. - №2. 2003. - 22-б.

17. мұқаметханұлы Н. Қабанбай батыр Қытай деректерінде // абай. 2011. №1. 63-б.

18. хафизова к.Ш. казахская стратегия Цинской империи. алматы: таймас, 2007. - с.23-34.

19. сулейменов р.Б., моисеев в.а. из истории казахстана XVIII века. алматы: Наука, 1988. – 62-б.

20. россиский государственный архив древних актов (ргада). Ф-248, оп-113, д-867, л. 5-6.

21. тұрсынхан Қ.З. Қабанбай батыр және Қазақ-Цинь елдерінің қарым-қатынастары // абай атындағы ҚазҰПу хабаршысы. тарих сериясы. №1(36).2013. – 70-73-бб.

22. 100 құжат (Қазақ хандығы мен Чиң империясы арасындағы қарым-қатынастарға байланысты құжаттар). – алматы: санат, 1998. - 33-34-бб.

23. мұхаметқанұлы Н. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.). алматы: ҚаЗақпарат, 2000. - 54-б.

24. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. ІІІ том. алматы: дайк-Пресс, 2006. – 64-65-бб.

25. кыргызстандын тарихы. Байыркы мезгилден бүгүнкү күнгө чейн. 3 томдук. ІІ т. /Бас ред. а. джуманалиев/. Бикек: кут-Бер, 616. (200-б).

26. сағысбаев м. Қаракерей Қабанбай батыр // Бабалар сөзі. Жүз томдық. – астана: Фолиант, 2010. т.58. тарихи жырлар. - 341-359-бб.

27. абылай хан. Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материал-дар жинағы. Құрастырған З.тайшыбай. Петропавл, ЖШс, 2005. - 374-378-бб.

28. Әбілқасымов Б. Қаракерей Қабанбай батыр // Жетісу тарихы мен мәдениеті. Қазақтың халық батыры – Қаракерей Қабанбайдың 300 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. ІІ том. талдықорған: Ш.Ш. уәлиханов атындағы тарих және этнология ин-ституты. - 1992. - 31-42-бб.

РезюмеЕнсенов Канат Алексеевич – ведущий научный сотрудник института

истории государства, кандидат исторических наук.КАРАКЕРЕЙ КАБАНБАЙ БАТЫР

в статье автор исследует жизнь и деятельность каракерея кабанбай батыра, который был не только героем своего времени, но и был признан как полководец, батыр, вождь, возглавлявший страну, государственный де-ятель.

69


SummaryKanat Alekseyevich Yensenov - leading researcher at the Institute of state

history, candidate of historical Sciences.KARAKEREY KABANBAY BATYR

In the article the author explores the life and work of Kabanbay Batyr, who was not only a hero of his time, but also was recognized as a commander, batyr, leader, who headed the country, statesman.

70


ҒАСЫРДЫҢ ЖҮГІН ЖӘНЕ МҰҢЫН АРҚАЛАҒАН АРЫСТАР

К.М. Ерімбетова,Мемлекет тарихы институтының

жетекші ғылыми қызметкері, Тарих және қоғамдық ғылымдар академиясының академигі

Аннотация: мақалада хх ғасырдағы қазақ интеллигенциясы өкілдерінің рухани таным көздері қарастырылады. Ұлттық сананы жаңғырту мәселелері талданады. сондай-ақ, Қазақстан жастарының қоғамдық - саяси қызметінің тарихи фактілеріне негізделеді (XIX-XX ғасырдың басы). Құжаттар мен дереккөздердің негізінде жаңа реформаторлық бағыт – «алаш» және ұлт көшбасшысының ұстанымы (с.сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.майлин), зия-лы қауым өкілдерінің ізіне түсу және репрессиясы, оның ішінде Бейімбет майлиннің рухани мұрасы және оның қазақ әдебиетін дамытудағы рөлі зерттеледі.

Кілт сөздер: рухани таным көздері, Ұлы дала рухы, шежіре, тарих, ру-хани мұра, ұлт мәселесі, жаңғырту, келісім және диалог.

Рухани таным көздері. Ұлт зиялылары Ұлы даланың рухани күші болған, дүниежүзінің әлемдік деңгейдегі мәдениеттеріне көз салып, ұлттық сананың жаңғыруына саңылау іздеген жандар еді. Болашақ жазушыға әсер еткен қандай құбылыстар? хIX-хх ғғ. ағартушылық үрдістері Қорқыттың қобызының, Құрманғазы, тәттімбет, ықылас күйлерінің сарындары, аңыз-ертегілер желісі, мақал-мәтелдер, қазақтың айтыс, жыраулық өнері, мәшhүр-Жүсіп, Шоқан, ыбырай, абай, Шәкәрім танымдарымен үндес

71


жалпы далалық және еуропалық демократиялық сарын болатын. сол сияқты шығыс зиялыларымен өзара қарым-қатынастар да, оның ішінде башқұрт жазушысы сайфи Құдаш: «Би-ағамен егіздің сыңарындай едік» дегені интеллектуалдардың шынайы қарым-қатынастарын көрсетсе керек. тәуелсіз ел боламыз деп алысып өткен арыстардың аруағы алдында мәңгі қарыздар екенімізді түсінеміз.

2019 жылғы 24 маусымда Қазақстан республикасы Президенті Қасым-Жомарт тоқаевтың Жарлығымен қазақтың классик қаламгері Би аға туған таран ауданы Бейімбет майлин есімімен қайта аталды. Бұл Ұлы даланың аманатты аялайтын ұрпақтар сабақтастығы әлеуетінің биіктігі мен бабалар өсиетін қасиетті мұра тұтатындығын дәлелдесе керек.

2019 жылдың 26-27 қыркүйегі аралығында Қостанай облысында, отан тарихында қарымды қаламгер - Бейімбет майлин атындағы ауда-нында келелі ғылыми-тәжірибелік іс-шараның дүркіретіп өткізілуі заңды құбылыс. кешегі Әлихан, халел, мұстафа, ахмет, міржақыптың ізін қуған Би-аға ақтөбенің ұшар биігінде торғай мен тобылдың қанатын кең жая ұлықталуда. алдыңғы буын бабалар аманаты аясында Бейімбет майллиннің шығармашылығы мен ол өмір сүрген кезеңге қатысты салы-стырмалы саралауды қысқаша зерделеп көрелік.

XIX-ғасырдың соңы мен хх ғасырдың басында Қазан, Петербор (Б.Қаратев, Б.Құлманов, Б.сыртанов, а.тұрлыбаев, Ж.досмұхамедов, м.Шоқай, Ж.ақбаев және басқалар), стамбул (Ә.Ғайсин, с.Шанов, д.көлбаев, м.тұрғанбаев, Ә.машаев және басқа) университеттерінде

72


білім алған қазақ жастары жалпыұлттық мақсаттар аясында көп ойланып, оларды шешуге тырысты. егер 1917 жылға дейін жоғарғы оқу орында-рын - 120, орта білім беретін оқу орындарын 700-дей қазақ жастарының тамамдағанын ескеретін болсақ, олардың қоғамдық-саяси өмірге бей-жай қарамағандығы тарихи фактілерден белгілі.

хх ғасырдың басында Петербор, мәскеу (Ә.Бөкейханов, х.досмұхамедов, м.тынышпаев және басқалар), омбы, том, орынбор, ташкент, саратов, воронеж және басқа қалаларда қазақ жастары білімін шыңдап қана қойған жоқ, олардың саяси көзқарастары әрекеттер жасауға итермелейтін танымды қалыптастырды. мысалы, 1931 жылғы 14 қыркүйек күні алаш қайраткері халел досмұхамедовтың огПу тергеушісіне берген мәлімдемесінен үзінді келтірсек: «... 1905-1906 жылдары мен кейбір қазақ студенттерімен бірге орал қаласында үгіт жұмыстарын жүргізіп, халыққа елде болып жатқан оқиғаларды түсіндірдім. «Фикр» және «уральский ли-сток» газеттерінде мақалалар жарияладым. 1906 жылы қырдағы ауылдарды аралап жүргенімде полицияның көзіне іліктім де саяси жұмыс жүргізуіме тиым салынды».

Жоғарыдағы мәлімдеме тарихи дерек ретінде, сол кездің жағдайынан хабар береді. 1905 жылдың соңында орал қаласында өткен зиялылардың (Ә.Бөкейханов, Ж.сейдалин, м.дулатов, Б.Қаратаев, Б.сыртанов және басқа) «бес облыстық делегаттар съезіндегі», «қазақ конституциялық демократиялық» патиясын құру әрекеті – саяси қарсылықтың бастама-сы болғаны айғақтайды. осы жиынның шараларын жүзеге асырудың жалғасы ретінде, 1906 жылғы маусым айындағы семей қаласындағы зи-ялылар (Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы және басқалардың) бас қосуы (Бөкейханов Ә. Шығармалар. а., 1994, 14-бет.), «семипалатинский ли-сток» газетіндегі мақалалар патша өкіметіне қарсы ашық іс-қимылдар легін дәйектейді.

Ғасырдың басындағы орыстандыру саясатына қарсы күресті айқындауда, Ә.Бөкейханов пен оның пікірлестерінің ресейдің либералдық орыс буржуазиясының өздерін «халық бостандығы партиясы» деп анықтаған конституциялық демократтардың (кадеттердің) үлгісінде әрекет етуге бейімделе түскені жөніндегі академик к.Нұрпейістің тұжырымы нақтыландыра түседі.

II. Алаш арыстарының қудалану негіздері. мағжан Жұмабаев жа-ралы жанның есін жинаған «оян қазақ», «Қырық мысал»-дың мәнін айта келе, «еуропа отаршылдығының бір қасиеті – «құлды көп қуып батыр қылуы», өлімге бұйыруы мен өмірді сүйгізуі, езілген елдің ұлттық сезімін оятуы. ...ояна бастаған ел – кешегі ел болған күнін есіне түсірмек» деген еді. 1905-1907 жылдардағы баспасөз беттеріндегі қазақ зиялылар еңбегінің негізі ең басты таяу арада жасалынатын бағдарламалар аясында, қазақ

73


қауымын басқарудың ең болмағанда уездер мен болыстар ауқымындағы жүйесін қалыптастыру және қоныс аударушы мекемелерінің қызметін тоқтату, өкімет пен халық арасын байланыстырушы күш бағытындағы ша-ралар мен іс-қимылдарға арнады.

Жұрты сүйген ерлер ісі

осы кезеңде Бейімбет Жармахамбетұлы қазақ интеллигенция өкілдерімен тығыз байланыста, шығармашылық қарым-қатынаста болды. тіпті уфа кезеңінің өзінде жұмыс бабымен жүрген ахмет Байтұрсыновпен кездескен. 1916 жыл – әлеуметтік топтардың қарама-қайшылығы, саяси жүйеге қарсы күрестің алғышартына айналды. 1917 ж. 5-13 желтоқсанда орынборда алаш автономиясы жарияланды. 1917 жылдың қараша айынан – 1918 жылдың қаңтар аралығында өткен Бүкілресейлік Құрылтай жиналы-сына сайлау көптеген аймақтарда алаш партиясының жеңісімен аяқталды. 1917 жылы алаш қозғалысының идеялық жаршысына айналады. төңкерісті қара күн ретінде ел басына түскен қайғыны жою кілтін іздестірді. ауруы жоқ қазақтың бір мезгілде «мүгедек» халге душар болуы салдарынан жігері құм болған жұртшылықтың тауы шағылғаны жаныңызды қайыстырады. уақыт өте зиялылар идеясы ғылыми тұжырымдала бастады.

осы тудың астында патшалық өкіметтің отарлық саясатын әшкерлеген ғылыми негізделген еңбектер жарық көреді. кеңестік дәуір жүйесінде тарихқа қалам тартқандар қатарында с.асфендиаров, т.рысқұловтың, Ғ.тоғжанов, Шонанұлының, П.г. галузоның («1934 ж. түркестан – коло-ния») және басқа зерттеу жұмыстары жарияланды. 1935 жылы Қазақстан та-рихы жарық көрді. Қазақстанның мұндай мәдени-рухани интеллектуалдық деңгейі қауіпті болатын. Пролетариат диктатурасына қарсылық ретінде

74


қабылданды. осылайша, белсенді тұлғалар және олардың отбасы мүшелері қуғын-сүргінге ілігіп, түрлі тәсілдермен қудалана бастайды.

Өздеріңізге мәлім, 1920 жылдың 17 сәуіріндегі Қазақ Әскери ревкомының және Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің мүшесі ах-мет Байтұрсынов в.и. ленинге жолдаған хатында орыс пролетариатына қазақтарға қатысты екі жолдың біреуін таңдау қажеттігін жазады: біріншісі, өзінің үстемдігін тек күштеу арқылы өздеріне сөзсіз бағынуды талап етеді, екіншісі (киргиз) қазақ еңбекшілерінің сенімін ақтау және оған ие болу». 1920 жылдың 25 сәуірінде - билікті іс жүзінде қаруланған ресей пролетари-аты мен отаршыл кулактар қолына алғанын, қызыл-әскери бөлімдеріндегі билік солшыл эсерлердің, шоқындырғыштардың, отаршыл пиғылдағы мамандардың қолында екенін дәйектейтін түркістан републикасының арнайы делегациясының (т.рысқұлов, Н.ходжаев, т.Бех-иванов) баян-дамасы в.и. ленин атына табыс етілді. 1920 жылдың 16 маусымында – Ұлт және отар мәселесіне Балама бағдарлама ұсынылды (т.рысқұлов, а.Байтұрсынов, Н.ходжаев, З.валидов): «... жергілікті ұлт өкілдеріне сенім көрсету, «қуыршақ» республикаларға мән берілуін, бұратана халыққа партия, шаруашылық, әскери ұйымдастыру жұмыстарында Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің еркіндік беруін күн тәртібіне қойылған «в.и. лениннің отар және ұлт мәселесі туралы тезистеріне қосымшалар» деген тақырыппен пролетариат көсеміне хат жіберілді. Билік тарапынан күштеу жолы таңдалды.

Балама, стратегиялық жағынан жаңа реформаторлық бағыт – «алаш (ұлттық территориялық автономия)» және ұлт көсемдерінің ұстанымы боль-шевизм тарапынан тұншықтырылды. осылайша жаңа заман жаршылары -с.сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.майллин сияқты интеллектуал қызметтері сұранысқа ие болғандықтан да кеңес өкіметі оларды қызметтен аласта-та алмады. алайда бұл олар жалпыұлттық мүддені ысырып қойды деген сөз емес екені мәлім. кеңестік кезең тұсында қазақ зиялылары«ұлттық тұлғадан советтік шығыс тұлғасына көтерілді». Қазақстан Жазушылар одағы шаңырағын көтеруге атсалысқан қазақтың үш алыбы жөнінде иса Байзақовтың: «сен – тобылдың өзенісің, сәкен – арқаның асауы, Ілияс – Қоңтажының шыңындағы жартасы» деген сөзі ел арасында мақалға ай-налды. Пролетариат диктатурасы және кеңес мемлекетінің:революциялық күштеу, әміршіл-әкімшіл жүйе (түрлі этностарды күштеп көшіру, қуғын-сүргін), мемлекетті күшпен орнықтыру, бұқараны кедейлендіру іс-қимылдары сияқты оқиғалар нәтижелерінің легі тарих бетінде өзінің ізін қалдырды.

III. Ғасыр шежірешісі – Би аға. Қазақ әдебиетіндегі ең өміршең еңбектер осы кеңес дәуірінде жарық көрді. иә, жағылды, өртелді, цензураға ілікті. алайда ешқандай күштеу әрекеті халық жадынан өшіре

75


алған жоқ. тіпті Бейімбет шығармалары оқу құралдары беттерінен орын алды. кеңес дәуіріндегі үш ұрпақ та жазушы мұрасы халықтың тари-хи жадының шырағына айналды және сусындалды. Бүгінгі тәуелсіз сана – рухани жаңғыру аясында сол еңбектер адамзат игілігі үшін қызметін жалғастыруда. Қызылдың қылышынан қан тамып тұрған тұста Бейімбет майлиннің 1918 жылы жазған бір ғана шығармасы «алшордағы қол созу»-ға мән берейікші: «Бірлік қылсаң алашым, Ілгері қарай басасың. Қол ұстасып ұмтылсаң, Қатар жұрттан асасың. атағын мәңгі қалдырып, Жаса-сын алаш, жасасын!» үндеуі нені меңзеп тұр? осы бірғана өлең шумақтары аясында мәңгілік ел, атқа міне жол бастайтын алаш ұлы мен ұраны, «алтын ордадағы қуаныш», үрім-бұтақ тәсіл-нәсілге жол салу мұраты - мәңгілікке бастайтын алаш орданың жарық сәулесі танымдарын көрегендікпен 7-8 шумақ көлеміне сыйдыру қандай қаламгердің қолынан келуші еді? Әрине, нағыз хас шебердің.

1931 жылы жарық көрген «Жаңаша оқы, жаз!» оқулығының да ерекшелігі зор. онда оқырмандарын әріппен ғана та-ныстырып қоймайды, Қазақстанның ауыл шаруашылығы мен қазба байлықтарын мәтінге енгізіп қоюы нені білдіреді? Қаламгер күрес тәсілін күрт өзгертеді. Қолындағы қаламы 1919-1936 жылдар аралығында негізгі күшке айналады. оның жата-жастана жасаған ізденістерімен ғана «қазақ әдебиетінің еңбек торысы» деңгейіне көтере алатын еді. тарихи тұрғыдан қарастырғанда да жаңа кеңестік мемлекеттің ерекшеліктері, құрылымы, жергілікті халықтың жәй-күйі замана жазушысының қаламының ұшымен нақты

сипатталғандықтан, ол тарих оқиғаның куәгері ретінде де, сөз майталманы ретінде де тарихи жадының Жаңғыртушысы болып қала береді.

Өмір сүрген дәуірінің майталман – Шежірешісі! Би аға ғұмыры енді басталды. себебі оның рухани мұрасы жан-жақты қарастырылуы тиіс.

Бейімбеттен Би - аға әлеуетіне дейінгі өсу жолында, қаламгер қарапайымдылық пен ақиқаттың ақ туын желбіретіп өткен алаштың ардақты азаматы.

76


Бейімбет Майлин қорының президенті, қаламгердің шөбересі Салтанат Мұстафинамен (оң жағынан үшінші) және ұрпақтары, жас ізденушілер мен журналистер 125-жылдық мерейлі дастархан

басында.

Жұрттың іші жұрт қозғалса гүлденер,Қызыл-жасыл гүл бақшадай түр кірер.Алалықты арадағы жойдырып,Заман келді бірге тұрып, бір жүрер!

осы бір көрегенділікпен жазылған шумақ жолдарының заманауи кезеңде де өзектілігі мен мәні жоғары. Жақсылықтың ертелі кеш сал-танат құратынын сезгендей жазды: «бұл күнді де күн бар екен көретін». Қаламгердің қасиетімен рухани мұрасы заманауи дәуірде де адамзат бала-сына үлгі-өнеге!

РезюмеЕримбетова Кундузай Мырзашовна - ведущий научный сотрудник

института истории государств, академик академии истории и обществен-ных наук республики казахстан, кандидат исторических наук.

ВЫДАЮЩИЕСЯ ДЕЯТЕЛИ ХХ ВЕКАв статье анализируются проблемы возрождения национального созна-

ния в начале XX века. На основании документов и источников изучаются новое реформаторское общественно-политическое движение – «алаш»,

77


преследования и репрессия советской властью его видных представителей- с.сейфуллина, и.Жансугурова, Б.майлина. в статье также рассматривает-ся духовное наследие Беймбета майлина и его роль в развитии казахской литературы.

SummaryYerimbetova Kyndyzay Myrzashovna - leading research worker of Insti-

tute of history of the state, academician of Academy History and social sciences of Republic of Kazakhstan, candidate of historical sciences.

PROMINENT FIGURES OF THE TWENTIETH CENTURYThe article analyzes the problems of revival of national consciousness. On

the basis of documents and sources, the new reformist direction – «Alash», per-secution and repression of intellectuals, including the spiritual heritage of Beym-bet Maylin and his role in the development of Kazakh literature are studied.

78


ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ - ОСНОВА НАЦИОНАЛЬНОГО КОДА

Бактыбай Утемисов, профессор Казахско-Русского

Международного университета (г. Актобе),кандидат исторических наук

Аннотация: данная статья посвящена раскрытию сути и значения ак-туальных задач, выдвинутых в работах елбасы «рухани жаңғыру» и «семь граней великой степи». их последовательное выполнение должно способ-ствовать возрождению национальной идентичности, национального кода, основой которых являются народные традиции, обычаи, культура. все это призвано составить основу учебников по отечетвенной истории.

Ключевые слова: национальный код, отечественная история, иден-тичность, возрождение, ренессанс, кочевая цивилизация, историческое со-бытие, народные ритуалы, обычаи и традиции.

исполнился один год со времени выхода в свет статьи Первого Прези-дента республики казахстан Нурсултана Назарбаева «семь граней великой степи», которая, как известно, является продолжением программы «рухани жаңғыру» («взгляд в будущее: модернизация общественного сознания»). обе Программные статьи елбасы нашли широкий отклик в обществе, яви-лись мощным фактором консолидации народа, вектором для новых науч-ных поисков в утверждении общеказахстанских и региональных ценно-стей, в укреплении национальной идентичности и национального кода [1].

в соответствии с изложенными в статьях задачами и идеями, как «са-кральная география казахстана», «малая родина», «музей древнего искус-ства и технологий великой степи» и другими, в казахстане повсеместно открываются музеи, в особенности в учебных заведениях, университетах. Примечательным в этом отношении является, считаем, открытие в этом году в нашем казахско-русском международном университете музея под названием «ақтөбе кіндігі» с демонстрацией производственных техноло-гий кочевников на территории актюбинской области периода великого шелкового пути.

статья «семь граней великой степи» выдвигает качественно новый взгляд о месте и роли казахстана и его истории в общецивилизационном процессе. такие выдающиеся исторические производственные техно-логии, как всадническая культура, древняя металлургия и керамика, зве-риный стиль в искусстве, великий шелковый путь, «Золотой человек» и даже впервые появившиеся на просторах казахстана и получившие рас-

79


пространение по всему миру яблоки и тюльпаны – все эти величайшие до-стижения, как пишет Нурсултан Назарбаев, «не были привнесены в степь, а в большинстве своем родились именно на нашей казахстанской земле и лишь затем распространились на Запад и восток, север и Юг» [2].

Но общеизвестно, что в угоду политике и идеологии наши предки века-ми оставались в тени от знаний такой грандиозной культурной, интеллек-туальной и технологической эволюции на пространствах великой степи. история казахстана и всей великой степи, начиная особенно с XVIII века, подавалась искаженно, фрагментарно, с переиначиваниями, с классово-идеологических позиций. теперь пришло время осознать в полной мере величие нашего казахстанского прошлого. Программная статья елбасы – это совершенно новый подход, позволяющий понять всю национальную историю во всей ее глубине и сложности, то есть мы сегодня стали на-следниками, прямыми потомками тех, кто строил государственность, кто начинал обустраивать великую степь с прототюркских племен.

история казахстана – это часть общецивилизационного процесса. мы – потомки государств и народов, которые сыграли ключевую роль в уста-новлении современного миропорядка. и теперь пришло время подлинных учебников по истории казахстана, а изучать по ней есть что. оно всегда было и сегодня стало еще больше. На территории современного казахстана люди появились более миллиона лет назад. такой историей, редко какой народ может похвастаться. Например, на территории америки впервые люди появились только 50 тыс. лет назад. За миллион лет нам досталось богатое наследие, которое в большинстве своем раскрыто в Программных статьях елбасы.

Новые грани древней казахской степи в общецивилизационном про-цессе в разы раздвигают горизонты такой учебной дисциплины, как отече-ственная история (история казахстана). Не будет преувеличением сказать, что среди социальных учебных дисциплин в университетах именно ей при-надлежит первенство по воспитанию чувства патриотизма, национальной идентичности, национального кода.

решение именно этих задач, как факторов сохранения стабильности на-шего казахстанского общества в условиях всеобьемлеющей глобализации, является главной сутью содержания Программных статей Первого Пре-зидента рк. Но стержнем всей этой работы должна быть отечественная история, как учебная дисциплина, как наука. в мировой практике немало государств, которые в центр работы по формированию национального кода всегда возводили отечественную историю. Например, японцы, еще в XVI веке, назвав свою страну «страной восходящего солнца», в широко развер-нутой вокруг этой идеи образовательной, идеологической, воспитательной и духовной работе в центр всегда ставили и ставят до сих пор знание исто-рии японии.

80


китайцы в XVII веке дали своему государству неофициальное, народ-ное название «страна поднебесья». Целью было формирование генетиче-ского кода нации, народа, общества. вся работа во имя этой цели по се-годняшний день концентрирована вокруг истории китая. «вечный рим», «страна утренней свежести», «азиатские тигры», «туманный альбион», идеологии консерватизма, конфуцианства, протестантизма, христианско-демократизма и т.д. – все это идеалы достижения национальной идентич-ности, реализовавшие свои цели на основе приоритета отечественной истории.

Но что выиграли эти народы, которые веками, оберегая святость своей отечественной истории, строили и строят вокруг нее всю воспитательную и образовательную работу? они достигли высокого уровня чувства патри-отизма своего народа, укрепили общественно-государственную идентич-ность, сформировали генетический национальный код. После этого, какие угодно внешние экспансии, в том числе и вызовы всеобьемляющей глоба-лизации, не подвергнут их деформации, не смогут расшатать государствен-ность и самобытность.

сегодня и в казахстанской общественности утверждается народное на-звание нашего государства, как говорил елбасы: «бейресми халықтық ата-уы». таким народным именем страны все больше находит признание «Ұлы дала елі» («страна великой степи»): «Нашу священную землю – сказал Первый Президент ресаублики казахстан – издревле называют великой степью, а нас – детьми великой степи. Поэтому сегодня и навсегда казах-стан – это Ұлы дала елі» [2].

действительно, «страна великой степи» практически зеркально отра-жает тысячелетия кочевого образа жизни, кочевой культуры, кочевой циви-лизации, несметных производственных технологий кочевников на обшир-ных просторах казахстана.

Но следует иметь в виду, что те государства, которые мы приводили выше, во имя формирования своего национального кода никогда не упу-скали из поля зрения значимость своей отечественной истории. она всегда оставалась и остается стержнем национальной и общественной идентично-сти. во многих этих странах отечественная история находится в ведении не определенного ведомства (например, как министерства образования), а в подчинении правительства. думается, что это результат понимания, что отечественная история – это единственная среди всех учебных дисциплин, которая подлинно обеспечивает патриотическое воспитание молодежи, формирует интеллектуальную личность.

в университетах многих стран мира остаются неизменными традиции организации и проведения государственных экзаменов по отечественной истории. в россии, германии, индии и турции отечественную историю

81


студенты изучают на младших курсах, но сдают госэкзамены в старших курсах. в промежутке проводятся многие другие занятия, например, пись-менные сочинения, которые используются для проведения собеседований. На их основе определяется уровень готовности студента сдавать госэкза-мен. в университетах этих и многих других стран мира по отечественной истории существует несколько учебных дисциплин. Например, в индии на разные исторические периоды определена отдельная учебная дисциплина. в турции по отечественной истории введены две учебные дисциплины: до ататюрка и после ататюрка.

в университетах этих и многих других стран мира госэкзамены по от-ечественной истории проводятся в устной форме с применением широких форм собеседования. Но положение истории казахстана, как учебной дис-циплины, у нас в казахстане сегодня, к сожалению, не идет в сравнение со статусом отечественных историй в мировом сообществе. учебная дис-циплина история казахстана, как наука, выглядит сегодня как сфера обде-ленная, как бы выпавшая из поля зрения. в отношении этой дисциплины в нашем обществе наблюдается некое расхождение между желаемым и дей-ствительностью. с одной стороны всем обществом мы глубоко осознаем значимость отечественной истории, ее безальтернативность в формирова-нии национальной идентичности. Эту позицию казахстанцев обобщенно выразил и наш Первый Президент Н.Назарбаев, который сказал: «Будущее народа, который не помнит историю, будет «бүлыңғыр» (т.е. туманным, не-отчетливым) [2].

Но с другой стороны нет того, чего желаем. Проблема статуса отече-ственной истории в казахстане все еще ждет своего часа.

в первые годы Независимости (в 90-ые годы) истории казахстана в вузах нашей республики было выделено 75 аудиторных часов. Но сегод-ня довели до 45. самой проблеме постоянно недостает конструктивности. оперативные ведомственные установки по линии моН рк относительно истории казахстана не отражают содержание типовых программ, от слу-чая к случаю направляемых в вузы.

в 2006 году в казахстане отменили государственные экзамены по от-ечественной истории. для ученых исторической науки и других гуманита-риев стоило больших усилий, чтобы, обратившись к Правительству рк, в 2007году восстановить госэкзамены по истории казахстана. Но формой контроля по госэкзаменам установили тестирование, ссылаясь на Болон-скую конвенцию.

историческая наука и тестирование – это нечто несовместимое. рань-ше, когда еще не было введено тестирование, на лекциях информация о жизни и деятельности выдающихся исторических личностей оказывала на студентов сильное эмоциональное воздействие. теперь же в варианты те-

82


стовых ответов студенты внедряют свои чисто технические схемы. Напри-мер, для запоминания периода жизни выдающихся личностей они стали нумеровать их по последней цифре года смерти. так, абылхайыр хан - №8 (год смерти 1748), абылай хан -№1 (1781), абай - №4 (1904), Ш.уалиханов - №5 (1865), ы.алтынсарин - №9 (1889) и т.д.

результат всего этого - для студентов самой трудной работой теперь являются устные ответы. они стали совершенно беспомощными в фор-мулировании своей мысли. а познать на основе только тестирования но-вые знания и горизонты, родившиеся как веление времени вместе с Про-граммными статьями елбасы, не представляется возможным. в 2016 году вузовский учебный предмет «история казахстана» подвергся очередной реформе. По указанию сверху хронологическим периодом преподавания истории казахстана были установлены только годы Независимости респу-блики казахстан (т.е. начиная с 1991 года).

главной трудностью после этого стало растянуть исторические собы-тия короткого периода на 45 часов лекционных и семинарских занятий. в 2017-2018 годах вышли в свет Программные для казахстана статьи ел-басы. они, как известно, адресуют казахстанцев к вековым корням исто-рии. Но как студентам приобщаться к историческим основам культурно-генетического кода, как познавать выдвигаемые в статьях темы о колыбели тюркского мира, всаднической культуре, великих именах великой степи, металлургии великой степи, многочисленных технологиях кочевников, если они изучают историю своей страны, начиная только с 1991 года? Получается нечто парадоксальное. студенческая молодежь в казахстане оказалась отстраненной от фундаментальной программы, ставшей идео-логической платформой во всей нашей образовательной, воспитательной работе.

По всей вероятности, в этом и есть одна из причин того, что в реали-зации идей и задач Программных статей «взгляд в будущее: модерниза-ция общественного сознания» и «семь граней великой степи» еще немало трудностей, решения которых остаются проблемными. еще слабо приоб-щается учащаяся и студенческая молодежь к историческим ценностям, от-раженным в Программных статьях. Недостает в этой работе системного ак-цента на молодежь. великое историческое прошлое казахстана не находит должного отражения в учебно-образовательном процессе университетов, не интегрировано оно в таких предметах, как история, философия, полито-логия, культорология, тюркология. Нет систематизации уже исполненного в рамках идей «семь граней великой степи», не создана четкая вертикаль управления программой.

между тем, создается впечатление, что еще не все до конца поняли, в чем смысл и содержание программы. Под фразой «в рамках», ставшей

83


теперь всеобщей, кое-где проводится множество мероприятий, которые, по сути, не имеют никакого тематического отношения к идеям «рухани жаңғыру» и «семь граней великой степи». На страницах газет, по теле-видению читаешь и видишь огромные цифры о проведенных мероприяти-ях по «рухани жаңғыру» с охватом многотысячных участников, по числу нередко превышающих количество населения того или иного областного центра.

Эти мероприятия под прикрытием «в рамках» изобилуют звонкими на-званиями: фестивали, спартакиады, олимпиады, мониторинги, персональ-ные выставки, переформатирование кабинетов, презентационные часы с охватом 4500 человек, «Фокус казахстан», сформированные месседжи, баннеры, билборды, установление 125 видеокамер и даже выступления музыкантов из Франции, италии, россии. идет нанизывание всего и вся к «рухани жаңғыру». мероприятия эти, как правило, подытоживаются опти-мистическими обещаниями типа «мыслить и действовать по-новому», «на-мечена большая работа», «будут разработаны новые решения » и т.д.

Но ведь главная суть и стержень, основа основ всей идеи Программных статей елбасы - это сохранение национальной идентичности, возрождение и укрепление национального кода народа, чтобы выстоять перед вызовами всепоглощающей глобализации.

Программные статьи Первого Президента рк – это своего рода воз-рождение, ренессанс XXI века. в истории хорошо известно, как в XIV веке италия, а вслед за ней в XV- XVI веках другие страны Западной и Цен-тральной европы обратились в прошлое, к античности. Причина общеиз-вестна, развитие европы в средневековье сковала религиозность, католи-ческая схоластика с ее инквизицией и иезуитством. а в эпоху античности в центр развития был возведен человек – как высшее начало бытия. об-ращение к культурному наследию античности – это «возрождение» её цен-ностей. движение к прогрессу тогда в европе развернулось под девизами «Назад – в будущее», «вперед – в прошлое». ренессанс в конечном итоге вошел в историю эпохой прогресса.

а сегодня? сегодня в мире возникла аналогия. мировая политическая ситуация усиливает актуальность проблемы возрождения национальной самобытности, генетического кода, чтобы выстоять перед вызовами глоба-лизации. елбасы отмечает: «Чтобы выжить, надо измениться. кто не сде-лает этого, будет занесен тяжелым песком истории».

сохранение по возможности, укрепление национальной идентичности, национального кода, основой которых являются народные традиции, обы-чаи, культура, язык – это и есть возрождение, ренессанс современности. речь не идет о воссоздании точных копий прошлого, задача заключается в модернизации их в новый тип, чтобы молодое поколение осознавало свою самобытность, свои генетические корни.

84


в программе «рухани жаңғыру» Первый Президент республики казах-стан отметил, что «первое условие модернизации нового типа – это сохра-нение своей культуры, собственного национального кода. Без этого рухани жаңғыру превратится в пустой звук» [1].

Ни для кого не будет новостью, когда мы скажем, что у казахской ве-ликой степи чрезвычайно глубокая и богатая история. казахи – один из древнейших автохтонных (местных) народов евразии. они более 2500 лет тому назад, начав свои корни с сакского периода, вобрали в свои гены бое-вой дух европеоидных саков, воинственных тюркоязычных гуннов, могу-щественных тюркских каганатов.

Начиная с VIII века, на необъятных пространствах великой кочевой степи оттачивали свои генетические грани протоказахи: тюргеши, карлуки, огузы, кимеки, караханиды, каракитаи, кыпчаки. уже среди них возникают названия некоторых казахских племен и родов на много сотен лет раньше этнонима «қазақ». следующая грань великой степи – это империя Золотая орда. она явилась колыбелью протоказахов, потому что заложила основу казахской государственности. из единой структуры Золотой орды в XV веке возникло казахское ханство вместе с другими ханствами в сибири, Повол-жье и Причерноморье. для своего времени это ханство, несмотря на то, что оно первое, было авторитетным в международном масштабе, стабильным и успешным. естественно, первое казахское ханство в своем становлении опиралось на вековую традицию, заложенную до этого каганами, ханами, в том числе и золотоордынскими. Поэтому оно продолжило государственно-административные, военные, социально-культурные традиции, сохраняло и развивало многие производственные технологии и в скотоводстве, и в ремесле. Но в морально-нравственной сфере у казахов в Первом и во всех последующих ханствах сложились совершенно уникальные обычаи и тра-диции, сформировавшие нерушимый генетический код нации.

в годы тяжелых бедствий, жестоких военных нашествий джунгар в бескрайних степях казахской земли зародились три слова, короткие как боевой клич: «аттан!», «асар», «алас».

аттан – это боевой клич «по коням». возле каждой юрты, возле жи-лища каждого кочевника содержалась в полном боевом снаряжении одна лошадь. из каждой семьи выделялся один всадник, воин. По команде «ат-тан!» в совершенно спокойной, безмолвной степи в один миг возникало многочисленное войско. Победу зачастую обеспечивала внезапность.

асар – это коллективная помощь. известно, что любые боевые дей-ствия в войне не обходятся без смерти воинов и разрушений. семьям, в ко-торых были погибшие, пострадавшие, оказывалась коллективная помощь, восстанавливались разрушения и ущерб.

85


алас – это трибунал, самая тяжелая в моральном отношении акция. По-сле боя приступали к делу бии, аксакалы, султаны, предводители войска. если после боя обнаруживались спрятавшиеся, сбежавшие, таким опреде-лялось наказание. Чаще всего такие предатели изгонялись из рода. а в чу-жом роде такой человек превращался в раба или слугу.

из этой процедуры видно, что род в истории казахской степи представ-лял собой не просто группу родственников, он являлся социальной ячей-кой, в которой человек обеспечивался защитой. в этом и заключается зна-чимость института родового деления в истории казахов.

Но что касается самой процедуры «алас», то не было ничего позорнее в казахской степи, чем подвергнуться его приговору. алас утверждал в об-ществе принцип, что на первое место возводятся честь и достоинство, чем выживание любым способом. такой принцип поддерживался и поощрялся всеми, и родственниками воинов тоже. источником чувства патриотизма в великой степи становилась и мать воина, что приумножало народную силу.

у казахов, в отличие от многих народов, сложился еще один закон во имя здоровья нации. Это экзогамия - запрет брачных отношений между членами родового объединения до седьмого поколения. во второй полови-не XVIII века, благодаря самоотверженности могущественных казахских ханов от касыма до абылая была обеспечена незыблемость границ казах-ского ханства. казахи со стороны многих народов евразии удостоились звания народа такого высокого качества, как «қаны да, жаны да, ары да таза халық» («народ, у которого и кровь, и душа, и совесть чисты»). основой культурно-генетического кода казахской нации являются ее вековые обы-чаи и традиции, представляющие кладезь народной мудрости, многовеко-вой опыт воспитания поколений.

обычаи и традиции для казахов прошлых веков служили вместо зако-нов, они были главной нормой жизни. о чрезвычайном богатстве традиций в великой степи свидетельствует то, что собранный сегодня устный казах-ский фольклор составляет 100 томов.

таковы многослойные грани великой степи. Программные статьи ел-басы «рухани жаңғыру», «семь граней великой степи» увеличили их еще больше. когда они станут во всей своей глубине достоянием нашей мо-лодежи, особенно студентов, тогда мы достигнем национальной идентич-ности, укрепим свой национальный код. Но главной основой достижения этих целей является отечественная история (учебная дисциплина «исто-рия казахстана»), когда в университетах будут изучать ее не с 1991 года, а со времён формирования всех граней великой степи.

86


Литература:1. Назарбаев Н.а. взгляд в будущее: модернизация общественного со-

знания /www.akorda.kz/ru. 2. Нұрсұлтан НаЗарБаев, Қазақстан республикасының тұңғыш

Президенті: Ұлы далаНыҢ ЖетІ Қыры. егемен Қазақстан, №223 (29454) 21 қараша 2018 жыл.

87


ЖАС ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ

РОЛЬ ПЕРВОГО ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН-ЕЛБАСЫ Н.А. НАЗАРБАЕВА В РАЗВИТИИ

ИДЕИ «МӘҢГІЛІК ЕЛ»

А.М. Бадиев,младший научный сотрудник

Института истории государства, магистр гуманитарных наук

Аннотация: в данной статье автор рассматривает роль Первого Пре-зидента елбасы Н.а. Назарбаева в развитие идеи«мәңгілік ел». автор проводит контент-анализ печатных изданий и информационных порталов государственного и частного сектора на русском и казахском языках. в ре-зультате исследования автор показывает, историю и значение ролиПервого Президента в развитие идеи«мәңгілік ел».

Ключевые слова: «мәңгілік ел», Президент, елбасы, сми,«НурлыЖол».

Введение 17 января 2014 года Первый Президент казахстана Н.а. Назарбаев об-

ратился к народу казахстана со следующим посланием: «Путь казахстана - 2050: общие цели, общие интересы и общее будущее». каждое ежегодное послание Первого Президента соответствовало требованию времени. идея «мәңгілік ел» в вышеуказанном документе определяет достойное будущее нашего народа и классифицирует казахстан среди успешных и развитых стран [1]. в рамках десяти творческих идей Президент подчеркнул необ-ходимость реализации семи основных направлений сложных задач. Новый период казахстанского пути - национальное единство и мир, укрепление экономики, социальная защита людей, национальная безопасность страны и культуры, а также языковая проблема - видимо, это новые задачи для того, чтобы успешно продвигаться вперед по пути намеченной высокой цели. елбасы в своих ежегодных посланиях часто упоминал о сосредоточении внимания на социальной сфере. он также отдал приоритет этой области и в этом послании.

88


По словам Н.а. Назарбаева, наше общество исторически сформирова-лось из множества языков и культур, становясь все сильнее и сплоченнее. «Сегодня мы разделяем ценности Мәңгілік Ел. Это гражданское равен-ство, трудолюбие, честность, культ обучения и воспитания, терпимость, лояльность и патриотизм нашей страны. Это не просто слова. Наши предки сказали, что если Вы строите планы на будущий год - выращивае-те пшеницу, если планируете на следующие 100 лет - сажаете деревья, если планируете вечность - воспитываете человека, воспитываете моло-дое поколение», - сказал Нурсултан Назарбаев [2, с.412].

в качестве методологии исследования был применен контент-анализ печатного и онлайн сми о роли президента (елбасы) в реализации идеи«мәңгілік ел». анализ был сделан как государственных, так и част-ных сми на казахском и русском языках [3].

Основная частьсодержание и значение национальной идеи «мәңгілік ел». «мәңгілік

ел» является наследием древних тюрков. «мәңгілік ел» - заветная мечта казахского народа. основы идеи«мәңгілік ел»: историческая преемствен-ность, национальная культура, свобода, единство, сильное государство, вы-сокие цели, великое будущее. основные этапы«мәңгілік ел»: возрождение государства и объединение людей. Борьба за создание национального госу-дарства. роль Первого Президента заключается в формировании следую-щих ценностей:

1. Независимость казахстана и астаны;2. Национальное единство, мир и гармония в нашем обществе;3. светское общество и высокая духовность;4. Экономический рост на основе индустриализации и инноваций;5. общество всеобщего труда;6. общность истории, культуры и языка;7. Национальная безопасность и глобальное участие казахстана в ре-

шении глобальных и региональных проблем. в понимании Первого Президента идея «мәңгілік ел» определяет чет-

кие ориентиры, перспективы развития общества, казахстанского государ-ства. только развитое, независимое государство может считать себя гаран-тированным, застрахованным от всевозможных несчастных случаев.

идеи выдвижения стратегии «мәңгілік ел»и «казахстан-2050» явля-ются содержательными и научно обоснованными. анализ показывает, что они не только выражают мечту людей, но и основаны на реалиях развития современного казахстана. казахстан стал страной с развитой рыночной экономикой, стабильной политической системой и развитой культурой.

89


современное развитие страны дает основание утверждать, что в буду-щем у казахстана есть все основания стать одной из ведущих стран мира с интенсивным развитием и модернизацией своей экономики, науки, чело-веческих ресурсов и культуры. таким образом, сегодня у казахстана есть реальная возможность, опираясь на свои ресурсы и потенциал, ускоренны-ми темпами двигаться к достижению своих целей и занять свое законное место среди ведущих государств мира.

Прежде всего, необходимо обратить внимание на модернизацию произ-водства, развитие промышленности, использование науки в производстве и сельском хозяйстве с учетом новых внешних рисков для дальнейшего раз-вития экономики - нового масштабного экономического программа «Нур-лы Жол» (в рамках инициативы «мәңгілік ел») направлена на продолже-ние структурных преобразований нашей экономики с акцентом на перео-риентацию экономической политики, где те сектора, которые оказывают наибольшее мультипликативное влияние на экономический рост, должны получить поддержку.

По инициативе елбасы за годы независимости были привлечены колос-сальные суммы иностранных инвестиций, чтобы преодолеть экономиче-ские трудности и стимулировать экономический рост. Эти средства должны быть направлены на развитие транспортно-логистической, энергетической, промышленной, социальной инфраструктуры, инженерных сетей, сетей водо- и теплоснабжения, поддержки малого и среднего бизнеса[4, с.54].

Аналитическая часть Проведя анализ печатного и онлайн сми о роли елбасы в выдвижении

и развитии идеи «мәңгілік ел» можно выделить следующие основные мо-менты.

во-первых, «мәңгілік ел»- главная категория независимости, выс-шее достижение реальной политики Нурсултана Назарбаева. Это основа государства. Это то, что мы имеем сегодня, наша столица и выдающийся исторический багаж. Не случайно елбасы подчеркивает, что сам генезис нашего народа начинается со слова «ел», что он обладает великой объеди-няющей силой.

Национальная идея выросла из основы нашей государственности. для любого казахстанца, где бы он ни находился, благословенная зем-ля –это«мәңгілік ел», плодородная земля, где наши потомки будут жить сто, пятьсот, тысяча лет спустя. Поэтому, когда мы говорим о нашей мечте -«мәңгілік ел», мы стремимся укрепить все победы независимости навсег-да.

во-вторых, мәңгілік ел - это путь в завтра, идея, которая выражает уве-ренность в завтрашнем дне. вся осведомленность о казахстане XXI века измеряется этой концепцией. Не зря наш елбасы отмечает, что нет ничего выше, чем мечта о вечности народа.

90


Чтобы навсегда остаться в истории, чтобы обеспечить нам успешное будущее, необходимо не только развивать благородные традиции настоя-щего, но и передавать их из поколения в поколение. в нашей стране преем-ственность поколений произошла на рубеже веков. граждане современного казахстана - это поколение новых людей с новыми взглядами, делами, сло-вами, действиями. «Нурлыжол» - это путь, который сейчас открыт для всех 17 миллионов казахстанцев [5, с.3].

в-третьих, эффективная реализация конвергентной стратегии «казахстан-2050», которая включает в себя все основные направления на-шего развития, имеет первостепенное значение для приобретения «мәңгілік ел» [6, с.89]. само продвижение этого грандиозного проекта показывает, насколько широко думает наш елбасы, насколько далеко впереди.

в то же время принятие стратегии является показателем социальной зрелости общества, показателем готовности к созданию «экономики 2050 года» и формированию «общества казахстана 2050». Это выражает все наши мечты и чаяния. Наша страна, которая ощутила вкус победы и горечи тяжелых кризисных испытаний, укрепилась и приобрела опыт, укрепит и приумножит свою силу. На самом деле будущее имеет только государство, построенное нашим президентом.

однако важно также заметить то, что не все дискуссии в печатных сми выражают положительную позицию по отношению к данному проекту. к примеру, в частной газете «Жас алаш», которая направлена на казахоязыч-ную аудиторию содержатся критикующие позиции по отношению роли ел-басы в реализации данного проекта [7]. согласно их анализу, роль елбасы в данной идеи«мәңгілік ел» является сильно завышенной, в то время как реальная роль в«мәңгілік ел»отводится молодежи, поскольку основная идея направлена на молодежь. однако в реальности роль молодежи уходит на второй план, в то время как елбасына первом месте. согласно данным в газете, даже провозглашенный 2019 год, как год «молодежи» не отличается ничем особым от 2018 года [8].

в печатных сми государственного сектора отмечают, что роль елбасы была и остается очень важной. в данных источниках говорится, что елбасы отметил, что идея «мәңгілік ел» должна быть похожа на вторую конститу-цию: «консолидация ценностей на основе «мәңгілік ел» - это гражданское равенство, трудолюбие, честность, культ обучения и образования, светская страна - страна терпимости. в этом случае гражданство станет самой на-дежной основой стабильного и успешного государства.

в Плане Нации «100 шагов для осуществления пяти институциональ-ных реформ» 85 и 89 шаги посвящены идее«мәңгілік ел». Здесь четко по-ставлены задачи по созданию проекта Патриотического акта и реализации ценностей «мәңгілік ел» в существующей учебной программе школьного

91


образования. в свете этих задач каждый из нас должен признать ответствен-ность и значимость наших решений, важность инициативы, выдвинутой елбасы. сегодня мы приходим к тому, что национальная идея «мәңгілік ел» проникает во все сферы повседневной жизни, будь то образование, на-ука, культура, производство, сельское хозяйство. На её фундаментальных принципах уже разрабатываются и реализуются новые концептуальные и стратегические программы и проекты. итак, незаметно, угорь «мәңгілік ел»строит новый вектор для устойчивого и успешного развития нашего государства, смотря в будущее.

в ходе анализа информационного портала 24.kz было показано, что одной из функциональных задач идеи«мәңгілік ел», поставленной елба-сы, является актуальная задача сохранения нашего культурного кода: язы-ка, духовности, традиций. глобальная задача сохранения духовности была поставлена. кажется, что духовность нашего народа основана на истории казахского народа, на общей истории нашего государства и всех казахстан-цев, потому что это наша общая судьба, которая объединяет нас в насто-ящем и составляет гарантию нашего единства и процветание в будущем «мәңгілік ел» символизирует весь казахстанский народ, его непобедимую и жизнеутверждающую энергию, дух казахского народа [9].

как было уже отмечено выше, елбасы перечислил ценности, которые объединят казахстанцев для достижения общей цели по реализации стра-тегии «казахстан-2050». вхождение республикив число 30 развитых стран мира в середине этого столетия - это то, к чему мы должны стремиться, чего мы должны добиться в результате кропотливого труда всех казахстанцев.

другой информационный портал «радио азатык», говорит о том, елба-сы подгоняет ассамблею казахстана под русло идей «мәңгілік ел». Про-ект поправок в закон «об ассамблее народа казахстана» покинул стены министерства культуры и спорта. разработчики утверждают, что поправ-ки расширят задачи и функции аНк, что необходимо для реализации па-триотической идеи «мәңгілік ел», выдвинутой Нурсултаном Назарбаевым [10].

согласно автору статьи в радио азаттык, поправки в действующий за-кон предполагают ежегодные отчеты ассамблеи перед Нурсултаном Назар-баевым о реализации общенациональной патриотической идеи «мәңгілік ел». а по мнению депутатов, с этими поправками ассамблея не получит расширенные полномочия или дополнительное финансирование. сам про-ект закона отсутствует в открытом доступе. Невозможно его найти и на сайте министерства культуры и спорта [10].

92


Заключение Подводя итоги исследования, можно сказать, что роль Первого Пре-

зидента в реализации «мәңгілік ел»стала основной, и поэтому в разви-тие этой идеи был им внесен не только человеческий, но и материальный вклад. Поэтому продолжение реализации «мәңгілік ел» является логич-ным ходом.

Национальная идея «мәңгілік ел» - это не просто разговор на абстракт-ную тему, начало этой работы, серьезный предмет междисциплинарного исследования. Национальная идея «мәңгілік ел»- научная задача, кото-рую необходимо исследовать на основе новой методологии гуманитарных исследований. Это политическая задача, стоящая перед властями страны. другими словами, необходимы масштабные междисциплинарные исследо-вания. Это философский анализ национальной идеи «мәңгілік ел».

Список литературы:Национальная идея «мәңгілік ел»// inform.kz/rus/article/2627527.1. Нысанбаев а.Н. Национальная идея: мировой опыт и казахстан. 2.

общенациональная идея казахстана: опыт философско-политилогического анализа. /Под ред. а.Н. Нысанбаева. алматы: компьютерно-издательский центр института философии и политологии моН рк, 2006. 412 с.

Послание Президента республики казахстан-лидера нации Н.а. 3. Назарбаева народу казахстана «стратегия «казахстан-2050». Новый поли-тический курс состоявшегося государства декабрь, 2012 г.

Пралиев с.Ж., Нарибаев к.Н., к.к.Жампеисова, с.т.иманбаева, 4. хан Н.Н., молдабеков Ж.Ж., м.к. койгельдиев, г.в.кан, калиева с.и. и др. концепция реализации национальной идеи «мәңгілік ел» в вузах ка-захстана. – алматы: «Ұлағат» казНПуим.абая, 2015.54 с.

ишмухамедов к. символ гордости и патриотизма. – общенацио-5. нальная ежедневная газета «казахстанская правда» от 11.02.2019 г №208-209 стр. 3.

сергеев Н. Носить казахстан в своем сердце. – общенациональная 6. ежедневная газета «казахстанская правда» от 13.02.2019г № 207-208 стр. 1.

7. Электронный ресурс «мәңгілік ел» идеясыныңбастауытымтереңде.,дата обращение 11.09.2019г. URL: https://www.zhasalash.kz.

8. сайт Әкімшілігі, «Ұлттық идея – мәңгілік ел» дата обраще-ния 15.10.2019URL: https://www.zhasalash.kz/article/5112-erlan-qarin-memlekettilik-zhane.

9. информационный портал 24kz, дата обращения 24.10.2019г., URL: https://24.kz/ru/news/social/item/160862-ot-resheniya-prezidenta.

93


10. информационный портал «радио азаттык», дата обраще-ния 15.09. 2018 г. URL: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-nation-ideya-mangilik/27239519.html.

ТүйіндемеБадиев Алихан Микаилович - Қазақстан республикасы Білім және

ғылым министрлігі Ғылым комитеті мемлекет тарихы институтының кіші ғылыми қызметкері, гуманитарлық ғылымдар магистрі, Нұр-сұлтан қ.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТҰҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ-ЕЛБАСЫ Н.Ә. НАЗАРБАЕВТЫҢ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫН

ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІБұл мақалада автор тұңғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың «мәңгілік

ел» идеясын дамытудағы рөлін қарастырады. мемлекеттік және жеке сектордағы баспа басылымдары мен ақпараттық порталдарға орыс және қазақ тілдерінде контент-талдау жүргізеді.

SummaryBadiyev Alikhan Mikailovich - junior researcher, Institute of State History,

Committee of Science, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, master of humanitarian sciences, Nur Sultan.

ROLE OF THE FIRST PRESIDENT OF THE REPUBLIC OF KA-ZAKHSTANELBASY N. A. NAZARBAYEV IN THE DEVELOPMENT

OF THE IDEA«MANGILIK EL»In this article the author considers the role оf the first President of Elbasy

N.A. Nazarbayev in the development of the idea «Mangilik El». The author con-ducts content analysis of printed publications and information portals of the pub-lic and private sector in Russian and Kazakh languages.

94


МЕЖНАЦИОНАЛЬНОЕ СОГЛАСИЕ В ПРОЦЕССЕ МОДЕРНИЗАЦИИ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА

А.Б. Сейфуллина, научный сотрудник Института истории государства

Аннотация: в статье рассматривается сфера межнациональных от-ношений в республике казахстан через призму деятельности механизма государственной национальной политики и особенности модели межэтни-ческого согласия казахстана.

Ключевые слова: межнациональные отношения, поликонфессиональ-ное государство, национальная политика, межнациональное согласие.

Современная политическая ситуация в мире, международные и межнациональные отношения в различных его регионах достаточ-но сложны. в наше время далеко не всем странам и сообществам удает-ся сохранять толерантность и мирное сотрудничество между различны-ми этносами и национальными группами. межнациональные конфликты и противостояния по этническому признаку в различных регионах мира подтверждают, что одной из наиболее сложных в области политического руководства и деятельности политических и государственных институтов является задача сохранения межнациональной толерантности и согласия.

Республика Казахстан - одно из немногих государств на постсо-ветском пространстве, сумевшим избежать межнациональных стол-кновений и розни в период кризиса СССР. На сегодняшний день видны достижения казахстана в деле построения многонационального, культур-ного и поликонфессионального общества, в котором на государственном уровне обеспечено равенство возможностей экономического, социального, культурного, духовного развития для представителей всех наций и народ-ностей, практическая реализация принципов межнационального согласия, единства казахстанского народа, гуманизма, гармоничного сочетания прав нации и прав человека.

Основными конституционными принципами государственной на-циональной политики в Республике Казахстан являются:

учет особенностей и основных тенденций в сфере межнациональных • отношений, что играет важнейшую роль в реализации национальной по-литики;

равенство прав и свобод человека и гражданина независимо от его • расы, национальности, языка, отношения к религии, принадлежности к со-циальным группам и общественным объединениям;

95


запрещение любых форм ограничения прав граждан по признакам • социальной, расовой, национальной, языковой или религиозной принад-лежности;

сохранение исторически сложившейся целостности республики;• гарантия прав народов, проживающих на территории казахстана в •

соответствии с конституцией республики казахстан, общепризнанными принципами и нормами международного права и международными дого-ворами республики казахстан;

содействие развитию национальных культур и языков народов респу-• блики казахстан;

своевременное и мирное разрешение противоречий и конфликтов;• запрещение деятельности, направленной на подрыв безопасности го-•

сударства, возбуждение социальной, расовой, национальной и религиозной розни, ненависти либо вражды;

защита прав и интересов граждан республики казахстан за ее преде-• лами, поддержка соотечественников, проживающих в зарубежных странах, в сохранении и развитии родного языка, культуры и национальных тра-диций, в укреплении их связей с исторической родиной в соответствии с нормами международного права. все эти принципы в настоящее время во-площаются в жизнь [1].

Главным условием успешного развития страны продолжает оста-ваться поддержание внутриполитической стабильности, гражданского мира и межнационального согласия. Разработка и реализация эффек-тивной системы мер по дальнейшей гармонизации национальных и религиозных отношений в стране, формированию толерантного созна-ния и профилактике экстремизма в казахстанском обществе является комплексной задачей, решение которой требует скоординированных усилий государственных и местных органов при широкой поддержке национально-культурных, религиозных и неправительственных объ-единений.

в целом, можно отметить, что в сфере национальных отношений со-временного казахстана ведущими являются следующие тенденции:

1) рост национального самосознания казахского этноса при одновре-менном создании благоприятных условий для развития других этносов;

2) разработка казахстанской модели национальной идентификации (тождества) граждан.

сохранение межэтнической стабильности является основой государ-ственной политики. идея этнического согласия, равноправия всех этно-сов и этнических групп, совместно проживающих в казахстане, является нормой закона. При этом многими исследователями, в том числе зарубеж-ными, отмечается устойчивая государственная политика, направленная на

96


сохранение этнической самобытности и этническо-культурного многооб-разия казахстана [2]. все это подтверждает, что фундаментальной основой внутренней политики, прежде всего, выступает принцип межэтнического консенсуса. консолидация во имя прогресса – так кратко можно охаракте-ризовать лейтмотив внутренней политики республики казахстан.

По своему этнодемографическому составу и многообразию рели-гий и культур Казахстан является полиэтничным государством, где проживают представители около 140 этносов. Казахстанская модель полиэтнического государства характеризуется следующими признака-ми.

Во-первых, одним из базовых элементов национальной политики яв-ляется целенаправленное развитие культурного казахского ядра при одно-временном создании всех условий для развития других этносов. Претерпев самые жесткие испытания, казахи не винят в этом другие народы, сохраняя национальную толерантность, доверие и дружбу, что является основой ме-жэтнических отношений в стране.

Во-вторых, важнейшей особенностью государственной национальной политики является языковая политика. в казахстане не возникло полити-ческой напряженности между носителями двух основных языков именно потому, что народ осознал их реальное значение в жизни всех казахстан-цев.

В-третьих, казахстан учитывает исторически сложившееся традици-онное влияние религии на жизнь того или иного этноса. сегодня существу-ют две общие точки сотрудничества государства и религиозных общин. Первая – это стремление к миру и гражданскому согласию. вторая – это развитие и возрождение культуры. Национальную и религиозную куль-туры нелегко отделить друг от друга. в то же время, казахстан является светским государством и выступает против любых попыток насаждения идеологии религиозной исключительности.

В-четвертых, особенностью модели межэтнического согласия казах-стана является целенаправленное создание центров национальной культу-ры народов казахстана и поддержка связей диаспор со своей исторической родиной. Значительная роль в этом процессе принадлежит ассамблее на-рода казахстана.

Основной принцип национальной политики и межэтнического со-гласия определен Президентом Казахстана Н.А. Назарбаевым: «Ни-какой национальной исключительности. Национальностей много, а земля одна. Отсюда – уважение к правам другого, закрепленное в зако-не, и самые широкие возможности для полноценного развития всех»]. Этот тезис законодательно оформлен в Основном Законе Республики Казахстан:

97


ст. 14.1. все равны перед законом и судом.ст. 14.2. Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по

мотивам происхождения, социального, должностного и имущественно-го положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.

ст. 19.1. каждый вправе определить и указывать или не указывать свою национальность, партийную и религиозную принадлежность.

ст. 19.2. каждый имеет право на пользование родным языком и куль-турой, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и твор-чества [3].

В то же время, обладание этими правами не освобождает кого-либо от его гражданских обязанностей по отношению к государству, кото-рое предоставило ему полноправное гражданство.Представители всех национальных групп в одинаковой мере обязаны не только уважать, но и защищать территориальную целостность, суверенитет и независимость государства, гражданами которого они являются. любая деятельность с целью посеять национальные разногласия, ненависть и чувство исключи-тельности, сепаратистские настроения должна сурово наказываться в соот-ветствии с законами республики казахстан. как показывает опыт мирового развития государств, экономический потенциал и политическая стабиль-ность зависят от взаимопонимания и согласия населения страны.В этом смысле большую роль сегодня играет созданная в 1995 году Ассамблея народа Казахстана.

в ходе, проведенной в мае 2007 г. конституционной реформы и после-дующего принятия Закона «об ассамблее народа казахстана» от 20 октя-бря 2008 г. этот орган приобрел конституционный статус. в связи с этим актуально стоит вопрос о необходимости совершенствования правовой базы деятельности ассамблеи для дальнейшего укрепления общественно-го согласия в казахстанском обществе как главного условия достижения конкурентоспособности в мировом масштабе.

в 2013 году принята концепция развития ассамблеи народа казахстана (до 2020 года). в ней отмечается что, «острейшие проблемы современности могут быть решены только коллективными усилиями и на основе консенсу-са. в казахстане, для которого полиэтничность и поликонфессиональность являются неотъемлемыми чертами, приверженность идеям общественного согласия, толерантности, интеграции полиэтничного общества, межкуль-турного и межцивилизационного диалога - это аксиома» [4].

В деятельности Ассамблеи народа Казахстана заключен позитив-ный опыт, который сообща внесли все народы Казахстана, и его не-обходимо использовать в мировой практике решения межэтнических проблем. Развитие Казахстана как суверенного государства с общена-

98


циональным согласием напрямую связано с равноправным сотрудни-чеством всех граждан страны, их взаимной ответственностью.

естественно, было бы недальновидным и неправильным не замечать на сегодняшний день все-таки имеющиеся проблемы в сфере националь-ной политики в казахстане. к примеру, такой проблемой может являться нелегальная трудовая миграция, где этническую окраску способна вызвать свобода перемещения рабочей силы, как казахстанской, так и иностранной, отсутствие равного отношения к работникам, касающееся заработной пла-ты и иных условий труда казахстанских рабочих и иностранных.

также известно, что этнические конфликты могут возникать и вслед-ствие социальных причин, социальной напряженности. в данном случае, в нашей стране существуют проблемы социальной необеспеченности, безра-ботицы, этнодемографии и другие, которые приобретают иногда выражен-ный этнический характер и могут перерасти в межэтнический конфликт.

действительно, имея сложнейший этнический состав населения, ка-захстан не застрахован от опасности национальных столкновений. Этой угрозе «национального взрыва» подвергаются сегодня почти все страны сНг. Не смогли избежать острых конфликтов на национальной почве мно-гие постсоветские страны. и до сих пор межнациональная напряженность во многих из постсоветских государств служит благодатной основой для религиозного экстремизма и терроризма.

Сегодня главная задача - построение цивилизованного общества, государства. Но для его утверждения в обществе одного провозглаше-ния недостаточно. Как гласит поговорка, сколько не произноси слово «халва», во рту от этого слаще не станет…

сколько бы ни говорили о развитии в нашей республике демократи-ческого цивилизованного государства, оно не возникнет само по себе, по велению волшебной палочки. Поэтому межнациональное согласие - это объективный и закономерный процесс, который необходим всем нациям и народностям, развивающийся на основе добровольности и взаимности, и служащий основой стабильной внутриполитической ситуации в нашей стране.

Список литературы:Байтусова и.е., Новохатская е.Н, тасбулатова Э.м. межнациональ-1.

ное согласие как основной вектор развития политики рк. скгу им. м. козыбаева. 2015. с. 98.

максакова о.а. диалог культур в условиях поликультурной среды: 2. Проблемы межкультурной коммуникации в современном образовательном пространстве // материалы международной научно-практической конфе-ренции. тобольск. 2016. с. 167.

99


3. конституция республики казахстан // https://www.akorda.kz/ru/official_documents/constitution (дата обращения: 12.11.2019 г.).

4. концепция развития ассамблеи народа казахстана (до 2020 года),астана, 2013 год.

ТүйіндемеСейфуллина Айгерім Берікқызы - Қазақстан республикасы Білім

және ғылым министрлігі Ғылым комитеті мемлекет тарихы институтының ғылыми қызметкері, әлеуметтік ғылымдар магистрі, Нұр-сұлтан қ.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДЫ ЖАҢҒЫРТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ҰЛТАРАЛЫҚ КЕЛІСІМ

мақалада Қазақстандық қоғамды жаңғырту үдерісіндегі ұлтаралық келісім мәселесі мемлекеттік ұлт саясатын іске асыру мехнаизмі және Қазақстандағы этносаралық келісімнің ұлттық моделі ерекшеліктері тұрғысынан қарастырылады.

SummarySeifullina Aigerim Berikovna - researcher, Institute of State History, Com-

mittee of Science, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakh-stan, master of social sciences, Nur Sultan.

INTERETHNIC HARMONY IN THE PROCESS OF MODERNIZA-TION OF KAZAKHSTAN SOCIETY

This article examines the sphere of interethnic relations in the Republic of Kazakhstan through the prism of the mechanism of state national policy and the features of the model of interethnic harmony of Kazakhstan.

100


ҒЫЛЫМИ ӨМІРНАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

ҚАСИЕТТІ – КІСЕ БЕЛДІК

Г.У. Шамиганова, заведующая Щучинского

историко-краеведческого музея

«Если человек не помнит своей истории, то у него нет будущего» казахская пословица

в рамках реализации программы «рухани жаңғыру», подпрограм-мы «рухани қазына», базового направления «асыл ұрпақ» и статьи ел-басы Н.а Назарбаева «семь граней великой степи» в течение года со-трудниками Щучинского историко-краеведческого музея велся научно-исследовательский проект на тему: «Қасиетті – кісе белдік».

Нам известно, что одежда, как и другие предметы материальной куль-туры, отражает историческое развитие общества, национальные особенно-сти, а также эстетические представления народа о мире, этнокультурные особенности, возрастные категории, социальную и этническую принад-лежность человека. «если человек не помнит своей истории, то у него нет будущего» гласит казахская пословица. сохранение своей истории, своего культурного наследия является одной из актуальных проблем современ-ного общества. атрибуты национальной одежды, в которой с наибольшей полнотой воплотились богатейшие традиции казахского декоративно-прикладного искусства, являются выразителями эстетических представле-ний народа, обеспечивают передачу их поколения в поколение духовного и исторического опыта семьи, рода, народа, нации.

в Щучинском историко-краеведческом музее, вот уже 23 года находит-ся уникальный мужской пояс – кісе белдік, предположительно датируемый концом XIX века - началомXX века. однако, задумывались ли вы, с како-го периода, стали пояса называть «кісе», «кисе», чем они отличаются от обычных поясов?

в просмотренной мной литературе, впервые это слово как название мужского казахского кожаного пояса встречается в отчете и. гладышева и д.в. муравина об их путешествии в хиву в 1740-1741 гг. Первоначаль-но же, означало кошелек, сумку, которую носят на поясе. в.в. радлов и Ш.Ш. уалиханов сообщают, что kica – это «кожаная сумка, носимая на по-ясе, в которой носят порох и патроны...». отсюда можно заключить, что ис-

101


следуемый мной экспонат получил название кисе от одной из своих непре-менных принадлежностей, а именно сумки. Н.м. Пржевальский отмечает, что казахский кожаный пояс обычно состоял из двух или даже иногда трех слоев конской или коровьей кожи. к сожалению, в настоящее время пока, невозможно определить, из какой кожи сделан наш пояс, однако по типу выделки, наиболее распространенный – узкий пояс с крючком-застежкой.

Застегивается данный пояс с помощью крючка, который вдевался в от-верстие или кольцо пояса снизу вверх. «На концах (поясов) прикрепляли металлические бляхи: одна имела крючок, на другом конце ремня, на не-котором расстоянии от края, было несколько блях с круглыми отверстиями для крючка. таких отверстий было до пяти. когда пояс надевали, то его свободный конец вдевали в ремни.

отсюда следует, что пояс, находящийся в фонде Щучинского историко-краеведческого музея, именуется кісе белдік, декорирован металлически-ми пуговицами, имеет арабскую вязь, выполненную черной эмалью. Пояс имеет подвески и сумку. сумка напоминает пятиугольник, направленный вниз острым концом, которая декорирована металлическими пластинами, они крепятся к поясу кожаными ремешками. На правом конце пояса кре-пится двумя ремнями кошелек-«сумка» с одним отделением и клапаном-крышкой, украшенный фигурной пластиной и красным камнем. На правом конце пластина с крючком-застежкой. Пластина металлическая, декориро-вана композицией из роговидных узоров. На ремне четыре отверстия для крючка-застежки.

датировка:конец XIX - начало XX вв.материал: кожа, металл с посеребрением, а также латунь.техника: теснение, инкрустация металлом, гравировка.размер: длина - 162 сантиметра, ширина – 2,5 сантиметров.Но сама история, появления священного пояса в Щучинском историко-

краеведческом музее, полна тайн, неизвестностей, требует научного и де-тального изучения, еще, ни один год.

в 1996 году, в сложное время для страны, расформировывался Щучин-ский индустриально-педагогический техникум. таких техникумов в ссср всего было 5, так как был совмещенный профиль - педагоги и производ-ственники. именно при Щучинском индустриально-педагогическом тех-никуме на общественных началах и функционировал музей, который тогда создала крекова Нина Павловна, затем ее сменила давлетшина (корбмахер) ольга александровна (ныне проживающая в городе Франкфурт на майне). Последняя и рассказала: «… что при закрытии музея имеющиеся фото-графии, грамоты и книги были выброшены в кочегарку, экспонаты тогда тащили все, кто желал. Но была женщина, из вашего музея, которая сколь-ко могла поднять экспонатов, столько при мне и унесла. среди экспона-

102


тов были пулемет «максим», фотографии героев великой отечественной войны, каски и т.д.». уже 1 июля 1996 года на прежнем месте было открыто новое учебное заведение – кадетский корпус министерства республики казахстан имени Ш.уалиханова.

а той женщиной была преподаватель английского языка Боровского сельско-хозяйственного техникума - дараган алевтина макеевна, основа-тель музея города Щучинска на общественных началах с 1991 года.

2 февраля 2011 года, алевтина макеевна (марковна) передала в дар в фонды Щучинского историко-краеведческого музея пояс. в ходе научного описания музейного предмета была допущена ошибочная запись, а имен-но «кісе белдік» был принят как «кемер белдік», но мужской пояс (фото акта), с учетным обозначением или гик – 1568.

однако в графе сохранность предмета, указана точная характеристика, а именно – металл, потёрт, имеет ржавости, в примечании написано – кожа, металл, штамповка серебрение. в легенде о предмете есть запись: «пояс в музей был передан Дараган Алевтиной Марковной и скорее всего, датиро-ван середина XIX века или конец XIX века. Это мужской пояс, хорошо изно-шен, имеет потёртости и рваности, инкрустирован металлом и камнями, на застежке виден узор и арабская вязь».

103


следующий этап былсерьезный, одновременно сложный иинтересный, так как былсвязан уже непосредственно с фондовой работой.

Пояс первоначально был очищен от грязи в теплой воде, где исполь-зовались мягкие (зубные) щетки. Но экспонат долгое время находился на открытой поверхности и не был ничем защищен, поэтому сухую кожу мы размачивали до приобретения ею эластичности. Затем предстоял вновь сложный этап, по сушке кожи, которая сушилась на обычной фанере меж-ду двумя досками под грузом. После окончательного высыхания кожи для восстановления ее эластичности мы пропитывали его обычным жиром (конский жир), процедура повторялась не единожды и по мере впитывания наносилась очередная порция жира, осторожными круговыми движения-ми. время от времени, для улучшения проникновения масла в поры кожи, пояс слегка мялся руками.

104


с января 2019 года пояс был выставлен как основной экспонат в выста-вочный зал Щучинского историко-краеведческого музея для посетителей музея. Была осуществлена первая и единственная передвижная выставка «Біржәдігертарихы» во 2 «Б» класс в школу-гимназию №9, где мальчишки младшего школьного возраста уже знали виды поясов и их общем предна-значении.

в июле 2019 года была встреча с иманбаевым еркебуланом Жансеитовичем (потомственный зергер г. Щучинска), который сообщил, интересный факт, что в XIV веке кожаные пояса кісе белдік с подвесками-сумочками (оқшантай), ножнами и табакеркой часто украшались бляхами, которые изготавливались из железа, латуни, меди. Представленный кісе

105


белдік покрыт специальным сплавом, которое не дает ржаветь железу, который скреплен латунью, инкрустирован красным стеклом, все это было сделано методом чеканки.

в августе 2019 года в музей на экскурсию пришел оразалы Шыңғыс (соискатель социальных наук Ниу вШЭ), который сообщил, что надпись на ремне на чагатайском языке и скорее всего это инициалы изготовителя написаны на поясе.

а уже 16 октября 2019 года, несмотря на сильный проливной дождь и первые заморозки, Щучинский историко-краеведческий музей посетили Қожагұл Ізбасов, а также докторант еНу им. л.Н. гумилева моллақанағатұлы сайпулла. именно с ним, через ватсап мы начали знакомство и переговоры о священном поясе, но фотографии, которые я ему отсылала, не могли передать точную надпись. однако у сайполла-ағай уже были предположения, которые были записаны и переданы мне через пару дней, а именно надпись на поясе означает: وىنامىخيابىسياوبشواв транскрипции: Ұшбу иесі Байхы Маныулы, в казахском звучании: Мұның иесі Байқы Маныұлы.

однако, на сегодняшний день, еще не до конца выяснена окончательная версия о принадлежности пояса к какому-то конкретному человеку. так, по предположению ученых еНу им. л.Н. гумилева надпись на поясе сделана на чагатайском языке и сам артефакт может являться личной вещью Байқыманыұлы.

После этого пояс был передан директору областного историко-краеведческого музея Шакшакову куанышу гибадатовичу для дальнейшего детального исследования и проведения экспертизы уже научными сотрудниками.

Безусловно здесь одно, что найденный и восстановленный артефакт, наподобие кісе белдік является еще одним направлением по обогащению истории края. историко-культурное наследие всегда было источником изучения истории своего народа во всех сферах его жизнедеятельности, а традиции и обычаи, которые передаются из поколения в поколение, исторический и духовный опыт, дают возможность показать ценности своего народа, на которых и воспитывается молодое поколение. а национальная одежда помогает создавать своё внутреннее пространство, прикоснуться к истокам существования, ощутить свободу и силу.

священная, и еще до конца неисследованная учеными земля кокшетау, Щучинск и Бурабай — это в первую очередь, ханская орда, поэтому такие вещи как «Қасиетті – кісе белдік» и должны тут находиться. Ну, а, мы музейные сотрудники - сохраняя и развивая народные традиции, постараемся бережно донести материальные и духовные ценности прошлого до наших современников.

106


РЕФЕРАТИВНЫЙ ОБЗОРМеждународной парламентской конференции

«Институт Президентства: казахстанская модель»(Нур-Султан, 27 ноября 2019 г.)

27 ноября 2019 г. в г. Нур-султан, в зале заседаний отеля «хилтон аста-на» состоялась Международная парламентская конференция «Инсти-тут Президентства: казахстанская модель», посвященная дню Первого Президента республики казахстан.

спикерами конференции выступили ведущие специалисты в сферах политико-правового развития, безопасности и международного сотруд-ничества современного казахстана – сотрудники профильных комитетов мажилиса Парламента рк, министерства иностранных дел рк, научно-образовательных учреждений, среди слушателей – представители НПо, сми, депутатского корпуса, экспертного сообщества.

активное участие в конференции приняли зарубежные гости из азер-байджана, Болгарии, кыргызстана, монголии, российской Федерации (ре-спублика татарстан), сербии, сШа, турции, Швеции, которые в своих вы-ступлениях осветили широкий круг вопросов, касающихся ключевой роли лично Н.а. Назарбаева и казахстана в обеспечении глобальной безопас-ности и реализации партнерских проектов. также было отмечено, что «мо-дель Назарбаева», на практике подтвердившая свою эффективность, явля-ется примером и ориентиром для многих государств мира.

модератором пленарной секции выступил председатель комитета по международным делам, обороне и безопасности мажилиса Парламента рк М.Т. Ерман.

Председатель Мажилиса Парламента Республики Казахстан Н.З. Нигматулин в своем выступлении отметил, что ежегодная конферен-ция является авторитетной формой диалога на самом высоком международ-ном уровне о достижениях Независимого казахстана, особенностях казах-станского развития. особенно важен системный анализ текущих процессов в преддверии празднования 30-летия введения Президентского правления и принятия декларации о государственном суверенитете рк. учреждение поста Президента – это один из первых шагов на пути Независимости, по настоящему историческое событие, поскольку за короткое время казахстан превратился в успешное социальное государство, что стало возможным благодаря личным заслугам елбасы и сплоченности народа.

в настоящее время продолжается реализация большинства инициатив Первого Президента рк. основными предпосылками для учреждения пре-зидентской власти в казахстане в начале 1990-х гг. стали переход к рыноч-ной экономике, многопартийности, разделению власти, укрепление консти-

107


туционного строя, понимание важности реформ и обеспечения граждан-ских прав. введение поста Президента – необходимость своего времени в условиях экономического кризиса, слабости верховного совета казсср. Поэтому усиление исполнительной власти – историческая и политическая закономерность, обеспечившая скорейшее создание правовой базы нового государства.

По оценке Н.З. Нигматулина, институт Президентства имеет свои осо-бенности, отличительные черты, главная из которых – его личностный ха-рактер. Благодаря инициативам елбасы глубинные реформы были проведе-ны во всех сферах общественной жизни и сегодня казахстан – стабильное, развивающееся государство с мировым авторитетом. Н.а. Назарбаев лично инициировал конституционные реформы 1995 и 2017 гг., которые привели к более взвешенному балансу ветвей власти.

также елбасы сыграл определяющую роль в формировании казах-станской модели межэтнического и межкультурного согласия в стране, где проживают представители более 130 народов и более 40 религиозных кон-фессий. созданная по его инициативе ассамблея народа казахстана (аНк) не имеет аналогов в мире, в ее состав входят более 800 этнокультурных центров по всей стране. кроме того, аНк имеет конституционный статус, делегируя 9 депутатов в мажилис Парламента рк.

кроме того, особенность казахстанской политической модели, по мне-нию Н.З. Нигматулина, в более широкой роли Президента. так, в сфере внешней политики Н.а. Назарбаев определял повестку дня не только для казахстана, но и во многих ситуациях для всего мира, например, в области ядерного разоружения, глобальной безопасности, экономического сотруд-ничества в рамках проектов еаЭс, Шелкового пути и других.

сегодня действующий Президент рк к.-Ж.к. токаев продолжает обе-спечивать выбранный путь развития. казахстан уже находится среди 50 наиболее развитых стран мира и решает задачи по вхождению в группу 30, занимает достойные места в различных международных рейтингах раз-вития. Перед страной поставлена цель по уходу от сырьевой зависимости, созданию сервисно-индустриальной модели национальной экономики. Поэтому залог процветающего казахстана – преемственность и стабиль-ность власти, поскольку есть четкое понимание пути развития, отраженное в идеологии и стратегических документах.

выступление первого заместителя Министра иностранных дел РК Ш.Ш. Нурышева было посвящено наиболее актуальным аспектам внеш-ней политики. Было подчеркнуто, что данная конференция занимает важ-ное место в ряду научно-экспертных площадок. казахстан на международ-ной арене является генератором стабильности, авторитетным участником всех мировых процессов, активным модератором взаимодействия по ряду

108


ключевых проблем. современная внешняя политика казахстана основыва-ется на принципах многовекторности, созидательности, инициативности. казахстан имеет дипломатические отношения с 182 государствами мира, является членом более 30 международных организаций, участник более 3 тысяч договоров. Показательно, что проведена демаркация всех границ, ко-торые стали рубежами добрососедства и сотрудничества. особое значение имела идея Н.а. Назарбаева о регулярных созывах съездов лидеров миро-вых и традиционных религий, в 2020 г. состоится уже седьмой подобный форум.

казахстану принадлежит ряд инициатив по поиску решений существу-ющих глобальных конфликтов, а также миротворческая миссия (ливан). сегодня казахстан ведет несколько уровней диалогов, в том числе, с росси-ей, китаем, европейским союзом, в рамках евразийского экономического союза (еаЭс), со странами Шос, Юго-восточной азии и другими, вы-страивая, таким образом, глобальную архитектуру партнерства. Ш.Ш. Ну-рышев подчеркнул, что сегодня еаЭс ведет переговоры о сотрудничестве с 13 странами и 20 международными организациями. общий объем инве-стиций в экономику казахстана периода Независимости составил свыше 320 млрд. долларов, что демонстрирует открытость и привлекательность страны для внешнего мира. в сложившихся условиях институт Президент-ства – гарант бескомпромиссного соблюдения национальных интересов и успешного решения поставленных перед обществом задач.

к участникам конференции обратился Председатель Государствен-ного Совета Республики Татарстан (РФ) Ф.Х. Мухаметшин, который напомнил, что с 2004 г. Нур-султан и казань – города-побратимы. Про-ходящая конференция – уникальное явление, когда Парламент отдает дань Президенту. спикер напомнил, что в период распада ссср условия у 15 бывших союзных республик были примерно одинаковые. Но не у всех по-лучилось движение в сторону развития так, как у казахстана, и феномен страны заключается в ее лидере. в 2019 г. торговый оборот между казах-станом и татарстаном составил более 700 млн долларов и поставлена со-вместная задача довести этот показатель до 1 млрд. Но просто торговать, по мнению Ф.х. мухаметшина – «примитивно», следует ставить следующую цель по взаимной интеграции экономик. Примером чему может служить планируемое строительство в казахстане (костанай) завода по производ-ству автокомпонентов для знаменитого камаЗа. Ф.х. мухаметшин выра-зил уверенность в том, что казахстан во многих случаях является примером для постсоветского пространства. Например, по аналогии с ассамблеей народа казахстана в казани в 2007 г. на основе ассоциации национально-культурных обществ создана ассамблея народов татарстана (аНт).

109


также в рамках пленарной сессии с приветственными словами к участ-никам конференции обратились заместитель Председателя Народного Собрания Республики Болгария В. Марешки, заместитель Торага Жо-горку Кенеша Кыргызской Республики А.К. Касымалиева, заместитель Председателя Великого Национального Собрания Турецкой Республи-ки Л. Гёк. в частности, в. марешки заметил, что Болгария – единственная европейская страна, где действует кабинет по изучению казахского языка, а в казахстане проживает около 5 тысяч болгар, которые нашли свое место в обществе. л. гёк напомнил, что Н.а. Назарбаев – Почетный Председатель совета сотрудничества тюркоязычных государств, что является показате-лем признания и уважения елбасы во всем тюркоязычном мире.

интересные и яркие примеры мировых лидеров прошлого и настоя-щего привел ведущий эксперт Атлантического совета США А. Коэн, который провел параллели и аналогии между фигурами некоторых «отцов-основателей» (основоположников государственности или великих рефор-маторов), таких как дж. вашингтон (сШа), м.-к. ататюрк (турция), Н. мандела (Юар), ли куан Ю (сингапур). По мнению американского экспер-та, их объединяет то, что они принимали страну в сложнейших историче-ских условиях и через какое-то время передавали в гораздо более хорошем, обновленном состоянии. к ряду таких исторических фигур а.коэн отнес Н.а. Назарбаева, который способствовал тому, чтобы создать свою модель развития государства, позволившую вывести его из хаоса к стабильности. При этом было отмечено, что все реформы предлагались и реализовыва-лись с прицелом на будущее. в результате казахстан по праву стал миро-вым переговорным центром, объединяющим нации посредством диалога.

Первая панельная сессия в рамках конференции прошла по теме «Елбасы и развитие парламентаризма», модератором выступил член Комитета по международным делам, обороне и безопасности Мажили-са Парламента РК К.С. Султанов.

Председатель Комитета по законодательству и судебно-правовой реформе Мажилиса Парламента РК Н.М. Абдиров обратил внимание участников на то, что весь мир признает казахстан успешным государством, в чем особая роль отводится Парламенту. в своем развитии парламента-ризм прошел ряд этапов и сегодня можно говорить о том, что особенность политической системы казахстана заключается в том, что, во-первых, при президентской форме правления Парламент обладает важными полномо-чиями; во-вторых, среди государственных органов есть такая структура как ассамблея народа казахстана; в-третьих, определяющая роль как фракции и ведущей партии отводится «Нур отан». именно такая система способ-ствовала реализации многих стратегических программ, например, Плана нации «100 конкретных шагов», «стратегия «казахстан-2050» и других.

110


Депутат Народной Скупщины Республики Сербия Д. Карич в своем выступлении высказал убежденность в том, что Н.а. Назарбаев войдет в историю не только своего народа, страны, региона и постсоветского про-странства, но и всего мира, поскольку стоит на незыблемых позициях ува-жения международного права.

Член Комитета по законодательству и судебно-правовой реформе Мажилиса Парламента РК Н.О. Дулатбеков поддержал точку зрения о том, что Н.а. Назарбаев определил стратегический курс страны. По его мнению, это хорошо видно на примере развития института маслихатов – основной формы народовластия и участия населения в общественно-политических процессах. маслихаты в современном казахстане – привер-женцы реформ, выполняющие важную роль и в партийной работе, посколь-ку с 2018 г. реализуется норма о выборах только по партийным спискам без самовыдвижения, что свидетельствует об эволюции внутриполитиче-ского процесса, наличии механизмов общественного саморегулирования. указанные изменения имели положительные последствия и в части рас-ширения полномочий маслихатов, и в части увеличения объемов местных бюджетов.

Депутат Великого Государственного Хурала Монголии М. Дакей подчеркнул, что у казахстана и монголии общая история кочевников, а многие современные проблемы между странами решены при активном лич-ном участии елбасы. Прозвучали предложения совместно отмечать исто-рическую дату 750-летия Золотой орды, а также с учетом значительного потенциала двух стран развивать внутренний и международный туризм.

Генеральный секретарь Парламентской Ассамблеи тюркоязыч-ных государств А.Н. Мамаюсупов указал на масштабность мышления Н.а. Назарбаева, которая проявилась, в том числе, в программной ста-тье «семь граней великой степи», посвященной историческим судьбам тюркского мира. инициативы елбасы нашли проявление и в деятельности тюркПа в части разработки модельного законодательства. в целом роль казахстана в деятельности организации трудно переоценить – это одна из стран-создателей, которая является на протяжении всех лет правовым и политическим ориентиром, генератором идей, местом проведения мно-гих мероприятий и встреч. Поэтому представляется чрезвычайно важным, что парламентаризм казахстана вносит большой вклад в развитие и работу тюркПа.

Член Научно-экспертного совета АНК, профессор Евразийского национального университета им. Л. Гумилева Н.П. Калашникова так-же обратила внимание на особенности казахстанского парламентаризма. По мнению профессора, идеи елбасы, своего рода «модель Нурсултана Назарбаева», задали стандарты межнациональных отношений, поэтому в

111


период Независимости шла активная нормотворческая работа. как резуль-тат – сегодня законодательство казахстана в полной мере соответствует международному праву в сфере национальной политики, прежде всего, это отражено в 11 статьях конституции рк. с момента своего создания ассам-блея народа казахстана находится в фарватере проводимых реформ и мо-дернизации общественного сознания. Не случайно все инициативы елбасы ежегодно представляются и обсуждаются в аНк, в результате были раз-работаны базовые принципы казахстанской модели национального согла-сия, закреплена ее легитимность в правовом поле. Показательно, что зна-чительная часть законов казахстана связана с аНк, что позволяет активно и системно взаимодействовать не только с государственными органами и политическим институтами, но и гражданским обществом. также Н.П. ка-лашникова выделила такие черты общественно-политического мышления елбасы как дальновидность, широта взглядов, учет глобальных тенденций и процессов, что позволило казахстанской модели общественного развития доказать на практике свой действенность и заслужить мировое признание.

Вторая панельная сессия по теме «Ак-Орда: многовекторный курс» была посвящена актуальным вопросам внешней политики казах-стана. Модератором выступил заместитель Министра иностранных дел РК Р.Ю. Василенко.

Председатель правления Института внешнеполитических иссле-дований при МИД РК А.Е. Бозжигитов отметил, что феномен елбасы обеспечил консолидацию общества в условиях переходного периода и мо-билизацию на прорыв в будущее. Н.а. Назарбаев, имея активную позицию, всегда отстаивал принципы многовекторности и миролюбивости, которые легли в основу национальной модели внешней политики. На сегодня нет стран, с которыми казахстан имел бы какие-либо проблемы во взаимоот-ношениях. такая репутация позволила казахстану стать членом многих ведущих международных организаций, инициатором и модератором ми-ротворческих процессов. а.е. Бозжигитов показал, как наработанный за время Независимости внешнеполитический капитал используется сейчас на благо государства. Это нашло отражение в стремлении казахстана укре-плять свой статус как одного из крупнейших мировых деловых и континен-тальных транспортных хабов, «евразийских ворот», ключевого элемента современного великого Шелкового пути и т.п. рост объема инвестиций в национальную экономику также является показателем доверия к государ-ству со стороны международных партнеров.

Постоянный Представитель ПРООН в РК Н. Шимомура подчер-кнул вклад казахстана в обеспечение мирового порядка и ряд важнейших на сегодня международных проектов, таких как расширение сферы «зеле-ной экономики», ратификация климатических соглашений, развитие аль-

112


тернативных источников энергии, отказ от ядерного оружия. казахстан инициирует либо активно поддерживает обсуждение таких глобальных проблем, как антитеррористическая и экологическая безопасность, соци-альная несправедливость, инклюзивность и другие. По мнению Н. Шимо-муры, такая внешняя позиция была бы невозможна без поступательных внутренних преобразований, признанных во всем мире – показательно, что сегодня в казахстане ведут свою работу 19 агентств ооН.

Депутат Милли Меджлиса Азербайджанской Республики А.А. Али-ев назвал елбасы архитектором казахстанской модели государственности, заложившим ее фундамент, которому принадлежит уникальная историче-ская роль воскрешения государственности, начала новой эпохи Незави-симости. реализация «модели Назарбаева», которая подтвердила себя на практике, явилась фактором успешного развития казахстана, где создана уникальная атмосфера мира и взаимопонимания. Поэтому казахстан имеет высокий авторитет и в тюркском мире. а.а. алиев напомнил, что именно инициативы Н.а. Назарбаева лежат в основе идеи трансформации «сове-та» в «союз» тюркских государств.

Координатор проекта и редактор Института политики безопасно-сти и развития (Швеция) А. Форсс отметил, что Центральная азия – важ-нейший регион в политике европейского союза. в настоящее время от-ношения между двумя регионами можно оценить как зрелые. совместное внимание обращено на такие вопросы как энергетика, транзитные постав-ки, система коммуникации. Центральная азия является важным элементов в системе взаимоотношений ес с китаем в рамках концепции «один пояс – один путь». ес проявляет заметный интерес и к внутренним реформам в казахстане, особое внимание обращено на сферы торговли, инвестиции, образование и др. а. Форсс представил основные положения обновленной в 2019 г. внешнеполитической стратегии «ес и Центральная азия: страте-гия нового партнерства», которая заменила прежние редакции документа, принятого еще в 2007 г.; а также соглашение о расширенном партнерстве и сотрудничестве между европейским союзом и республикой казахстан 2015 г. содержание стратегии и соглашения демонстрирует глубокий ин-терес и стремление к расширению сотрудничества, партнерства и взаимо-действия во многих сферах.

Член Комитета по международным делам, обороне и безопасности Мажилиса Парламента РК М.В. Чирков затронул вопросы евразийской интеграции. По основным показателям развития еаЭс, в котором Н.а. На-зарбаев занимает пост Почетного Председателям высшего евразийского экономического совета (веЭс), становится все более привлекательным для других стран, например, заключены договоры о сотрудничестве с вьет-намом, сербией, китаем, молдовой, еще более 30 стран имеют намерения

113


развивать договорные отношения. м.в. Чирков сделал вывод, что еаЭс состоялся и успешно выходит за региональные рамки.

Заместитель директора Казахстанского института стратегиче-ских исследований при Президенте РК С.К. Кушкумбаев посвятил вы-ступление анализу внешнеполитических действий казахстана. текущие мировые процессы подтверждают успешность и правильность политики многовекторности. отмечена связь между сохраняющимся миром внутри государства и отсутствием внешних проблем. По оценке эксперта, среди приоритетных направлений взаимодействия у казахстана одним из важ-нейших является Центральная азия. в этом регионе казахстану отведена роль ключевого модератора в обсуждении и решении таких общих проблем как обеспечение безопасности границ, незаконная миграция, терроризм, распространение наркотиков и др. Чрезвычайно важным является статус казахстана в качестве авторитетного посредника в условиях сохранения конфликтности на пространстве «Большой азии».

Член Комитета по международным делам, обороне и безопасности Мажилиса Парламента РК Б.С. Измухамбетов обратил особое внимание на реализацию внешнеполитической концепции «трех д», т.е. трех уровней диалога в геополитике и геоэкономике между ведущими мировыми держа-вами и союзами, предложенную Н.а. Назарбаевым на втором междуна-родном форуме «один пояс – один путь» в апреле 2019 г. в Пекине. Первый затрагивает глобальный уровень – это диалог между сШа, россией, кита-ем и европейским союзом; второй диалог необходим на уровне евразии; третий диалог – это системный экономический диалог между еаЭс, ес, Шос, ассоциацией стран Юго-восточной азии. По мнению Б.с. изму-хамбетова, высказанные инициативы могут существенно повлиять на со-временную геополитику. также была отмечена исключительная роль елба-сы в недавнем урегулировании каспийского вопроса. Показательно, что все страны-участницы переговорного процесса отметили решающий личный вклад Н.а. Назарбаева в достижение итогового результата, путь к которому был непростым – с 1996 г. по этому вопросу состоялось 52 мероприятия, 8 встреч, 5 саммитов. Но совместными усилиями удалось выработать модель гармонии компромиссов и национальных инетерсов. Б.с. измухамбетов выразил уверенность в том, что политика Н.а. Назарбаева и к.-Ж.к. то-каева приведет к новым успехам и достижениям на внешнеполитической орбите казахстана.

в целом в рамках конференции состоялся интересный обмен опытом, взглядами на влияние фактора личности в условиях формирования новой глобальной реальности. При подведении итогов были отмечены исключи-тельная роль Первого Президента рк – елбасы Н.а. Назарбаева и институ-та Президентства в обеспечении модернизации казахстанского общества, а

114


также политика преемственности к.-Ж.к. токаева как фактор стабильного развития в будущем.

информация, представленная на конференции, будет полезна для под-готовки научных публикаций, аналитических обзоров, в дальнейшем взаи-модействии научного сообщества с органами государственной власти.

Подготовил:

Черниенко д.а.,старший научный сотрудник

института истории государства кН моН рк,кандидат исторических наук

115


АЯҒАН БҮРКІТБАЙ ҒЕЛМАНҰЛЫНЫҢ МЕРЕЙТОЙЫНА АРНАУ

Қарлығаш Кантеева,ҚР Ұлттық архивінің қызметкері

Қазақы сөгілмеген еш іргеден,Аудан бар Солтүстікте Есіл деген.Ақтаста туылыпты қыран бала,Бүркітбай деген ерекше есімменен.

Ол өзі туылыпты қарашада,Көпшілік қарық бопты тамашаға.Тегіне тартып туған мықтыларды,Жырламау біз қазаққа жараса ма?

Қырандай қырағы боп ер жетіпті,Пайдасы тиіпті ерте елге тіпті.Ұзын бойлы бозбала терең ойлы,Арманы қанатты алыс серметіпті.

Ынтасымен назарға ерте ілініпті,Таланты көз отынан білініпті.Болашаққа қол сермеп жастайынан,Озат болып мектепті бітіріпті.

іАрмандаған лебің от, нұрың жалын,Алсам дедің тарихтан білім нәрін.Пединститутқа Алматыға келіп түстің,Тарихтың білсем деп түгел бәрін.

Тарихты оқуды таңдап едің,Институтта бәрінен алда болдың.Осы ортада білінді болашағың,Қырандай қырағы боп самғап едің.

Бітіріп абыроймен оқуыңды,Үйрендің тұлпардайын көсілуді.Он екі жыл ұстаздық қызмет қып,Артыңа жалғастырдың асыл үлгі.

116


Тынымсыз тарихқа терең бойлап,Зерттедің ел тарихын бөлек ойлап.Қырандай көк зеңгірге кеттің самғап,Сүңгідің тереңдерге және бойлап.

Көрсеттің арманыңның нұры барын,Сезіндің арқаңда елдің жүгі барын.Жемісті еңбек етіп сен атандың,Қазақстан тарихында ірі ғалым.

Нұрпейісовтай ғалымнан тәлім алдың,Тарихқа аянбай жанды салдың.Басшылық қызметтер қоса атқарып,Ғалымдармен оқулық тағы жаздың.

Жасадың барлығын да ел қамы үшін,Мақтанамыз сіздей ғалым болғаны үшін.Тарихи киноларға кеңесші боп,Көрсеттің тарихтың арпалысын.

Құлақ асты алыптар пікіріңе,Дүниенің бардың талай түпкіріне.Әлемнің мінберінде ойыңды айттың,Таныттың қазағыңды, шүкір, міне!

Тың жол салдың,Жүрмедің сүрдекпенен,Жасадың барлығын да жүрекпенен.«Құрмет» ордені мен медальдар иелендің,Еліңнің алғысы ол құрметтеген.

Өзіңмен аспандайды қазақ аты,Көп болсын болашаққа жазар хатың.Туған жерге ту тіккен өзің болып,Атандың Тусонның «құрметті азаматы».

Беретін жемісің көп өміріңде,Арманың көп қазақ үшін көңіліңде.Бірнеше тіл меңгерген профессор,Алып тұлға санаймыз сені мүлде.

117


Азамат сендей болсын терді төгер,Ерлерге әрқашанда елі сенер.Мемлекет тарихы институтын,Атыңа затың сай боп өрлете бер.

Барлығында атқардың тәртіппенен,Институт жүгі бар ел жүктеген.Кітап жазып, құжаттар алмастырып,Келісім-шарт жасастың архивпенен.

Бұл нағыз ұрпақтардың болашағы,Өзіңменен мақтанады алаш әлі.Өзің салған ізбенен жастар әлі,Талай-талай биіктен әрі асады.

Жарың емдеп адамның тән-жарасын,Өзің емдеп тарихтың жан жарасын.Қосағыңмен жасай бер қосағарып,Бірге жүріп таба бер құп жарасым.

Туа берсін өзіңдей ерек жүрек,Сенеміз бақытқа елді бөлейді деп.Арта берсін абырой, құт әкелсін,Алпыс бес жас мерейтой мерейлі боп.

Қыран текті азамат аспандасың,Құтты болсын тағы да асқар жасың.Мойындатып әлемнің ғалымдарын,Қазақ үшін атағың аспандасын!!!

118


Ата-бабам жанын қиып қорғаған,Тәңір қолдап, бақ-береке орнаған.Қазақстан – еркін елсің сен бүгін,Егемендік тарихыңды – сомдаған!Халқымыздың дәстүрінен нәр алған,Тарихшылар – ар-намыстан жаралған.Ата тарих – Астанаға ту тігіп,Атақ-даңқы бар әлемге таралған!

Қайырмасы:Өткен күннен алыс бар ма?Келер күннен жақын жоқ.Тарихыңнан – терең бар ма?Тарихшыдан – қалыс жоқ...Тәуелсіздік – шам-шырағы,Ғылым-білім – бұлағы.Сәулесінен – түрілгендей,Қараңғылық – мұнары!

Ұранымыз – алты Алаштың арысы,Мұратымыз – мемлекеттің тарихы.Ұлтымыздың – ұлықтайтын үмітін,Тәуелсіздік шам-шырағы – тарихшы!Ұлы Отаным – айбарым, Ән-ұраным, Күнге сәлем жолдаған қос пырағым.Жаңа ғасыр – мыңжылдықтың көгінде,Қалықтай бер, алтын қанат қыраным!

Қайырмасы:

Тарихшылар маршы!Әні: Б. МұсабековСөзі: С. Мәдуани,

Б. Аяған

119


Институт ғалымдарының еңбектеріТруды ученых Института

120


Documents

мемлекет тарихы история государства № 3, 2019 · 3 мемлекет тарихы история государства № 3, 2019 Бауыржан