Стар. 1Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

КРОНІКА ЛІДЫУ студзені на абласных прадметных алімпі-

ядах 52 лідзяніны занялі прызавыя месцы, у тымліку навучэнцы гімназіі № 1 узялі 27 прызавыхмесцаў, у тым ліку 11 прызавых месцаў узялівыхаванцы настаўніка матэматыкі АльфрэдаАнтонавіча Ладыкі.

1-е месца занялі:Гузоўскі Яўген, 11 клас, гімназія, астраномія;Шафчук Максім, 11 клас, гімназія, ням. мова;Дудзіч Ірына, 10 клас, гімназія, ням. мова;Дудзіч Марына, 10 клас, гімназія, іспан. мова;Бітэль Юра, 11 клас, гімназія, гісторыя;Багдзевіч Ірына, 9 клас, СШ № 15, руская мова;Груданаў Яўген, 10 клас, гімназія, руская мова;Капылова Кацярына, 9 клас, гімназія, бел. мова;Раманцэвіч Ілья, 8 клас, гімназія, матэматыка;Федасевіч Яўгенія, 7 клас, гімназія, матэматыка;Шапавалаў Станіслаў, 9 клас, гімназія, матэм.;Кандраценя Андрэй, 9 клас, гімназія, матэмат.;Вайніловіч Лілея, 10 клас , гімназія, матэматыка;Курыла Зміцер, 11 клас, гімназія, матэматыка;Ралікоўская Алена, 10 клас, СШ №17, “Чалавек. Грамадства. Дзяржава.”;Мяцёшка Вікторыя, 8-9 клас, СШ № 12, прац. навучанне.

2-е месца занялі:Загорцава Вольга, 10 клас, СШ №17, біялогія;Макарава Алена, 11 клас, СШ №8, біялогія;Грэсь Ганна, 11 клас, гімназія, хімія;Бурбліс Аляксандр, 9 клас, СШ №15, хімія;Мацвіеня Сяргей, 10 клас, СШ №11, геаграфія;Каламыцкі Барыс, 10 клас, СШ №3 г. Бярозаўкі, геагр.;Бранчэль Вадзім, 9 клас, СШ №11, геаграфія;Пушкін Ілья, 10 клас, гімназія, англ. мова;Малец Тацяна, 11 клас, гімназія, ням. мова;Арлукевіч Аляксандр, 10 клас, ліцэй, гісторыя;Ладыка Андрэй, 8 клас, гімназія, матэматыка;

Цыдзік Зміцер, 9 клас, гімназія, матэматыка;Насоль Дзяніс, 7 клас, СШ №16, матэматыка;Лапата Павел, 9 клас, гімназія, інфарматыка;Санюк Наталля, 8-9 клас, СШ №17, прац. навучанне.

3-е месца занялі:Ганчарук Алена, 9 клас, СШ №16, біялогія;Ётка Сяргей, 11 клас, СШ №6, біялогія;Юрэвіч Сяргей, 11 клас, СШ №2 г. Бярозаўка, хімія;Дамшэвіч Андрэй, 10 клас, СШ №11, геаграфія;Кукліс Марыя, 11 клас, СШ №11, геаграфія;Масла Юра, 11 клас, ліцэй, геаграфія;Клыш Андрэй, 11 клас, СШ №8, англ. мова;Кудла Зміцер, 11 клас, ліцэй, іспанская мова;Рыбак Арцём, 10 клас, гімназія, іспанск. мова;Шурмей Зміцер, 11 клас, ліцэй, іспанск. мова;Чыгір Вераніка, 10 клас, гімназія, франц. мова;Анацка Зміцер, 10 клас, гімназія, гісторыя;Сіўко Вольга, 11 клас, ліцэй, гісторыя;Коміч Вольга, 10 клас, Крупаўская СШ, рус. мова;Міхалковіч Крыстына, 11 клас, гімназія, рус. мова;Папкова Аляксандра, 11 клас, гімназія, бел. мова;Ланкевіч Аляксандр, 8 клас, гімназія, матэмат.;Жук Святлана, 10 клас, гімназія, матэматыка;Алекса Альберт, 11 клас, гімназія, матэматыка;Буча Мікалай, 10 клас, СШ №16, матэматыка;Гук Марк, 10 клас, Першамайская СШ, матэм.

На рэспубліканскіх алімпіядах лідзянезанялі 14 прызавых месцаў, у тым ліку 8 з іх узялігімназісты.

17 студзеня 2005 года ў касцёлеў Старых Васілішках з ініцыятывыТаварыства польскай культуры наЛідчыне была адкрыта мемарыяль-ная дошка ў гонар нашага вялікагаземляка Чэслава Немана.

Дошку выканаў лідскі скуль-птар Рычард Груша.

Асвячэнне дошкі ў гонарЧэслава Немана

Альма-матар лідскіх алімпіёнікаўГімназія № 1

pawet.

net

Стар. 2 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

З пачатку лютага ў Лідзе адкрыўся аўтобуснымаршрут №12 паміж мікрараёнам

“Чырвонаармейскі” і заводам “Лакафарба”.

17 лютага ганаровае званне “Заслужанынастаўнік Рэспублікі Беларусь” прысвоенанастаўніку матэматыкі лідскай гімназіі №1

Ладыку Альфрэду Антонавічу.

Заслужаны настаўнік Рэспублікі БеларусьА. А. Ладыка з вучнямі

29 сакавіка 2005 года лідзянкі Ніна АндрэеўнаШарафост і Ала Аляксандраўна Ляўковіч, якіянарадзілі і выхоўваюць па пяць дзяцей, УказамПрэзідэнта Рэспублікі Беларусь узнагароджаны

“Ордэнам Маці”.

3 сакавіка 2005 года аддзел культуры Лідскагарайвыканкаму выпусціў офісны каляндар павыніках конкурсу “Міс Лідчыны - 2004”.На здымках: Алена Сядзяк - міс Лідчыны,Святлана Левановіч - 1-я віца-міс, ТацянаСмірнова - 2-я віца-міс, Вераніка Шаранда,Юлія Велігор, Алена Барташэвіч, Алена

Богдзель, Свтлана Задруцкая, Юлія Жагала,Ганна Курганская.

Дамы “Ордэна Маці” Н. А. Шарафост і А. А.Ляўковіч з старшынём Лідскага райвыканкаму

Андрэем Худыкам

pawet.

net

Стар. 3Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

26 красавіка на чэмпіянаце Еўропы па цяжкай атлетыцыў Балгарыі лідзянін Руслан Новікаў стаў чэмпіёнамЕўропы ў вагавай катэгорыі да 85 кг. Вагавыяпаказчыкі: рывок - 170 кг, штуршок - 205 кг.

3 траўня 2005 года старшыня Лідскагарайвыканкаму Андрэй Худык стаў лаўрэатам

выставы “СМІ ў Беларусі” за цыкл публікацый у“Лідскай газеце”.

У пачатку траўня ў Белагрудскім касцёлеЛідскага раёна хрысцілі Пятра, Багдана, Яна іМацвея - чацвярых блізнятак Алены і ЧаславаШамрэяў, лідзян, якія жывуць у Менску.

У чэрвені 2005 года пабачыла свет першая кніга маладога лідскагапразаіка Алеся Нічыпара “Паўночная песня”. У кнігу ўвайшлі

аповесці “Паўночная песня”, “Я - Локіс”, апавяданне “Час ваўка”.

25 чэрвеня ў Вільні ў Базыльянскіх мурах адкрылі мемарыяльнуюдошку ў памяць ксендза Адама Станкевіча — рэлігійнага,

культурна-асветніцкага і палітычнага дзеяча, аднаго з тэарэтыкаўі заснавальнікаў беларускага хрысціянскага руху 20-га стагоддзя.

Аўтар дошкі лідскі скульптар Рычард Груша.

Руслан Новікаў

Міністр інфармацыі Рэспублікі БеларусьУладзімір Русакевіч уручае дыплом лаўрэата

старшыні Лідскага райвыканкамуАндрэю Худыку

Хрышчэнне чатырох блізнятак Шамрэяў уБелагрудскім касцёле

pawet.

net

Стар. 4 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

КронiкаайкуменыЛ і д с к і

г і с т ар ы ч н ы к а л я н

д а р

студзень – чэрвень1405 год, 26 чэрвеня. “Князь Витовтъ взял Смоленескъ... и княгиню полонил, княж Юрьеву, а князь

Юрьи съ сыном своим Феодором бъжа в Новъгород”. Жонка (дачка Алега Іванавіча Разанснага) ідзеці Юрыя Святаслававіча, акрамя Фёдара, разам з вернымі ім баярамі былі паселены ў Лідскім замку.

1585 год, 12 чэрвеня. У Троцкім падкаморскім судзе разглядалася скарга кашталянажамойцкага, старасты Радуньскага, цівуна біржнянскага Мікалая Талваша на Лідскага старастуЯна Абрамовіча, які высек у Троцкім павеце ў Станескім бары над рэчкай Віліяй 20 коп сосен і вывезіх. Літоўскі стараста, спаслаўшыся на тое, што ў скарзе яго імя па бацьку названа няправільна - ёнЯн Станіслававіч – то згодна з артыкулам 23, раздзел 4 ён на абвінаваўчы акт адказваць не абавязаныКаморскі суддзя справу адклаў, прапанаваўшы М. Талвашу перапісаць скаргу.

1605 год. Беліцкі мяшчанін Гаўрыла Шымбялевіч вывез паНёману і прадаў у Каралевец (суч. Калінінград) 1000 локцяўпалатна, 15 мяшкоў попелу, 8 бочак ільнянога сем’я і 8 “баршлак”масла .

1675 год. Кармеліты атрымалі 5 пляцаў на вул. Замкавай уЛідзе.

1715 год. Лідскі лоўчы Калюшэўскі пабудаваў у Няцечыдраўляны касцёл.

1765 год, люты. На сойміку 10 шляхціцаў Лідскага паветупасеклі касцельныя вароты, шляхціцаў і некаторых земскіх суддзяў.

1765 год. Пачатак будаўніцтва Крыжаўзвіжанскага(Фарнага) касцёла па праекту архітэктара І. К. Глаўбіца.

1775 год. У Лідскім павеце 11723 дымы, з іх сельскіх 10974 і 749гарадскіх. Павет уключаў 8 старостваў.

1795 год, 19 сакавіка. Выкладчык Лідскага калегіюма піяр Ваўрынец Адамовіч у казаннінепрыстойна аславіў дзеянні царствуючых манархаў і ўлез у справы палітычныя, за што яго заключыліў турму, прымянілі поўную суровасць закону, адмовілі ў месцы. Адначасова арыштавалі рэктараЛідскай школы ксендза Фларыяна Крушэўскага, але прымаючы да ўвагі, што ён не ведаў пра зместказання Адамовіча, з-пад арышту вызвалілі.

1795 год, 12 (1) красавіка. Князь Рапнін паведаміў імператрыцы пра непрыстойнае казаннепіяра В. Адамовіча.

1825 год. У горадзе жыве 684 жыхары муж. полу і 809 жаночага. Дамоў мураваных – 4,драўляных – 269, 2 цэрквы, 2 манастыры, 1 навучальная ўстанова, 2 дабрачынныя ўстановы, заводаўі фабрык няма, лаўка – 1, шынковых установаў – 2, піцейных дамоў – 50, 1 лазня, 2 сады.

Фарны касцёл у Лідзе

pawet.

net

Стар. 5Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)1845 год, 4 студзеня. З Ліды галаве Літоўскай праваслаўнай царквы паступіла безымяннае

данясенне, пра тое, што лідскі дабрачынны Брэн з падначаленых яму святароў бярэ хабар.

1845 год, 14 траўня. Ліквідаваны піярскі кляштар.

1875 год. Пабудавана і асвечана на імя Вялікапакутніка Георгіядраўляная царква на праваслаўных могілках на сродкі, ахвяраванныяаднадворцам Антоніем Васнеўскім.

1895 год. У Лідзе жыве 7864 чал.: 3954 мужч., 3910 жаноч. полу,праваслаўных – 915, католікаў -- 1523, яўрэяў – 5326, дваран (шляхты) –485, святарскага стану – 48, купцоў – 129, мяшчан – 5693, сялян – 1178,вайсковага стану – 311.

1905 год, студзень. Стачка пратэсту рабочых Ліды супрацьрасстрэлу войскамі маніфестацыі ў Пецярбургу. Рабочыя Ліды выступіліў падтрымку кастрычніцкай стачкі.

1905 год, студзень - чэрвень. Шэраг стачак і штрайкаў у Лідзе іБярозаўцы.

1905 год , 22 чэрвеня . Утануў у Нёмане ВільгельмКраеўскі – суўладальнік шклозаводаў “Нёман –А” і “Нёман– Б”.

1915 год, студзень. У горадзе 4 фабрыкі: тытунёваяВіленчыка – Капштэйн, гільзавая Вільнера, цукеркаваяРабіновіча, макаронная Шалюбскага; 9 заводаў: мёдаварныбратоў Вінаградавых, мылаварны Ківеліёвіча, Горфунга іЛандо, піваварны Папірмейстара , піваварны Пупко,лесапільны Папірмейстара, дрожджавы вінакурны братоўСтругач, чыгуна-ліцейны братоў Шапіраў, ліцейны заводбратоў Штэйнбергаў, лесапільны завод Палячакаў, 2друкарні: Зялдовіча і Эпштэйна, бойня Маўшовіча і Барана,хлебапякарня Ахмеда Пашол Аглы, вадзяны млын Марду-ховіча, паравы млын Мельніка, ветраны млын Віленскага,вадзяны млын і мукамольня Фрыдмана.

8 майстэрняў: механічная Барцэвіча , бляшанаяБархата, шапачная Басіста, слясарная Баярскага, шавецкаяБярковіча, шавецкая Галубовіча, надмагільных помнікаў ібетонных работ Розенштэйна, швейная Сямак; земская поштаГальперпа, лазня Будзіна, аптэка Бергмана; кузня Багу-фала; цырульня Спакойнага; пральня Кац ; чайная Бар-шыянскай, кухмістарская Баярскай, сталоўка Вінагра-давай, шынковая ўстанова Пупко.

12 гасцініц: “Варшава” Быхвіт , “Гранд-атэль” Ландо, “Дагмара” Бердаўскай, “Еўропа”Левінсон, “Імперыял” Стоцкага, “Італія” Івен-скай, “Камерцыйная” Граеўскага, “Купецкая”Дварэцкай, “Парыжская” Зальцштэйна, “Лен-ская” Левінай, “Маскоўская” Яноўскага , “Пе-цярбургская” Ражанскага.

1915 год, травень. У Лідскім павеце рас-паўсюджаны пракламацыі Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі.

1915 год, лета. Ліда стала прыфрантавымгорадам .

Праведзена беспрэцэндэнтная па арганізаванасці і маштабах эвакуацыя царкоўнай маёмасціз тэрыторыі Лідчыны. Вывезены абразы, крыжы, посуд, кнігі, царкоўнае начынне. Вывезены людзі

Лідская гасцініца “Варшава”

Помнік і надмагільная пліта надусыпальніцай Краеўскіх

каля Вашкевіцкага касцёла (в. Агароднікі ляБярозаўкі). На пліце надпісы: “Wilhelm

Krajewski, ur. dn. 9 kwietnia 1860 r., zm. 22czerwca 1905 r. Z Domakowskich KazimieraKrajewska, ur. w marcu 1864, zm. 14/XI 1921

r.”. На помніку надпіс: ”WlodzimierzKrajewski, ur. dn. 18 listopada 1888 r., zm. dn.

24 pazdziernika 1931 r.”.

pawet.

net

Стар. 6 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Лідская паштова-тэлеграфная кантора эвакуявана ў Каломну.

1925 год, студзень. Створаны Лідскі падпольны райкам КПЗБ, неўзабаве і Лідскі райкам КСМБ,створаны прафсаюзы металістаў, некваліфікаваных рабочых і інш.

1925 год, 21 лютага. У Лідскім аддзеле Віленскага акружнога суда адбыўся суд над А. С. Сегенем.Прыгавораны да пажыццёвага зняволення.

1925 год, 1 траўня. У Лідзе адбылася першамайская дэманстрацыя, у якой удзельнічала каля400 чалавек.

1935 год, студзень. На шклозаводзе “Нёман”працуе каля 800 чалавек. Заробак не больш 3злотых. Моладзь, якая працуе ў шліфавальным цэхуатрымоўвае ад 0 ,8 да 1,2 злотых. З кожнагаплацяжу адлічваюць на Лігу паветранай абароны,на касцёл, на падтрымку беспрацоўных. Моладзьза свае сродкі абавязана купіць мундзір і лыжы іналежаць да “стральцоў”. За беларускую мовуабзываюць хамамі. Расце беспрацоўе. Ва ўлётцы,надрукаванай на гектографе і падпісанай “Гут-нік” заклікаюць арганізоўвацца ў класавы праф-саюз рабочых шклозавода.

1935 год , 12 траўня. Памёр Юзаф Пілсудскі - начальнік польскай дзяржавы . Абвешчанашасцітыднёвая жалоба. Вазу для сэрца Пілсудскага рабілі на Бярозаўскім шклозаводзе “Нёман”. Цягнікз сэрцам Пілсудскага для пахавання ў магіле маці ішоў на Вільню праз Ліду. У Лідзе дзве дзяўчыныкінуліся пад цягнік.

1945 год, 14 студзеня. Разгромлены Запольскі сельсавет. На працягу ўсяго 1945 года ішлісістэматычныя атакі Арміі Краёвай на савецкія ўстановы, савецкіх актывістаў, усходнікаў.

1945 год, 2 студзеня. Арыштаваны камандзір 311 пляцоўкі АК В.С. Паўлоўскі “Завіруха”.

1945 год, 20 студзеня. У Лідзе арганізаваны дзіцячы прыёмнік-размеркавальнік.

1945 год, 17 лютага. Здадзена ў эксплуатацыю першая чарга харчкамбіната. Праведзеныўрачысты сход. Выступіў дырэктар Нянашаў.

1945 год, 7 красавіка. Праведзены сялянскі сход, 258 дэлегатаў, выступіла 29 чалавек.

1945 год, 19 сакавіка. Райвыканкам прыняў рашэнне аб адкрыцці вытворчай арцелі прыРайпрамкамбінаце.

1945 год, 19 красавіка. Прынята Пастанова СНК БССР № 738 “Аб будаўніцтве Лідскай ТЭЦ”.

1945 год. 12 красавіка. Рашчынскі М. А. вызвалены ад пасады старшыні райвыканкаму, наяго месца прызначаны Чарнышоў Васіль Васілевіч.

1945 год. 20 красавіка. Хутар Шчытнікі Пяро Якава Іванавіча (зямля, жывёла, пабудовы, с/гінвентар) перададзены Лідскаму райспажыўсаюзу.

1945 год, 25 красавіка. Хутар Дайнава Вайцахоўскага (20 га, дом, халодныя пабудовы)перададзены дапаможнай гаспадарцы в\ч 29749.

1945 год, красавік. Хутар Колышкі Кулакоўскага (Юндзеля) (28 га, 17 га ворыва, 3 га сенакосу,8 га пашы, жылы дом, халодныя пабудовы) перададзены для дапаможнай гаспадаркі в/ч 33016.

1945 год, красавік. Праведзены пробны пуск асноўнай вытворчасці на камбінаце харчкан-цэнтратаў. Выпускаліся тры віды вырабаў: суп бульбяны з тлушчам, суп бульбяны без тлушчу, кашапрасяная з тлушчам.

Гута “Нёман”

pawet.

net

Стар. 7Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)1945 год, 21 траўня. У школах пачаліся выпускныя экзамены.

1955 год. У Лідскім раёне ў калгасах 39037 гаспадарак, у аднаасобным сектары 3851 гаспадарка.

1955 год, 8 траўня. У гарадскім парку праведзена свята песні.

1955 год, 30 траўня. Рашэннем гарвыканкаму зацверджаны спіс старых і новых найменняў вуліцгорада Ліды. У спісе 166 вуліц, каля 100 з іх занава названы або перайменаваны.

1955 год. 18 чэрвеня. Прынята рашэнне гарвыканкаму аб пераносе базарнага дня на рынку зчацвярга на нядзелю.

1965 год, студзень. Завершана рэканструкцыя аўтарамонтнага завода. Завод пераведзены ўновы корпус.

1965 год, 7 сакавіка. Провады зімы. Снежныя збудаванні, працэсія скамарохаў, конкурычытальнікаў і танцораў, узяцце снежнай фартэцы, катанне на санных цягніках, на арэлях і з ледзянойгоркі, забегі лыжнікаў і канькабежцаў на стадыёне, перацягванне каната, хакейны матч.

1965 год, 22 красавіка. У парку на кургане пасаджаны 95 дубкоў.

1965 год, 8 траўня. Датэрмінова выканана семігадовае заданне па аб’ёме валавай прадукцыіпрамысловымі прадпрыемствамі горада. Выраблена прадукцыі на 19 млн. 804 тыс. рублёў, рост 142,8%.

1965 год, 10 траўня. Указам Прэзідыюма ВС БССР пасмертна ордэнам Айчыннай вайны 1 ступеніўзнагароджаны Ігнатаў, Клімко А.А. , Кастраміна М., Наказных М. , Качан А., Халявінскі Л .,Кудачаў Л.

1965 год. 1 чэрвеня. У эксплуатацыю ўведзена першая чарга Лакафарбавага завода.

1975 год, 24 студзеня. Гарвыканкам прыняў рашэнне прысвоіць праезду каля лакафарбавагазавода назву: “Праезд хімікаў”.

1975 год, 16 лютага. Праведзена свята зімы. Тэатралізаванае шэсце казачных персанажаў адзамка да парку. Катанне на тройках, арэлях, каруселях, масавыя гульні, конкурсы, скаборніцтвы,гульні, ілюмінацыя, феерверк.

1985 год, люты. Дырэктарам племсаўгасу “Малое Мажэйкава” прызначаны Казімір Рахатка.

1985 год, 24 лютага. Адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет БССР і мясцовыя саветы. У ВС БССРвыбраны службовец А. І. Тараканаў па Лідскай Чырвонаармейскай акрузе, мантажніца заводаэлектравырабаў В. С . Гаель па Лідскай Савецкай акрузе, міністр харчовай прамысловасці БССРСтаўроўская Іна Арсенцеўна па Лідскай Камсамольскай акрузе, шліфавальшчыца шклозавода“Нёман” Д. І. Казлоўская па Лідскай сельскай акрузе, першы сакратар Лідскага райкаму КПБ І.Г.Бурлыка на Беліцкай акрузе і механізатарсаўгасу імя Леніна В.С. Рэдзька па Тарноўскайакрузе .

1995 год, 20 студзеня. У рэспубліканскімПалацы мастацтваў завяршылася трохтыд-нёвая выстава мастакоў творчага аб’яднання“Лідзяне” СШ № 14. Міністр культуры і друкуІ.А. Карэнда павіншаваў удзельнікаў і па-дарыў школе сувенір. 10 удзельнікаў выставыўзнагароджаны дыпломамі 1 ,2, 3 ступені.Дыпломы 1 ступені атрымалі Іна Карней і КацяЯнчэўская. Ніл Гілевіч уручыў 10 лепшымвыхаванцам школы памятныя сувеніры. Ар-ганізатар выставы - мастак Уладзімір Мель-нікаў .

Удзельнікі выставы 1995 года з Нілам Гілевічам іВольгай Іпатавай

pawet.

net

Стар. 8 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

КІШКА Станіслаў Пятровіч (1455?-1514). Падстолі літоўскі (1487-88), стольнік літоўскі з 1491 г., пасол Вялікагакнязя Літоўскага Аляксандра да Вялікага князя Маскоўскага Івана ІІІ у 1490, 1495 і 1500 гг., маршалак гаспадарскіў 1493-99 гг, намеснік лідскі ў 1496-99 гг., ваявода смаленскі ў 1500-03 гг., вялікі гетман ВКЛ у 1503-07 гг., дзяржавецВасілішскага староства (1505-06), стараста гарадзенскі з 1508 г., маршалак земскі ў 1512-13 гг. Чалец Паноў-Рады.Разам з князем К.І. Астрожскім удзельнічаў у прайгранай бітве на р. Ведрашы. У 1507 г. перад Клецкай бітвайзанямог і перадаў камандаванне войскам Міхаілу Глінскаму, які бітву бліскуча выйграў.

ФАЛЬКОЎСКІ Якуб Забядэвушавіч (24.04.1775- 2.09.1848). Рэктар Шчучынскай піярскай школы. Асветнік.У 1802 г. упершыню пачаў навучанне мове мігаў семігадовага хлопчыка. У 1817 г. адкрыў першую польскуюшколу для глуханямых. Стварыў сістэму навучання глуханямых дзяцей.

ГАРЭЦКІ Фадзей (Тадэвуш) Антонавіч (5.05.1825, в. Дзісяняты паблізу Вільні - 31.01.1868, Вішы, Францыя).Сын польскага паэта, уладальніка маёнтка Біскупцы Антонія Гарэцкага. Біскупцы секве-страваны ў 1833 г. У 1939г. Тадэвуш вывезены разам з братам Людвікам у Пецярбург. Займаўся ў В.М. Ваньковіча ў Вільні, затым быўвольным слухачом у Акадэміі Мастацтваў, з 1841 г. вучыўся ў К.П. Брулова. Адзначаны малым срэбным медалёмза карціну “Сляпы і яго павадыр” (1843), залатым медалём за экспрэсію ў карціне “Споведзь маладой дзяўчыны ўкаталіцкага святара” (1845), малым залатым медалём за праграму “Блудны сын, які раскайваецца” (1847) і вялікімзалатым медалём ды званнем класнага мастака за праграму “Ісус Хрыстос дабраслаўляе дзяцей” (1849). ДапамагаўК.П. Брулову ў выкананні роспісаў Ісакіеўскага сабора (1843 - 47). У 1850 - 54 падарожнічаў па Італіі, Іспаніі,Галандыі ў якасці пенсіянера Акадэміі Мастацтваў, выканаў копіі вядомых карцін, у тым ліку “Святая сям’я”Рафаэля Санці і “Святы Варфаламей” Х. Рыберы. Пасля 1856 г. жыў у Парыжы, у 1867 г. прыязджаў у Вільню іПецярбург.

Аўтар партрэтаў Л. Гарэцкага (1843), А. Міцкевіча (1847), архіепіскапа Дмахоўскага, палкоўніка Гацэвіча,скульптара П.К. Клодта (за гэтую работу атрымаў званне “прызначанага” мастака). Напісаў карціны: “Унутраныперспектыўны выгляд лютаранскай царквы св. Пятра” (1852), “Хрыстосаванне”(1850), “Перспектыўны від на Альгамбры”, “Пілігрымы”, “Прычашчэннеўміраючай”. За гэтыя тры работы ў 1854 г. атрымаў званне акадэміка РасійскайАкадэміі Мастацтваў. Адна з апошніх карцін “Дамініканец, які моліцца” (1867).

МАКРЭЦКІ Зыгмунт Атаназі (1865-1936). Нарадзіўся ў ДзітрыкахБелагрудскай воласці Лідскага павету. Адзін з піянераў у вобласці аховы раслін,доктар філасофіі. Прафесар энтамалогіі. Закончыў Віленскую гімназію і Лясныінстытут у Пецярбургу. Працаваў ляснічым у Харкаўскай губерні, затым быўнакіраваны на працу ў Крымскае лясніцтва. Галоўны губернскі энтамолагТаўрычаскага земства (1892-1917), прафесар Таўрычаскага універсітэта ўСімферопалі (1916-1917), заснавальнік музея прыроды ў Сімферопалі. У лістападзе1917 г. пакідае Крым. У Балгарыі займаўся навуковай апрацоўкай спосабаўзнішчэння шкоднікаў ружаў і тытуню. З 1921 г. прафесар SGGW, адзін ззаснавальнікаў і прэзідэнт польскага Саюза энтамолагаў (1923-36), з 1926 г. членЧэхаславацкай Акадэміі сельскай гаспадаркі. Заснаваў Інстытут энтамалогіі іаховы лесу ў Скарневічах. Змагаўся з ляснымі шкоднікамі ў Белавежскай пушчыі ў Татрах. Адзін з першых прымяніў апыленне лесу з самалётаў. Аўтар больш за250 навуковых працаў. Вынаходнік хімічных сродкаў па абароне раслін ітытунёвай сыравіны.

НАВІЦКАЯ Марыя Канстанцінаўна (у дзявоцтве Снітко, 3.06.1865-26.11.1908). Заснавальніца Лідскай жаночай навучальні (1901), ператворанай ужаночую гімназію, пахавана на праваслаўных могілках.

ІВАНОЎСКІ Мікалай Мікітавіч (1895 - пасля 27 чэрвеня 1941). Нарадзіўсяў г. Лідзе, беларус, адукацыя 4 класы. У 1913 г. закончыў курсы паравозныхмашыністаў. Працаваў памочнікам машыніста, з 1939 г. – начальнік базы халодныхпаравозаў. Дэлегат Народнага Сходу Заходняй Беларусі і член Паўнамоцнайкамісіі Народнага Сходу Заходняй Беларусі. У 1940 годзе ўступіў у партыю, быўабраны дэпутатам гарадскога савета. У першы дзень вайны вывозіў з Лідыраненых, загінуў пры бамбёжцы цягніка пад Рослаўлем.

СІРАНКОЎ Фёдар Іларыёнавіч (21.02.1915-7.01.1985). Інвалід Вялікай

Прафесар З. Макрэцкі

М. М. Іваноўскі

Лідскія юбіляры 2005 года

pawet.

net

Стар. 9Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Айчыннай вайны, інжынер, прараб у розных будаўнічых арганізацыях. У 1973-75 гг. працаваў інжынерам патэхніцы бяспекі ў Лідскім БУ-133, з 1975 г. на пенсіі. У часопісе “Север” у № 4-5 за 1977 г. была апублікавана ягодакументальная аповесць “У балотах Сінявіна” – пра спробу прарыву блакады Ленінграда ў верасні 1942 г.

САЎКО Іван Міхайлавіч (19.02.1925-9.06.1998). Нара-дзіўся ў в. Падкасоўе Наваградскага раёна, інвалідВялікай Айчыннай вайны. Закончыў Віцебскі ветэрынарны інстытут (1954), працаваў ветурачом у Наваградскімраёне, затым галоўным ветэрынарам саўгасу “Тарнова” (1957-82). Апошнія гады быў у штаце Лідскай раённайстанцыі па барацьбе з хваробамі жывёлаў. Узнагароджаны 10 ордэнамі і медалямі. Адзначаны залатым і сярэбраныммедалямі ВДНГ. “Заслужаны ветурач БССР”.

Паэт. Друкаваўся ў мясцовых газетах з 1960 г. Выдаў тры зборнікі паэзіі “Насуперак лёсу” (1993), “Рэхажыцця” (1994), “Голас сэрца” (1996).

КЛЯЎЗУНІК Іван Зіноўевіч. Нарадзіўся 29 сакавіка 1925 г. уВасілішках Лідскага павету (зараз Шчучынскі раён). Закончыў Менскімедінстытут (1954). З 1968 г. загадчык кафедры Беларускага інстытутаўдасканалення ўрачоў. Доктар медыцынскіх навук, прафесар (1970),спецыяліст у вобласці анестазіялогіі і рэаніматалогіі.

ФАМІЧОЎ Рыгор (Ягор) Філатавіч (10.01.1925 - 24.01.1978).Нарадзіўся ў сялянскай сям’і ў в. Рунцава Курскай вобл. Працоўнуюдзейнасць пачаў у кастрычніку 1941 г. слесарам на заводзе Маскоўскайвобл.

Курсант дыверсійнай спецшколы № 2 штаба партызанскага руху(чэрвень – ліпень 1941 г.), камандзір аддзялення аўтаматчыкаў парты-занскага аддзелу ім. Гастэлы (жнівень- снежань 1942 г.), які дзейнічаў у Менскай і Палескай абласцях. УпаўнаважаныЦК ЛКСМБ і адначасова нам. камісара брыгады Канавалава па камсамолу (снежань 1942 г. - сакавік 1943 г.),інструктар падпольнага Баранавіцкага абкаму камсамолу (сакавік 1943 г. - сакавік 1944 г.), сакратар падпольнагаНаваградскага райкаму камсамолу і адначасова нам. камісара брыгады імя Чапаевапа камсамолу (сакавік - ліпень 1944 г.).

Пасля вызвалення Беларусі на камсамольскай рабоце: першы сакратарНаваградскага РК ЛКСМБ (ліпень 1944 г. - снежань 1946 г.)., заг. аддзелу сялянскаймоладзі і заг. вайсковага аддзелу Баранавіцкага абкаму ЛКСМБ (снежань 1946 г. -жнівень 1948 г.), слухач партыйнай школы пры ЦК КПБ (верасень 1948 - жнівень1950 г.), сакратар Баранавіцкага абкаму ЛКСМБ (жнівень 1950 г. - студзень 1954 г.),другі (студзень 1954 г. - 1955 г.), затым першы (1955 - ліпень 1958 г.) сакратарГарадзенскага абкаму ЛКСМБ. З 1958 г. на партыйнай працы: першы сакратарПоразаўскага РК КПБ (ліпень 1958 г. - студзень 1960 г.), загадчык аддзелуадміністратыўных і гандлёва-фінансавы органаў абкаму КПБ (студзень 1960 г. - люты1961 г.), першы сакратар Лідскага гаркаму КПБ (люты 1961 - студзень 1968 г.). Устудзені 1968 г. пераведзены ў Гародню другім сакратаром абкаму КПБ. 3кастрычніка 1972 па 24 студзеня 1978 г – старшыня Гарадзенскага абласнога саветународных дэпутатаў. Член КПСС з 1945 г. Член ЦК КПБ (1966 - 1970), дэпутат і членПрэзідыюму ВС БССР (1965 - 1975).

Узнагароджаны ордэнамі Леніна, Кастрычніцкай рэвалюцыі, ПрацоўнагаЧырвонага Сцяга, двума ордэнамі “Знак пашаны”, 8 медалямі. Рашэннем Лідскагагарвыканкаму № 48 ад 8.07.1979 г. вуліца 1-я Крупаўская перайменавана ў вуліцу Фамічова.

Пры Р. Ф. Фамічове ў Лідзе пабудаваны Лакафарбавы завод (1963 - 1968), рэканструяваны аўтарамзавод(1962 - 1965), хлебакамбінат, мясакамбінат, уведзены ў эксплуатацыю новыя цэхі і ўчасткі на абутковай фабрыцы,заводзе электравырабаў, на “Лідсельмашы”, камбінаце харчканцэнтратаў, пабудавана СШ №11, кінатэатр“Юбілейны”, адкрыты планетарый (1964) і Лідскі індустрыяльны тэхнікум (1964), насыпаны Курган Бессмяроцця(1966).

ЧАРАПІЦА Валеры (н. 1. 1. 1945 г.). У Лідзе з 1946 года. Закончыў СШ №3, кандыдат гістарычных навук,прафесар. Дэкан факультэта гісторыі і культуры Гарадзенскага універсітэта. Загадчык кафедры гісторыі славянскіхдзяржаваў. Аўтар каля 300 навуковых працаў, у тым ліку 11 кнігаў. Сярод іх: “Сувязі рэвалюцыянераў Беларусі іПольшчы ў 70 - 80-х гадах ХІХ ст.” (1985, на польскай мове), “Истоки” (1991), “Са скарбніцы кніжных паліц” (1994),“Преодоление времени” (1996), “Польское национальное движение в Белоруссии” (1996), “... Дай нам руку внепогоду: Деятели русской культуры ХІХ - начала ХХ веков и Гродненщина. Историко-документальные очерки ипублицистика” (1997), “Михаил Осипович Коялович. История жизни и творчества” (1998), “Очерки историиправославной церкви на Гродненщине (с древнейших времён до наших дней)” (2000), “Гродненский Право-славныйнекрополь (С древнейших времён до нач. ХХ в.)”

СЛІЎКІН Валеры. Нарадзіўся ў Лідзе 8 чэрвеня 1945 года. Закончыў лідскую школу № 3 (1963), Маскоўскі

Іван Саўко

Р. Ф. Фамічоў

pawet.

net

Стар. 10 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)дзяржаўны універсітэт (1968). Паступіў у штат Магаданскай геалагічнайэкспедыцыі МДУ. У 1972 годзе абараніў дысертацыю, кандыдат геаграфічныхнавук. Да 1983 года працаваў геолагам, галоўным геолагам і начальнікамгеалагічных партый на Калыме, Далёкім Усходзе, у Забайкаллі, Прыбайкаллі іКазахстане. Спецыялізацыя - пошук і разведка золата.

У 1983 годзе па стану здароўя вярнуўся ў Беларусь. Працаваў набудаўніцтве. З 1998 года старшы навуковы супрацоўнік Лідскага гістарычна-мастацкага музея.

З 1983 года Валеры Сліўкін пачаў свой шлях краязнаўцы Лідчыны. Вялікізапас краязнаўчага матэрыялу, сабранага В. Сліўкіным стаў базай для пачаткувыпуску часопіса “Лідскі летапісец”, які выйшаў у жніўні 1997 года, афіцыйначасопіс зарэгістраваны 29 чэрвеня 1999 года. Часопіс выходзіць выключна набеларускай мове.

В. Сліўкін узначальваў Лідскую арганізацыю Таварыства аховы помнікаўгісторыі і культуры Беларусі, а пасля яе ліквідацыі ўзначаліў Лідскую арганізацыюБеларускага краязнаўчага таварыства імя Тодара Нарбута.

В. Сліўкін найбольш дасведчаны і аўтарытэтны спецыяліст у вобласцігісторыі Лідчыны. Яго пяру належаць дзесяткі артыкулаў, многія з якіх маюцьвысокі навуковы ўзровень. Сярод іх такія, як “Заснаванне Ліды”, “Развагі праЛідскі замак”, “Найстаражытнейшыя пасяленні Лідчыны: Дуброўня, Дакудава,Сялец, Голдава, Ваверка, Мыто, Дылева, Крупава, Беліца, Збляны, Бердаўка,Кульбакі, Жырмуны, Малое Мажэйкава, Тарнова”, “Шахматны кампазітар зЛіды”, “Грамадзянская вайна на Лідчыне 1944-1954 гг.”, “Хрысціянства наЛідчыне”, “Лідскія гарадскія харонімы”, “Лідскія гарадскія гадонімы і агаронімы”,“Знішчэнне лідскіх яўрэяў”, “Гісторыя адукацыі ў Лідзе”, “Лідскай “Свабодзе” -100 гадоў”, “Лідчына ў паўстанні 1794 года”, а таксама шэраг іншых артыкулаў,напісаных у суаўтарстве ды апублікаваных у розных перыядычных выданнях. Усепералічаныя артыкулы апублікаваны на беларускай мове.

В. Сліўкін напісаў практычна ўсю гістарычную частку кнігі “Памяць. Лідаі Лідскі раён”.

Пастановай № 33 ад 5.06. 2005 года Камітэта Ўшанавання (старшыня АнатольБелы) за самаахвярную і плённую працу на ніве Беларускага Адраджэння, закарпатлівую краязнаўчую рупнасць па адраджэнні гістарычнай памяці, закіраўніцтва Лідскай арганізацыяй Беларускага краязнаўчага таварыства імя ТодараНарбута, за стварэнне часопіса “Лідскі летапісец” Валеры Сліўкін уганараванымедалём Мітрафана Доўнар-Запольскага “За вяртанне гістарычнай памяці” з уручэннем дыплома і занясеннему Кнігу гонару “Рупліўцы твае Беларусь”.

С. Суднік.

ПРАЎДЗІН Віктар Аляксандравіч. Нарадзіўся 11.05. 1955 г. у Лідзе ў сям’і вайскоўца. Сябар Саюза беларускіхпісьменнікаў (1996), аўтар кніг “Візіцёр з поўначы” (1992), “Боль. Споведзь міліцыянера” (1996), “Эксгумацыя”(1997).

В. М. Чарапіца

В. В. Сліўкін

Віктар Праўдзін

pawet.

net

Стар. 11Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Ёсць чары ў забытым, старадаўным,Прыемна нам сталеццяў пыл страхнуцьІ жыць мінулым-гэткім мудрым, слаўным,-Мы любім час далёкі спамянуць...

“Тэрцыны”, М. Багдановіч.

“...Невялікае войска стаяла на дарозе арды.Іх было вельмі мала, але твары, у прадчуванніканца, былі суровыя... Яны стаялі на бялёсайвапняковай зямлі, пад гарачым апошнім сонцам.Белыя на белым.

Увесь акаем перад імі варушыўся. І тадынехта заспяваў старажытную “Багародзіцу”.Страсным і грубым голасам...” (1).

“Багародзіца”... Яе пелі нашыя продкі і падГрунвальдам, і пад Наклем, і пад Вількамірам.Чым яна была для іх – гімнам, малітвай, простапесняй?

Выпадковая знаходка раскрывае некато-рую незразумеласць: у 1529 годзе тэкст “Бага-родзіцы” на беларускай мове быў змешчаны ўпершай рэдакцыі Статута (!) Вялікага КнястваЛітоўскага . І ці гэта не сведчыць аб высокайзнакавасці твора? Простую песню наўрад цізмясцілі б у галоўным дакуменце дзяржавы.Польскія даследчыкі ў кнізе “Багародзіца”таксама даюць спасылку на гэта “... Bogurodzicapisana jest cyrylica w przedziwnej mieszaninejezykowej polsko-bialoruskiej...” (2).

Польскі народ здаўна лічыць “Багаро-дзіцу” сваёй песняй . Самі яны яе называюць“найстаршая польская песня рэлігійная”. І наватзараз можна пачуць варыянты выканання яерознымі польскімі гуртамі, яна гучыць на святах іў касцёлах. Дзякуй ім за гэта вялікае, бо мы маеммагчымасць у 21 стагоддзі пачуць найстаражыт-нейшы гімн. І не толькі касцёлы ды музычныягурты цікавяцца “Багародзіцай”. Шмат польскіхдаследчыкаў выдавалі і выдаюць зараз багатыяматэрыялы па “Багародзіцы”, яна ўнесена ўлітаратурныя і музычныя слоўнікі, яе словыведаюць усе , зацікаўленыя г історыяй (калітрапіце на які-небудзь польскі фестываль сярэд-нявечнай культуры, вы пачуеце, як усе рыцарскіяклубы спяваюць “Багародзіцу” на адкрыццітакога фестывалю).

У пісьмовых крыніцах “Багародзіца” з’яві-лася ў пачатку 15 стагоддзя. З таго часу да насдайшлі два тэксты: 1-шы Kcynski (ахоплівае двапершыя куплеты з нотамі), і 2-гі – Кракаўскі(ахоплівае 13 куплетаў без нот) . Наступныятэксты “Багародзіцы” паходзяць з другой паловы

15-га – пачатку 16-га стагоддзяў. Першы вядомынадрукаваны тэкст песні змяшчаецца ў статуцеLaskiego (кракаўскі ў 1408 г.). Далей былі выданніў 1456 годзе (варшаўскі), канцы 15-га стагоддзя(чэнстахоўскі) і г. д..

Яшчэ не ўдалося вызначыць, з якога ста-годдзя дайшлі да нас два першыя куплеты“Багародзіцы” – можа быць, з канца 13-га стагод-дзя, а можа быць з 14 -га. Аб аўтарстве таксамавядома мала(3 ). “Багародзіцу” лічаць касцель-най рэлігійнай песняй, якая была напісана налацінскай мове з уплывам грэцкай і царкоўна-славянскай моваў(4).

“Багародзіца” была звязана спачатку саслужбамі і рэлігійнымі працэсамі. Але ўжо у 15-ым стагоддзі стала рыцарскай песняй – яе спяваліперад бітвамі, яна гучала ў час каранавання Ула-дзіслава Варнейчыка. Таму Длугаш назваў “Ба-гародзіцу “Carmen Patrium” (“Песня Айчыны”).

А што адбывалася на Беларусі ў 1529 г.?У студзені 1529 года быў прыняты закана-

даўчы акт кіравання, 29 верасня зацверджаны іўведзены ў карыстанне першы Статут ВКЛ.Уладар ВКЛ у гэты час – Вялікі князь Жыгімонт ІСтары, які адначасова з’яўляецца каралёмПольскім. У кастрычніку 1529 года на сойме ўВільні Вялікім князем ВКЛ абраны 9-гадовыЖыгімонт ІІ Аўгуст, а ў снежні ён стаў і каралёмПольскім(5). І менавіта ў гэтым Статуце змешча-на “Багародзіца” на старабеларускай мове(6).

Адна дзяржава, адзін уладар, адзін даку-мент. Дык можа быць не толькі для палякаў“Багародзіца” была гімнам (не столькі гімнам,колькі сімвалам, роднай песняй); дык можа быцьне толькі на лацінскай ці польскай мовах спяваліяе нашы продкі, ідучы ў бой, карануючы князя ціпроста стоячы ў храме падчас службы?... Ці была“Багародзіца” выключна каталіцкай песняй, ціўсе ж такі магчымасць яе візантыйскага пахо-джання дае падставы сцвярджаць, што і ў пра-васлаўных храмах яна займала сваю нішу?

Шмат пытанняў, на якія так складана дацьадказ. І чаму маўчаць нашыя беларускія даслед-чыкі? Дзякуй богу, што зараз людзі маюцьмагчымасць пачуць “Багародзіцу” на сваёймове(7).

Але хочацца ведаць пра яе больш. Хочаццапачытаць даследванні на роднай мове, а не толькіна польскай. Гэты артыкул ні ў якім выпадку нез’яўляецца спробай крытыкі нашых даследчыкаўмузыкі і літаратуры. Гэта проста разгорнутаепытанне звычайнага зацікаўленага чалавека.

Ганна Несцерава.

Да 595-годдзя Грунвальдскай бітвы*

Ці спявалі мы “Багародзіцу”?

* У 2000-м годзе да 590-х угодкаў Грунвальдскай бітвы “Лідскі летапісец” упершыню ў Беларусінадрукаваў тэкст “Багародзіцы” на сучаснай беларускай мове. Мы радыя да 595-х угодкаў падаць развіц-цё гэтай тэмы і ўпершыню ў Беларусі надрукаваць тэкст “Багарордзіцы” на старабеларускай мове.

pawet.

net

Стар. 12 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

(1). Ул. Караткевіч. “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.(2). “Bogurodzica”. J. Woronczak, E. Ostrowska, H. Feicht, 1962.(3). Раней лічылі аўтарам тэксту Святога Войцаха, але даследчыкі адкінулі гэтую версію.(4). Kirieelejson – грэцкая малітоўная формула . Ці не сведчыць гэта пра яе візантыйскае паходжанне?...(5). Фактычна ўлада у ВКЛ яму перададзена на Берасцейскім сойме ў кастрычніку 1544 г., сапраўдным Вялікім князем ВКЛ і каралём Польшчы ён стаў пасля смерці бацькі 1-га красавіка 1548 г.(6). У Статуце “Багародзіца” змешчана пад назвай “Песнь о велебной девици панне Марии”.(7). На дысках “Легенды Вялікага княства”, “Старажытная зямля” ў выкананні хора “Унія” і на дыску “Скарбы ліцьвінаў” у выкананні гурта “Стары Ольса”.

Матэрыял у рэдакцыю перадала Арына Вячорка.

pawet.

net

Стар. 13Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Лідскі раён з’яўляеццабуйным прамысловым рэгіё-нам краіны. На яго тэрыто-рыі размяшчаецца 40 прамы-словых прадпрыемстваў роз-ных галінаў, узроўняў пад-парадкаванасці і форм улас-насці.

Сярод іх горадаўтва-ральнымі з’яўляюцца 6:шклозавод “Нёман” (больш4-х тыс. чал.), “Лакафарба”(1,8 тыс. чал.), “Лідскі заводэлектравырабаў” (1,6 тыс.чал.), завод “Оптык” (1 ,5тыс. чал.), “Лідская абутко-вая фабрыка” (1,4 тыс. чал.),“Лідсельмаш” (1,0 тыс. чал.).

Прадпрыемствамі Лід-скага раёна у 2004 годзевыраблена прадукцыі ўдзейных цэнах на суму каля444 млрд. руб. Тэмп росту ўсуадносных цэнах склаў амаль 101%, у тым лікуў прамысловай галіне без уліку прадукцыі, якаявырабляецца “Лідааграпраммашам” – каля 107%.

Арганізацыі, падпарадкаваныя рэспуб-ліканскім органам кіравання скарацілі аб’ёмывытворчасці ў параўнанні з 2003 годам на 7,7%.У той жа час арганізацыі, падпарадкаваныямясцовым органам кіравання, павялічылі аб’ёмывытворчасці ў параўнанні з 2003 годам больш,чым на 20%, прадпрыемствы без ведамаснайпадпарадкаванасці – амаль на 12%.

Прадпрыемствамі раёна прымаліся меры папавелічэнні аб’ёмаў вытворчасці і стабілізацыістановішча. Так “Лакафарбай” праводзіласятэхнічнае пераўзбраенне вытворчасці фталевагаанг ідрыду. “Лідсельмаш” асвоіў вытворчасцьновых відаў сельскагаспадарчых машын. Завод“Оптык” ажыццяўляе рэканструкцыю шкло-варнай вытворчасці. “Лідахлебапрадукт” увёў уэксплуатацыю лінію па фасоўцы мукі. Ліцейна-механічным заводам пачата выкананне ман-тажных работ узамен маральна і фізічна заста-рэлага абсталявання. Доследны завод “Нёман”

закончыў выпрабаванніновага віду прадукцыі –апырсквальнікаў . Заводэлектравырабаў асво іўвытворчасць новай серыісвяцільнікаў. “Харчовыяканцэнтраты” набылі лі-нію па вытворчасці хло-п’еў. “Лідабудматэрыя-лы” будуць вырабляцьновую прадукцыю – “Еў-раакно”, абсталяванаепаваротным механізмам.

З 40 прамысловыхпрадпрыемстваў раёнапавялічылі выпуск пра-дукцыі і забяспечылі вы-кананне прагнознага тэ-мпу росту прамысловайвытворчасці 28 (70,0% адіх агульнай колькасці ).Выйшлі на ўзровень лета-шняга года, але не выка-

налі даведзенае заданне па тэмпу росту 8 прад-прыемстваў (20% ад іх агульнай колькасці).

Дапусцілі зніжэнне аб’ёмаў 4 прадпры-емствы (10,0% ад іх агульнай колькасці). У іх ліку“Лідскі завод электравырабаў”, “Лідааграпрам-маш”, “Лідская абутковая фабрыка” і “Дывет”

Адсутнасць сродкаў для выпуску камбай-наў “Ліда – 1300” на “Лідааграпраммашы”прывяла да змяншэння іх вытворчасці на 119 штуку параўнанні з леташнім годам.

У выніку за 2004 года прадпрыемства недадало прадукцыі ў суадносіных цэнах на сумукаля 28,5 млрд. рублёў. Важна , што ў гэтым годзе,“Лідааграпраммаш” атрымаў пад гарантыюабласнога выканаўчага камітэту крэдытнуюдапамогу банка.

Застаецца складанным становішча назаводзе электравырабаў і абутковай фабрыцы,сітуацыя на якіх знаходзіцца на пастаяннымкантролі ў раённага выканаўчага камітэта.Адзін з выхадаў са склаўшайся там сітуацыі мыбачылі ў абнаўленні дырэктарскага корпусу, штоі было зроблена. Новым кіраўнікам выканкамам

Андрэй Худык

Лідскі раён – 2004Сацыяльна-эканамічны партрэт

(Даклад на падвядзенні вынікаў сацыяльна-эканамічнага развіцця раёна ў 2004 г.)

pawet.

net

Стар. 14 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)аказваецца ўсялякае садзеянне ў вырашэнніпраблемных пытанняў.

Сёння кіраўнік павінен быць эканамічнаадукаваным , гнутка рэагаваць на рынкавыязмены, умець працаваць з людзьмі і на пер-спектыву, берагчы сваіх падначаленых, ства-раючы ім годныя ўмовы працы , як гэтага па-трабуе Дырэктыва Прэзідэнта Рэспублікі Бе-ларусь “Аб мерах па ўмацаванні грамадскайбяспекі і дысцыпліны”. Гэтая тэма нажаль,застаецца актуальнай і сёння, таму што назі-раецца рост вытворчага траўматызму.

У сувязі з гэтым у сучасных умовах важнаведаць пра кожнага работніка: якая ў яго сям’я,як ён жыве, як адносіцца да справы, праяўляеініцыятыву. Калі трэба падтрымаць, калі памы-ліцца ненамерана. А калі і строга спытаць.Галоўнае, праца на агульны вынік.

З веданнем справы падходзяць да працы злюдзьмі дырэктары:

- ААТ “Лідскае піва” Юфа Уладзімір Якаў-левіч;

- хлебазавода – Чарняк Іосіф Станісла-вавіч;

- прадпрыемства меліяратыўных сістэмШляжко Уладзімір Натанавіч;

- ААТ “Лідскі малочна-кансервавы кам-бінат” Шэмет Георгі Аляксеевіч.

Ці не ў гэтым аснова поспеху прадпры-емстваў, якія з’яўляюцца лідарамі спаборніцтва2004 года.

На сёння прымаюцца меры па павелічэнніаб’ёмаў вытворчасці і стабілізацыі становішча.Праводзяцца тэхнічнае пераабсталяванне ірэканструкцыя. Асвойваецца новая канкурэнта-здольная прадукцыя. Шукаюцца магчымасці яепастаўкі ў розныя рэгіёны краіны, блізкае ідалёкае замежжа.

У 2004 годзе заводу “Оптык” (дырэктарМайсейчык Анатоль Мікалаевіч) прысуджанапрэмія Гарадзенска аблвыканкаму за дасягненніў вобласці якасці.

Прадукцыя завода “Лідскае піва” (дырэк-тар Юфа Ўладзімір Якаўлевіч ) уганараванаяПрэміяй Ураду.

Тавары, вырабленыя на “Лакафарбе”(дырэктар Гарбацэвіч Генадзь Мікалаевіч ),адзначаны дыпломамі і медалямі на выставах іконкурсах Рэспублікі Беларусь і РасійскайФедэрацыі.

З мэтаю прасоўвання прадукцыі , якаявырабляецца ў Лідскм рэгіёне, яе поўны асарты-ментны пералік з тэхнічнымі характарыстыкаміпрадстаўлены ў розныя рэгіёны блізкага і далё-кага замежжа. Праца такога парадку будзепрацягнута ў гэтым годзе. У лютым 2005 года ўМаскве адчынена гандлёвае прадстаўніцтваЛідскай абутковай фабрыкі.

Выпушчаны рэкламны буклет прадукцыі

прадпрыемстваў раёна, які накіраваны ў Міні-стэрства замежных спраў для распаўсюджання ўпасольствах Рэспублікі Беларусь, прадстаўнікамміністэрстваў і канцэрнаў, кіраўнікам абласных,гарадскіх (раённых) выканаўчых камітэтаўБеларусі, кіраўнікам прадпрыемстваў і аргані-зацый Лідскага раёна.

На стадыі завяршэння выраб перасоўнагарэкламнага стэнда для прадстаўлення яго наміжнародных выставах. Праведзена праца пастварэнні Інтарнэт-сайта, які будзе пастаяннаабнаўляцца і ўдасканальвацца.

Прынятыя меры будуць садзейнічаць таму,што ў 2005 годзе прамысловасць раёна будзеразвівацца дынамічна.

З аб’яднаннем горада і раёна ў аднуадміністратыўна-тэрытарыяльную адзінку вялі-кую дапамогу і падтрымку атрымалі сельскагас-падарчыя прадпрыемствы. Перш за ўсё – дзяку-ючы шэфству прамысловых прадпрыемстваў. Атаксама імі атрымана каля дванаццаці з паловаймільярдаў рублёў з бюджэту і пазабюджэтныхфондаў. Дапамога з раённага бюджэту выраслаў 8 разоў.

Гэта станоўча паўплывала на павелічэнневытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі істабілізацыю фінансавага становішча. За ле-ташні год выраблена валавой прадукцыі сель-скай гаспадаркі амаль на 38 млрд. рублёў, штона 12% вышэй за 2003 год. У 2004 годзе ў раёнена 10% больш вырашчана збожжа. Вытворчасцьцукровых буракоў вырасла амаль у 4,5 разы.Раён заняў другое месца ў краіне па вырошчваннільну даўгунцу, а прадпрыемства “Лідлён” –першае месца сярод аналагічных заводаў краіны.

Мае месца некаторы рост вытворчасціпрадукцыі жывёлагадоўлі. Валавы надой малакаў параўнанні з леташнім годам павялічыўся на10%. Прадукцыйнасць дойнага статку выраслаамаль на 300 кг. і склала 3139 кг. малака ад аднойкаровы .

Рэалізавана каля 6 тыс . тон жывёлы іптушкі на мяса. Выраслі пастаўкі жывёлы намясакамбінаты на 55%. Курыных яек атрыманаамаль 13 мільёнаў штук або 129% да 2003 года.Заданне па продажы збожжа дзяржаве выкананана 96%.

Летась паспяхова спрацавала будаўнічаягаліна нашага раёна.

У 2004 годзе забяспечаны ўвод жылля ўаб’ёме больш за сорак чатыры тысячы кв. м. або440 кватэр. У тым ліку ў сельскай мясцовасці імалых гарадах - каля 13 тысяч кв. м. Грамадзянаміўведзена ў эксплуатацыю амаль 24 тыс . кв. м.індывідуальнага жылля. Інвестыцыі ў будаў-нічую галіну склалі больш за 20,5 мільярдаўрублёў. Працягвалася будаўніцтва акушэрскага

pawet.

net

Стар. 15Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)корпуса на 89 ложкаў у г. Лідзе, рэканструкцыяшколы на 144 месцы ў в. Пескаўцы. Усе праду-гледжаныя бюджэтам інвестыцыі на гэтых аб’ек-тах асвоены.

16 лютага ў вобласці падведдзены вынікіспаборніцтва. Лідскі раён заняў другое месца ўбудаўнічай галіне.

Летась шэраг прадпрыемстваў правёўработы па эканоміі паліўнаэнергетычных рэ-сурсаў . Так, на Лідсельмашы тэхналагічныпрацэс загартоўвання дыскаў боранаў пера-ведзены з электрапечы на газавую печ ка-вальскага цэху. Заводам “Оптык” праведзенагерметызацыя зводу шкловарнай печы. Мадэр-нізацыя сістэмы кандэнсатаадводу ажыццёўленана ААТ “Лідскае піва”. Заменены помпавыя агрэ-гаты ў артсвідравінах на водазаборы “Бароўка”Лідскага ГУПЖКГ.

Недастаткова працуюць над укараненнемэнергаашчаджальных мерапрыемстваў на “Лака-фарбе”, Ліцейна-механічным заводзе, у Бу-даўніча – мантажным трэсце № 19, аўтобуснымпарку № 2, торфапрадпрыемствах “Лідскае” і“Дзітва”, ва ўправе адукацыі райвыканкаму.

Але, на жаль, ашчаднасці нашым людзямпа-ранейшаму не хапае. Гэта праяўляецца ўадносінах да добраўпарадкавання ўласнагадвара, пад’езда, падтрымання чысціні на вуліцы,у грамадскім транспарце.

Штодзённа гарадскім транспартам пераво-зіцца больш 68 тысяч чалавек, таму так неаб-ходна, каб ён працаваў якасна. Сёлета плану-ецца далейшае ўдасканаленне гарадской мар-шруткай сеткі і павелічэнне колькасці транс-партных адзінак, якія абслугоўваюць гарадскіяэкспрэсныя маршруты.

Аўтобусны парк № 2 мае недахоп сродкаўдля аднаўлення рухомага складу. 72% аўтобусаўмаюць 100% зношанасць. Распрацаваны бізнес-план развіцця, у адпаведнасці з якім прагна-зуецца замена 32 устарэлых, непрыдатных даэксплуатацыі аўтобусаў на больш эканамічныя ісучасныя , а таксама набыццё абсталявання длямыцця, рамонту і дыягностыкі.

Удасканалення і мадэрнізацыі патрабуюцьпрадпрыемствы сувязі. Сёлета намечана рэкан-струкцыя дзейных аб ’ектаў, расшырэння мяс-цовай тэлефоннай сеткі і далейшае развіццёсучасных відаў паслуг. Прагназуецца , што ў2005 годзе раённая тэлефонная сетка пашырыццана 1200 нумароў . Плануецца ўстанавіць 1100тэлефонаў, у тым ліку ў горадзе – 950, у сельскаймясцовасці – 150.

Кожны з нас штодзённа сутыкаецца зтакой сферай паслуг, як гандаль. Адны выступа-

юць у ролі прадаўцоў, іншыя – большасць - у роліпакупнікоў. Хачу адзначыць, што гандлёваясетка ў раёне дастаткова развітая. Усяго аб’ектаў,занятых рэалізацыяй прадуктаў харчавання,прамысловых і гаспадарчых тавараў, тавараўбытавой хіміі, парфюмерна-касметычнай прадук-цыі, будаўнічых матэрыялаў, налічваецца 850, зіх 135 – у сельскай мясцовасці. Есць 6 рынкаў, утым ліку адзін з іх прадуктовы і 5 змешаных.

Асноўны паказчык сацыяльна-эканаміч-нага развіцця гандлю - тэмп росту рознічнагатавараабароту. За 2004 год ён выкананы больш,чым на 111% пры даведзеным паказчыку 105,9%.Хаця колькасць жыхароў раёна паменшыласябольш, чам на тысячу чалавек, прырост склаў папрадуктовай групе тавараў амаль 8%, па не-прадуктовай – 16,7%. Гэта вынік мераў папашырэнні асартыменту тавараў , што рэалізу-юцца насельніцтву.

У 2004 годзе праведзена 17 кірмашоў-продажаў , якія дадаткова прыцягнулі 332 млн.рублёў . Эканамічны эфект ад 35 выставаў–продажаў склаў больш за 80 млн. рублёў. Падчас23 сезонных распродажаў тавараў па зніжаныхцэнах атрымана выручкі на суму амаль 80 млн.рублёў .

Развівалася матэрыяльна-тэхнічная базагандлёвых прадпрыемстваў. Толькі на рэкан-струкцыю патрачана амаль 270 млн. рублёў. Натэхнічнае пераабсталяванне патрачана каля 532млн. рублёў, на добраўпарадкаванне – 115 млн.рублёў .

Для стымулявання продажу тавараў ука-раняюцца прагрэсіўныя формы гандлю: продажтавараў па ўзорах, у крэдыт , метадам сама-абслугоўвання. Магазінам № 1 “Дом гандлю”,гандлёвым цэнтрам “Патсдам” у 2005 годзе будзеажыццяўляцца ўкараненне спецыяльных кампу-тарых сістэм.

Прадпрыемствы службы быту ўсіх формуласнасці аказваюць 18 відаў бытавых паслуг, утым ліку ў сельскай мясцовасці – 16.

На працягу 1,5 гадоў па ініцыятыве прад-прыемтва “Гарант” не павышаліся цэны напаслуг і па рамонту тэле- і радыёапаратуры іпаслугі цырульняў. У 2005 годзе плануеццадалейшае развіццё кабельнай тэлевізійнай сеткіпрадпрыемства, якая забяспечвае падачу абанен-там адкрытага пакета не менш 14 тэлевізійныхпраграм, уключаючы “Лідскае тэлебачанне”.

На развіццё прадпрымальніцтва накірава-ны абласная і раённая праграмы дзяржаўнайпадтрымкі малога прадпрымальніцтва, у якіхпрадугледжана аказанне фінансавай дапамогісуб’ектам малога прадпрымальніцтва, стварэнненовых рабочых месцаў за кошт сродкаў бюджэту,крэдытавання, сродкаў фонду занятасці.

pawet.

net

Стар. 16 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)У 2005 годзе прагназуецца павелічэнне

колькасці малых прадпрыемстваў да 473. Сярэд-неспісавая колькасць людзей, якія працуюць напрадпрыемствах малога бізнесу складзе 3 тысячычалавек. Я мяркую, што індывідуальныя прад-прымальнікі давяраюць мясцовай уладзе, пры-ходзяць да нас па парады і падтрымку. Аддаючыналежнае іх ініцыятыве , упершыню ў г історыіраёна мы вызначылі і ім месца ў спаборніцтве.

Лідскім раённым выканаўчым камітэтам,яго ўправамі і службамі робіцца ўсё магчымае, кабні адзін жыхар раёна не застаўся без увагі, могкарыстацца максімальнай колькасцю паслуг,ажыццяўляць свае канстытуцыйныя правы –атрымоўваць адукацыю, медыцынскае абслугоў-ванне, мець магчымасць зарабіць сабе на жыццё,ствараць сям’ю , гадаваць дзяцей і г. д . Тамуадным з важнейшых кірункаў працы ў 2004 годзестала ўкараненне сістэмы дзяржаўных сацыяль-ных стандартаў па абслугоўванні насельніцтвараёна. Мэтанакіраваная праца па іх выкананніправедзена ў сферы медыцынскага абслугоў-вання, адукацыі , культурна-асветніцкай і фіз-культурна-аздараўленчай працы. Вялікая ўвагавыкананню сацыяльных стандартаў была ўдзе-лена ў жыллёва-камунальнай гаспадарцы,транспарце і сувязі. Пад пастаянным кантролемзнаходзяцца пытанні сацыяльнай абаронынасельніцтва. Вынікам гэтай працы стала тое,што ўсе 44 нарматывы сацыяльных стандартаў ураёне выкананы . Асаблівае значэнне ў са-цыяльнай дапамозе дзяржавы адводзіцца сістэмеаховы здароў, таму што без здаровага народу неможа быць эфектыўнай эканомікі і ўстойлівагаразвіцця грамадства. З гэтай мэтай РашэннемЛідскага раённага выканаўчага камітэту № 75ад 29.09.2004 г. была зацверджана Тэрытары-яльная праграма дзяржаўных гарантый меды-цынскай дапамогі насельніцтву Лідскага раёна ідзяржаўных сацыяльных стандартаў ў вобласціаховы здароўя на 2004 год. У адпаведнасці з ёювялася работа па ўмацаванні матэрыяльна-тэхнічнай базы. Набыта 10 новых аўтамабіляў,у тым ліку 6 – для станцыі хуткай медыцынскайдапамогі, 2 - на сельскія ўрачэбныя ўчасткі.Закуплены стацыянарны і перасоўны рэнт-генаўскія апараты, два УЗІ–апараты з каля-ровым доплерам , 8 электракардыёграфаў, 2стаматалагічныя ўстаноўкі. На ўсё гэта затра-чана амаль 820 млн. рублёў.

У стацыянарах Лідскага ТМА ёсць 18палат для інвалідаў і ўдзельнікаў Вялікай Ай-чыннай вайны. Іх абсталяванне і санітарна-тэхнічны стан адпавядаюць сучасным патра-баванням .

У 2004 годзе ў ахове здароўя адбыўсяпераход планавання фінансавых сродкаў згодназ нарматывам бюджэтнай забяспечанасці выдат-

каў на 1 жыхара і рэалізацыі тэрытарыяльныхпраграм , дзяржаўных гарантый аказання гра-мадзянам бясплатнай медыцынскай дапамогі, атаксама развіцця пазабюджэтнай дзейнасці.Ахова здароўя Лідскага раёна ў 2004 годзепрафінансавана цалкам.

Асноўнымі праблемнымі пытаннямі, надякімі нам належыць працаваць у 2005 годзе.з’яўляюцца:

- завяршэнне будаўніцтва акушэрскагакорпуса. Дзякуючы асабістай падтрымцы стар-шыні Гарадзенскага аблвыканкаму УладзіміраЯгоравіча Саўчанкі фінансаванне гэтага аб’ектаапераджае тэмпы яго будаўніцтва;

- рэканструкцыя будынка хірургічнагакорпуса былога вайсковага шпіталя для ства-рэння на яго базе бальніцы сястрынскага доглядудля адзінокіх і пажылых грамадзян;

- абсталяванне матэрыяльнай базы суча-сным медыцынскім абсталяваннем;

У апошні час грамадскасць хвалюе ростзахворванняў дзяцей і падлеткаў, бо здароўемоладзі – гэта здороўе нацыі. Таму прыяры-тэтным кірункам у працы дактароў дзіцячайпаліклінікі – прафілактыка захворванняў. Гэтайрабоце вялікую ўвагу ўдзяляецца медперсаналамдзіцячай паліклінікі, якім паспяхова кіруе Тара-сава Людміла Аляксееўна, чыя кандыдатурабыла рэкамендавана агульным сходам ЛідскагаТМА для занясення на раённую дошку пашаны.

Вялікі ўклад у аздараўленне насельніцтваўносіць работа Лідскага раённага цэнтра гігіеныі эпідэміялогіі. Летась з удзелам санэпіднаглядубыў распрацаваны і знаходзіўся на кантролішэраг праграм. Сярод іх – “Здароўе народа”,рэгіянальныя праграмы па фармаванні зда-ровага ладу жыцця і інш . Работа вялася ў кірункуўмацавання здароўя , прафілактыкі захворван-няў насельніцтва, аздараўлення жылога асярод-дзя чалавека і ўмоваў яго жыццядзейнасці.

Адным з асноўных кірункаў дзяржаўнайпалітыкі ў вобласці аховы здароўя з’яўляеццафармаванне здаровага ладу жыцця . Развіццёфізічнай культуры і спорту – не дабрачыннасць,не бяздумнае ўкладванне фінансавых сродкаў, арэальная магчымасць палепшыць якасць жыццялюдзей, захаваць і ўмацаваць здароўе, стварыцьфундамент паўнавартаснага фізічнага і духоў-нага развіцця кожнага грамадзяніна, дынамічнаразвіваць спорт, фізічную культуру і здаровы ладжыцця. Згодна з дадзенымі ЮНЕСКА, 1 еўра,укладзены ў развіццё масавага спорту, дазваляеэканоміць 12 еўра на медыцынскія выдаткі.

У 2004 годзе прыстальная ўвага ўдзяляласяпатрэбам і праблемам ветэранаў Вялікай Ай-чыннай вайны. З мэтай задавальнення іх па-трэбаў і запатрабаванняў праводзіліся сустрэчы

pawet.

net

Стар. 17Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)з работнікамі выканкаму, управы па працы ісацыяльнай абароне насельніцтва. Абследавалісяжыллёва-бытавыя ўмовы жыцця . Летась гэтайкатэгорыі грамадзян была аказана дапамога насуму амаль 108 млн. рублёў. Выказваю падзякукіраўніцтву прадпрыемстваў, арганізацый іўстановаў раёна, якія не забываюць сваіх ветэ-ранаў і пенсіянераў, аказваюць ім грашовую інатуральную дапамогу. Спадзяюся, што вы праіх будзеце памятаць не толькі ў пераддзвер’і 60-годдзя Вялікай Перамогі, якую мы будзем свят-каваць сёлета, але і акружыце іх пастаяннайувагай і клопатам на ўсё астатняе жыццё.Старэйшае пакаленне таксама не застанецца ўдаўгу і дапаможа нам сваімі ведамі, дасведам іпарадай .

Без памяці аб мінулым няма будучыні. Тамузаслугі нашых бацькоў і дзядоў павінны стаць длянас арыенцірам працы і жыцця ў далейшым.Вялікая праца на падтрымцы ветэранаў, заха-ванні памяці пра іх гераічны вычын праводзіццаі ў установах адукацыі раёна. Гэта і шэфскаядапамога, дабрачынныя акцыі, усемагчымыяконкурсы, канферэнцыі, спартакіяды . Тэмапатрыятычнага выхавання моладзі ў сувязі сасвяткаваннем 60-годдзя Перамогі павінна стацьпрыярытэтнай у працы недагагічных калектываўраёна. Выхаванне грамадзянскасці будзе садзей-нічаць праяўленню цікавасці навучэнцаў даведаў .

Удасканаленне сістэмы адукацыі – важ-нейшая ўмова сацыяльна – эканамічнага раз-віцця і духоўнага дабрабыту нацыі . Сярэдніяспецыяльныя і прафесійна-тэхнічныя ўстановыадукацыі раёна знайшлі сваю нішу ў пад-рыхтоўцы спецыялістаў рознага профілю . Дзя-куючы намаганням педагагічных калектываўтэхнічнага і педагагічнага каледжаў Ліды, гэтыяўстановы адукацыі сталі падраздзеламі Гара-дзенскага дяржаўнага ўніверсітэта імя ЯнкіКупалы. Лідзяне маюць магчымасць атры-моўваць вышэйшую адукацыю дома.

Паспяхова мяняюць профіль навучанняпрафесійна-тэхнічныя навучальні . Тут наву-чэнцы атрымоўваюць прафесіі, запатрабаваныяна рынку працы. Прэзідэнт краіны А. Р. Лу-кашэнка неаднаразова падкрэсліваў , што “пы-танні павышэння якасці работы школьнайсістэмы – гэта справа дзяржаўнай важнасці”.

Прафілізацыя і спецыялізацыя, якія ўка-раняюцца ў школах раёна, даюць станоўчывынік. 70% выпускнікоў раёна паступілі ў ВНУ іССНУ. На абласных алімпіядах навучэнцызаваявалі 52 прызавыя месцы. Асаблівым пры-знаннем заслуг калектыву г імназіі з’яўляеццапрэмія спецыяльнага фонду Прэзідэнта РэспублікіБеларусь па сацыяльнай падтрымцы таленавітыхвучняў і студэнтаў. Раённы выканаўчы камітэт

плануе ў гэтым годзе ўмацаваць матэрыяльна-тэхнічную базу гэтай установы.

Не застаюцца без увагі ў пытаннях аб-сталявання і іншыя навучальныя ўстановы раёна.Толькі на падрыхтоўку 2004 /2005 навучальнагагода было затрачана 1 млрд. 318 мільёнаў рублёў.Набыта 12 кампутарных класаў і 11 персанальныхкампутараў. Для падвозу дзяцей закуплены 1аўтобус .

Вялікую ролю ў выхаванні маладога па-калення , захавання і прымнажэння традыцыйбеларускага народа іграе сфера культуры. Янаналічвае 75 установаў і ўключае клубы, бібліятэкі,дзіцячыя музычныя школы, школу мастацтваў,гістарычна-мастацкі музей, дом рамёстваў. Дляразвіцця творчых здольнасцяў насельніцтвапрацуюць 169 клубных фармаванняў з колькасцюўдзельнікаў больш 2000 чалавек.

У раёне стала традыцыйным правядзеннеаўтапрабегу, тэматычных вечароў і аганькоў даДня Перамог і, цыклу мерапрыемстваў да ДняНезалежнасці Рэспублікі Беларусь, Дня беларус-кага пісьменства і друку, святы мікрараёнаў,вёсак. Найбольш яркія мерапрыемствы , якіяпрайшлі ў 2004 годзе, гэта: раённая шоў-пра-грама “Вернісаж прыгажосці”, “Міс Лідчыны –2004”, раённае экалагічнае свята “Песні надНёманам”, раённыя “Дажынкі – 2004 “ і інш.

Актыўную гастрольную дзейнасць вядуць38 узорных і народных калектываў Лідскагараёна . 13 з іх прымалі ўдзел у рэспубліканскіхДажынках – 2004 у Ваўкавыску, удзел у фес-тывалі мастацтваў у Наваградку, прысвечаным960-годдзю горада.

Я ўпэўнены, што пастаўленыя задачы вампа сілах: трэба толькі паглядзець на сваю працузбоку і ўкласці ў яе часцінку свае душы.

Наш поспех залежыць ад узгодненыхдзеянняў, паўнаты адказнасці кожнага задаручаны ўчастак работы. Думаю, што сёння мыпачуем ад выступоўцаў прапановы па паляп-шэнні нашай працы.

Райвыканкам будзе ўсяляк падтрымлівацьтых, хто працуе з розумам, пастаянна праяўляевысокую арганізаванасць і дысцыпліну, дзе-лавітасць, клапоціцца пра людзей, стан іхздароўя, хто імкнецца стварыць новыя працоўныямесцы і палепшыць умовы працы.

2005 год павінен стаць яшчэ больш на-пружаным. Выжнейшая задача – выкананнепрагнозных паказчыкаў. Гэта справа гонарукожнага працаўніка Лідскага раёна , аднаго зсамых значных і буйных у краіне.

pawet.

net

Стар. 18 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Дзе сіняя рэчка нясе свае воды,Там сонца ўбачыў я першы раз,Над берагам тым я правёў столькі хвіляў,Што зараз без рэчкі маркочуся я.

Там кожны дзень - гэта скарб,На сёння адзіны мой скарб,Хоць час, як рэчка, як рэчка плыве,У мінулае зносячы дні.

У тыя дзяціныя дні думка вяртае мяне,У марах маіх тая рэчка жыве.Так моцна хацеў быць над берагам тым,Ды толькі ўспаміны хай далей плывуць.

Чэслаў Неман, 1969 г.

У сваіх думках Чэслаў Неман часта вяр-таўся дасваёй роднай вёскі, чыстай і празрыстай рэчкі, надберагам якой праляцела яго шчаслівае дзяцінства іназаўсёды засталося ў памяці. Любіў сваю радзімуюзямлю і з гонарам падкрэсліваў, што нарадзіўся ў краінаднёманскім.

Найменей вядомая старонка біяграфіі ЧэславаНемана – дзяцінства і маладосць, праведзеныя ў СтарыхВасілішках недалёка ад Ліды.

Нарадзіўся як Чэслаў Юліюш Выдрыцкі (пазнейузяў псеўданім “Неман” ад такой блізкай яму ракі) 16лютага 1939 года. Калі меў сем месяцаў, выбухнулавайна. Шмат суседзяў трапіла за Урал. Калі пачаласянямецкая акупа-цыя, бацька стаў збройнікам АК.Сястра Ядвіга насіла жаўнерам у лес кабуры, якія шыўбацька.

- Паселішча Старыя Васілішкі заснаваў быццамбы князь Васіль (трэба разумець Вой-шалк), які адзін зпершых на Літве прыняў хрысціянства, - гаварыўНеман, - на самай справе да канца ХІХ стагоддзя ў вёсцыстаяў драўляны касцёлік. Толькі потым, з міласці цараМікалая, было дазволена выбудаваць прыгожы, неага-тычны касцёл, які дастаяў да сёння.

Сярод простых, крытых саломай або гон-тай,драўляных хат дом Выдрыцкіх выдзяляўся, хутчэйнагадваў дворык, маёнтачак чым вяско-вую хату.

У сям’і ўсе былі музыкальныя. Бацька Чэславабыў наладчыкам фартэпіян, гадзінніка-вым майстрам,сястра грала на многіх інструмен-тах. Малы Чэсь яшчэледзь хадзіў, а ўжо залазіў на табурэтку і забаўляўся,ляпаючы па клавішах інструмента.

- Вайны не памятаю, акрамя аднаго ма-люнка,як сядзім з сястрой у акопах, калі ўцякалі немцы.Нягледзячы на розныя завіраванні, дзяцінства згадваю зсентыментам. Здарылася зашывацца ў грыбныя лясы,бушаваць па лугах, лавіць рыбу. Гэта быў рай на зямлі,- успамінаў Неман. – Усё змянілася пасля вайны. Упачатку 50-х гадоў памёр ксёндз, зачынілі касцёл, дзе я здзевяці гадоў спяваў у хоры. У школе, не глядзя-чы, штоапрача дзяцей настаўнікаў усе вучні былі палякамі, небыло нават размовы аб уроках польскай мовы. Прыехаў

у Польшчу, калі Гамул-ка (кіраўнік Польшчы ў той час)дамагаўся вяртання палякаў, якія аказаліся пасля вайныза мяжой, - гаварыў Неман. – Мне споўнілася 19 гадоў,і пагражаў прызыў у Савецкую Армію. Мы прыехалі ўБелагард, на вернутыя паморскія землі. Незадоўга паслягэтага бацька памёр, а я пайшоў у музычную школу ўГданьску.

Два гады хадзіў у клас фагота. Не шмат людзейведала, што Неман меў жонку з Васілішак, да ўспамінаўякой дабраўся карэспандэнт Пётр Адамовіч. Чэслаў быўстарэйшы за яе на два гады, спяваў у хоры і ўдзельнічаўу розных гуртках. Яна таксама. Гэта было першае школь-нае каханне. У 1957 годзе яны распісаліся.

Шмат маладых тады, карыстаючыся маг-чымасцю вырвацца з СССР, жанілася фіктыўна.

Іх саюз быў інакшым – Чэслаў выслаў ёй зПольшчы запрашэнне, і ўжо ў Польшчы яны ўзялікасцельны шлюб. У Гданьску Чэслаў шмат чымзаймаўся, працаваў нават докерам у порце. Падрабляўмаляваннем шыльдаў. Жонка пайш-ла на курсымедсясцёр, для тых, хто закончыў сярэднюю школу.Жыла ў інтарнаце на тэрыторыі Медычнай акадэміі.Мужчыны мелі доступ толькі ў прыёмны пакой.

Там і спатыкаліся. Нягледзячы на тое, што ў іх у1960 годзе нарадзілася дачка, дарогі іхнія пачаліразыходзіцца. Ён што раз больш тварыў і часцейвыступаў. Яна, маючы 20 гадоў, мусіла хутка станавіцца

ТАМ КОЖНЫ ДЗЕНЬ - ГЭТА СКАРБ17 студзеня - угодкі з дня смерці Чэслава Немана

Касцёл Святых апосталаў Пятра і Паўлаў Старых Васілішках, дзе ў касцельным хоры

спяваў Чэслаў Неман

pawet.

net

Стар. 19Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)дарослай, пачала працаваць. Яны ніколі разам не жылі,не стварылі сямейнага агменю. Магчыма, калі б былоінакш, іх саюз і вытрымаў бы. Магчыма іхняе каханнебыло занадта юнацкім, занадта недаспелым.

Фармальна яны разышліся ў другой палове 60-хгадоў. Дамовіліся, што не будзе пра яе гаварыць і, нават,называць яе імя. Таму яна да гэтага часу застаеццаананімнай. Жанчынай яго жыцця стала мадэль паніМалгажата. Закахаўся, і каханне іх было, як пярун зяснага неба. Быў выдатным бацькам, галавой сям’і,акружаным павагай жонкі і цудоўна выхаваных дачокНаталлі і Элеаноры, якія шанавалі ў ім бацьку, чалавека,а не толькі артыста.

Ніколі не пазбавіўся беларускага (красо-вага)акцэнту. Любілі яго той адзіны ў сваём родзе спеў, алешмат разоў быў высмеяны за свой спосаб маўлення.

У 60-80 – х гадах для адных быў кумірам,геніяльным музыкам і сімвалам бунту, для іншых –дзікім крыкуном, якога належыць неадкладна сагнацьса сцэны.

Для моладзі 60-х гадоў Неман быў духоў-нымправодыром. У квяцістай кашулі, паўка-жушку і зпаўтара кілаграмамі біжутэрыі, на-вешанай на грудзі,стаў абразом там-той эпохі. Неман паказваў, што можнажыць інакш, больш шчыра, больш натуральна і прытым больш ярка, больш прыгожа і больш весела. І наБога не наракаць. Быў адной з нямногіх вялікіх і са-праўдных зорак на польскай музычнай сцэне, можанават найвялікшай і адзінай сапраўднай.

Неман быў адным з найлепей вядомых польскіхартыстаў за мяжой. У 1963 годзе яго першая кампазіцыя“Ведаю, што не вернешся” мела вялікі поспех упарыжскай Алімпіі. Чарговым поспехам стаў твор “Ціты мяне яшчэ памятаеш?”, які ў снежні 1964 года зуласным тэкстам выка-нала Марлен Дзітрых.

Пераломным момантам у яго кар’еры быўвыступ з “Акварэлямі” на 5-м фестывалі ў Аполі ў 1967годзе. За песню “Дзіўны гэты свет” быў уганараваныспецыяльнай узнагародай Кіраў-нічага камітэту пасправах радыё і тэлебачання (спяваў песні на словыіншых паэтаў, але свой найслаўнейшы нумар “Дзіўныгэты свет” напісаў сам).

У сваіх творах выкарыстоўваў тэксты ЦыпрыянаКаміла Норвіда, Адама Асныка, Казіміра Пшэрвы –Тэтмаера, Лясмяна.

Колькі пакаленняў моладзі навучыў чы-таць,разумець і любіць паэзію.

- У дадатак да таго, што нарадзіўся ўперадваеннай Польшчы, на крэсах, ніколі не закончваўніякай польскай школы, - апавядаў Неман. – Маімлюбімым паэтам быў Лермантаў. Гэта было маёпадлеткавае зачараванне. Значна пазней прыйшлозацікаўленне філасофскай сферай паэзіі Герберта,Лясмяна, Славацкага. Узяў сабе да сэрца, што яз’яўляюся адным з многіх позніх унукаў Норвіда.

Неман не пайшоў у бок камерцыі, захапіла ягопесенная паэзія.

Меў інтуіцыю і густ. Божы дар дазваляў ямуўласную мову аповяду, калі ітэрпратаваў вельмі цяжкіярэфлексійныя вершы, якія можна заглушыць музыкай.Узнікалі творы такія пры-гожыя, як “Аднаго сэрца” ці“Кленчачы перад табой”.

У 60-х і 70-х гадах шматразова прызна-ваўсянайпапулярнайшым і найлепшым вака-лістам Польшчыў апытаннях музычных часо-пісаў “Zazz” і “Non Stop”.У 1974 годзе Неман быў адзначаны Залатым КрыжамЗаслугі. Атрымаў таксама ўзнагароду 1-й ступеніСтаршыні Савета Міністраў за творчыя дасягненні ўгаліне кам-пазіцыі і інтэрпрэтацыі. Тройка радыё ўгана-равала яго “Суперматэвушача”, узнагародай імяМатэвуша Свянціцкага за заслугі для культуры. У 1973г. Неман запісаў у ФРГ дыск (пласцінку) “Рускія песні”(“Russisihe Lieder”), у Польшчы, акрамя некалькіхпесень, датуль невядомых. Было гэта вяртанне да музыкімаладосці. Як згадваў Неман, у іх дома часта спявалірасейскія песні. Царкоўныя спевы ён ездзіў слухаць уцаркву ў аддаленай на 60 кіламетраў Гародні. У супраць-вагу да папулярнага ў там-тых гадах альбома з расёйскімрэпертуарам, які Іван Рэпраў выка-наваў лёгка, латва,прыемна і пад ногу”.

Чэслаў прапанаваў вялікае мастацтва. Выдаўцыне маглі паверыць, што адзін артыст мог выканаць усегаласы ў харавых партыях. Да канца 80-х гадоў Неманбраў удзел у многіх імпрэзах музычных і фестываляхбітловых, рока-вых і джазавых у Польшчы і па свеце.Даваў канцэрты і меў поспех між іншым у Францыі,Італіі, ГДР, ФРГ, Індыі і Злучаных Штатах.

Асобны раздзел у біяграфіі Немана скла-даюцьяго касцюмы, якія сам праектаваў. Насіў арыгінальнуюрасейскую кашулю з суровага палатна і ядвабу (шоўку)колеру охра, якую дастаў ад знаёмых з Крэсаў. Любіўяе, была прыгожа выгафтавана. Гэта было простаесцвярджэнне факту, што ён не хавае сваіх кара-нёў. Быўартыстам, які сфармаваўся. Яго кашулі, капелюшы былі

Чэслаў Неман

pawet.

net

Стар. 20 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)родам цвердзі, у якой ён стварыў уласнае асяроддзе, нетолькі на сцэне, а таксама ў прыватным жыцці. Ніколінельга было ўбачыць яго ў шэрым гарнітурыку.Заўсёды быў інакшы, каляровы, нештодзённы. Длягэтага патрэбна была нязменная адвага. Калі прафесарКазімір Рудзкі запытаў Немана, чаму ён апранаецца такдзіўна, той адказаў, што “касцюм хавае недаска-наласціцела, трэба адчуваць сябе ў ім камфортна” Ён меў голастакі фенаменальны, што крытыкі з-за браку аргументаўчапляліся за тое, што залішне калярова апранаецца.Насіў шкарпэткі рознага колеру. Тлумачыў гэта так:“Люблю спалучэнне блакітнага (нябескага) і чырвонага.Ці ёсць повад калярыстычны, а можна таксама і такі:“А чаму не?” Калі, здараецца, убіраюся сапраўдыэкстравагантна, і бываюць розныя каментары, тозвычайна адказваю: “А чаму не?” Калі гэта нікому нешкодзіць, а мне падаба-ецца...”.

Дзіўны быў кантраст – эксцэнтрычны выгляд іціхі, сціплы, уразлівы чалавек. Калі Неман перастаўпісаць баевікі, заняўся музыкай для фільмаў і тэатраў.Быў стваральнікам музыкі для спектакляў па Шэкспіру,Міцкевічу і Сла-вацкаму. Напісаў не толькі музыку да“Сям’і Ляснеўскіх” і вакальную партыю Хахла з “Вя-селля” Вайды, пісаў таксама музыку да фільма“Польская кроніка”, “Антычнасць”, “Пах зямлі”, дафільма “Рolonia Restituta”, пра паўстанні РэчыПаспалітай з попелу. Вайда гаварыў, што толькі Неман,і ніхто іншы, можа спець партыю Хахла ў экранізацыі“Вяселля” – з’яўленне Чэслава Немана ў “Вяселлі” якголас Хахла ёсць, не хвалюся, маёй задумай, хоцьмузыку да гэтага фільма скампанаваў Станіслаў Радван,- гаво-рыць Андрэй Вайда. – Гэта ён даў шанец, падчасвыканання разгарнуцца ў той дзіўнай песні ўсімтаемным адценням голасу Немана. Гэта дзіўнае іадзінае ў сваім родзе, але фільм “Вяселле” зросся ўжоназаўсёды з так заспяваным тэкстам: “Меў ты, хаме,залаты рог”. А голас Немана “нясецца па лесе....” і будзенесціся, пакуль той фільм будзе вяртацца да гледачоў.

У гісторыю ўвайшла фізічная сіла Немана.- Калі запісваліся на радыё, студыя ў якога

змяшчалася на другім паверсе, прывезлі ад Чэславаарган “Hammonda”, вялікую палісандра-вую скрынювагой 300 кілаграмаў, гаворыць Томаш Яскевіч. – Дасамага канца былі крутыя сходы, у пэўны момантарганы на павароце ўткуліся ў сцяну, заклінаваліся.Грузчыкі і музыкі прысталі, залітыя потам. Тадыпрыйшоў Чэсяк і развязаў праблему ўласнаручна –прыхіліўся да арганаў і пасунуў сам без вялікайпраблемы. У канцы павёў па нас жартаўлівым позіркам,як бы пытаючыся: “Што б вы без мяне рабілі?” Любіўмець прызнанне з поваду сваёй сілы, любіў ездзіць нааўтамабілі, быў вегатарыянцам. Займаўся экалагічныміпраблемамі, нецярпімасцю, грамад-скай няроўнасцю,цікавіў яго просты чалавек, жыццё згоднае з прыродай.

Чэслаў Неман не належаў ні да якой партыі, навату школе не быў ні піянерам, ні камсамольцам. ЧэслаўНеман шматкратна падкрэсліваў, што адчуваў сябе ўПольскай Народнай Рэспубліцы пераследаваным. Яксам казаў, вытрымаў толькі дзякуючы фанам. Палі-тычная пастава Немана была адназначнай ад самагапачатку. Ці ж не было выклікам узяцце таго, а не іншагапсеўданіма.

З часам Неман станавіўся ўсё больш замк-нёным. Недахоп адкрытасці ўзнікаў з-за таго, што ніколіне меў паразумення ні ў сваім строі, ні ў спосабеспеваў. Меў з той нагоды шмат прык-расці. Шторазбольш баяўся абману, што нехта хоча яго выкарыстаць,як у фільме “Удача”. Баяўся быць смешным, баяўсянешанцавання. З 90- х гадоў Чэслаў Неман радзейвыступаў, рэдка запісваўся на працы ва ўласнаймузычнай студыі. Адышоў ад рокавай музыкі ў кірункуэксперыментаў з выкарыстаннем электрафаніч-ныхінструментаў і сінтазатараў. Яго апошні дыск “З падхмары капелюша”, выпушчаны ў 2001 годзе атрымаўкрытычныя рэцэнзіі, з-за чаго спявак моцна перажываў.

Апрача музыкі Неман займаўся выяўлен-чыммастацтвам. Маляваў Чэслаў з дзяцінства, пазней ягомоцна зацікавіла кампутарная гра-фіка. У 2001 годзеНеман прызначыў частку сваіх прац на аўкцыён. Даходад акцыі быў прызна-чаны для Польскай гуманітарнайакцыі на куплю адукацыйных матэрыялаў для школ наЛітве. Не гледзячы на зачараванне інтарнэтам і кампу-тарамі, не хацеў ужываць электроннай пошты, доўгасупраціўляўся пакупцы сотавага тэле-фона.

Неман лічыў, што калі ты хочаш зрабіць нештадобрае, трэба гэта зрабіць самому. Сам зрабіў вокныдля дома і вітую лесвіцу. Але не меў часу ўсёдапільнаваць. Сам не мог парадзіць сабе з хваробай. Нехацеў ісці да лекара. Гаварыў, што хопіць яму льняногасем’я. Але не выстарчыла.

Чэслаў Неман памёр 17 студзеня 2004 года познімвечарам у Варшаве. Меў без аднаго месяца 65 гадоў.Быў пахаваны на варшаўскіх Паван-зках. У апошнююдарогу артыста праводзілі найбліжэйшыя родныя,сябры, прадстаўнікі ўладаў і фаны. Урну з парэшткаміНемана пахавалі ў катакомбах. Калі пачыналася паха-ванне, з ініцыятывы Радыётройкі на ўсіх радыё-станцыяхПольшчы загучала найбольш вядомая песня зрэпертуару Чэслава Немана “Дзіўны гэты свет”. Песнюможна было пачуць усюды: у крамах, на вакзале і ўтаксоўцы.

“Радзімы край Неман адведаў упершыню ў 70-хЧэслаў Неман

pawet.

net

Стар. 21Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)гадах. Убачыў спустошаны парк, запуш-чаны стаў, уякім купаўся, будучы дзіцём. Моцна з гэтага перажываўі ўжо ніколі не хацеў вярнуц-ца ў Васілішкі”, - гаварыўПавел Брадоўскі, га-лоўны рэдактар “Jazz Forum”(“Джаз-форум”). Суседзі з Васілішак успаміналі, штоНеман засняў на камеру дом, ваколіцы, але праз хвілінузнішчыў касету...

Ірэна Даўлашэвіч.

Кампутарная графіка. Работа Чэслава Немана.

Лідскі гурт “Красавякі” каля хаты ЧэславаНемана цераз дзень пасля смерці спевака

Пры адкрыцці мемарыяльнай дошкі ў памяцьЧэслава Немана ў касцёле ў Старых Васілішкахслова мае старшыня Таварыства польскайкультуры на Лідчыне Аляксандр Колышка

Лідзяне заўсёды лічылі Немана сваім. Надругі дзень пасля сперці Вялікага Артыста лідскігурт “Красавякі” адведаў родную хату ЧэславаНемана ў Старых Васілішках.

На ўгодкі смерці спевака 16 студзеня 2005года ў Лідзе ў вялікай зале Гарадскога домакультуры адбыўся канцэрт памяці ЧэславаНеманаз удзелам беларускіх і польскіх выканаўцаў, а 17студзеня ў касцёле ў Старых Васілішках з ініцыя-тывы Таварыства польскай культуры на Лідчынебыла адкрыта мемарыяльная дошка ў гонар нашагавялікага земляка.

pawet.

net

Стар. 22 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

1. “Распіска.Дазена гэта распіска загадчыку млына

Лупепіца ў тым, што ў яго забрана нямецкагазбожжа партызанскім аддзелам № 85670 уколькасці 40 пудоў.

30/ІХ-42 г.Камандзір пар. аддз. (подпіс)”.

2 .“Распіска.Дадзена Роўбе ў тым, што ўзята дваццаць

пудоў (20 п.) мукі.12/Х-42. Кам. ад. (подпіс, пячатка)”.

3. “ Падрыхтаваць 20 пудоў мукі і крупаўгаварыў мельніку Гурбаносу. Крупы ён пад-рыхтуе.

18/ХІ-42 г. Камандзір (подпіс, пячатка)”.На адваротным баку:“Дзесяць пудоў ячменю на крупы атрымана.20/ХІ – 1942 года (подпіс)”.

4. “Распіска.

Мною, камандзірам партызанскага ад-дзела Міронавым Дзмітрыем Васілевічам атры-мана з млына мукі ржаной 185 кгр. (сто восем-дзесят пяць кгр.) і крупаў ячменных 35 кгр.(трыццаць пяць кгр). Мука атрымана ад загад-чыка млына Лупеніца тав. Кучынскага МікалаяАляксандравіча.

Муку атрымаў кам. аддзела (подп іс)Міронаў. 7/І-43 года”.

5. “Распіска.Партызанскім аддз. узята 3.ІІ.1943 г. кг 320

ржаной мукі і 80 кг ячменю ад млына Лупеніцы.Аддз. № 2371 (подпіс)”.

6. “Даведка.Дадзена гэтая даведка заг млына хут.

Лупеніца т. Мікалаю Кучынскаму ў тым, штоўзята для партызанскага аддзела “Іскра” 130 кг.(сто трыдцаць) аржаной мукі”.

Кам. аддз.“Іскра” капіт. (подпіс, пячатка*)12.02.43”.

АДЗІН МЛЫН НА ВАЙНЕУ вайны шмат твараў.

Адзін з іх твар мельніка наакупаванай тэрыторыі. Штодзень і што ноч мельнік чуўадно кароткае слова: “Дай”.Днём немцы правозілі малоцьзбожжа, ноччу партызанызабіралі муку. І тыя, і тыямаглі застрэліць мельніка. І,здаралася, стралялі “за су-працоўніцтва”. Каб неяк аца-лець і апраўдацца, мельнікімусілі весці “бухгалтэрыю”.

У Лідскім гістарычна-мастацкім музеі захоўваеццападшыўка распісак і цыду-лак савецкіх партызан, якіябралі муку, крупы і інш. уКучынскага Мікалая Аляк-сандравіча, мельніка млынана хутары Лупеніца Лідскагараёна, а таксама ў гаспадарагэтага млына Роўбы АнтонаІгнатавіча.

Трэба меркаваць, штоў мельніка ці гаспадара былі яшчэ і распіскіпольскіх партызан, але яны па вядомых прычанахў музей не трапілі, бо савецкія ўлады “супрацоў-ніцтва” не даравалі б.

У падшыўцы захоўваюцца дакументы з30.09.42 г. па 9.09.43 г. Мы прыводзім іх, наколькігэта магчыма, паслядоўна, бо менавіта так яныствараюць цэльную карціну.

Каля рэшткаў бетоннага фундамента і плаціны колішняга млына ўЛупеніцы ў наш час выдатнае месца для купання.

Рэчка Дзітва ў раёне дачаў “Даржы”. Здымак 2005 года.

* Пячатка з пяціканцовай зоркай і сярпом з молатам у цэнтры ды надпісам “Комитет об’единенияпарт. отр.” па акружнасці была выразана партызанам аддзелу “Іскра” Слядковым ПятромЯкаўлевічам з падэшвы ў лютым 1943 года. Былі і іншыя пячаткі.

pawet.

net

Стар. 23Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

7. “Распіска.Дадзена гэтая распіска мельніку млына

Лупеніцы т. Кучынскаму Мікалаю А. у тым штоўзята хлеба 200 кіль (дзвесці кілаграмаў) аддзелам“Іскра”.

16/ІІ-43.Член партызан (подпіс, пячатка)”.

8. “Пасведчанне.Паважаны мельнік Роўба прашу выдаць

дадзенаму грамадзяніну для патрэб парты-занскага аддзелу 25 (дваццаць пяць) пудоў мукі...Выкананне загаду праверу сам.

Нач. штабу парт. аддз. “Іскра” (подпіс.пячатка)”.

На зваротным баку:23.02.43. Выдадзена 15 пудоў.27.02.43. Выдадзена 10 пудоў.

9. “Пасведчанне.Паважаны мельнік млына Лупеніца. Прашу

за 7 дзён падрыхтаваць 100 пудоў мукі з нямецкагакантынгенту для патрэб партызанскага аддзелу.3 мяшкі пытляванай мукі, астатнюю простагапамолу.

Выкананне гэтага загаду праверу сам.Нач. штабу (подпіс*, пячатка)”.На зваротным баку пазначана:“Атрымана 13.ІІІ.43 сто семдзесят пяць

(175) кг.Выдадзена 14.ІІІ.43 васемнаццаць пудоў.Выдадзена 20.ІІІ. адзінаццаць пудоўВыдадзена 22.ІІІ. пятнаццаць пудоўАтрымана 30.ІІІ. сорок тры і ½ пудоў (695

кг .)”.

10. Распіска.Дадзена мельніку Лупеніцы ў тым, што для

патрэбаў партызанскага аддзелу імя Варашылаваўзята ржаной мукі вагой у сто кілаграмаў.

19.3. 1943 год.Кам. звязу мал. л-т. (подпіс)”.

11. “Паважаны мельнік Лупеніцы!Нашы таварышы нядаўна замаўлялі 100

пудоў мукі. Вы далі тры мяшкі. Прашу неадкладна

даць дваццаць пудоў жытняй мукі і пераслаць зграмадзянамі, якія перададуць гэтую запіску”.

На зваротным баку напісана:“Выдадзена 200 пудоў 20/ІІІ. 43”

12. “Распіска.Узята ад млына Лупеніца партызанамі з

аддзелу “Іскра” партызанамі К.Ш.М. грошай усуме 1000 (тысячу) рублёў.

Нам. кам. звяз. (подпіс).10/ІV-41 г (так напісана. Трэба разумець 43

г .)” .

13. “З млына “Лупеніца” ўзята мною мукінытляванай 50 кг, хлебнай 85 кг. для аддзелу.

Пам. нач. штабу (подпіс) 14/ІV-43 г.”

14. “Распіска.Дадзена гэтым заг. млына ў тым, каб было

заплачана тав . Ашмяну ў колькасці 10 пудоўзбожжа за час з 16/ІV-43 па 30/ІV-43. Да гэтага(подпіс, пячатка)”.

15. “Пасведчанне.Прашу млын Лупеніцы выдаць 8 пудоў

ржаной мукі і 2 пуды пшанічнай, разам дзесяць.Муку выдаць гэтым людзям, якія прадставілі нашапасведчанне.

Нам камандзіра (пячатка) 19-ІV-1943 г”.

16. “Тав. бацька!Абавязкова выдаць 15 пудоў аржаной мукі

і 20 пудоў пытляванай, прытым 5 пудоў ячменныхкрупаў тав. Максімовічу, выдаць як можна хутчэй.

(пячатка )Кам. аддз. Матрос**.4/V-43”.

17. “Даведка.Таварыш Роўба прашу вас выдаць парты-

занскаму аддзелу “Іскра” Ленінскай брыгады 100кг мукі ржаной неадкладна.

Дня 18/V-1943 г. (подпіс).Пячаткі няма, прашу даць на рукі.Падарожную назад”На адваротным баку пазначана:“Падарожная на 3-х чалавек аддзелу “Іскра”.5.V.43. Подпіс Н. А. Коннаў.Выдадзена гр. Говару К. ... 80 кг.”

18.”11/V-43. Тав...прашу даць...1 цэнтнер мукі і 6 пудоў з-за таго што ён

пацярпеў ад немцаў .... . Узята ў яго ... нават ікарову, няма чаго есці дзецям...”

19.“Прашу не адмовіць у маёй просьбе івыручыць чалавека ад галоднай смерці, за што і длявас будзе больш фіктыўнасці надзеі (подпіс)Марозаў М.І. 11/V-43 г.”.

20. “12/V. Узята больш 50 кг пытл. мукі”.* Броварны.** Матрос - камандзір аддзелу “Балтыец” Пралыгін Іван Аляксандравіч.

pawet.

net

Стар. 24 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

21. “Мельніку ў Лупеніцу.Прашу змалоць жыта 6 мяшкоў, ячменю 2

мяшкі без чаргі і бясплатна.16/V-43 года.Кам. аддз. (подпіс. пячатка)”.

22. “ Млын Лупеніца.Дадатковая запіска.Замоўленая мука Вам і здадзеныя мяшкі на

муку без падацеля запіскі Вам нікому не выдаваць.Нам. кам. аддзелу (подпіс).17/V-43. (пячатка)”.

23. “Даведка.Дадзена тав. Патапаву атрымаць з млына

Лупеніцы 200 кг мукі.Прашу выдаць 200 кг мукі, выканаць загад.Кам. аддзелу (подпіс, пячатка).18 траўня, 43 год”.

24. “Распіска.Атрымана з млына Лупеніца сто дваццаць

пяць (125) кілаграмаў аржаной мукі: 24/V-43.Аддзел ім. “В”.

25. “Распіска.Дадзена тав . Кучынскаму Мікалаю Аляк-

сандравічу заг. млына Лупеніца ў тым, што ад ягоўзята 250 кг. (дзвесці пяцьдзесят) кілаграмаў мукідля патрэбаў н-ка партызанскага аддзела імяВарашылава.

Нам. н-ка (подпіс)”.

26. “Прашу выдаць мукі жытняй 20 пуд.(дваццаць пуд.) для патрэбаў партызанскагааддзелу.

Старшына аддзелу Галаўчук (пячатка)”.

27. “Пан Мельнік млына Лупеніцы! Выдаць80 (восемдзесят) пудоў мукі за кошт нямецкагакантынгенту. У выпадку невыканання вышэйуказанага загаду караецеся па закону ваеннагачасу.

Камісар “Іскры” (подпіс*, пячатка)”.

28. “Распіска.Прашу выдаць з млына Лупеніцы 10 пудоў

(дзесяць п.) мукі жытняй. Выдаць таму гр-ну, якіпрад’явіць гэтую распіску.

Кам. звязу (подпіс, пячатка)”.

29. “Прашу выдаць 5 пудоў мукі (пяцьпудоў) для партызанскага аддзелу “Іскра”.

Нам. камісара (подпіс**, пячатка)”.

30. “Даведка.На млын Лупеніцы. Таварыш Мельнік,

прашу змалоць партызанам жыта 1 мяш, пшаніцы1 мяш., пытляванай мукі 2 мяшкі зрабіць на крупы.

Да гэтага(пячатка, подпіс)”.

31. “Мельнік Лупеніцы!Змалоць для патрэбаў партызанскага ад-

дзелу 8 мяшкоў жыта. Выкананне загаду будзеправерана.

Нач штабу аддзелу (подпіс, пячатка)”.

32. “Тав. мельнік і эканом!!!Прашу перадаць муку ў колькасці 30-ці

пудоў падацелю гэтай запіскі. Паквітаванне яперашлю ці сам прывязу некалькі пазней. Ула-дальнік гэтай запіскі абавязаны так, як і Вы,даставіць мне муку не пазней, як у суботу. Пасляўсяго гэтага я буду мець з Вамі буйную размову.Ясна?!

3/VІ-43 г.Камандзір аддзелу “Балтыец” Матрос”.

33. “Квіт № 304/6.Выдадзена кіраўніку Лупеніцкага млына ў

тым, што мною камандзірам аддзелу ўзята дляпатрэбаў аддзелу з млына трыццаць (30) пудоўмукі простага памолу, дзесяць пудоў (10) мукі з-пад вальца і дзесяць (10) пудоў ячменных крупаў12/VІ-43.

Кам аддз (подпіс) /Матрос/(пячатка )”.

34. “Kwi t № 78Млын Лупеніца. Дастаўленыя на ваш млын

пшаніцы 2 мяшкі (два), жыта 4 мяшкі (чатыры)спытляваць і перадаць для патрэб партызан безусякай чаргі.

* Зямскоў.** Карых.

pawet.

net

Стар. 25Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Камандзір аддз. лейтэнант (пячатка).25/VІ-43.Podpis Koннаў”На зваротным баку пазначана:“Зроблена 24/VІ-43 г.”.

35. “Тав. Мельніку мл. Лупеніца.Прашу вас уручыцелю гэтай запіскі выдаць

збожжа ці мукі 10 пудоў (дзесяць).За нач. штабу “Іскра” (подпіс)”.

36. “Распіска.Прашу млын Лупеніца даць не менш 2 літраў

гарэлкі цераз гэтую дзяўчыну, якую мы высылаем.Дня 31. 1943 года (подпіс, пячатка)”.

37. “Дадзена гаспадару млына Роўба АнтонуІгнат. у тым, што ў яго ўзята партызанамі 200кг. жыта, 45 кг. мукі, 15 кг. сала, 16 кг. гароху, 1пара савецкіх ботаў, 2 булкі хлеба, 500 руб. грошай(пяцьсот рублёў), 1 кола.

Кам. аддзелу л-т (подпіс) 18/VІІ”

38. Пасведчанне.Паважаны мельнік млына Лупеніцы! Прашу

Вас змалоць для патрэбаў партызанскага аддзелу400 (чатырыста) кілаграмаў жыта. Ашатравацьі змалоць 70 (семдзесят) кілаграмаў пшаніцы.

Выкананне гэтага загаду праверу сам.За работу не браць.Нач. штабу аддзелу (подпіс*, пячатка)”.

39. “Паважаны мельнік Лупеніцы!.Падрыхтуйце нам 100 пудоў мукі. Тэрмін 10

сутак.Усю муку пераправіце ў Дакудава з цы-

вільнымі людзьмі, якія будуць мець ад мяне па-сведчанне.

Калі сумееце прышліце некалькі пудоў белаймукі для хворых.

Прашу Вас найхутчэй даставіць нам муку.Нашыя адносіны да гэтага часу былі самыя

найлепшыя. Думаю, Вашая ўвага да нас будзетакой жа.

Асноўнае не скупіцеся. Калі вы патрыётсваёй дзяржавы, то і самі павінны разумець.

З прывітаннем да Вас нач. штабу (под-піс**)”.

40. “Паважаны мельнік.Як Вам вядома, Вы павінны нам дапамагаць

чым можаце, і таму прашу ў Вас наступнае. З-затаго, што ў нас свае справы, і не заўсёды нашытаварышы могуць самі пад’ехаць да Вас, па-гэтаму

прашу Вас тых людзей, якіх мы пасылаем малоцьда Вас, мяліце не спрачаючыся, і прозвішчаў непытайцеся, яны Вам не патрэбныя.

Акрамя таго хадайнічайце перад нямецкіміўладамі пра тое , каб больш 10% за памол зграмадзян не браць.

Тое, што мы прысылаем малоць ці рабіцькрупы для нас, за работу не браць ні кілаграма.

Яшчэ прашу Вас, ці можаце вы на сваіммлыне зрабіць крупы з аўсу.

Прашу напішыце некалькі слоў і прышліце згэтым грамадзянінам. Калі Вас хто крыўдзіць,таксама напішыце

Нач. штабу аддзелу (подпіс***)”.

41. “Паважаны мельнік Луненіцы. ПрашуВас ашатраваць, змалоць і зрабіць крупы дляпартызанскага аддзелу 750 (семсот пяцьдзесят)кілаграмаў.

Акрамя таго прашу прыслаць з гэтыміграмадзянамі пшанічнай мукі для хворых некалькіпудоў.

Выкананне гэтага загаду праверу сам.Нач. штабу партызанскага аддзелу (под-

піс****, пячатка)”.

42. “Даведка.Дадзена кіраўніку і мельніку Лупеніцкага

млына ад аддзелу “Балтыец”,Забараняю выдаваць муку і крупы пар-

тызанам, якія не маюць фармальнага дакументаад камандавання аддзелаў, які павінен быць зтрыма подпісамі: камандзіра, камісара і нач.штабу, каб пазбегнуць разбазарвання не папрызначэнні

Кам. аддзелу л-т (подпіс*****).Камісар аддзелу ст. п-к (подпіс******).Нач. штабу л-т (подпіс*******, пячат-

ка)”.

43. “Дзядзя Коля!Прашу адпусціць, колькі можна, мукі пыт-

ляванай і ячменных крупаў. Акрамя гэтага, пра-пускайце збожжа пад памол.

Ваш (подпіс).4/ІХ – 43 г.”.

44. “Падарожная.Дадзена гэта групе партызанаў п/а “Іск-

ра”, якія накіроўваюцца на баявое заданне начыгунку “Ліда – Баранавічы”, у раён Ліды.

Старшы групы кам. аддзял. Кублоў Д. з 4-мя партызанамі. Тэрмін вяртання ім да 31/VІІІ.43.

Палітрук, кам. роты23/VІІІ-43 г. (пячатка) л-т (пячатка)”.На зваротным баку:“Тав . загадчык млына Лупеніцы.Просім выдаць 5 пудоў жытняй мукі, і 8 кг.

пшанічнай, і 5 літраў самагонкі на 3 гадзіны дняпа Маскве групе партызан.

(подпіс********) 9/ІХ-43 года”.Матэрыял падрыхтаваў да друку

Станіслаў Суднік.

* Броварны.** Броварны.*** Броварны.**** Броварны.***** Пралыгін.****** Пянькоўскі.******* Броварны.******** Сцепаненка.

pawet.

net

Стар. 26 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Петрашкевіч (Кункіна) Сафія Паўлаўнанарадзілася 2 красавіка 1927 года ў г. Менску ўшматдзетнай яўрэйскай сям’і. Бацька, КункінЗалмат, начальнік аховы лямцавай фабрыкі, маціГеся – хатняя гаспадыня. Да пачатку вайны Соняскончыла 8 класаў, удзельнічала ў мастацкайсамадзейнасці, вельмі любіла танцы, спазнала іпершыя сардэчныя таямніцы.

І ... вайна. На мірны Менск пасыпалісясотні бомб. Самалёты з чорнымі крыжамі наводзіліжах на менчукоў. За 2-3 дні горад ператварыўсяў руіны . Жыццё перамянілася ў страхоцце , удоўгую чорную ноч. Ніхто не сумняваўся, што“перамога будзе за намі”. Але за які кошт? Хаця,як спяваецца ў песні “мы за цаной не пастаім”.Яшчэ б! “Чарвоная Армія за ўсіх мацней!”, аледзе ж вы, чырвоныя сокалы, якія спявалі: “Любімыгорад можа спаць спакойна”. Чаму так нас рас-стрэльваюць з прыземнага палёту?” – такія думкінаведвалі юную свядомасць.

На другі дзень вайны да дома , дзе жылаСоня , пад’ехала грузавая машына, каб вывезцііх на ўсход. “Вы што? Звар’яцелі? Куды ехаць? Аяк жа фабрыка?” - сказаў бацька . А суседзіпагрузіліся і паехалі, і да гэтага часу жывыя.

28 чэрвеня 1941 года фашысцкія войскіўвайшлі ў Менск. А 19 ліпеня ў горадзе з’явіласяаб ’ява , што ў Менску ствараецца гета, у якімбудуць жыць толькі яўрэі. І там, у гета, 14-гадовыядзяўчынка стала адзінай карміцелькай сям’ і.“Тата ў шэсць раніцы выходзіў са мной, падымаўкалючы дрот, калі паліцай адходзіў у другі бок, ія, як мышка, праслізвала пад дрот. Тата, праўда,за мяне вельмі баяўся. Заўсёды гаварыў: “Дачуш-ка, а можа, не трэба? Можа, пераб’ёмся. Будзьасцярожнай. Будзь разумненькай.”

І Соня займалася абменам хатніх рэчаў напрадукты. “Ручная швейная машынка ішла запаўбулкі хлеба. Ровар – за літр малака”.

У адну з такіх вылазак Соня сустрэласупрацоўніцу сваёй старэйшай сястры : “Ты,Соня, мяне не бойся. Я цябе не выдам. Слухай ізапамінай. Ты на яўрэйку не падобная. Едзь увёску да майго дзядзі. Жыве ён недалёка адМенска. Пяшком дойдзеш. Прозвішча яго Петра-шкевіч, завуць Павел. Ён ужо стары, жыве адзін.Вось і будзеш накшталт яго дачкі дапамагаць ямупа гаспадарцы. І ты станеш Петрашкевіч СафіяПаўлаў на . . .”

У вёску дзяўчынка не паехала. Але про-звішча і імя па бацьку запомніла. Аднойчы ёймоцна пашанцавала – абмяняла ручную швей-ную машынку на 2 кг. мукі . Мама радавалася.Напякла піражкоў... але не ўдалося сямі’і пача-ставацца гэтай смакатой . Калону яўрэяў падбрэх сабак павялі. І стала на вуліцы ціха-ціха,

толькі па бруку гуляла пазёмка... У першым жаяўрэйскім пагроме загінулі маці і бацька Соні.

Бацькоў павялі , а дзяўчынкі – сёстрыпрацягвалі жыць у гета.

Голад пагнаў сясцёр на працу ў в. Бараў-ляны да гаспадара. Добрая, ласкавая , не пагадах разумная Сонечка прышлася па душыгаспадару. І ён узяў яе да сябе ў дом у якасціпрыслугі, і нават “даў мне ў поўнае распара-джэнне ключы ад каморы. Я адчыніла і ахнула.Божа мой! Чаго там толькі не было! Вочы мае ніколіне бачылі столькі смакоцця...” Дзяўчынка пада-балася не толькі гаспадару, але і ўсім шматлікімяго гасцям , сярод якіх быў і “шэф камбінатабытавага абслугоўвання” з нейкага горадаЗаходняй Беларусі. Ён хваліўся, што ў яго быўшвейны, шавецкі і лакафарбавы цэх, майстрыгадзіннікавых спраў. І працавалі ў яго, у асноў-ным, яўрэі з гета. Звалі фабрыканта Рапальер. Угасцях у гаспадара быў і пракурор, які дапамог“дзяўчынцы з дзетдома, што не ведае сваіхбацькоў”, зрабіць пашпарт – аўсвайс.

Але дабрата характару зрабіла дрэннуюпаслугу дзяўчынцы – за дапамогу яўрэям гаспа-дар жорстка зб іў яе і прыгразіў адпраўкай уГерманію.

ЛІДСКІ ЛЁС САФІІ ПЕТРАШКЕВІЧ(Паводле кнігі Я. Мазо “А на тым беразе... Рэчка жыцця”,

выд. “Мінеаполіс”, ЗША, 2003.)

Ветэран вайны Сафія Петрашкевіч

pawet.

net

Стар. 27Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Яна дабралася да чыгуначнага вакзала,

села ў таварны цягнік, першы, які трапіўся, іпаехала ў нікуды.

У дарозе разгаварылася з спадарожніцай.- Вы куды едзеце – спытала Соня.- У Ліду.- Ой , і мне туды трэба значыць, спада-

рожніцы. Будзем знаёмыя, мяне завуць Сафія...Прыехалі ў Ліду. На вакзале разышліся.

“Людзі некуды спяшаюцца, у кожнага сваёжыццё, свае клопаты . Спынілася каля разва-лінаў нейкага замка. Цямнее хутка”.

Не знайшоўшы ў горадзе неіснаваўшай“цёці” дзяўчынка прайшла па кватэру сваёйспадарожніцы. Павячэрала і ці то ад стомы, ці тоад перажыванняў апошніх дзён, адразу заснула,як толькі прыхіліла галаву да падушкі.

“На другі дзень з самай раніцы я пайшлахадзіць па горадзе, чытаць аб’явы аб прыёме напрацу. У горадзе мне адразу кінулася ў вочывельмі шмат нямецкіх вайскоўцаў. Яны стаялі наўсіх вуліцах, групамі і ў адзіночку. Гучнасмяяліся, чапляліся да дзяўчат, гралі на губныхгармоніках. Салдаты і афіцэры запаланілі ўсеневялікія крамы, рэстараны, кінатэатры. Адчу-валі сябе тут гаспадарамі.

З агня ды ў палымя! Але што рабіць? Кудыўцякаць? А галоўнае – навошта? Каб жыць! Камупатрэбна маё жыццё? Хто мяне чакае?”

У такім мурашніку аказалася 15-ці гадо-вая яўрэйка Кункіна Соня. Божа , дапамажывыжыць! У гэтага ж дзіцяці тут нікога няма, нямаз кім пагаварыць, параіцца. Больш за тое,разгаварыўшыся са сваёй гаспадыняй , Соняпераканалася, што яе гаспадыня лютай няна-вісцю ненавідзіць яўрэяў. Слухаючы яе, дзяўчын-ка не магла нават заступіцца за свой беднынарод. “А як хочацца схапіць яе за тлустае горлаі задушыць”. Але выйсця няма, хоць у пятлю лезь.

Аднойчы ў пошуках працы дзяўчынканаткнулася на свайго старога знаёмага- пра-мыслоўца Рапальера, якому яна вельмі спа-дабалася яшчэ ў Бараўлянах. Ён пасадзіў Сонюў сваю лакіраваную брычку. “Я толькі бачыла,як бабкі, якія капаліся ў агародчыках, махалі мнеўслед кулакамі. Да мяне даносілася іх лаянка:“Сучка , нямецкая падсцілка! Нашто табе гэтыстары хрыч! Кнораз паганы!” Іх крыкі палілі маёсэрца. Але што я магла ім адказаць?” Рапальерузяў яе на працу ў канцылярыю майстэрні, даўталоны ў сталоўку, даў жыллё ў невялікімдвухпавярховым мураваным доме, на першымпаверсе якога размяшчалася салдацкая казарма.“Выйшла я на балкончык. Зусім побач, метраўцераз 300 праходзіць чыгунка. Міма з грукатампранёсся таварны цягнік з танкамі пад брызен-тавымі чахламі. Справа ад мяне раскінуласярынкавая плошча ...

Есці хочацца. Успомніла пра талоны, якіядаў мне мой новы заступнік , і пайшла шукацьсталоўку”

Наведванне гэтай сталоўкі перавярнула

жыццё дзяўчынкі. Засталом да яе пады-шоў высокі стройныбрунет і загаварыў.Але Соні не хацеласяўступаць у размову знезнаёмым чалаве-кам , яна вырашылатрымацца ад яго па-далей і пайшла шу-каць сваю новуюпрацу. Пазнаёміласяса сваёй супрацоўні-цай , убачыла цэх,дзе працуюць муж-чыны-шаўцы і жан-чыны-швачкі, усе яў-рэі з гета.

Вечарам у ста-лоўцы за вячэрай даСоні зноў падсеў той хлопец, афіцыянтка назвалаяго Максімам. Зноў спроба завесці размову. Соняпрамаўчала. Пасля вячэры новы сусед па сталоў-цы прапанаваў Соні пайсці на танцы. Паслянекаторых роздумаў Соня зразумела, што ён яеправярае. Толькі па чыім заданні? Усё гэтаканешне , не проста. “Будзь, што будзе. На“кручок” не траплю”...

У клубе непрыкметны мужчына гадоў 35граў добра, задушэўна, і сам сабе падпяваў: “Умяне ёсць сэрца, а ў сэрца – песня, а ў песні –тайна...”. Пасля танцаў новы знаёмы праводзіцьСоню дадому, распавядае пра сябе, што да вайныён вучыўся ў Маскоўскім палітэхнічным інстыту-це, быў на трэцім курсе, калі пачалася вайна. Калінемцы падышлі пад Маскву, пайшоў у апал-чэнцы. Разумеў – вайна прайграная. Не сёння,дык заўтра Маскву здадуць . “Няпраўда! –вырвалася ў мяне. - Масква заўсёды была і заста-нецца Масквой. Яе нават Напалеон не змог

перамагчы?” І тут яспахапілася , наво-шта і каму я гэтагавару? Але ён тутжа заўважыў:

- ДарагаяСоня, Вы забылі, зкім размаўляеце.Запомніце – лепшмаўчаць . Гэта бу-дзе карысней дляўсіх.” Далей ёнпрацягвае сваю“легенду”, як выра-шыла Соня, - шпі-таль, канцлагер,Германія. І вось,прашу любіць і ша-наваць – гэбітс-югендфюрар (па-мочнік гэбітскамі-сара па справах

Соня Петрашкевіч у часвайны

Максім і Соня

pawet.

net

Стар. 28 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)моладзі).

“Хто ён такі Максім? Ці можна яму ве-рыць?” Думкі адна за другой мільгалі ў маладойгалоўцы дзяўчынкі. “Я адна на ўсём белым свеце– няма з кім параіцца”.

“Дзіўныя адносіны складваюцца ў мяне напрацы з яўрэямі, якія працавалі ў нас. Жыццё мянене вучыць. Я забылася, што здарылася ў мяне ўБараўлянах. Я дапамагала вязням гета, як маглаі чым магла.” У нядзелю Соня пайшла на рынак,дзе яе ўвагу прыцягнуў разбітны мужычок,круглатвары, чырвонашчокі, які сядзеў на возе іпрадаваў бульбу. “Тады я не ведаў, што за мнойбыў устаноўлены таемны нагляд. Да яго падхо-дзілі не толькі пакупнікі, але і нейкія людзі ўкапелюшах”.

На трэці дзеньда Соні ў сталоўцыпадышоў Максім.“Пайшлі са мной , -сказаў ён. Узяў Со-ню за руку і, як дзіця,павёў міма будын-каў гэбітскамісары-яту. Увайшлі ў доўгібарак, дзе адбылосязнаёмства з кіраў-ніком падпольнайарганізацыі пры гэ-бітскамісарыяце Ма-ркам Мікалаенкам.

- Не бойся нас.Мы твае сябры, –сказаў ён.

Так Соня бы-ла ўцягнута ў пад-польную работу. О,Божа! З кім падзяліцца, параіцца? У яе маленькайгалоўцы ўсё гэта не памяшчалася. Ні сябровак,ні сяброў у яе тут няма . Можа, ёй рыхтуюцьпастку. Яна была як трэска ў бурным морыжарсцяў.

Неўзабаве адбыўся канспіратыўны сход,на якім прысутнічала пяць мужчын і Соня. МаркМікалаенка расказаў, што сустракаўся з ПятромВасільевічам Жукавым і распавёў яму пра жадан-не членаў нашай групы дзейнічаць так, якпажадае кіраўніцтва партызанскай брыгады.Жукаў адказаў, што для цэнтральнага штабусамае галоўнае зараз – дакладны рух па чы-гунцы .

У наступную нядзелю Соня пайшла нарынак. Да яе падышоў чалавек, які бойкапрадаваў бульбу ў мінулую нядзелю, павітаўся.Соня насцяражылася. “Я ведаю ўсё і ўсіх, прафесіятакая. І ты ведай, наш малады сябар, памятай.Мы сяброў у бядзе не пакідаем. Дзяўчынка, у насда цябе велізарная просьба. З твайго балкончыкадобра відна чыгунка... пастарайся запомніць.Пра ўсё раскажаш Максіму”.

Соня ўсё выканала. Пры гэтым пранікласяпавагай да Максіма. Так у працы прайшло тры

месяцы. Аднойчы ў канцылярыі зазваніў тэлефон,супрацоўніцы якраз не было. Соня зняла слу-хаўку. Мужчынскі голас спытаў:

- Дзе Рапальер?”Дзяўчына, не ведаючы, з кім размаўляе,

наіўна адказала, што Рапальер пайшоў у туалет(у яго сапраўды ў гэты час былі праблемы састраўнікам) . А гэта быў намгэбітскамісараДрэксель. Такі адказ абурыў Дрэкселя.

- Гнаць яе ў тры шыі!Напарніца шапнула:- Соня, уцякай . Заўтра цябе адправяць у

Германію....Дзяўчынцы шкада было пакідаць гэтае

месца, тут да яе няблага адносіліся. Расказала праўсё Максіму. Даведаўшыся, што Соня добра ведаенямецкую мову, сябры знайшлі ёй новае месцапрацы – телефаністкі на гарадской тэлефоннайстанцыі.

- Слухай і запамінай”, - ціха сказаў Марк.Так пачалася новая старонка ў нялёгкім

лёсе маладой дзяўчынкі.Працуючы на тэлефоннай станцыі , душу

ні перад кім не адкрывала. Збірала звесткі пра рухпа чыгунцы, паведамляла Максіму. Пазнаёмі-лася з Нінай Кавалёвай.

Ніна Кавалёва пе-рад вайной закончыла 4курсы Маскоўскага геа-дэзічнага інстытута.Студэнтаў 4 і 5 курсаўпаслалі ў камандзіроўкуна дзяржаўную мяжуСССР і Германіі з задан-нем адшукаць вадасток іспусціць ваду з масівубалотаў, размешчаныхпаблізу ад праектаваныхаэрадромаў . Пачаласявайна. Ніна не маглавыехаць і ўладкаваласяў Менску чарцёжніцай ва ўправе чыгунакБеларусі. Успамінае Я. Д. Гапееў: “Уклад пар-тызанкі Ніны Кавалёвай у нашую перамогуцяжка ацаніць. Яна была нашымі мазгамі.Непасрэднага ўдзелу ў баявых аперацыях непрымала. Мы яе бераглі ... усе нашыя поспехіможна і трэба аднесці за кошт яе тапаграфічныхкартаў Лідскага раёна, якія яна сумела прывезці,але гэты непараўнальна з тым, што зрабіла длянас партызанка Ніна Кавалёва”.

Цераз Люцыю Крыжаноўскую, лекарапаліклінікі Соня даставала медыкаменты , якіябылі вельмі патрэбныя аддзелу. Вельмі цёпла, па-мацярынску Люцыя Крыжаноўская адносілася даСоні. Сяды-тады была строгая: “Ніякіх лекаў умяне няма. Не прасі!” Соня ўспамінае: “Нягле-дзячы на строгасць, я заўважыла ў яе вачах дамяне нейкую пяшчоту, быццам мама ці старэйшаясястра. Яна заўсёды старалася пачаставаць мянечым-небудзь смачненькім , яна ведала , што ясірата, і мне патрэбна цёплае слова. Аднойчы,

Ніна Кавалёва

Марк Мікалаека - кіраўнікпадпольнай арганізацыі

пры Лідскімгэбітскамісарыяце

pawet.

net

Стар. 29Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)адважыўшыся, я папрасіла ў яе ампулу з ядам:

- Я хаджу па вастрыі брытвы. Вішу нанітачцы , якая вось вось можа абарвацца. Калітраплю ў рукі немцаў, яны будуць мучыць.Дапамажыце! Дайце ампулку.

- Не, не дам, - сказала Люцыя. – Ты мала-дая, павінна жыць. Ёсць у мяне адна ампулка –падрыхтавала для сябе.

Аднак, падумаўшы, паставіла крэслаперад абразом. Дастала адтуль пачак з-падзапалак ,

- Вазьмі, каб не мучыцца. З гэтай ампулай у роце Соня хадзіла на ўсе

заданні .Цераз пару дзён Люцыю Крыжаноўскую

павесілі. Не стала сталяра Рамана Астрэйкі, якічаставаў Соню цукерачнай траскою. Няма іСцяпана Чуракова, які так душэўна спяваў: “Умяне ёсць таямніца...” восем сутак яны віселі дляўстрашэння.

І вось скрушная навіна – 17 снежня 1943года арыштаваны Марк Мікалаенка – прапаган-дыст гэбітскамісарыяту, ён жа кіраўнік пад-польнай арганізацыі ў гэбітскамісарыяце, якомунемцы бязмежна давяралі і на якога ўскладвалівялікія надзеі . Пасля гэтага арышту астатніячлены падпольнай арганізацыі пры гэбітска-місарыяце пайшлі ў партызанскі аддзел. Давялосяі Соні пакінуць наседжанае месца і пайсці ў лес,да партызанаў.

І з гэтага часу Сафія Петрашкевіч стано-віцца ўжо не падпольшчыцай , а агентурнайвыведніцай . Пачалося поўнае смяртэльнайнебяспекі партызанскае жыццё ў аддзеле “ЗаСавецкую Беларусь” брыгады імя Кірава. Аддзелдыслакаваўся ў в. Крывічы. Соня жыла ў сям’іБуякоў Аляксандра Гаўрылавіча і Марыі Вікен-цеўны, якія ўсім сэрцам прыкіпелі да маладзень-кай дзяўчынкі, выхадзілі яе, калі, здавалася, штоў маладзенькім целе згасла жыццё.

У агентурнай выведцы аддзелу было 5чалавек, камандзірам яе быў С . Нягрэй . Яшчэпрацуючы ў гэбстскамісарыяце С. Нягрэй вёўзапісы ў дзённіку, хаця выдатна разумеў, шторабіць гэтага нельга. Перад арыштам М. Міка-лаенкі С. Нягрэй, прадбачачы магчымую небяс-пеку, знішчаць дзённік не захацеў і вырашыўсхаваць яго ў ламаччы ў падвале інтарната, уякім жыў. А калі тэрмінова пакідаў горад, усуматосе забыў пра дзённік. Прыбыўшы ў аддзел,пачаў ламаць галаву над тым, як яго вярнуць.Пайсці самому абазначала проста ісці ў пашчуворагу. Каго паслаць на гэтую рызыкоўнуюаперацыю? Пасля непрацяглых роздумаў выбарлёг на разумную, смелую, рызыкоўную СонюПетрашкевіч. Як быццам Соню ў горадзе неведалі . Да гэтага С. Нягрэй быў ужо строгапапярэджаны камандзірам брыгады Васільевымза перавышэнне сваіх паўнамоцтваў. І С. Нягрэй,парушаючы ўстаноўлены парадак, асабіста, безведама камандзіра брыгады, адпраўляе Соню ўлогава ворага, у горад па дзённік. З дзённіка С.

Нягрэя : “Чэсна скажу, я быў упэўнены на стопрацэнтаў, што Соня загіне ... І, о , радасць,Сонечка паспяхова вярнулася. .. трэба было нетолькі знайсці гэты блакнот, а і пранесці яго церазкардон , цераз вёску Васілевічы , дзе паліцаяўбольш, чым тараканаў. Калі я ўбачыў у аддзелеСоню, то прызнаюся, я нават расплакаўся адрадасці... Я бы, канешне , напісаў камбрыгурапарт аб узнагароджанні выведніцы СоніПетрашкевіч медалём “За адвагу”, але я не змогтады гэта зрабіць, так як быў ужо строга папярэ-джаны. І пра свой блакнот я не мог яму наватдалажыць. Не меў права”

І вось Соня ідзе на чарговае заданне. Ззадузастаўся халодны Нёман, небяспечная вёскаВасілевічы, якая кішэла паліцыянтамі. У трусінымкаўняры старэнькага паліто схаваныя звесткі,якія яна павінна перадаць сувязному. У роце, зашчакой , на ўсякі выпадак “падаруначак докта-ра Крыжаноўскай”, з якім яна не расстаецца. Уруках кошык з яйкамі, тварагом, салам, малаком.Там жа, абавязкова, газета з партрэтам Гітлера.Села ў таварняк, у якім чалавек пяць маладыххлопцаў-немцаў у вагоне рыхтуюць абед. Уба-чыўшы яйкі ў Сонінай карзіне, папрасілі зрабіцьім яечню. Соня ўспамінае: “У гэты момант угалаве ў мяне застукалі тысячы малаточкаў,затрапятала сэрца: хай сабе хлопчыкі, хайневінаватыя. Усіх іх ненавіджу я лютай нянавісцюза ўсё – за іх гартанную мову, за гучны смех. Хайне яны, а іх бацькі, старэйшыя браты прынеслімне, маёй сям’і, мільёнам такіх як я, мора слёз, гора,рэкі крыві. Адпомшчу за ўсіх: за тату, за маму, засястрычку – атручу іх. Як клапоў, каб не поўзаліпа маёй зямлі, дзе я нарадзілася, дзе магілы ўсіхмаіх родных, за страх, які пераследуе мянекожную секунду. За Люцыяну, за Сцёпу, заперарваны мой першы пацалунак. Атручу, і рукане здрыганецца. Падрыхтаваўшы немцам яечню,некрыкметна пасыпала зверху ядам – “падару-начкам доктара Крыжаноўскай”, і на бліжэйшымпаўстанку развітаўшыся са сваімі маладыміспадарожнікамі, выскачыла з цягніка. Як высвет-лілася, немцы абышліся лёгкім спалохам, але тамухто зловіць бандытку, згодна з нямецкай аб’явай,была абяцана ўзнагарода – сто марак і гусь. Восьтакая яе цана”.

Вяртаючыся ў лагер, трапіла ў рукі белапа-лякаў, якія так напрактыкаваліся над маладойдзяўчынай, што яна, не адчуваючы болю, ляжалаў паўабамлелым стане. Пра гэта даведаласяпартызанскае камандаванне і абмяняла смелуювыведніцу на акаўскага капітана.

Забраўшы Соню ў найцяжэйшым стане,партызаны вырашылі, што яна мёртвая, а Соняне была нават у сілах сказаць, што яшчэ жывая. Ітолькі дзякуючы добрым, клапатлівым і спагад-лівым людзям – сям’і Буяк Аляксандра Гаўры-лавіча і Марыі Вікенцеўны – праз дзесяць дзёнізноў пайшла на заданне, але на гэты раз у групепадрыўнікоў . “Не было мне калі адлежвацца.Пры тым мне траціць не было чаго. Усе ведалі, што

pawet.

net

Стар. 30 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)я сірата”.

Смелая , знаходлівая, усімі паважанаявыведніца, не злічыць, колькі разоў ты рызыка-вала сваім маладым жыццём, ішла ў смяротнуюдарогу, выконвала любыя заданні каманда-вання. Вельмі часта туды, дзе работа была падсілу толькі даросламу мужчыну. Пасылалі, можнасказаць, на смерць цябе, падлетка. Канешне ніхтоне хацеў паміраць. А ты была безадмоўная, ішлана смерць, не баючыся нічога.

“Наступіў 1944 год. Войскі Чырвонай Армііграмілі немцаў па ўсіх франтах. З ліпеня вызва-лены Менск, 8 ліпеня разам з войскамі ЧырвонайАрміі ў Ліду ўвайшлі і партызаны. Горда,шыхтам прайшлі па цэнтральных вуліцах, мімарынкавай плошчы, па якіх Соня ўвесь час хадзіла,схаваўшы галаву ў плечы. А зараз горад наш. Іяна распрастала плечы: “Глядзіце, зайздросце,вось якая я партызанка-пераможца”.

На рынкавай плошчы зрабілі невялікуютрыбуну. Аркестр грае “Марш славянкі”. І, чэснаскажу, сэрца трохі зашкаліла. Успомнілася, якзусім нядаўна на гэтай плошчы віселі мае любімыядоктар Крыжаноўская, Сцяпан Чуракоў, якіспяваў: “У мяне ёсць сэрца, а ў сэрца песня”,Раман Астрэйка. Успомніла, як трэслася не толькіад холаду, але і ад таго, што мяне пазнаюць.Пракрочылі мы, пераможцы, горда міма трыбуны.Мужчыны – партызаны пасля параду накірава-ліся ў ваенкамат: фронт не чакае. Трэба дабівацьворага”.

А тут у маленькім горадзе Лідзе засталісяна пустынных вуліцах дзве дзяўчынкі – Соня іНіна Кавалёва, якіх у партызанскім аддзелеставілі ў прыклад, ганарыліся імі. А зараз нікомуняма справы да іх. Стукаюцца ў хаты, просяццапераначаваць, а ім у адказ: “Саветкам у насмесца няма”. Давялося пераможцам перанача-ваць у нейкім хляве. А назаўтра ў пошуках працыСоня сустракаецца з пракурорам горада ЛідыШалоніным, якому ў гаркаме камсамолу парэ-камендавалі Соню Петрашкевіч. І вось у Соні ўжомірная пасада – памочнік пракурора. Працуючыў пракуратуры, даведалася, што ўзнагароджанамедалём “За адвагу”. “Таварыш ПетрашкевічСафія Паўлаўна, знаходзячыся ў партызанскімаддзеле “За Савецкую Беларусь” брыгады імяКірава ў агентурнай выведцы з 19 снежня 1943года па 8 ліпеня 1944 года, камандаваннемпартызанскай зоны за мужнасць і адвагу,праяўленыя ў барацьбе з г ітлераўцамі , узнага-роджваецца медалём “За адвагу”.

У 1985 годзе С. П. Петрашкевіч узнагаро-джана ордэнам “Айчыннай вайны” ІІ ступені.

Але праца ў пракуратуры не прыцягвалаСоню. Усё жыццё яна марыла апрануць белыхалат і дабілася – стала стаматолагам, хацелакахаць і быць каханай.

І вось баявыя сябры, уся былая агентурнаявыведка, сустракаюцца ў Менску. Не былоаднаго Сяргея Нягрэя. Раздаюцца ўсхваляваныягаласы : “А памятаеш?” “А ведаеш?” Келіхі

Сафія Петрашкевічпасля вайны

падымаліся за здароўежывых і памяць пале-глых. І ўсёй кампаніяйпаехалі ў маленькі го-рад Ліду на Дзень Вы-звалення, 21-я ўгодкі. Утой дзень у горадзе быўнасыпаны Курган Бес-смяроцця. Праўда, іх незапрасілі на трыбуну.“Агентурная выведка”стаяла ўнізе, убаку, унатоўпе.

Вяртаючыся ўМенск, у вагоне тры-малі адзін другога зарукі, яны ўсё яшчэ мала-дыя , і ціха ўспаміналі

былыя дні і бітвы, дзе разам змагаліся яны. Заакном вагона мільгаюць нейкія прыпынкі, паў-станкі, якія для чужога вока нічога не гавораць,а для іх: “Тут я кахаў, тут пакутаваў, тут сваёсэрца згубіў...” – Іўе, Юрацішкі ...

Матэрыял падрыхтавала да друкуАнастасія Каладзяжная.

Сядзяць Соня, Вольга Макуцэвіч (Кастусёва),Ніна Кавалёва, стаяць Яўген Мазо, Міхась

Кастусёў, Пётр Жукаў

“Агентурная выведка” стаяла ўнізе, убаку, унатоўпе”. Ліда, 8 ліпеня 1966 г.

pawet.

net

Стар. 31Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

ПОМНІКІ,

Помнікі1. Курган Бессмяроцця, 5 мемарыяльных

пліт і маг іла невядомага салдата. У парку наўсходняй ускраіне горада.

2. Помнік у гонар во інаў-вызваліцеляў іпартызан Лідскай зоны. Вул. Савецкая, скверкаля кінатэатра “Кастрычнік”.

3. Помнік “Пушка 76 мм” у гонар воінаў 3-га кавалерыйскага корпуса, якія вызвалілі Ліду8 ліпеня 1944 года. Вул. Качана, каля Лакафар-бавага завода.

4. Стэла загінуўшымм рабочым і служ-боўцам Лідскай абутковай фабрыкі. Вул. Фаб-рычная, сквер каля абутковай фабрыкі.

5. Помнік воінам, партызанам, партыйна-савецкаму актыву, якія загінулі ў горадзе Лідзе іЛідскім раёне. Вул. Савецкая, праваслаўныямогілкі.

6. Стэла падпольшчыкам , узнагароджа-ным ордэнамі Айчыннай вайны 1 ступені. Калячыгуначнага дэпо.

7. Мемарыяльная дошка ў гонар герояў-падпольшчыкаў лідскага чыгуначнага дэпо.Каля чыгуначнага вакзала, на скульптурнайкампазіцыі “130 гадоў Беларускай чыгунцы”.

8. Дзесяць мемарыяльных дошак у гонарпольскіх лётчыкаў, якія ваявалі на розныхфрантах 2-й Сусветнай вайны, і чый лёс звязаныз Лідай. Вул. Энгельса, капліца Святой Барбары,каталіцкія могілкі.

9. Стэла на месцы расстрэлу падпольш-чыкаў і мірных жыхароў 3 ліпеня 1944 года. Наўскрайку лесу, за акружной дарогай , на захадад мікрараёна вуліцы Рыбіноўскага.

Брацкія магілы1. Мемарыяльны комплекс на брацкай

магіле 7 воінаў Чырвонай Арміі, якія загінулі прывызваленні Гарадзеншчыны. Вул. А. Міцкевіча,гарадскі парк.

2. Помнік на брацкай магіле 809 ахвяр

першых дзён вайны. Вул. А. Міцкевіча, тэрыторыяраённай бальніцы.

3. Скульптурная кампазіцыя “Звон” набрацкай магіле падпольшчыкаў і мірных жыха-роў. Вул. Савецкая, праваслаўныя могілкі.

4. Стэла на брацкай магіле 12 чырвонаар-мейцаў, якія загінулі летам 1941 года ў Паўноч-ным гарадку. Вул. Савецкая , праваслаўныямогілкі.

5. Надмагільныя блокі на магілах воінаўЧырвонай Арміі, які загінулі ў 1944-1946 гг. Вул.Савецкая, праваслаўныя могілкі.

6. Надмагільны помнік на магіле беларускіхнацыянальных дзеячоў, заснавальнікаў пад-польнай “Беларускай незалежніцкай партыі”,Юліяна Саковіча і Леаніда Маракова, забітыхакаўцамі ў 1943 г. Вул. Савецкая, праваслаўныямогілкі.

7. Мемарыяльны комплекс на брацкаймагіле 6700 яўрэяў, расстраляных 8 траўня 1942года. У лесе, на заходнім працягу вул. Чырвона-армейскай, за 250 м ад акружной дарогі.

8. Бетонная пліта на брацкай магіле рас-страляных еўрэяў .У лесе, на заходнім працягувул. Чырвонаармейской, за 200 м ад окружнойдарогі.

9. Гранітная стэла на брацкай магілеяўрэяў, расстраляных у свкавіку 1943 года. Вул.Чырвонаармейская.

10. Саркафаг на брацкай маг іле 9 ката-ліцкіх святароў, расстраляных 10 сакавіка 1943 г.Даліна, Лідскія каталіцкія могілкі.

Горад Бярозаўка1. Скульптура “Маці ў жалобе” на брац-

кай магіле 200 ваеннапалонных, расстраляных у1942 г. Левы бераг Нёмана, за 2 км на захад ад г.Бярозаўкі.

2. Скульптурная кампазіцыя “Жанчына здзіцем” на брацкай магіле чырвонаармейцаў іпартызанаў. Вул. Наваградская, каля шкло-завода .

* Індывідуальныя пахаванні ўдзельнікаў вайны, якія памерлі пасля яе заканчэння не паказаны.

звязаныя з падзеямі 2-й Сусветнай вайны на тэрыторыіг. Ліды і Лідскага раёна

(1-я спроба поўнага* збору. Тэкст В. Сліўкіна і А. Каладзяжнай, здымкіР. Жалезнага, А. Колышкі, І. Марцэвіча, І. Пешахонава, С. Судніка, А. Хвайніцкага )

Горад Ліда

pawet.

net

Стар. 32 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Вёскі Лідскага раёнаАгароднікі.Стэла на брацкай магіле мірных жыхароў.

На могілках.Беліца.1. Скульптурная кампазіцыя “Жанчына ў

жалобе і суворавец” на брацкай маг іле 20чырвонаармейцаў і партызанаў. На паўднёвымканцы вёскі.

2. Абеліск на месцы расстрэлу 47 беліцкіхяўрэяў 23 ліпеня 1941 г.

Бердаўка.Помнік на брацкай магіле афіцэраў, чыр-

вонаармейцаў і партызанаў. У парку.Ваверка.Бетонныя крыжы на магілах жаўнераў 7

батальёна 77 палка Арміі Краёвай і жалезныкрыж над сімвалічнай магілай камандзіра баталь-ёна маёра Яна Піўніка “Панурага”. На могілках.

Ганчары.Мемарыяльны комплекс загінуўшым земля-

кам. У цэнтры вёскі.Гарні.Абеліск на брацкай маг іле 5 чырвона-

армейцаў. У парку.Гасцілаўцы.1. Скульптура воіна і тры бетонныя пліты

ў памяць аб загінуўшых земляках. На заходнімканцы вёскі, каля шашы Ліда- Гародня.

2. Магіла невядомага салдата.3. Магіла Чурсіна Аляксандра, загінуў-

шага ў 1944 годзе.Голдава.Стэла загінуўшым землякам - воінам,

партызанам і актывістам Голдаўскага сельса-вету.

Гуды.Помнік на брацкай магіле 57 чырвона-

армейцаў 213 стралковага палка 56 стр. дывізіі,загінуўшых у баі 3 ліпеня 1941 г. Каля шашы.

Дакудава.Стэла загінуўшым землякам. Каля сель-

савету.Далекія.Стэла загінуўшым землякам . У цэнтры

вёскі, каля канторы.Дворышча.Скульптурная кампазіцыя заг інуўшым

землякам. Каля школы.Дзітва.Стэла на магіле невядомага салдата. На

могілках за 2 км ад Дзітвы.Дроздава.Стэла з плітой камсамольцам-падполь-

шчыкам , загінуўшым землякам. На заходнімканцы вёскі, на скрыжаванні дарог.

Збляны.Стэла загінуўшым землякам. Каля клуба.Красноўцы.Стэла на магіле чырвонаармейца, заг і-

нуўшага ў канцы чэрвеня 1941 года. Каля школы.Крыніцы.Стэла загінуўшым землякам і старшыням

сельсаветаў. У цэнтры вёскі.Леснікі.Скульптурная кампазіцыя “Жанчына ў

жалобе з сувораўцам” сялянам в. Леснікі, рас-страляным і спаленым 6 жніўня 1942 г. У цэнтрывёскі.

Мінойты.Абеліск на брацкой магіле хворых Міной-

таўской псіхіятрычнай бальніцы. На могілках.Навасёлкі.Металічны крыж на магіле польскіх афіцэ-

раў каля дарог і Ліда-Бердаўка паміж вёскаміНавасёлкі і Дуброўня.

Навіцкія - 2.Абеліск на брацкай маг іле чырвонаар-

мейцаў і партызанаў. На могілках.Няцеч.Абеліск з палявых камянёў і крыжы над

маг іламі жаўнераў 4 батальёна 77 палка АрмііКраёвай. На могілках.

Парачаны.1. Стэла ў гонар воінаў 86 кавалерыйскага

палка. За 500 м на ўсход ад вёскі, каля моста церазр. Дзітва, на правым беразе.

2. Стэла ў гонар Героя Савецкага Саюзаяфрэйтара Сяргея Балгарына. За 500 м на ўсходад вёскі, каля чыгуначнага моста на правымберазе р. Дзітва.

Парэчча.Скульптура воіна ў плашч-накідцы з

аўтаматам ППШ на брацкай магіле 9 партызан і5 чырвонаармейцаў. Каля бальніцы, у скверы.

Сялец.1. Абеліск на брацкай магіле мірных жыха-

роў, расстраляных 23 ліпеня 1941 года. За 1 км напаўночны ўсход ад вёскі, у лесе.

2. Помнік і надмагільныя стэлы на магілах12 сялян расстраляных жаўнерамі Арміі Краёвайу красавіку 1944 года. На могілках.

Тарнова.Абеліск загінуўшым землякам. У парку.Ходараўцы.Стэла загінуўшым землякам. На паўднё-

вым канцы вёскі.Шаўдзіні.Абеліск на месцы гібелі ваеннапалонных,

расстраляных жаўнерамі АК восенню 1943 г.Янцэвічы. Металічны крыж на магілах

жаўнераў Арміі Краёвай. На могілках.

pawet.

net

Стар. 33Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Помнікі

1. Курган Бессмяроцця. Насыпаны ў гонарвялікага вычыну савецкага народа ў вайнесупраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў 1941 –1945 гг. Закладка Кургана Бессмяроцця пачалася9 траўня 1966 г. і працягвалася да 8 ліпеня 1966 г.Адкрыццё кургана адбылося 8 ліпеня 1966 г. 9траўня 1967 г. каля Кургана была пахавана урнас прахам Невядомага салдата, парэшткі якогабылі знойдзены каля вёскі Чэхаўцы. У 1967 г.вакол Кургана быў пасаджаны парк . У 1973 г.па праекту групы менскіх архітэктараў падкіраўніцтвам Ю .М.Трахтэнберга курган быўдапоўнены пілонамі.

Курган уяўляе сабой пяцігранную піра-міду, вышынёй 7 м, з агульным перыметрам каляасновы 55 м. На кожнай з граняў Курганаўстаноўлена мемарыяльная пліта з надпісам.

Курган атачаюць пілоны вышынёй 14метраў, вугал нахілу 60 градусаў, сімвалізуе руліартылерыйскіх гарматаў.

Ля асновы кургана размешчана проста-кутняя пліта-надмагілле на маг іле невядомагасалдата. У куце пліты, каля яе верхняй плоскасціпяцікутняя адтуліна для вечнага агню. На ніжняйплоскасці рэльефна выканана каска. Помніквыкананы з бетону і пакрыты мазаічным аздаб-ленчым слоем.

На гранітнай пліце, якая прыкрывае ма-гілу, высечаны словы:

“Куда б ни шёл, ни ехал ты,Но здесь остановись,Могиле этой дорогой,Всем сердцем поклонись!1941 – 1945.Слава тебе неизвестный солдат”.

Цэнтральная пліта.“Современники и потомки!.Через века, через года, - помните! О тех, кто уже не придет никогда - помните.Курган Бессмертия насыпан 9 мая - 8 июля 1966 г вознаменование великого подвига советского народав войне против немецко-фашистских захватчиков.1941-1945 г. Курган насыпали жители городаЛида, делегации всех районов Гродненской области,всех областей Белоруссии, представители городов-героев Москвы, Ленинграда, Волгограда, Севасто-поля, Одессы, Киева, Брестской крепости героя,городов Курска, Ростова, Брянска, представителиЛитвы, Латвии. Вечная слава воинам, отстояв-шим честь и независимость нашей Родины!».

Нахільная пліта.“Здесь на глубине 3-х метров хранится

завещание потомкам. Заложено 9 мая 1995 года.Вскрыть 9 мая 2045 года”.

Горад Ліда

pawet.

net

Стар. 34 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Паўночная пліта:“Схілі галаву! Перад табой свяшчэнная

зямля, палітая крывёю нашых бацькоў, сёстраў ібратоў, сыноў і дачок. Перад табою свяшчэннаязямля з магіл абаронцаў г. Ліды і Лідскага раёна, змагіл гераічных падпольшчыкаў і партызан, з тыхмясцін, дзе праходзілі пераможныя баі ЖалезнайСамара-Ульянаўскай дывізіі на подступах да г.Ліды у 1941 г.”

Паўночна-ўсходняя пліта:“Людзі спыніцеся! Пастойце хвілінку моўчкі.

Перад вамі свяшчэнная зямля з брацкіх магілГродна, з папялішча вёскі Чарлёна, спаленайфашыстамі, з месц гераічных партызанскіх баёў уНавагрудскім, Слонімскім, Карэліцкім, Шчучын-скім, Дзятлаўскім, Воранаўскім, Іўеўскім, Гро-дзенскім, Мастоўскім, Ашмянскім, Ваўкавыскімраёнах, з месц гібелі экіпажу праслаўленай эска-дрыллі Нармандыя-Нёман, з магілы камісараТаманскай дывізіі Яўсеева, з тых незабыўных месц,дзе былі па-зверску закатаваны героі Скідзельскагападполля”.

Усходняя пліта:“Пакланіцеся сябры! Перад вамі зямля, якая

была паліта крывёю гераічных пагранічнікаўзаставы В.Усава. Тут зямля і попел з магіл двухсоттысяч чалавек, замучаных фашыстамі ў Трас-цянцы, з месц пахавання слаўных воінаў, штозагінулі ў суровых баях за вызваленне Гомеля,Магілёва, Віцебска, Мінска. Сюды ж прывезеназямля з незабыўных месц гібелі Герояў СавецкагаСаюза Гастэла, Заслонава, Жалудзёва”.

Паўднёва-ўсходняя пліта:“Обнажи голову! Перед тобой священная

земля, обагрённая кровью защитников Брестскойкрепости, защитников города-героя Москвы, сПулковских высот и Пискаревского кладбищаЛенинграда, с Сапун-Горы и Малахова КурганаСевастополя, одесских катакомб, МамаеваКургана Сталинграда, с мест боёв за освобо-ждение городов Ростова, Киева, Риги, из парти-занских лесов Брянщины, из деревни ПирчюписЛитовской ССР, сожжённой гитлеровцамивместе с жителями, земля омытая кровью героевострова Даманского”.

2. Помнік у гонар воінаў- вызваліцеляў іпартызанаў Лідскай зоны. Вул. Савецкая, скверкаля кінатэатра “Кастрычнік”. Помнік адкрыты9 траўня 1965 г. Аўтар архітэктар Ю.М.Кішык.Помнік складаецца з бетоннай пліты памерам3,6х1,2 м, на якой замацаваны блок трапеца-падобнай формы 3х1,3 - 0.65 м. У блок устаўлены5 мармуровых дошак з надпісамі:

“8 июля 1944 г. войска 3-го Белорусскогофронта под командованием генерала армии

Черняховского И.Д. в результате умелого маневраконницы, танков овладели городом Лида – крупнымжелезнодорожным узлом и важным опорнымпунктом обороны немцев на Гродненском направ-лении.”

“В боях за овладение г. Лида отличилиськавалеристы генерал-лейтенанта Осликовского,генерал-майора Чепуркина, генерал-майора Бри-кель, генерал-майора Калюжного; танкистыгенерал-лейтенанта танковых войск Родина,подполковника Кучина, подполковника Карпова,подполковника Доронина, майора Брилова, майораГайдаленко; войска генерал-лейтенанта Глаголева,генерал-лейтенанта Кошевого, полковника Ковту-нова, полковника Дудко, артиллеристы генерал-майора артиллерии Нефедова; летчики генерал-лейтенанта авиации Белецкого, полковникаКитаева, полковника Сталина, полковника Коже-мякина, саперы майора Солянкина, связистыподполковника Федорова.”

“В ознаменование успеха в боях за освобо-ждение г. Лида 307 авиадивизии (командирполковник Кожемякин А.В.), 17-му (командирподполковник Шевченко М.Т.), 23-му (командирподполковник Бондарь Б.Т.) и 86-му (командирподполковник Труханов М.Ф.) гвардейским ка-валерийским полкам присвоено наименование«Лидских.”

“На территории Лидского района активнуюборьбу с фашистскими захватчиками вела парти-занская бригада им. Кирова (командир Васильев).К 1944 г. в Лидском межрайцентре боролись снемцами свыше 5 тысяч человек, объединенные в 6партизанских бригад. Руководил борьбой партизанЛидский подпольный горком КПБ (секретарьГапеев Е.Д.). На территории Лидского меж-райцентра боролись партизаны бригады “Вперёд”,им. Чапаева, “1-я Барановичская”, им. Дзер-жинского, им. А.Невского (командиры тт. Булат,Кудрин, Бубен, Шашкин, Бойков).”

“9 июля 1944 г. в 22 часа Москва от имениРодины салютовала доблестным войскам 3-гоБелорусского фронта, овладевшим г. Лида, двенад-цатью артиллерийскими залпами из ста двадцатичетырёх орудий. Вечная слава героям, павшим в

pawet.

net

Стар. 35Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)боях за свободу и независимость нашей Родины.”

На паўднёвым баку блока, на мармуровайтаблічцы размешчана выява ордэна “Знакпашаны”, на тарцы – ордэн Перамогі, на паўноч-ным - Зорка Героя Савецкага Саюза. Перадпомнікам на невялікай бетоннай пліце выкла-дзены рэльеф пяцікутняй зоркі з адтулінай уцэнтры для “вечнага агню”.

3. Помнік “Пушка 76 мм” у гонар воінаў3-га кавалерыйскага корпуса, якія вызвалілі Ліду8 ліпеня 1944 года. Вул. Качана, каля Лакафар-бавага завода. Адкрыццё помніка адбылося 7ліпеня 1967 г. На бетонным п’едэстале размеш-чана 76 мм дывізіённая пушка. Тэкст надпісу:“Воинам 3-го гвардейского кавалерийского корпу-са, участвовавшим в освобождении города Лидыот немецко-фашистских захватчиков 8 июля 1944г.”

“Лідскі кірунак быў прызначаны 3-му гвар-дзейскаму кавалерыйскаму корпусу і 31-ай арміі,якая ішла за ім. 6 ліпеня корпус памкнуў у бокЛіды. У шэрагу пунктаў і асабліва на вузлах дарогнемцы аказвалі ўпарты супраціў... Нам заставалісяабходныя шляхі, а яны пралягалі большай часткайпа лясах і балотах.

8 ліпеня 17 гвардзейскі кавалерыйскі полк5 гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі пад каман-даваннем падпалкоўніка Шаўчэнкі ў конным шыхцеўварваўся ў г. Ліду. Толькі ў самым яго цэнтрыкавалерысты вымушаны былі спешыцца і завязацьвулічныя баі. Да 19 гадзін горад быў цалкамачышчаны ад супраціўніка. Самалёты каманда-вання фронту праверылі занятасць горада част-камі нашага корпуса, і на раніцу паступіў падзяч-ны загад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага .”(Былы камандзір 3 гвардзейскага кавалерыйска-га корпуса Аслікоўскі Мікалай Сяргеевіч.)

“Успамінаючы пра гэты бой, разглядаючыяго скрозь прызму многіх гадоў, мінуўшых з тогадня, я ўяўляю яго партытурай, якую зладжана іпрыгожа разыграў вялізарны аркестр. Сапраўды,разыграў, як па нотах. ... Бой за горад прайшоў утакім галавазломным тэмпе, так зладжана і ў

пэўным сэнсе гэтага слова “сінхронна” дзейнічаліэскадроны, палкі і дывізіі корпуса, што на станцыінячэпанымі засталіся цягнікі, у горадзе - склады,дамы, заводы, словам усё, што па загаду Гітлерафашысты абавязаны паліць і падрываць.” (Дабру-шын Д. Ад Волгі да Эльбы. Кіеў, 1984, с. 231-232).

4. Стэла загінуўшым рабочым і служ-боўцам Лідскай абутковай фабрыкі. Вул. Фаб-рычная, сквер каля абутковай фабрыкі. Пабуда-вана ў 1968 г. Прыступкавая аснова ў трымаршы , стэла вышынёй 2 м, нахільная пліта, у

якую ўманціраваны тарча , аўтамат і каска.Помнік агароджаны металічным ланцугом, яківісіць на 9 слупках. Надпіс на стэле: “Дорогимдрузьям и товарищам по оружию, павшим нафронтах Отечественной войны 1941-1945 гг.,вечная слава.”

5. Помнік воінам, партызанам, партыйна-савецкаму актыву, загінуўшым у горадзе Лідзе іЛідскім раёне. Вул. Савецкая, праваслаўныямогілкі. Адкрыты 7 ліпеня 1967 г. Выкананы папраекту скульптара В.С .Галубкінай. На бетон-най пляцоўцы (13х5х0,8 м) замацавана жалезабе-тонная аснова (5,5х2.5х0.4 м), на якой устаноў-лена бетонная сценка вышынёй 3 м. На сценцырэльефная выява трох мужчын і жанчыны інадпісы: “Люди! Молчанием память почтите, предними вы головы низко склоните. Воинам, партиза-нам, партийно-советскому активу, погибшим вгоды Великой Отечественной войны 1941 -1945 гг.

pawet.

net

Стар. 36 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

и становлении советской власти в городе Лиде иЛидском районе.” На аснову выводзіць четырох-ступенькавы марш.

6. Стэла лідским падпольшчыкам, узна-гарджаным у 1965 годзе ордэнам Айчыннай вайны1 ступені. Каля чыгуначнага дэпо. Надпісы настэле:

“1941-1945. Здесь с декабря 1941 г. по июнь1944 г. действовало партийно-комсомольскоеподполье, центром которого была партийно-комсомольская группа на железнодорожном узле.

Игнатов Михаил Николаевич Климко Алесандр Александрович Качан Анатолий Гаврилович Наказных Матрена Константиновна Костромина Мария Ивановна Холевинский Леонид Федорович Кудачев Леонид Федорович.”

7. Мемарыяльная дошка на скульптурнайкампазіцыі да 130-годдзя Беларускай чыгункі.Прывакзальная плошча. Дошка металічная, зтрох фрагментаў. Надпіс на дошцы:

“Здесь с декабря 1941 г. по июнь 1944 г.действовало партийно-комсомольское подполье,центром которого была партийно-комсомольскаягруппа на железнодорожном узле.

Игнатов М. Н.Климко А. А.Качан А. Г.Наказных М. К.Костромина М. И.Холевинский Л. Ф.Кудачев Л. Ф.1941-1944”

8. Дзесяць мемарыяльных дошак у памяцьпольскіх лётчыкаў і наземнага персаналу лётныхчастак, лёс якіх звязаны з Лідай, і якія ваявалі нарозных франтах 2-й Сусветнай вайны . Вул.Энгельса. Капліца Святой Барбары на каталіцкіхмогілках.

9. Стэла на месцы расстрэлу падпольшчы-каў і мірных жыхароў 3 ліпеня 1944 года. На краілесу за акружной дарогай, на захад ад мікра-раёна Рыбіноўскага. Помнік зроблены па праектуР. Ю. Сасноўскага, адкрыты 17 траўня 1966 г.

pawet.

net

Стар. 37Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Стэла на бетоннай аснове, агароджана

металічнай агароджай на слупках. Тэкст на стэле:“На гэтым месцы 3 ліпеня 1944 г. за 5 дзён давызвалення горада былі растраляны нямецка-фашысцкімі захопнікамі камсамольцы-падполь-шчык i”. Сярод загінуўшых Л.А.Авяр’янава,П.І.Булгакава, А.В .Драздова, А.Г.Качан,А.А.Клімко , Л.Ф.Кудачаў, З.Ф.Кудачава , М.К.Наказных, К .М.Федарук. У 1953 г . парэшткірасстраляных былі перезахаваны на могілках павул. Савецкай.

“ Сярод дрэваў ў тым жа лесе, непадалёкад стрэльбішча знаходзяцца два насыпы. Пададным насыпам, які аказаўся студняй, на глыбіні2-х м былі знойдзены вопратка, абутак, некаторыядакументы і рэчы расстраляных. Пад другімнасыпам, які мае чатырохкутнюю форму: 8 мдаўжыні і 3 м шырыні, знойдзена вялікая магіла змноствам трупаў, трупы голыя, ляжаць тварамуніз, правільнымі радамі з агнястрэльнымі ранен-нямі ў патыліцу, са слоў сведак, якія пазбеглірасстрэлу, у гэтай магіле закопаны трупы рас-страляных вязняў турмы СД, а галоўным чынамтурмы контрвыведкі РВА, якая знаходзілася ўвайсковым гарадку.

3 ліпеня 1944 г. у 6 гадзін вечара вязняў, якіязнаходзіліся ў заключэнні, незалежна ад тэрмінузнаходжання ў турме, незалежна ці быў хто надопыце ці не, вывезлі на вялікай закрытай грузавоймашыне з вайсковага гарадка, дзе размяшчаўсястрашны засценак фашызму. Адным гаварылі, штоіх адпраўляюць у Германію, другім, што пераво-дзяць у іншую турму. Было загадана ўзяць з сабоюсвае рэчы. У машыну спачатку загналі 20 -25мужчын і каля 20 жанчын. Пад аховай 5 немцаў-аўтаматчыкаў аўтамашына выехала ў лес, дзеспынілася каля другога стрэльбішча на паляне. Быўадкрыты борт і брызент кузава аўтамашыны,якія закрывалі задні бок машыны. На паляне іх ужочакалі 6-8 аўтаматчыкаў, якія размясціліся ваколмашыны ў шахматным парадку. Па камандзенемцаў з аўтамашыны пачалі выходзіць спачаткужанчыны. Падчас выхаду жанчын мужчыны, штознаходзіліся ў кузаве машыны, ясна ўсведамляючы,што прышла пагібель, пачалі паміж сабой згавор-вацца зрабіць спробу ўцячы. Пасля таго, як былавыведзена апошняя жанчына, адзін з нямецкіхкатаў пачаў патрабаваць вываду мужчын, апош-нія пачалі адначасова групамі выкідвацца з машыныі разбягацца ў розныя бакі. Немцы адкрылі агонь,большасць выскачыўшых былі паранены і забіты.”(Акт ад 17.08.1944 г.)

Брацкія магілы

1. Мемарыяльны комплекс на брацкаймагіле воінаў Чырвонай Армі, якія загінулі прывызваленні Гарадзеншчыны. Вул Міцкевіча,гарадскі парк. У брацкай магіле перазахованы 5

афіцэраў і 2 шарагоўцы Чырвонай Арміі. Ад-крыты помнік 9 траўня 1985 г. Аўтар - сябарСоюза мастакоў БССР Генадзь Бураўкін. Мема-рыяльны комплекс ўключае адлітыя ў метале 5штыхоў і языкі полымя вечнага агню, а таксама7 гранітных плітаў , на якіх прымацаваныятабліцы з імёнамі загінуўшых: гвардыі падпал-коўнік Труханаў А.Ф. (1911-1944), падпалкоўнікГрыгор’еў В.М. (1908-1944), гвардыі маёр Вы-дайка Н.Ф. (1913-1944), ст. лейтэнант СытнікаўІ.І. (1904-1944), гвардыі лейтэнант АрцёменкаН.П. (1913-1944), шараговец Тумаеў Ф.Т. (1911-1944), шараговец Савушкін І.М. (1911- 1944).

2. Помнік на брацкай магіле ахвяр першыхдзён вайны. Вул. Міцкевіча, тэрыторыя раённайбальніцы. У брацкай маг іле пахаваны мірныяжыхары, чырвонаармейцы і афіцэры, загінуўшыяпры бамбардыроўцы горада і пасажырскіхцягнікоў нямецкай авіяцыяй ў першыя дні вайны.Прыблізна тут пахавана 809 чалавек. Пабуда-ваны помнік па праекту архітэктара Ю. Н.Кішыка. Адкрыты 8 траўня 1966 г. Пліта 4х1,45 мз чатырохгранным абеліскам вышынёй 1,5 м. Наабеліску з двух бакоў надпісы: “Быть вернымипамяти павших клянемся” і “Вы с нами, вы с нами,хоть нет вас в колоннах”. Каля абеліска блок знахільнай плоскосцю і тэкстам “Никто не забыт,ничто не забыто. Здесь похоронены погибшие 22июня 1941 года ленинградские чекисты: ЧеркасовВасилий Фёдорович, Малушков Михаил Гаври-лович, Петров Леонид Фёдорович, Тихонов Нико-

pawet.

net

Стар. 38 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)лай Семёнович, Кошер Абрам Моисеевич, Пар-фёнов Павел Сергеевич, Ромашёв АлександрПетрович, Дружинин Иван Петрович, ТупицынНиколай Михайлович. Люди, будьте бдительны!».На правым краі пліты: “Защитникам города Лидыи жертвам варварских бомбардировок первых днейВеликой Отечественной войны”. Выкананыпомнік з бетону; усе паверхні пакрыты мазаічнымаздабленчым слоем.

“На світанні 22 чэрвеня я быў разбуджаныгулам матораў . Выскачыўшы праз адчыненыядзверы на балкон, убачыў самалёты са свастыкай.Фашысты бамбілі аэрадром і вакзал. Кінуўся датэлефона, выклікаў камандзіра зенітнага дывізіё-на. Той адказаў, што сам не разумее, што адбы-ваецца, таму што толькі ўскрыў прысланы пакет,у якім гаворыцца: “На правакацыю не паддавацца,агонь па самалётах не адкрываць”. Між тым надаэрадромам і вакзалам клубіўся густы дым. Гарэлісамалёты, бомбы працягвалі рвацца, а зеніткімаўчалі. Выклікаўшы машыну, імчуся на агнявыяпазіцыі дывізіёна. На вакзале два разгромленыяпасажырскія цягнікі, чутны стогны, крыкі абдапамозе. Каля раскурочаных вагонаў забітыя іпараненыя.

(Камандзір 8-ой асобнай супрацьтанкавайбрыгады палкоўнік Стральбіцкі І. С.)

3. Скульптурная кампазіцыя “Звон” набрацкай магіле падпольшчыкаў і мірных жыха-роў. Вул. Савецкая , праваслаўныя могілкі. Убрацкай магіле летам 1953 г. перазахованы42

падпольшчыкі і мірныя жыхары, расстраляныя іпавешаныя фашыстамі ў чэрвені-ліпені 1944 г.Аўтар помніка скульптар Вераб’ёў В.М. Адкрыты8 ліпеня 1994 г. На аснове, выкладзеным марму-ровымі плітамі, устаноўлены чатыры драўляныяслупы вышынёй каля 4 м, паміж імі падвешанызвон і ўманціраваны металічныя пласціны. Надпісна паўднёвай пласціне: “Памяць удзячных лідчанвязням фашысцкіх засценкаў, удзельнікам падполь-нага і партызанскага руху, растраляным гітле-раўцамі 25 чэрвеня і 3 ліпеня 1944.” На заходняй іпаўночнай пласцінах - прозвішчы расстраляных:Авер’янаў П., Авер’янава Л., Аксёнаў П., АстрэйкаР., Бычкоўскі І., Валіцкая М., Волкаў А., ГаневічІ., Драздова А., Жук С., Здановіч І., Іваноў А.,Ігнатаў М., Іодзь М., Канстанцінава В., Караль-чук І., Качан А., Качан Г., Кедык В., Клімко А.,Клімко М., Крыжаноўская В., Кудачаў Л., Кудача-ва З., Лебедзева Е., Літвін Г. , Літвінава С.,Ліхарад М., Мазоль М., Маісеенка М., НаказныхМ., Невяроўскі Г., Палякоў І., Пайроць В., РажкоўД., Русакоў І., Савікава В., Семянцоў І., СілуковаА., Сіцянкоў І., Смірнова В., Смольскі Б., Сягла А.,Федарук К.

На ўсходняй пласціне выбіты сілуэт жан-чыны з выцягнутай правай рукой.

4. Стэла на брацкай магіле 12 чырвона-армейцаў, загінуўшых летам 1941 года ў Паўноч-ным гарадку. Вул. Савецкая , праваслаўныямогілкі. Перазахаванне адбылося ў 1997 г. Помнікпастаўлены ў 2002 г. Бетонная стэла з слупком,пліта, агароджа з бардзюраў. Надпіс на стэле:“Здесь без нашивок и наград солдаты-воинылежат. Имена их неизвестны. Им было 18-25 лет.Вечная память ушедшим.” Побач дзве магілы здраўлянымі абеліскамі і жалезнымі пяцікутнымізоркамі . На таблічках, замацаваных на абеліс-ках, надпісы: “Вечная память героям ВеликойОтечественной войны.” На крайнім з абеліскаўёсць і другая таблічка. “ Мохнач Михаил Павло-вич, г. р. 1918 г., погиб - октябрь 1943 г.”

“Нямецка-фашысцкія акупанты ў г. Лідзепакінулі пасля сябе страшныя сляды зверстваў надваеннапалоннымі і мірным насельніцтвам. . ..Асноўным месцам Лідскай “Хатыні” былі поле і лес,

pawet.

net

Стар. 39Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)размешчаныя за тры кіламетры ад горада. Магілызаймаюць плошчу 6 га. Гэтая тэрыторыя перака-пана акопамі, якія да вайны былі месцам навучаннявойскаў . Старыя равы сталі магіламі для іхахвяраў. З гэтай жа мэтай гітлераўцы выкарыс-тоўвалі доўгія канавы, выкапаныя з краю і ўздоўжвайсковых стрэльбішчаў на тым жа полі і ў тымжа лесе. Забойствы адбываліся і ў іншых месцах,як напрыклад, у памяшканні турмы, на ямах, якіязасталіся пасля ўзарваўшагася парахавога складу,а таксама ў вёсках недалёка ад горада. Дакладнаяколькасць ахвяраў, загінуўшых ад рук нямецка-фашысцкага звяр’я, не паддаецца ўліку, таму штотэхнічна немагчыма знайсці ўсе тысячы магілаў,якія раскіданыя па месцах расстрэлаў.

Вельмі многія магілы першых гадоў акупацыіне пакінулі пасля сябе знешніх прызнакаў. Трава імох хаваюць пад сабой сляды зверстваў. Толькічасткова закрытыя вучэбныя акопы, ці злёгкупрасеўшая на іх зямля, месцамі ў трэшчынах,даюць магчымасць тутэйшым жыхарам прыблізнавызначаць месцы гібелі нявінных жыхароў Ліды.

У пачатку акупацыі масавыя расстрэлыправодзіліся ў турме , і толькі ноччу забітыхвывозілі ў невядомым кірунку. У пазнейшы час вывазна страту і сама страта праводзіліся, за рэдкімвыключэннем, ноччу або на досвітку, калі мясцоваенасельніцтва з-за тэрору баялася выходзіць сасваіх памяшканняў.

Выпадковыя сведкі, а таксама асобныя людзі,якія ўратаваліся ад смерці, даюць поўную магчы-масць намаляваць гэтую жудасную карціну.Мінімальна ў горадзе Лідзе загінула 12000 муж-чын, жанчын і дзяцей. З іх яўрэйскага насельніцтварасстраляна 8 тысяч. Далей, паводле паказанняўсведак, на працягу двух гадоў акупацыі кожныя дватыдні немцы расстрэльвалі на тэрыторыі турмы25-30 чалавек. Палічыць дакладную колькасцьзагінуўшых мужчын, жанчын і дзяцей паасобкунемагчыма.” (Акт ад 17.08.1944.)

5. Надмагільныя блокі на магілах воінаўЧырвонай Арміі, загінуўшых у 1944-1950 гг. Вул.Савецкая, праваслаўныя могілкі. Пахавана 79воінаў і 1 партызан. Сярод іх воіны 3-га гвар-

дзейскага кавалерыйскага корпуса, загінуўшыяў ліпені 1944 г. пры вызваленні Ліды і Лідскагараёна. Надмагільныя блокі ўстаноўлены ў 1967г .

6. Помнік на магіле заснавальнікаў пад-польнай “Беларускай незалежніцкай партыі”Юліяна Саковіча і Леаніда Маракова, беларускіхнацыянальных дзеячоў, забітых акаўцамі ўчэрвені 1943 г . Вул. Савецкая , праваслаўныямогілкі.

На помніку надпіс:“Юліян Саковіч24. VIII.1906 - 13. VI.1943Леанід Маракоў1914 - 13. VI.1943Загінулі за Бацькаўшчыну”.

7. Мемарыяльны комплекс на брацкаймагіле 6700 яўрэяў, расстраляных 8 траўня 1942года. У лесе на заходнім працягу вул. Чырвона-армейскай, за 250 м ад акружной дарогі. Пабу-даваны ў 1992 г. па праекту скульптара Аляк-сандра Тухто на сродкі Б. М. Галубовіча.Скульптурная кампазіцыя з металу, дзве пліты ідва блокі, ступенькі з мармуровых плітак, мета-лічная агароджа. На блоках надпісы на рускай

pawet.

net

Стар. 40 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)мове і іўрыце: “1942 – 1992. В этой братскоймогиле захоронены замученные немецко-фашист-скими захватчиками 6700 жителей г. Лиды”.

“8 траўня 1942 г. адбыўся масавы расстрэляўрэйскага насельніцтва . У гэтым расстрэлезагінула ў адзін дзень 5670 чалавек. Гэтае масаваезабойства было падрыхтавана загадзе і праводзі-лася паводле адпаведнага плану. Гета былі акру-жаны паліцыяй і жандармерыяй з вечара 7-гатраўня. 8 траўня з раніцы пачалі выводзіць усіхяўрэяў калонамі пад канвоем на плошчу каляказармаў. Тут гебітскамісар Ханвег разам зпамочнікам па прозв ішчы Віндзіш праводзілісарціроўку. Направа адходзілі старыя, бабулі,дзеці, хворыя. Налева - рамеснікі і тыя спецыялісты,якія часова былі патрэбныя акупантам. Сотністарых, хворых, якія былі не ў стане выйсці з дому,былі расстраляны ў памяшканнях і на вуліцах гета.Па дарозе да месца страты людзі збівалісяпрыкладамі, у адстаўшых стралялі.

Першымі ахвярамі фашысцкіх катаў сталідзеці, якіх адбіралі ад мацярок і кідалі ў яму, ямазакідвалася ручнымі гранатамі. Невялікую групудзяцей немцы падкідвалі ў паветра, лавілі іх наштыхі і ў гэты момант фатаграфаваліся. Рас-стрэльвалі з кулямётаў у вялізарных трох ямах,загадзя падрыхтаваных . Людзей прымушаліраспрануцца, пасля чаго заганялі па чарзе, па 100чалавек шэрагамі ў ямы, жывыя чэргі ставіліся натрупах і расстрэльваліся да тога часу, пакуль незапаўнялася яма . Першымі былі расстраляныжыхары гета Пескі, другімі - насельніцтва зПастаўскай вуліцы, апошнімі - жыхары Кашара-вай вуліцы. Ямы засыпаліся тонкім пластом зямлі.Параненыя засыпаліся таксама ў агульных магілах,таму на наступны дзень з іх тырчалі рукі і ногі.Немцы сагналі 500 сялян з вазамі, якія зрабілі высокінасып над магіламі. Усе гэтыя магілы размешчанысярод лесу на палянах, маюць над сабой насыпы 1,5м у вышыню, самая вялікая магіла мае ў даўжыню70 м, найбольшы яе дыяметр 10 м, іншыя дзве магілымаюць 4-кутнюю форму даўжынёй 30 м, шырынёй8 м.” (Акт ад 17.08.1944 г.)

8. Бетонная пліта на брацкай магіле рас-страляных яўрэяў. У лесе, на заходнім працягу вул.

Чырвонаармейскай, за 200 м ад акружной дарогі.Агароджана металічным ланцугом. Надпіс напліце: “Вечная память жителям г. Лиды заму-ченным немецкими палачами 8 мая 1942 г.”

9. Гранітная стэла на брацкай магіле яўрэяў,расстраляных у сакавіку 1943 года. Вул. Чы-рвонаармейская. Помнік адкрыты 13 жніўня 2003года. Выкананы па праекту лідскага скульптараРычарда Грушы. Стэла з чырвонага граніту,падстаўка бетонная. На палірованнай граністэлы на іўрыце і рускай мове выгравіраванытэкст: “Вечная память евреям Лиды и Вильнюса,зверски уничтоженным немецкими нацистами и ихпособниками за принадлежность к еврейскомународу”. У цэнтры Зорка Давіда і даты 1942-1943(5702-5703).

pawet.

net

Стар. 41Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)10. Саркафаг на брацкай магіле 9 ката-

ліцкіх святароў, расстраляных 10 сакавіка 1943 г.Даліна . Каталіцкія могілкі . На заходнім бакусаркафага: “Ксяндзы-пакутнікі, замучаныя ў Лідзе10 сакавіка 1943 года” (на польскай), “Спачывайцеў спакоі” (на лацінскай). На паўночнай граніпрозвішчы 5 ксяндзоў: Дабравольскі Стэфан, 44гады, пробашч з Беліцы, Бароўскі Альфонс, 51 год,пробашч з Лацка , Цыбульскі Францішак, 58гадоў, пробашч з Трабаў, Ажароўскі Ежы, 31 год,

пробашч з Ліпнішак, Стжасьнеўскі Вінцэнт, 34гады, пробашч з Юрацішак. На паўднёвай граніпрозвішчы 4 ксяндзов: Лабан Вінцэнт, 45 гадоў,пробашч лідскі, Мрачкоўскі Люцыян, 34 гады,вікары лідскі, Снягоцкі Стэфан, 29 гадоў, вікарыФарнага касцёла, Аўгустыновіч Аляксандр, 53гады, пробашч з Няцечы.

Каталіцкія святары, а таксама Балабанскі,Талучка, Паздзерскі, Мукінскі, Райзер былірасстраляны немцамі на заходняй ускраінеПаўночнага гарадка. У красавіку 1943 г. сялянев. Дайнава ноччу выкапалі святароў і пераза-хавалі іх у агародзе сям’і Ухто. У 1960 г. парэшткірасстраляных былі ўрачыста перазахаваныя намогілках Слабадской парафіі.

“10 сакавіка 1943 г. пасля дзевяцімесячнагаўтрымання ў турме былі расстраляныя 9 ксян-дзоў: ксяндзы Лобан , Снігоцкі, Мрачкоўскі,Аўгустыновіч, Дабравольскі, Счаснеўскі, Бароўскі,Ажароўскі, прозвішча дзявятага ксяндза неўстаноўлена. Дзесяты ксёндз па прозвішчы БуярынСбег загінуў у турэмнай бальніцы ад сыпногатыфу. Разам з ксяндзамі былі расстраляныБалабанскі, Талучка, Паздзерскі, Мукінскі, Рай-зеўр. Трупы ляжаць у розным палажэнні у спа-рахнелай верхняй вопратцы, усе яны маюць агня-стрэльныя раненні ў вобласці патыліцы. Ў магілезнойдзены акуляры ксяндза Ажароўскага і драў-ляны пратэз кісці перадплечча фінансіста Паз-дзерскага.” (Акт ад 17.08.1944 г.)

Горад Бярозаўка1. Скульптура “Маці ў жалобе” на брацкай

магіле 200 ваеннапалонных, расстраляных у 1942г. Левы бераг Нёмана, на 2 км на заход ад г.Бярозаўкі. Помнік пастаўлены ў 1953 г. Надпісна пастаменце: “Вечная память героям, павшим вборьбе за свободу и независимость нашей Родины.”

Магіла агароджана металічнай агароджай. “Ваеннапалонныя ўзводзілі пад наглядам

немцаў мост праз раку. А калі будаўніцтвазакончылася, немцы адагналі гэтых салдацікаўметраў дзвесце ад берага і палівалі з кулямётасвінцовымі кулямі. А потым па ямах з забітымітанкам праехалі, яшчэ жывых душылі. У дадатакгалодныя ваўкі з лесу прыбягалі, выцягвалі ледзьпрыцярушаныя целы і рвалі на кавалкі. А якіяхлопчыкі былі гэтыя ваеннапалонныя! Сібіракі,адзін у аднаго - прыгожыя, статныя”.

(Філіповіч Л. Смуткуючыя мадонны. //Лідская газета ад 7.03.2002 г.)

2. Скульптурная кампазіцыя “Жанчына ўжалобе з дзіцем” і пліта на брацкай магілечырвонаармейцаў і партызанаў. Вул. Наваград-ская, каля шклозавода “Нёман”. Брацкая магіла(8х6 м) 21 воіна, прозвішчы 16 з іх невядомыя.Парэшткі былі знойдзены ў ваколіцах Бярозаўкіі перазахаваны 27 чэрвеня 1952 г. На магіле ў 1957г. пабудаваны помнік. Надпісы на пліце:

pawet.

net

Стар. 42 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)“Ст. лейтенант Громов В.В., ст. сержант

Филиппов М. , сержант Коротков, рядовойПугачев М., рядовой Комышев погибли в боях засвободу и независимость нашей Родины. 1941-1945.Хочешь знать почему мы навеки великими стали?Почему нас враги ни согнуть, ни сломать не могли?Нас никто никогда не ковал из железа и стали,Превратила нас в сталь цель, к которой мы шли.”

Вёскі Лідскага раёна

АгароднікіСтэла на брацкай магіле мірных жыхароў.

Надпіс на стэле: “Здесь похоронены советскиеграждане погибшие от немецко-фашистскихзахватчиков и их пособников в годы ВеликойОтечественной войны 1941-1945 гг.”

Беліца1. Скульптурная кампазіцыя “Жанчына ў

жалобе і суворавец” на брацкай магіле 20 чырво-наармейцаў і партызан, забітых у 1941, 1943 і 1944гг. Вядомыя імёны 11 чырвонаармейцев і 1 пар-тызана. Магіла агароджана драўляным плотам.Помнік пастаўлены ў 1961 г.

2. Абеліск на месцы расстрэлу 47 беліцкіхяўрэяў . Надпіс на рускай і яўрэйскай мовах:“Вечная память евреям Белицы расстреляннымфашистами 23 июля 1941 года”, шасціканцоваязорка. Агароджаны металічнай агароджаю.

Ян Усцінавіч Качан расказаў: “У тойдзень нямецкiя салдаты затрымалi мяне на вулiцыi загадалi iсцi з iмi. Прывялi на былое польскаестрэльбiшча. Бачу: за метраў 60 ад праваслаўнайцарквы нашы местачковыя яўрэi капаюць яму ўрове стрэльбiшча. Iншыя сядзяць наводдаль, падкрыжам. I сагнаны сюды толькi мужчыны. З бокуцарквы на яму немцы ставяць кулямёт. ... Выбралiнемцы першых цi то пяць, цi то сем яўрэяў i загадалiбегчы да ямы. Тыя пабеглi, а па iх кулямётнайчаргой... Паднялi наступную групу i пiхнулi ў бокямы ... Потым яшчэ.. Лямант, крык, стогн ...Стралянiна закончылася.Падпiхнулi мяне да ямы.Немец даў рыдлёўку ў рукi, зрабiу жэст, маўляў,засыпай. Загадалi таксама закопваць растраляныхбратам Сакалоўскiм, Антону i Вацаку i мясцовамупажылому дзядзьку. Нямецкiя салдаты пачалiразыходзiцца. I тут раптам нейкi бедалага падняўгалаву, застагнаў. Забойцы вярнулiся. Паўскiдалiсвае карабiны i проста-такi зрашэцiлi ўсю яму.Зноў махнулi нам, нешта па нямецку скамандавалi.Мы зразумелi: патрабуюць хутчэй засыпаць ...Тых, хто застаўся - жонак, дзяцей, старых, немцынезадоўга пасля гэтага пагналi ў гета ў Дзятлава.”(Петрулевiч Л. Iх расстралялi ў Белiцы. // Лiдскаягазета ад 29 траўня 1997 г.)

БердаўкаПомнік на брацкай магіле афіцэраў, чыр-

вонаармейцаў і партызанаў. У парку. Помнікпастаўлены ў 1985 г. Стэла і фігура ў выглядзе 5-канечнай зоркі на бетонным пастаменце. На стэлетэкст:

“Пусть же проходят за годами года.Вас не забудет страна.Свято и ревностно память народаВаши хранит имена.”

pawet.

net

Стар. 43Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Спісы пахаваных уключаюць 9 афіцэраў,11 сяржантаў, 2 яфрэйтараў, 24 шарагоўцаў, 3партызанаў і 13 аднавяскоўцаў.

ВаверкаБетонныя крыжы на магілах жаўнераў 7

батальёна 77 палка Арміі Краёвай і жалезны крыжнад сімвалічнай магілай камандзіра батальёнамаёра Яна Піўніка “Панурага”. На могілках. Наметалічнай таблічцы тэкст на польскай мове:“Тут спачываюць жаўнеры 7 бат. 77 пп АрмііКраёвай, загінулі разам са сваім камандзірам пар.

Янам Піўнікам “Пану-рым” у жорсткім баі знемцамі 16 .06.44 падЯўлашамі -Багданамі.Слава іх памяці. Та-варышы па зброі. 1995.”

Магілы агаро-джаны металічнай тру-бчатай агароджай.Тут жа ўстаноўленыметалічны крыж ад ар-ганізацыі “Страж поль-скіх магіл”.

ГанчарыМемарыяльны комплекс загінуўшым земля-

кам-падпольшчыкам, партызанам і воінам Чыр-вонай Арміі. У цэнтры вёскі. Пастаўлены ў 1988

г. На агульным бетонным п’едэстале абеліск зтрох кубоў. На першым кубе тэкст “Вставай,страна огромная!”. На другім - барэльефы трохчырвонаармейцаў, маці з дзіцем, воіна з разгор-нутым сцягам, загінуўшага салдата. На трэцім-рэпрадуктар. Ля асновы абеліска бетонныя лічбы“1941- 1945”. На асобным узвышэнні пліты зпрозвішчамі мірных жыхароў, знішчаных фашы-сцкімі карнікамі - 49 чалавек , партызанаў - 63чалавекі, камсамольцаў -падпольшчыкаў - 7чалавек, воінаў Чырвонай Арміі - 60 чалавек.

ГарніАбеліск на магіле 5 чырвонаармейцаў. У

парку. Надпіс на абеліску: “Неизвестномусолдату. 1967”. Пастаўлены ў 1967 г. Агаро-джаны бетоннай агароджай.

Гасцілаўцы1. Скульптура воіна і тры бетонныя пліты ў

памяць пра загінуўшых землякоў. На заходнімканцы вёскі , каля шашы Ліда-Гародня . Пабу-даваны ў 1974 г . па праекту скульптара М.Палякова. На насыпным кургане скульптуравоіна ў плашч-палатцы з аўтаматам. Вышынякургана 2 м, скульптуры 3,2 м. На бетанаванайпляцоўцы 3 пліты, на першай з іх баральеф ордэнаАйчыннай вайны і тэкст: “Будут вечно жить впамяти имена тех, кто отдал жизнь за свободу

pawet.

net

Стар. 44 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Родины”, на дзвюх іншых – прозвішчы 37 загінуў-шых землякоў.

У ліпені 1974 г. адбыўся мітынг, які адкрыўстаршыня Гасцілаўскага сельсавету М. Г. Зянкевіч.Выступілі першы сакратар Лідскага райкаму КПБА. С. Грывачэўскі, ад ветэранаў вайны А. Г.Жардзецкі і інш. Ля помніка запалены вечны агонь іпакладзены кветкі.

2. Магіла невядомага салдата.

3. Магіла Чурсіна Аляксандра, які загінуўу 1944 годзе.

ГолдаваСтэла загінуўшым землякам - воінам, пар-

тызанам і актывістам Голдаўскага сельсавету.Помнік адкрыты 10 верасня 1967 г. Жалеза-

бетонная аснова 3.7х3.1 м, стэла 4х1,33х0,3 м,абліцаваная мармуровай крошкай. Надпіс настэле:

“Мечту пронесите сквозь года и жизнью наполните!О тех, кто уже не придет никогда заклинаю – помните!”Спіс загінуўшых уключае 73 прозвішчы.Агароджаны драўляным плотам.

У нядзелю ў Голдаве адбыўся мітынг, пры-свечаны адкрыццю помніка. Каля будынка праўлен-ня калгасу сабраліся аднавяскоўцы, прыехалі людзіз навакольных вёсак, прыйшлі родныя і блізкіязагінуўшых . У ганаровую вахту становяццапіянеры.

На трыбуне першы сакратар райкамупартыі М.Г.Мінкевіч, намеснік старшыні райвы-канкаму Г.П.Баранаў, старшыня калгасу М.А.-Манікала, ветэраны вайны і працы. Старшынясельсавету Г.Тупік дае слова першаму сакратаруРК КПБ т. Мінкевічу. Ён успамінае тыя суровыягады, калі гартавалася наша воля і характар, каліў людзей была толькі адна думка – выратавацьАйчыну ад карычневай навалы . Так, нялёгкадасталася нам перамога, многія не вярнуліся з полябітвы. Але памяць аб іх народ захавае на вякі.(Александровіч Б. Памяць народная.// Уперад №145 (3589) ад 13 верасня 1967 г.)

ГудыПомнік ля брацкай магілы чырвонаармей-

цаў 213 стралковага плка 56 стр. дывізіі, загінуў-шых у баі 3 ліпеня 1941 г. Абеліск вышынёй 3 м з

pawet.

net

Стар. 45Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)пяціканцовай зоркай і стэла-крыло (3,2х0,9х0,25м) на бетонным п’едэстале (4,5х1,5х0,4 м.). Увесьпомнік размешчаны на бетоннай аснове 5,8х2х0,3м. Ззаду помніка магіла агароджаная бетоннайрамкай 3.75 х2 м. Агароджа металічная 12х7,5 м.Перазахаванне праведзена 4 траўня 1966 г., умагіле пахаваны парэшткі 57 чырвонаармейцаў.

Надпіс на абеліску: “Вечная память героямпавшим в борьбе за свободу и независмость нашейРодины. 1941-1945 гг. Сооружен в 1967”. Надпісна стэле: “Красноармейцам и командирам 213 с.п.56 с.д. павшим в бою с немецко-фашистскимизахватчиками у д. Гуды 3 июля 1941 г.” Надпіс нанахільнай пліце , што прымыкае да абеліска:“Сазонов С.Г., Абрамов Б. Н., Прокопченко Д.С.,Рогачев Д.М ., Коляденко Н.Г ., Реутов А.П.,Недзиев И.Г., Годин М.С. и 49 неизвестных бойцови командиров”.

На світанні 2 ліпеня 1941 г. група воінаў 213сп 56 сд пры перасячэнні шашы Ліда-Вільнянатрапіла на засаду. Бой працягваўся ўвесь дзень.Большасць салдат загінула і была пахавана ў сямімагілах. 4 траўня 1966 года магілы былі ўскрыты,парэшткі перазахаваны, на месцы пахаванняўстаноўлены помнік.

У магілах разам з парэшткамі былі зной-дзены в інтоўкі, сапёрныя рыдлёўкі, мноствастрэляных гільз, асабістыя рэчы: нажы, брытвы,ножны, мундштукі, небяспечныя брытвы, лыжкі,пласкагубцы, гадзіннік № 56994 2-га Маскоўскагагадзіннікавага завода. Былі знойдзены таксама 18пластмасавых медальёнчыкаў, у якіх захоўвалісяадрасы родных і блізкіх. Па захаваўшыхся запісахбылі ўстаноўлены 8 прозвішчаў.

Дакудава Стэла загінуўшым землякам. Каля будын-

ка сельсавету. Помнік пастаўлены 9 траўня 1968г. Тэкст на стэле: “Вечная слава героям, павшим вбоях за свободу и независимость нашей Родины.1941-1945”. Спіс загінуўшых з 133 прозвішчаў.

ДалекіяСтэла загінуўшым землякам. У цэнтры

вёскі, каля канторы . Помнік пабудаваны папраекту рабочага саўгасу “Тарнова” КруглагаУладзіміра Рафалавіча. Адкрыццё адбылося 4лістапада 1967 г. Агульная вышыня помніка 4,6м. Прыступкі 2,9х2,1м, тумба 1,12х 0,71х 0,83 м,стэла вышынёй 3 м, шырынёй 0,98 м. На помнікунадпіс: “Вечная слава землякам погибшим заРодину в 1941-1945 гг”. Мармуровая дошка

(0,6х0,6 м) з прозвішчамі 8 аднавяскоўцаў:Нічыпар Аляксандр І., Нічыпар Мікалай Я .,Нічыпар Іван Ф., Капля Аляксей І., Ёкуш ІосіфД., Чэрап Пётр М., Жукоўскі Вацлаў А., Бача-ноўскі Баляслаў В. Агароджаны металічныміланцугамі на слупках.

ДворышчаСкульптурная кампазіцыя загінуўшым

землякам і савецкім актывістам. Каля школы.Помнік пастаўлены ў 1985 г. з баральефнымівыявамі лікаў 2 воінаў, партызана, 2 жанчын ідзіцяці. Надпіс на нахільнай пліце “Подвиг народабессмертен”.

ДзітваСтэла на магіле невядомага салдата. Уста-

ноўлены на могілках за 2 кіламетры ад пасёлка.Аформлены як звычайны помнік на звычайнаймагіле. Выкананы са штучнага мармуру (бетон імармуровая крошка). Надпіс на помніку: “Неиз-вестному солдату”.

pawet.

net

Стар. 46 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

ДроздаваСтэла загінуўшым камсамольцам-пад-

польшчыкам, воінам, партызанам і землякам-актывістам. На заходнім канцы вёскі, на скры-жаванні дарог Ліда-Слонім, Ганчары - Масявічы.Пастаўлены помнік у 1967 г. Аснова 6,5х4 м,вышыня 4 м. Жалезабетон, абліцоўка з мармуро-вай крошкі. Тэкст на стэле: “Через века, через года,помните! О тех, кто уже не придет никогда -помните!”.

Ля падножжа стэлы пліта з тэкстам: “Здесь,в д. Дроздово, в годы Великой Отечественной войныбыла создана первая на Лидчине подпольная ком-сомольская организация. Комсомольцы вместе спартизанами вели решительную борьбу с гитле-ровскими захватчиками. В борьбе за свободу инезависимость нашей Родины погибли комсо-мольцы-подпольщики: 1941-1945. Владимир Кудло,Иван Кудло, Александр Козел, Нина Дешук, ЛеонидДешук, Виктор Кумпяк, Геннадий Шут”.

“Они погибли в борьбе за наше счастье.1941-1945”. Спіс з 23 прозвішчаў.

ЗбляныСтэла загінуўшым землякам. Каля клуба.

Помнік пастаўлены ў 1967 г. Надпіс на стэле:“Люди! Светлую память почтите тех, ктонасмерть стоял, кто нам жизнь отстоял, кто наммир на земле завещал”. Спіс з 35 прозвішчаў.Агароджаны металічным плотам.

КрасноўцыСтэла на магіле чырвонаармейца, загі-

нуўшага ў баі ў чэрвені 1941 г. Каля сярэдняйшколы. Пастаўлена в 1957 годзе. Надпіс на стэле:“Имя его неизвестно. Недалеко от д. Красновцы впервые дни Великой Отечественной войны, при-крывая отход своей части, мужественно сра-жался с фашистами и геройски погиб советскийсолдат . Умирая, не умрет герой - мужествоостанется в веках”.

pawet.

net

Стар. 47Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Крыніцы

Стэла загінуўшым землякам і старшынямсельсаветаў. У цэнтры вёскі. Пастаўлена ў 1967 г.Надпіс на стэле: “Богуслав С .В. Борило М .И.Урбанович Н. Гольманд Ю.Б . Рогойша В.Б.Лысковка Б.А. Лысковка Б.М зверски убитыебелобандитами. Кухарев Д.Н . председательГервеникского сельсовета со всей семьей, СафроновИ.Н председатель Трокельского сельсовета”. Наднадпісам баральеф ордэна Айчыннай вайны.

ЛеснікіСкульптурная кампазіцыя “Жанчына ў

жалобе з сувораўцам” сялянам в. Леснікі, рас-страляным і спаленым 6 жніўня 1942 г. У цэнтрывёскі. Помнік пабудаваны ў 1957 г . Жалезабе-тонная аснова 9,7х 4,2 м вышынёй 1,28 м., на ёйбетонны куб вышынёй 2 м, на кубе статуі жанчы-

ны і сувораўца. Вышыня статуі жанчыны 3 м. Накраях асновы дзве пахавальныя чашы. Тэкст“Вечная память погибшим от рук немецко-фаши-стских захватчиков 6 августа 1942 г .”. Наадвароце: “1941-1945”. На аснове тры барэльефы:“Партызаны падрываюць цягнік”, “Ордэн Ай-чыннай вайны ў атачэнні чырвоных сцягоў”,“Чырвонаармейцы ў атацы”. Заг інуўшыя паха-ваны на царкоўных могілках у Бабрах. Падчаскарнай акцыі было знішчана 99 двароў і 81чалавек, сем сямей цалкам і 18 дзяцей.

МінойтыАбеліск на брацкай магіле хворых Міной-

таўскай псіхіятрычнай бальніцы. На могілках.Надпіс на абеліску: “Здесь похоронены больныебольницы Минойты погибшие от рук немецко-фашистских захватчиков в период войны 1941года”. Помнік агароджаны металічным плотам.

НавасёлкіМеталічны крыж на магіле польскіх афіцэ-

раў, расстраляных у верасні 1939 года на гэтымpawet.

net

Стар. 48 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)жа месцы. Каля дарогі Ліда-Бердаўка паміжвёскамі Навасёлкі і Дуброўня. Надпіс на крыжы:“Na tym skrawku ziemi we wrzesnu 1939 roku zostalirozstrzelani i pogrzebani trzej nieznani oficerowieWojska Polskiego. Czesc Ich Pamienci!” (“На тымлапіку зямлі ў верасні 1939 года былі расстра-ляныя і пахаваныя трое невядомых афіцэраўВойска Польскага. Слава Іх Памяці!”).

Навіцкія - 2Абеліск на брацкай магіле чырвонаармей-

цаў і партызанаў. На могілках. Пастаўлены ў 1967г. На могілках таксама пахаваныя: МаксімЦімафеевіч Бачкоў, Іван Антонавіч Дабрынецкі,Юзаф Станіслававіч Хітрун, Мікалай ІосіфавічХітрун , Баляслаў Варфаламеевіч Букатка , якіязагінулі 22 і 23 чэрвеня 1941 г. на аэрадроме.

“... Ля векавыъх сосен, што прытуліліся давёскі Навіцкія, устаноўлены сціплы абеліск у памяцьзагинуўшых воінаў у гады Вялікай Айчыннайвайны. Менавіта сюды ў першы дзень заняткаў у

школе прыйшлі вучні Кенцеўскай васьмігадовай іКачаноўскай пачатковай школаў. Аб свяшчэннымабавязку падрастаючага пакалення памятаць іпамнажаць традыцыі бацькоў, вучыцца на гераізмесавецкіх людзей гаварылі сакратар партаргані-зацыі калгасу “Запаветы Ільіча” А. Асадчы, кал-гаснік А.Паўлоўскі, загадчык вытворчага ўчасткаІ. Хітрун, перадавая даярка А. Зубрык. Усевыступаючыя пажадалі дзецям добрых поспехаў увучобе, заклікалі іх быць дастойнымі бацькоў. Ляабеліска выступілі вучні Соня Філіпчык з Качаноў-скай школы, якая прачытала верш “Ля магілыневядомага салдата”, Тарэза Баркоўская з той жашколы расказала верш “На век помні”. З глыбокімхваляваннем прачытала верш “Будучае наша” АняХітрун. Перад дзецьмі выступіў ветэран ВялікайАйчыннай вайны, член камітэту ветэранаў вайны,маёр запасу Пётр Кірылавіч Галаваты. А потым

ля помніка дзеці ўсклалі жывыя кветкі» (Газета«Уперад», №142, 08.09.1967).

НяцечАбеліск з палявых камянёў і крыжы над

магіламі жаўнераў 4 батальёна 77 палка АрмііКраёвай. На могілках.

Парачаны1. Стэла ў гонар воінаў 86 кавалерыйскага

палка. За 500 м на ўсход ад вёскі, каля моста церазр. Дзітву, на правым беразе. Пастаўлена 8 ліпеня1970 г. Надпіс на табліцы: “8 июля 1944 г. 86-ойкавалерийский, впоследствии Лидский полк 32–ойСмоленской кавдивизии в районе деревень Поречаныи Белогруда разгромил 33-ий полк фашистов,первым ворвался в город Лида. В этом бою тра-гически погиб командир 86-ого полка гв. под-полковник Труханов Алексей Федорович. Вечнаяслава героям павшим в борьбе за честь, свободу инезависимость нашей Родины!”

“Ордэны Леніна, Чырвонага Сцяга, Сувораваўпрыгожвалі гэтыя багатырскія грудзі, і шмат іх,напэўна, падарыла б Радзіма свайму адважнамусыну, камуністу і патрыёту, ды вось не лёс... Я іВінаградны неадкладна паімчаліся ў шпіталь. Каляўваходу ў палатку нас сустрэў доктар, якідалажыў, што Труханаў парываецца ўстаць,буяніць, адразу пасля перавязкі запатрабаваў

pawet.

net

Стар. 49Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)падаць каня, таму што, быццам бы павінен весці ўатаку полк.

У сне Труханаў цяжка дыхаў . Увесь ённагадваў вялізарны камяк марлі - кулямётная чаргаперарэзала жывот. Рана смяртэльная. Толькінезвычайная фізічная сіла падтрымлівае ў ім слабуюіскру жыцця.

- Няўжо нічога нельга зрабіць?- Нажаль, нічога. Яму засталося гадзіна-

паўтары, не больш. Ён прачнецца, але адразупамрэ...

Доктар не памыліўся, Труханаў апры-томнеў. Запіску нашую яму прачыталі ўслух. Ёнусміхнуўся, прашаптаў: “Дзякуй!”. Цераз паўга-дзіны героя не стала. (Д.Добрушин. Ходили мыпоходами.Волгоград. 1972. С. 192)

2. Стэла ў гонар Героя Савецкага Саюзаяфрэйтара Сяргея Балгарына. За 500 м на ўсходад вёскі, каля чыгуначнага моста на правымберазе р. Дзітва. Пастаўлены ў 1980 г.

Стэла стылізавана пад сцяг, замацаванана бетонным пастаменце. Надпіс на стэле “За нашуСоветскую Родину”. Надпіс на табліцы , пры-мацаванай дастэлы: “Здесь 8июля 1944 годапулеметчик 86к а ва л е р и й -ского полкае ф р е й т о рБолгарин Сер-гей Ивановичпроявил му-жество и хра-брость, спасаяжд мост отвзрыва, за чтоудостоен зва-ния Героя Со-ветского Со-юза”.

Кароткае канкрэтнае апісанне асабістагабаявога вычыну:

“25.06.1944 у баях за в. Шакі Багушэўскагараёна Віцебской вобласці тав . Балгарын сваімкулямётам знішчыў 25 нямецкіх салдатаў, адзінкулямёт супраціўніка і ўзяў у палон 3-х немцаў.

8.07.1944 г. у баях на подступах да горадаЛіда ў раёне в . Татары (Татарцы) тав. Балгарынсваім кулямётам знішчыў 5 нямецкіх салдатаў іафіцэраў, у тым ліку забіў камандзіра 31-гаахоўнага нямецкага палка, палкоўніка, які быўтройчы ўзнагароджаны ордэнам ЖалезнагаКрыжа.

10.07.1944 г. у баях за пераправу на рэчцыДзітва ў раёне вёскі Пажэчаны (Парачаны)Лідскага раёна, ведучы ўраганны агонь, рассеяў

нямецкіх сапёраў, якія спрабавалі ўзарваць чы-гуначны мост на р. Дзітва. Пры агнявой падтрым-цы кулямёта Балгарына 4-ы эскадрон захапіўчыгуначны мост у поўнай спраўнасці. У гэтым баітав. Балгарын быў паранены. (З прадстаўлення наўзнагароджанне ад 25 ліпеня 1944 г.)

ПарэччаСкульптура воіна ў плашч-накідцы з аўта-

матам ППШ на брацкай магіле 9 партызан і 5чырвонаармейцаў. Каля бальніцы, у скверы.Помнік адкрыты 17 верасня 1957 года. Пахаваныпартызаны, загінуўшыя 29 чэрвеня 1943 г. і воіны,якія загінулі ў 1941 і 1944 гг. Жалезабетоннаяаснова 3,1х3,1 м, вышыня пастамента 2,1 м,вышыня скульптуры 2,5 м. Тэкст: “Вечная памятьгероям, павшим в боях за освобождение и неза-висимость нашей Родины”. На табліцы: “Вечнаяпамять героям, погибшим 29.06.1943 г. Ком. взводаЛуговцов Б .С., ст. с-т Бутовский Д.С. , кр -цКоваленко К .М., кр-ц Костякова Т.Д. , кр -цНиколаев Н.Г., кр-ц Фурс Н.И.”

29 чэрвеня 1943 г. група партызан аддзелуім. Варашылава ў колькасці 62 чалавек ля вёскіПацукі наткнулася на заслон Арміі Краёвай. У баізагінула 9 партызан: Бокаў Аляксандр Архіпавіч,1918 г.н., Бутоўскі Зміцер Сяргеевіч, 1917 г.н.,Каваленка Кузьма М., 1922 г.н., Казлоўскі ІванПракопавіч, 1920 г.н., Касцякова Тацяна Зміт-раўна, 1925 г.н., Лугаўцоў Барыс Сяргеевіч, 1918г. н., Мядзведзеў Сямён Ів анав іч, 1917 г.н .,Мікалаеў Мікалай Гаўрылавіч, 1922 г.н., ФурсМікалай Восіпавіч, 1921 г.н., шмат партызанаўбыло паранена. Страты акаўцаў: 27 забітых імноства параненых.

На помніку адсутнічаюць прозвішчы Бокава,Казлоўскага і Мядзведзева.

Сялец1. Абеліск на брацкай магіле мірных жыха-

роў, расстраляных фашыстамі 23 ліпеня 1941 года.За 1 км на паўночны ўсход ад вёскі, у лесе. У 1965г. на магіле пастаўлены помнік. У магіле 50 яўрэяў

pawet.

net

Стар. 50 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

і 13 жыхароў вёскі. На пліце 4х4 м пастаўленыабеліск вышынёй 2 м. Надпіс на абеліску: “Здесьпохоронены активисты д. Селец зверски расстре-ляны немецко-фашистскими оккупантами23.V11.1941. Некрашевич А.И., Некрашевич Н.И.,Кудаш Е.К. , Федюкевич Н.Ф. , Бурдун Е.И .,Мартинкевич М.М., Маньковская Е.М., ВенскийА.А., Сабоста К.Ф., Мартюк С., Клейда И.М.,Шешко С.И., Дурейко П.М.”

Побач магіла, у якой пахаваны два невя-домыя ваеннапалонныя, якія ўцяклі з будоўлімаста ў Агародніках. Помнік агароджаны жа-лезнай агароджай.

2. Помнік і 10 надмагільных стэлаў намагілах 12 сялян, расстраляных жаўнерамі АрмііКраёвай ў вялікодную нядзелю ў Голдаве. Намогілках. Галоўная стэла і бетонная плітаразмешчаны перад могілкамі, 12 магілаў - унутрымогілак. На галоўнай стэле надпіс:

“Здесь похоронены советские граждане,погибшие от рук немецко-фашистских захват-чиков и их пособников в годы Великой Отече-ственной войны 1941 -1945 гг.”, у правым куцепяціканцовя зорка. На надмагільных стэлахпрозвішчы расстраляных:“Ганевич Сергей Иосифович (1898-1944)Гуйдо Ольга Михайловна (- 1944)Дычек Владимир Григорьевич (1912-1944)Клейда Николай Николаевич (1905- 1944)Кудош Владимир Степанович (1921-1944)Некрашевич Александр Михайлович (1891-1944)

Некрашевич Александр Степанович (1906-1944)Свороб Павел Пилипович (1901-1944)Сивицкий Владимир Адольфович (1903-1944)Федюкевич Михаил Михайлович (1905-1944)Шатюк Иван Петрович (1903-1944)Юшчук Антон Михайлович (1884-1944)”

ТарноваАбеліск загінуўшым землякам. У парку.

Помнік адкрыты 3 верасня 1967 г. Ступенькавыжалезабетонны абеліск, абліцованы мармуровайкрошкай, вышынёй 5 ,1 м , увенчаны зоркай.Аснова 5х5 м. Надпіс на абеліску: “Вечная славапавшим в боях за свободу и независимость нашейРодины. 1941-1945 г.” На ўманціраванай табліцыспіс з 29 прозвішчаў.

3 верасня 1967 года сотні жыхароў Тарноваі навакольных вёсак сабраліся, каб прысутнічаць наадкрыцці помніка-абеліска воінам –землякам, якіязагінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны,ісавецкім актывістам, якія палеглі ад рук бандытаў.Старшыня Белагрудскага сельскага савета Г.С.Халявінскі адкрывае мітынг. Выступілі старшынярайвыканкаму М.І.Макараў, дырэктар саўгасуА.Ц.Новікаў, сакратар камсамольскай арганізацыіадзялення “Фалькавічы” В.Чысты, ветэран І.В.Гаель, член камітэту ветэранаў вайны П.К. Га-лаваты, юныя ленінцы Белагрудскай і Нецецкайвасьмігодак, родныя загінуўшых Вікенці ІосіфавічШацюк і Аляксандр Міхайлавіч Дзевяты.

Піянерка – выдатніца Белагрудскай школыГаліна Баранава падносіць нажніцы. Праваадкрыць помнік прадастаўляецца лепшай даярцысаўгасу Г.П.Рудзінскай, удзельніку Вялікай Айчын-най вайны П.Г.Баярчуку, сакратару Лідскага РККПБ В.Г.Рыбачонку, старшыні райвыканкамуМ.І.Макараву, дырэктару саўгасу А.Ц.Новікаву.Здымаецца белае покрыва, і перад вачыма соценьлюдзей адкрыўся велічны помнік-абеліск у выглядзешасцімятровай чатырохграннай піраміды, вяр-шыню якой вянчае зорка.

Намеснік дырэктара саўгаса І.П. Гушча

pawet.

net

Стар. 51Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)зачытвае тэкст завяшчання патомкам. Тэкстзавяшчання ўкладваецца у капсулу, якая заму-роўваецца ля падножжа помніка. Гучыць жалоб-ная мелодыя...

(Г.Сонгін, А.Самсонаў. Памяць народная –на вякі.// Уперад. № 143 (3587) ад 9 верасня 1967г . )

ХодараўцыСтэла загінуўшым землякам. На паўднё-

вым канцы вёскі. Пастаўлена ў 1966 г. Стэлазамацавана на бетоннай трохступенькавайаснове. Надпіс на стэле: “1941-1945. Люди!Молчанием Вы светлую память почтите тех, ктонасмерть стоял, кто нам жизнь отстоял, кто наммир на земле завещал”.

ШаўдзініАбеліск на месцы гібелі ваеннапалонных,

расстраляных жаўнерамі АК восенню 1943 г.Надпіс на абеліску: “Здесь осенью 1943 г. былирасстреляны националистами бойцы и командирыСоветской Армии, среди них: майор Киселев Н.В.,Ситиков. Фамилии остальных неизвестны”.Агароджаны металічнай агароджаю.

Кісялёў Мікалай Васілевіч, які згадваецца

сярод загінуўшых, быў камандзірам 927 сб 251 сп,значыўся без вестак прапаўшым у верасні 1943 г.Па заданні камандавання яго група перайшлалінію фронту і трапіла ў палон. Ваеннапалонныхпагрузілі ў вагон і адправілі ў Германію. Наперагоне Ліда-Ваўкавыск палонныя выламалі ўпадлозе дошку, апусцілі канцом на шпалы і адзінза другім выкінуліся з цягніка на поўным ходзе.

“У нашай вёсцы ў 1943 г. размясціўся аддзелакаўцаў. ... У адзін з дзён бандыты ўспалашыліся.Схапілі зброю і паспяшаліся да сябе ў штаб. А паШаўдзінях чутка прайшла, маўляў дзеўчына зхутара бачыла недалёка рускіх вайскоўцаў, хлебаяны ў яе прасілі. Яна то і прагаварылася некаму з“белых”. І вось пад вечар вядуць бяззбройныхсалдацікаў. Спярша - адну групу, чалавек сем,потым такую ж другую. Відаць, не ўдалосябедным уцячы. Сядзяць яны на лаўцы каля вясковагакрыжа, маладзенькія, худзенькія і ўгаворваюць:“Браты, адпусціце нас. У нас мацеры, як у вас, домачакаюць дзяўчаты”. Ды дзе ж ты ўпросіш тыхбандытаў. Тады заспявалі салдацікі, ды так, штохто іх чуў з нашых шаўдзінёўскіх, гаварыў: сэрцакрывёю аблівалася.

На ноч загналі іх акаўцы ў гумно. А нанаступны дзень дзесьці пад абед чуем: “Бах,бабах”, - расстрэльваць палонных пачалі. . ..Бандыты палонных распраналі, па аднаму з тогагумна выводзілі і расстрэльвалі, дзе давядзецца.Потым забітых бандыты ў яме з-пад бульбынедалёка ад таго гумна пахавалі.

... Старшыня калгасу В. Ю. Усціновіч ідырэктар Моцевіцкай школы А. М. Кучура арга-нізавалі людзей і на месцы пахавання тых салда-цікаў паставілі абеліск. Праўда і камісія ў Шаўдзініпрыязджала. Пасля гэтага парэшткі забітыхперавезлі ў Жалудок і там пахавалі ў брацкаймагіле .” (Петрулевіч Л. И внезапно из забытойдали песня выплывает в полусне. // Лідская газетаад 27 траўня 2004 г.)

ЯнцэвічыМеталічны крыж на магілах жаўнераў Арміі

Краёвай. На могілках.Пастаўлены ў кастрычніку 2004 г.

pawet.

net

Стар. 52 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

1955 год. Скончана вучоба на аддзяленніжурналістыкі БДУ. У кішэні дыплом і паперка-накіраванне агітпрапа ЦК КПБ. Месца прызнач-эння –рэдакцыя газеты Чырвонаслабодскага раёна Менскайвобласці.

Уздыхнуў з палёгкай, бо, па праўдзе кажучы,абрыдла туляцца ў сценах альма-матар ажно пяць гадоў.На добры толк усю праграму можна было засвоіць і запалову адведзенага тэрміну. Калі б радыкальнаскараціць час на гістарыю КПСС, ды іншыя, не вельміпатрэбныя для газетчыка дысцыпліны. Але партыйныяідэёлагі, пэўна, думалі інакш, лічылі неабходнымгрунтоўна прамыць мазгі моладзі, каб яна цвёрдатрымалася генеральнай лініі КПСС і не збочвала налеваці направа ад яе.

БЕЛАРУСКІ ТОЛЬКІ ПА НАЗВЕ

Нельга не адзначыць той факт, што ўсе прадметывыкладаліся ва універсітэце на рускай мове. І толькігісторыю БССР чытаў па-беларуску вядомы тады дацэнтЛ. Абэцэдарскі. Пазней ён выдаў “на-гара” сумесна зтакімі ж навукоўцамі фальсіфікаваную ў духурасійскага шавінізму гісторыю Беларусі, а затымасобную брашуру пра так званых нацдэмаў, якіх

бяздоказна абвіна-ваціў у скажэнні роднай гісторыі,хоць скажаў якраз ён сам са сваімі калегамі.

Зрэшты, гвалтоўная русіфікацыя мела месца нетолькі ў ВНУ, але і ў школах, нават сельскіх. Гэта я магусцвярджаць зыходзячы з уласнага досведу. УМаўчадскай СШ раней Гарадзішчанскага, а заразБаранавіцкага раёна, дзе я вучыўся ў першыяпасляваенныя гады, матэматыку, напрыклад, выкладаўпа-беларуску пажылы настаўнік. Калі ён пайшоў напенсію, прыслалі рускамоўную жанчыну. І ніхто ні нас,ні бацькоў не спытаў, ці жадаем мы пераходзіць на“великий и могучий язык”. Нават урокі геаграфіі вялісяпа-руску, бо выкладчык, ён жа дырэктар школы,прыбыў да нас з суседняй рэспублікі...

Смешна, калі б не было так сумна, але будучымбеларускім журналістам за пяць гадоў вучобы ніхто зуніверсітэцкай кафедры не сказаў ні аднаго добрагаслова пра дарэвалюцыйны беларускі друк. Як быццамбы яго і не існавала. Нават пра знакамітую “Нашу Ніву”,дзейнасць якой склала цэлую эпоху ў нацыянальнымруху, калі і ўспаміналі, дык абразліва называлі бур-жуазна-нацыяналістычнай газеткай.

Выкладчык Акулаў, былы карэспандэнт“Правды” па Далёкім Усходзе, разважна апавя-даў толькіаб расійскай журналістыцы да 1917 г., а дацэнт М.

Фёдар Кардаш

У ЦЯНЁТАХ АКУПАЦЫІ

Фёдар Кардаш, Ліда, 2005 г.

Фёдар Іванавіч Кардаш нарадзіўся 5 студзе-ня 1932 года ў в. Харашкі Дзятлаўскага раёна.Скончыў факультэт журналістыкі Беларускагадзяржаўнага універсітэта. Быў размеркаваны ўгазету раённага цэнтра Чырвоная СлабадаМенскай вобласці. Напісаў ліст у ЦК КПСС на 50-ці аркушах, дзе выклаў сваё бачанне беззаконня іпарушэння правоў чалавека ў СССР. У 1956 годзебыў асуджаны на два гады лагераў. Пакараннеадбываў у Мардовіі. Пасля вяртання працаваў урозных месцах, у тым ліку ў Пружанскай раённайгазеце, а ў 1961 годзе з дапамогай аднакурсніка,сёння вядомага паэта, перабраўся ў Ліду на пасадулітработніка ў газеце “Уперад”. Прыняў на працубылога палітвязьня рэдактар Гарэлік. ПазнейФёдар Кардаш працаваў загадчыкам прамысловагааддзелу і сакратаром рэдакцыі. З 1966 года напрацягу 20 гадоў Фёдар Кардаш працаваў уласнымкарэспандэнтам газеты “Гродзенская праўда” па“Лідскім кусце” (Ліда, Лідскі, Іўеўскі, Воранаўскіраёны). У пачатку 90-х заснаваў і выдаў 23 асоб-нікі першай лідскай недзяржаўнай газеты “Народ-ная трыбуна” (пазней “Голас з Ліды”). Пасля 1995года жыве ў Менску. Перанёс дзве аперацыі.

Пра свой лёс і свой жыццёвы шлях ФёдарКардаш распавядае ў гэтай публікацыі.

pawet.

net

Стар. 53Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Зярніцкі – пра савецкі друк Беларусі.

Двое з названых выкладчыкаў праявілі да мянеасабістую ўвагу. Гэта было яшчэ ў час уступныхэкзаменаў. Гісторыку Абэцэдарскаму, відаць,спадабаліся мае адказы на пытанні, што значыліся ўбілеце. І ён прапанаваў мне перахо-дзіць на гістарычныфакульт эт. Але я ўжо “нава-стрыў лыжы” нажурналістыку і адмовіўся, хоць, можа, і трэба былозгаджацца. Ды зараз позна шкадаваць аб тым. Штодатычыць М. Зярніц-кага, то ён сустрэўшы мяне ўжопасля абароны дыпломнай работы, сказаў, каб япаступаў у аспірантуру пры БДУ. Але гэта мяне таксамане прывабіла, бо я спяшаўся хутчэй расстацца з ВНУ іакунуцца, як тады казалі, у жыццё, змагацца засправядлівасць, за сапраўдны сацыялізм, а не за тое,што будавалі ў маёй роднай вёсцы Харашкі...

У сувязі з Акулавым прыходзіць на памяць яшчэадзін пацешны эпізод. Справа ў тым, што ў праграменавучання яўна бракавала непасрэдна газетнайпрактыкі. Толькі на другім і чацвёртым курсах наспасылалі на некалькі тыдняў у рэдакцыі раённых дыабласных газет. Але не ўсюды стажорам аказвалідапамогу. Яны часта былі прадастаўлены самі сабе. Даіх адносіліся абыякава, а падчас проста са злосцю: некалі,маўляў, з табой важдацца.

Таму набываць нават самыя простыя, але першза ўсё неабходныя ў рабоце навыкі было нялёгка.Скажам, калі тэма запланаванага артыкула вызначана,то як канкрэтна ажыцця-віць задуму, спланаваць яго,куды пайсці або паехаць, з кім сустрэцца, як правесцігутарку і г.д., каб справіцца з заданнем. Патрэбна быловалодаць пэўнымі ведамі, прыёмамі і метадамі працы.І гэтаму якраз удзялялася мала ўвагі, у навучанні панаваўтэарэтычны ўхіл. Пэўна, каб пазбавіцца таго недахопу,Акулаў і вырашыў запрасіць да нас пісьменніка. Алезакончылася сустрэча маленькім канфузам... Нашамувыклад-чыку не спадабаўся досвед, шчыра раскрытыгосцем. Аказваецца, з мэтай разгаварыць сураз-моўцупісьменнік-марыніст (ён пісаў на марскія тэмы) першставіў на стол выпіўку. Вось так за чаркай у якой-небудзьзабягалаўцы ён і збіраў факты для чарговай аповесціабо апавядання. Выкладчык спалохаўся, што мы набыліведы са знакам мінус, і таму ў сваім заключэнні папярэ-дзіў, каб мы такі спосаб здабычы матэрыялу непрымянялі ў будучай працы. Усе трохі сумеліся, а госцьдобра-такі пачырванеў.

Але наўрад ці прысутныя аднадушна пагадзілісяз такой ацэнкай сказанага мары-ністам.

Асабліва самотна пачувалася на апошнім курсе– у другім паўгоддзі вучобы фактычна не было. Як іўсе, я ў асноўным займаўся дыпломнай работай. Тэмудля яе выбраў не абы-якую – аб барацьбе друку збюракратызмам. Раумеў, даволі рызыкоўна, але ж усяпалітычная сістэма Краіны Саветаў была наскрозьпранізана гэтай хва-робай. Таму хацелася трохі лепшразабрацца, у чым прчына з’явы, з якой быцца бы ўсезмагаюц-ца, а перамагчы ніяк не могуць. Працуючы ўгазеце, абавязкова сутыкнешся з ёю.

Думалася, галоўная бяда заключалася ў засіллішматлікага адміністрацыйнага і кіраўні-чага апарату і

ў поўным бяспраўі так званага простага савецкагачалавека, народных мас, як любілі гаварыць бальшавікі.Ды і як мог шара-говы грамадзянін штосьці патрабавацьад мясцовай і тым больш ад вышэйшай улады, калі ёнбыў раз назаўсёды напалоханы, паралізаваны старахамперад гэтай уладай, якая з незвычайнай жорсткасцюраспраўлялася з няўгоднымі ёй людзьмі і тым большіншадумцамі. Адзіным правільным вучэннем лічыўсямарксізм-ленінізм, крок ад яго ў бок караўся хутка ібязлітасна. Каб нікому не ўздумалася падтрымацьпацярпелага ці самому ісці той жа дарожкай.

Аднак ніякія рэпрэсіі, ніякія пагрозы не могуцьспыніць імкненне чалавека да пошуку сапраўды,справядлівасці , прычын ненармальна-га стануграмадства. Нядзіўна, што многія студэнты, асаблівастарэйшыя, хто паспеў паслужыць у арміі, панюхацьпораху на фронце ці папрацаваць у калгасе, напрадпрыемстве, ужо не глядзелі праз ружовыя акулярына савецкую рэчаіснасць. Паміж сабой у вузкім колехлопцы рэзалі праўду-матку, асуджалі вусатага права-дыра за здзекі над народам. У гарачых падчас спрэчкахдаказвалі адзін другому і самім сабе, што пануючаясістэма наскрозь прагніла, трымаецца на хлусні і гвалце,не здольна палепшыць жыццё народа.

Многія ўжо разумелі, што абяцанкі пабу-давацьсацыялізм, а затым і камуністычны рай нічога не варты.Уласна кажучы, дастаткова было пахадзіць па горадзе,каб пераканацца ў разыходжанні тэорыі з практыкай.Усюды можна было наглядаць бясконцыя чэргі.

- Што даюць? – пытаеш у крайняга.- Ды муку, не бачыш? Унь нясуць, хто

атаварыўся, даскочыў раней, - незадаволена адказваўтой.

У другім месцы давалі штосьці іншае. Таксаматрэба было стаяць у чарзе, таму што бракавала наватсамых неабходных прадуктаў і тавараў. Перад святамічэргі павялічваліся, бо “выкідвалі” на продаж большрозных прыпасаў. Дэфіцытам жа было амаль усё, а тутраптам нешта з’яўлялася на прылаўках. Трэба толькігадзіну-другую пастаяць, пацярпець, авось дастанеццаякі-небудзь кілаграм мукі-крупаў ці што з адзення.Словам, для савецкага чалавека перад рэвалюцыйнымісвятамі наставалі, як тады гаварылі, “мучныя” дні. І гэтатварылася ў сталіцы. Што ўжо казаць пра глыбінку, тамнават хлеб выдавалі па спісах, бо карткі фармальнаадмянілі.

Абараніўшы дыпломную работу на выдат-на, ясапраўды мог прэтэндаваць, калі не на аспірантуру, дыкхоць бы на абласную газету. Але яшчэ ў пачатку пятагакурса нам сказалі, што ўсіх адправяць у раённыя газеты.Я згадзіўся, і сам напрасіўся паслаць мяне ва УсходнююБеларусь. Тайная мэта, пра якую, канешне, нікому неказаў, - паглядзець, што робіцца ў краях, дзе савецкаяўлада ўсталявалася без малога сорак гадоў таму назад.

У Заходняй Беларусі я ўжо штосьці паба-чыў ізрабіў для сябе пэўныя высновы, пра што пачаў пісацьу рэспубліканскую газету “Савецкі селянін”, рэдакцыяякой у той час месцілася ў будынку насупраць ДомаЎраду. Аднойчы для праверкі маёй пісаніны ў калгасзавіталі ажно два карэспандэнты. Яны пахадзілі па

pawet.

net

Стар. 54 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)вёсцы, пагута-рылі з людзьмі, работнікамі канторы іперака-наліся, што селькор нічога не зманіў. У калгасесапраўды не было парадку, і адна з прычын у тым, штостаршыня моцна пасябраваў з “зялёным змеем”.

У выніку ў газеце з’явіўся мой допіс і грунтоўныкаментар заезджых журналістаў. Пару месяцаў раней угазеце таксам былі надру-каваны дзве ці тры мае нататкі,і аўтару нават прыслалі ганарар.

- Ну што, мусіць, на картовыя штаны хапіла? –весела пасмяяліся з селькора мацёрыя пісакі.

Маці згатавала для гасцей абед, яечню з салам.Не было якраз хлеба, дык схадзіла да суседкі пазычыла,але мужчын накарміла і малака дала запіць. Вось так япазнаёміўся з калегамі па будучай прафесіі.

СПРАВЫ КАЛГАСНЫЯ

Пасля новай публікацыі калгаснага стар-шынюпазбавілі пасады. Але не адправілі прос-тым паляводаму брыгаду. Уладкавалі на больш хлебнае месца, бо ёнжа быў членам кампартыі, а яна сваіх людзей простатак не кідала.

Ішоў час, ды мала што мянялася ў калгасе. Іцвярозыя кіраўнікі не маглі даць рады гаспа-дарцы, якаямарнела на вачах. Людзі страчвалі веру ў лепшыя часы,бо з году ў год атрымлівалі на працадзень усяго панекалькі соцень грамаў збожжа. Яго нават на хлеб нехапала.

Паводле расказаў сялян нешта падобнаетварылася і ў навакольных вёсках, дзе прайшлакалектывізацыя. Зрэшты, усе негатыўныя факты і з’явыспісваліся на цяжкасці росту.

- Нічога, - супакойвалі прыезджыя началь-нікі. –паступова справы наладзяцца, калгасы пойдуць угору,лінія ж партыі правільная...

З лініяй партыі спрачацца, вядома, было цяжка інебяспечна, але верылася ў яе поспех слаба. Вось чамумяне надта цікавіла, што творыцца там, дзе калгасыдейнічаюць з канца 20-х гадоў.

Між тым, калісьці (гэта было яшчэ да вайны)многія сяляне з вялікай цікавасцю адно-сіліся да звестакпра перабудову вясковага жыцця. Я памятаю, як мойбацька з суседзямі чыталі і абмяркоўвалі статутсельгасарцелі і знаходзілі, што ў ім пераканаўчараскрываюцца вялікія магчымасці калгаснага ладу. Нуяк жа ж, дяржава прышле машыны, дапаможа набыцьлепшыя гатункі насення збожжа, бульбы і іншых культур.Вырастуць ураджаі, і сяляне зажывуць заможна ішчасліва, прыйдзе, нарэшце, дастатак у хату.

На хвалях гэтых мрояў некалькі дзесяткаў сем’яўзімой 1940 года аб’ядналіся ў сельгас-арцель. Кіраўнікомабралі майго бацьку. Пача-ліся працоўныя будні. Алевельмі хутка наступіла расчараванне, бо мары неспраўджваліся. На самай справе, завёў чалавек у калгаскарову, каня, аддаў воз, плуг, барану, усё начынне.Забралі, як непатрэбнае яму, гумно. І што засталося?Штодзень хадзіць, як парабак, на працу, а заробку жніякага. Толькі ў канцы года, пасля разліку ў дзяржавай,стане вядома, якім будзе працадзень. А ён не мог быць

важкім, таму што падаткі аказаліся непад’ёмныя.Атрымліва-лася горш, чым у пана. Той плаціў рэгулярнаі больш. Калгаснікі з горыччу казалі: “Раней былопанава, а цяпер планава”, і план гэты аказаўся простабяздонным: колькі ні здавай, а ўсё мала.

Самі сяляне не маглі фактычна самастойнавырашыць ні аднаго пытання, на ўсё трэба было мецьзгоду раённых кіраўнікоў. Наогул, калгас яны не забывалі(у той час іх мала было), амаль кожны дзень хтосьцінаведваўся ў праўленне. Бацька павінен быў хадзіць,ездзіць з імі ў поле, на ферму, нешта тлумачыць,даказваць, прасіць дапамогі і г.д., а потым трэба было іпакарміць чалавека. Калі гэта адзін, два разы на месяц,а як праз дзень ці кожны дзень, што тады рабіць? Ідаводзілася карміць, бо сталовай жа не было.

Так, за некалькі месяцаў начальнікі паелі ўсенашы кумпякі і кілбасы, якія звычайна захоўваліся дажніва, калі надыходзілі самыя цяжкія дні сялянскайпрацы. Бацьку так усё абрыдла, што ён задумаў, як магахутчэй пазба-віцца ад сваёй кіраўнічай пасады.

І хутка гэта здарылася. Адбыўся агульны сход,на якім старшынём абралі новага чалавека, бедняка,значыць больш надзейнага для ўлады, бо мой бацькалічыўся серадняком, добрым гаспадаром і таму меўсваю думку ды не раз пярэчыў начальству.

Згубіўшы кіраўнічую пасаду, бацька быў яўна ўдобрым настроі, ні на кога не крыўдаваў, адразу пайшоўу калгас рознарабочым. Праўда, не заўсёды там быўзанятак. У такім выпадку хадзіў у арганізацыю, якаянезадоўга перад тым пачала будаваць завод павытворчасці вапны: блізка ад вёскі адкрылі пакладымелу.

ВАЙНА, АДСТУПЛЕННЕ

Хочацца адзначыць, што, нягледзячы на крахспадзяванняў аб лепшым жыцці, адносіны бацькі дасавецкай улады не змяніліся. Мабыць, думаў, як іпераконвалі, што прычына ўсіх цяжкасцяў у складанымміжнародным становіш-чы, неабходнасці рыхтаваццада вайны. І неўза-баве прароцтвы агітатараўпацвердзіліся най-горшым чынам. 22 чэрвеня 1941 годамірнае жыццё было парушана. Фашысцкая Германіяраптоўна, як і зараз сцвярджаюць некаторыя гісторыкі,напала на СССР. Але аб якой раптоўнасці можна казаць,калі нават па вёсках людзі гаварылі, што немцыпадцягнулі да граніцы вялікія сілы.

Уражанні ад першых ваенных дзён назаў-сёдыўрэзаліся ў памяць. Была нядзеля. Мы, хлапчукі, бавілісяна рэчцы і не адразу звярнулі ўвагу на пралятаючыясамалёты. Але раптам яны пачалі “даваць нырца”,пачуліся моцныя выбухі. Мы зразумелі, што бамбіліблізкае да нас мястэчка Моўчадзь, пачалася вайна.Самалёты, як варан-нё, кружыліся над паселішчам іскідалі свой смертаносны груз. Пазней даведаліся, штобылі разбураныя вадзяны млын і мост на гасцінцы,больш там нічога вартага і не было.

Дзесьці на трэці-чацвёрты дзень праз нашыХарашкі пайшлі першыя адступаючыя савецкія салдаты.Амаль усе без зброі, без камандзіраў, кучкамі па 3-5

pawet.

net

Стар. 55Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)чалавек пацягнуліся сцежкай на ўсход. Ісці па гасцінцына Моўчадзь яны не маглі, бо там ужо гаспадарылінемцы.

За ўвесь час гэтага сумнага зыходу, якіпрацягваўся дзён дзесяць, толькі аднойчы выпалапабачыць частку, гатовую да бою. Шыхтам пры поўнымузбраенні пяхотны звяз вёў маладзенькі лейтэнанцік.Мы, хлапчукі, нават прайшлі за імі да канца вуліцы іпамахалі на развітанне рукамі. Іншым разам па вёсцыпраехалі дзве падводы, гружаныя хуткастрэльнымідзесяцізараднымі вінтоўкамі СВТ. Мужчыны гаварылі,што гэта была новая сакрэтная зброя Чырвонай Арміі.Толькі наўрад ці фурманы далёка яе завезлі і даставіліпа прызначэнні, бо звярнулі на тую ж сцежку, па якойадсупалі салдаты. Ехаць возам па ёй было нязручна,практычна немагчыма: сцежка бегла па ўзараным полі,сігала праз канавы, кустоўе, крутыя ўзгоркі, ажно дамаяка, які стаяў на самым высокім у ваколіцы месцы.Далей дарогі таксама не было. Аднак шкадаваць аб тым,мабыць, не варта: пазней стала вядома, што тая вінтоўкааказалася ненадзейнай, у баявых умовах частаадмаўляла, і яе мала або зусім не выкарыстоўвалі.

Запомнілася яшчэ некалькі эпізодаў і сцэн, якіядавялося наглядаць у тыя дні. На перакры-жававаннівуліц Харашкаў, адкуль паблізу пачыналася ўзгаданаясцяжынка, многія салдаты звычайна спыняліся, кабадпачыць на прызбах бліжэйшых дамоў. Тут заўсёдыбыло людна, паміж прысутнымі вяліся розныя размовы,абмяр-коўваліся ваенныя падзеі.

- Няўдачы нашы часовыя, - запэўнівалі байцывяскоўцаў. - Сіл у нас нямала, дзесьці замацуемся і дамоадпор фашыстам. - Але тут гутарку перабіў трэскматацыкла.

- Пэўна, фрыцы, трэба спыніць! – раздалісятрывожныя галасы.

Аднак спыняць не было чым, зброі ні ў кога неаказалася, хоць прысутнічалі дзесяткі два байцоў.Матацыкліст – ён быў адзін – спакойна, без павелічэнняхуткасці адолеў перакрыжаванне і паімчаўся ў кірункумястэчка. З-за хаты ніхто з чырвонаармейцаў не вылез.Зрэшты, ездака маглі застапарыць якой-небудзьдзеравякай, кінуўшы яе пад колы. Для таго можна быловыкарыстаць і жэрдку з плота ці з прызбы, на якойсядзелі. Не паспелі падумаць і рашыцца. Афіцэр таксамане зрэагаваў. Наогул, камандзіраў рэдка было відацьсярод адступоўцаў. Дзе яны падзеліся, ніхто пра тое неўзгадваў.

Цікава, што за ўсе дні адступлення мы бачылітолькі аднаго параненага. Салдат ледзь звязаў пару слоўпа-руску:

- Узбэк я, - патлумачыў. - Самалёт, - паказвае нанеба, - тыр-р-р і папаль мая рука...

Было добра бачна, што куля ў двух месцахпашкодзіла мускулы. Рука моцна распухла і прыкметнапасінела. Перавязаць ніхто не здага-даўся, мабыць, незнайшлося ні бінту, ні ёду. Пачнецца гангрэна – ічалавека няма. Праз вёску прайшла на ўсход не аднатысяча байцоў і ні аднаго, за згаданым выключэннем,параненага. Відаць, ніхто іх не падбіраў... хто мог рухаццасам, той ішоў.

Незвычайна моцна ўразіў мяне выпадак здачысавецкіх салдат у палон. Усё адбывалася літаральна намаіх вачах. Было каля 11 гадзін раніцы. Праз акно яўбачыў траіх чырвона-армейцаў, якія падыходзілі далавачкі, што стаяла на другім баку вуліцы, наўскасяк аднашага дома. На здзіўленне спакойна яны закурылі іўселіся на тую лавачку.

- Чаму яны не спяшаюцца ўцякаць? Мусіць жа,немцы ўжо блізка, - усхвалявана звярнуўся я да маці,якая ўвіхалася ля печы. Быццам бы яна магла ведаць, учым справа. Тым не менш маці выглянула ў акно,паўглядалася і прамовіла:

- Не ведаю, сынку, што яны надумалі?Сапраўды, яшчэ ўчора з абеду плынь

адступоўцаў прыкметна паменела. Пад вечар рух амальспыніўся, на ўсход прайшлі адзінкі змора-ных салдат. Асёння наогул нікога не было, калі не лічыць гэтуютройку.

Цікавасць мяне проста распірала, і я вый-шаў надвор, стаў ля брамкі і ўтаропіўся ў салдат. Да іх былорукой падаць, ад сілы 12-15 метраў. Яны не звярталі намяне ніякай увагі, і я мог бесперашкодна разглядаць іх.Пасярэдзіне сядзеў высокі, амаль на галаву вышэй засваіх тавары-шаў хударлявы, не стары яшчэ мужчына.Ён заўзята смактаў сваю “казіную ножку”, раз за разампляваўся, пускаў праз нос клубы дыму і нешта гаварыўсуседу справа, заросламу чорнай шчацінай таўстуну.Трэці чырванатвары, пэўна, самы маладзейшы з іх, неўмешваўся ў размову і спакойна курыў. Паколькі большнічога асаблі-вага не адбывалася, я пакінуў свой пост.Аднак праз нейкі час пачуўся гул матора, і я зноў заняўнаглядальны пункт.

Неўзабаве з-за павароту паказаўся мата-цыкл. Уім сядзелі – добра відно было – трое ў незнаёмай зялёнайформе. Чырвонаармейцы борздзенька падхапіліся іпаднялі рукі ўгару. Матацыкл спыніўся, з люлькі вылезнемец, падышоў да байцоў і пачаў абшукваць іх кішэні,але там было пуста. Мусіць, хлопцы загадзя пастаралісявытрасці ўсё лішняе. Толькі ў чырва-натварага знайшоўбрытву. Немец раскрыў яе, пакруціў, паўглядаўся ізакінуў на саламяную, парослую зялёным мохам страхусуседняй хаты. Брытва добра там уляглася і не скаціласяна зямлю.

А я ўсё стаяў ля брамкі і не мог забыць карціну,якая толькі што разварочвалася перада мной. Янапакінула ў мяне, 9-гадовага хлопца, вельмі прыкрыасадак: “Як гэта так, - круціліся ў маёй галаве калючыядумкі, - чаму яны здаліся ў палон? Чаму не пайшлі зусімі разам на ўсход, каб стаць у шыхт ды ваяваць зфашыстамі?”

А назаўтра мы перажылі новае трывожнаездарэнне. Немцы ў той дзень больш не паказваліся ўвёсцы. Затое глыбокай ноччу хтосьці нясмела пастукаўу дзверы. Праз акно бацька прыкмеціў на падворкунекалькі чалавечых постацяў. Былі гэта немцы цічырвонаармейцы, разабраць аказалася немагчыма. Дыўсё роўна, хочаш не хочаш, а пусціць мусіш, бо людзівайсковыя, узброеныя. Калі адчынілі дзверы, у хатуўваліла-ся ажно шэсць здаравенных мужчын. Гэта былісавецкія афіцэры. Яны папрасілі даць ім адпа-чыць, трохі

pawet.

net

Стар. 56 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)паспаць, а раніцай разбудзіць і прыгатаваць, што паесці.Бацька сказаў, што ўчора тут былі немцы на матацыклез каляскай і ўзялі ў палон траіх байцоў.

- Ничего, хозяин. До утра фашисты вряд лиявятся, - упэўнена сказаў адзін з гасцей. – А мы за этовремя отдохнем. Четверо суток не спали. Только вы насразбудите пораньше, как начнет светать.

Дзесьці каля пяці гадзін раніцы бацька падняўмужчын. А маці ўжо паспела згатаваць першуюсялянскую страву – яечню з салам, наварыла таксамабульбы, падала і кіслага, і салодкага малака. Ваякі чыста“падмялі” ўвесь посуд і шчыра падзякавалі гаспадарамза гасцін-насць. Паклалі на стол і некалькі чырвонцаў.Маці спрабавала вярнуць іх назад, але ніхто не згадзіўсяўзяць.

Афіцэры пачалі паспешліва збірацца ў дарогу.Адзін з іх, шырокі ў плячах, каржакаваты здаравяк хапіўса стала нож і давай спорваць свае камісараўскія адзнакіі кідаць за куфар. Праз хвіліну ўсе шасцёра пакінулі нашдом і пашы-бавалі на вядомую сцяжынку.

НОВЫЯ ЎЛАДЫ І ІХ НОРАВЫ

Больш адступоўцаў не было. Вёска прыці-хла,усе разумелі, што хутка з’явяцца новыя ўладары. І яныне прымусілі сябе доўга чакаць. Праз некалькі дзён усювёску запоўніла нейкая баявая частка, мабыць, не меншпалка. Немцы нікога з жыхароў не чапалі, а там, дзестаялі паходныя кухні, прапаноўвалі ахвочым паспра-баваць салдацкай ежы – гарохавага супу з вяндлінай.Дзеці, якія смялейшыя, не адмаўляліся і сёрбалі гэтаеварыва, казалі: смачнае.

У гэты час без прыпынку прайшла калонааўтамашын з артылерыяй. У кузавах на адкідных лаўкахсядзелі салдаты, а на знешнім баку да бартоў быліпрымацаваны каністры з бензінам. Запаслівыя!...Назаўтра раніцай зняліся і рушылі на ўсход усевайскоўцы. Відаць, падцягваліся за фронтам, які ўжомінуў Менск.

Хутка наведаліся ў Харашкі і прадстаўнікі новаймясцовай улады – немец з дзвюмя цывіль-нымі асобамі.Яны сабралі купку жыхароў бліжэйшых дамоў і аб’явілі,хто будзе солтысам і хто яго памочнікам. Калгаснікамзагадалі своечасова ўбраць ураджай і звезці ў гумны.Калі жніво скончылася, дазволілі ўзяць па 15 снапоў накожнае дзіця і па 30 – на дарослага члена сям’і. Длянасення выдзелілі на кожны гектар па адной капе – 60снапоў. Гэтага, канешне, было неда-статкова, але ж камупаскардзішся? Астатняе зерне, што не прапілі новыяначальнікі, павезлі на прыёмны пункт.

У час малацьбы жыта пацярпеў мой бацька і ягонапарнік , таксама Іван , Якаўчык. Яны ўчынілімаленькую дыверсію – усунулі нейкую жалязяку ў“нутро” малатарні, і тая спынілася. На бяду, непадалёкуаказаўся памочнік солтыса Мікалай Салаш і нейкіРужыцкі, прыблуда. Казалі, ён прывалокся з-падБеларстока і тут прыстаў да ўдавы ў прымы. Хадзіў зтоўстай гумавай палкай, умеў гаварыць па-нямецку.Гэтай гумай ён і пачаў лупцаваць мужчын, а потымпагнаў іх у Дварэцкую гміну, што за 9 кіламетраў ад

нас. Маці была ў роспачы: што рабіць? Падумаўшы,рашыла туды ехаць. Запрэ-гла каня, пасадзіла ў воз траіхменшых дзяцей і разам з жонкай Якаўчыка памчалісяратаваць мужчын.

У пастарунку допыт вёў мясцовы палячок –паспеў ужо ўладкавацца, прымазаўся да новай улады.Мужчын ён дапытаў і замкнуў у нейкай халоднайкаморцы. Выйшаў на ганак, а тут якраз пад’ехаліжанчыны і пачалі прасіць, каб адпусціў мужыкоў. Уадказ пачулі крык і лаянку.

- Цо, псякрэў, юж ходзілі до каменданта? – якрак, пачырванеў ад злосці нямецкі служака. – Нацодзецко прывезла? – насядаў ён на маці. - Як былам укамендатна, то дзецко не бралам, - блытаў ён польскія ібеларускія словы.

А маці разам з іншымі жанчынамі сапраўдыпаскардзіліся каменданту, што начальнікі прапі-ваюцьзбожжа і не даюць ім патрэбнай колькасці насення.Скарга, канешне, засталася без увагі.

Дзеці ж у час гэтай далёка не мірнай размовыпаднялі гвалт, хоць вушы затыкай. Нават дзяжурныпаліцыянт – ён быў з суседняй вёскі Кажыхоўцы, знаўмаці – не вытрываў, падышоў да воза і пачаўсупакойваць дзяцей. Паказваючы на 3-гадовуюсястрычку Зіну, ён сказаў, што і ў яго ёсць такая ждачушка. І паціху шапнуў, што бацьку біць не будуць.Разлік маці апраўдваўся. Махнуўшы рукой, следчывярнуўся ў кабінет і загадаў выпусціць затрыманых.

Аднак калі мужчыны выходзілі, паліцай зноў стаўлупцаваць іх гумай. Бацьку, праўда, менш папала, бо ёнадразу выскачыў з ганка на двор, а напарнік трохіпрамарудзіў, яму добра дасталося па галаве дубінай.Галава, гаварыў, месяцы два балела.

У калгасе было пасаджана шмат бульбы, капацьяе таксама прымусілі калгаснікаў. І калі за жніво хоцьтрохі заплацілі зернем, то за бульбу нічагусенькі. І яшчэнасмяяліся: маўляў, у калгасе вам амаль нічога не даваліна працадні, лічы, дарма ішачылі на Саветаў, то чамунемцы будуць вам плаціць? Адным слова, здзекаваліся.

Прычым, насміхаліся не толькі нямецкіяпаслугачы, але многія з тых вяскоўцаў, хто не быў укалгасе і пацярпеў ад яго: у каго зямлю забралі, у кагосенажаць і інш. Гэтыя людзі паверылі прапагандзефашыстаў аб хуткай перамозе над Саветамі. Бацькаспрачаўся з імі, даводзіў, што не ўсё так проста, як камуздаецца.

- Што ўдавалася ў Еўропе, тое не пройдзе тут, -упэўнена даводзіў ён – Найшла каса на камень.Заваяваць Расею практычна немагчыма. Занадта янавялікая і не такая ўжо слабенькая...

Але яго не хацелі слухаць. Людзі быліпакрыўджаны савецкай уладай і праглі адпом-сціць тым,хто з мясцовых садзейнічаў таму. Яны вырашылі выдацьнемцам калгасных актывістаў. Верхаводзіла гэтайзадумай памешчыца, якая пасля прыходу немцаўвярнулася ў свой маёнтак. У спіс смертнікаў уключылібольш за дзесяць чалавек, у тым ліку і бацьку. Алесярод змоўшчы-каў аказаўся нейкі далёкі яго сваяк. Ёндамогся, што бацьку выкраслілі з гэтага чорнага спісу.Лёс астатніх быў трагічны.

pawet.

net

Стар. 57Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

АХВЯРЫ АКУПАНТАЎ

У той дзень мяне не было дома. Я начаваў умаміных бацькоў на хутары Пялекі, што кіламетрыпаўтара ад вёскі. Мой сон перабіла баба Марта:“Уставай, унучак! У Харашках нешта нядобрае дзеецца.Страляюць, чутна”.

Мы выскачылі на падворак. Сапраўды,прыслухаўшыся, можна было адрозніць і асобныястрэлы, і аўтаматныя чэргі. “Што такое, што ўсё гэтазначыць?” – разважалі мы, але адказу не знаходзілі.Падышоў дзед Антон. Паслухаў і кажа: “Цяпер нельгаісці ў вёску, трэба пачакаць, пакуль хто не з’явіццаадтуль”.

Але мне не цярпелася. Праз гадзіны дзве-тры,калі даўно ўжо скончылася страляніна, я панёсся дахаты.Пры падыходзе да вёскі нічога падазронага незаўважалася. Было ціха. Немцаў нідзе не бачна. Людзіспакойна хадзілі па вуліцах, займаліся штодзённымісправамі. Маці я застаў дома, на агародзе палола грады.Яна мне тут жа і распавяла пра перажыты страх.

- Ранічкай, яшчэ кароў на пашу не ўсе выгналі,як прымчаліся немцы на машынах і абкружылі вёску.Хадзілі па вуліцах і крычалі: “Вэк! Вэк!” Мы не разумелі,чаго яны хочуць. Бацька ў канцы агарода зграбаўячмень, які немцы пакасілі, як там стаялі, але не ўвесьзабралі. Па бацьку стрэлілі, мусіць непрыцэльна, а длятаго, каб кідаў сваю работу ды ішоў за імі. Я была здзецьмі ў хаце. Пачула стральбу і выйшла на вуліцу. Бачу,ідуць людзі, немцы іх гоняць. І мяне да іх далучылі, адома ж засталіся адны малыя. За сялом жанчын і дзяцейзгуртавалі ў адным месцы, асобна. А мужчын задарогай, там узго-рак, іх не бачна было. Раптам бачуідзе мая старэйшая дачка Валя – ёй нядаўна споўнілася11 гадкоў – і нясе малога браціка Віцю, годзік толькіяму, а побач ідзе Ліда. Я іх да сябе прыгарнула. Сядзім,плачам. І ў другіх жанчын слёзы ў вачах. А маці солтысаЧувака тут і кажа, мабыць, каб суцешыць нас: “Небойцеся, зайцоў паловяць ды паедуць”. Я думаю,прычым тут зайцы?

Адно ж бачым – вядуць мужчын, дзесяць чалавекя налічыла. Недалёка ад нас, на дарозе ім загадалі стацьна калені. Неўзабаве пад’ехала бартавая машына, іхпагрузілі і павезлі, жанчы-нам сказалі ісці дахаты. Імужчыны прыйшлі, каго не забралі. З’явіўся і мойгаспадар. Як гаварылася вышэй, яго выкрасліў са спісунаш сваяк. Выра-таваўся яшчэ адзін мужчына – Піліп,наш сусед. Яго хтосьці папярэдзіў, і ён выехаў з вёскі,павёз у млын збожжа малоць. Больш яго ніхто не чапаў.

А тых дзесяць чалавек завезлі ў Навагра-дак і тамкаля старых казармаў пастралялі. Прымусілі нават самімсабе магілу выкапаць. Вартаўнік засыпаў, распавядаўпотым.

І было б за што губіць людзей! Якія яны тамактывісты? Адзін у лаўцы гандляваў, можа, хто на яго ізатаіў злосць, не даў якога тавару ці што. Другі быўкладаўшчыком, трэці – настаўнікам пачатковых класаў.Астанія простыя, як кажуць, калгаснікі. Яны, праўда,прыхільна паставіліся да савецкай улады і ў калгас

увайшлі. Вось і ўсе іх грахі. Не чуваць было, каб хто з іхкаго пакрыўдзіў. Хіба, можа, хто ў панскім двары нештаўзяў. Так ці не, а мясцовая памешчыца адыграла ў гэтайтрагедыі сваю злачынную ролю, бо яна ж, кажуць,камандавала, каго ўключаць у той спіс. Потым разам знемцамі збегла ў Польшчу.

Мясцовыя памешчыкі паўсюль абселі нашувёску, зрэшты, як і ўсю Беларусь.

Іх продкі даўно здрадзілі свайму народу.Перайшлі ў каталіцтва,апалячыліся. Сталі чужымі длябеларускага мужыка. Як агідныя паразіты, янывысмоктвалі з яго ўсе сокі і не давалі нічога ўзамен.Мала хто з іх вярнуўся да свайго народа. Наадварот,заўзята памагалі чужой дзяржаве закабаляць беларуса,трымаць у цемна-це і невуцтве і рабаваць, бясконцарабаваць, пакуль гэта ўдавалася.

З’ЯЎЛЕННЕ ПАРТЫЗАН

Немцы адразу спрыялі распаду калгасу. Людзямдазволілі забраць сваіх коней, інвентар, і кожны пачаўгаспадарыць на ранейшым кавалку зямлі. Было нялёгка,таму што выдзеленага з галгаснага ўраджаю зерня нехапала на сяўбу і на хлеб. Бульбы, як ужо адзначалася,не далі зусім. Тым не менш былыя калгаснікі знайшлівыхад. У кожнага ж былі родныя ці блізкія сябры. Якіяпазычылі патрэбную колькасць насення з умовайвярнуць з новага ўраджаю. А немцы, паколькі збожжаі бульбу забралі, асаблівую ўвагу звярнулі нажывёлагадоўлю, загадалі карміць свіней і здаваць ім улік падаткаў.

Ды няма дурных, чаму гэта ім здаваць? А сабешто? Кожны стараўся абхітрыць акупанта. Цішком ухляве задушыць парсюка, на санкі і ў лес. Там асмаліць,дома разбярэ і схавае. Канешне, калі мясцовыяначальнікі захочуць, то прыпіль-нуюць. Такое не разздаралася . Вось і наш сусед Пракоп (яго звалі“Працадзень”, бо ён часта паўтараў гэтае слова,жаліўся, што мала даюць на працадзень) толькі прывёзз лесу асмаленага вяпрука, не паспеў прыбраць, якз’явіліся началь-нічкі, нават адзін з суседняй вёскіАзяраны прыехаў. “Каляду” пагрузілі на воз і пакацілі ўтыя Азяраны. Наладзілі там п’янку. Пракопава сястрапайшла за імі (яе мужыка забралі ў ліку тых дзесяцічалавек), то вярнулі ёй адзін кумпяк і аполец сала.

Пазней партызаны расправіліся з тым азяранскімсолтысам. Была ўжо зіма. Прыехалі вярхом, зайшлі ўхату. Чужых адпусцілі, астат-ніх: старых бацьку, маці, атаксама сястру, нават трохгадовага хлопчыка і самогапастралялі і хату падпалілі. А можа хапіла б аднаговінаватага? Не, усіх пад корань знішчылі. Сапраўды, рукачакіста не ведае літасці.

Вясной партызан прыкметна пабольшала, яныпачалі наведваць і Харашкі. Да нас часта заходзілі ў хату,паціху нешта гаварылі з баць-кам. Мы, дзеці, прывыкліўжо да візітаў начных гасцей і не звярталі на іх увагі.Вядома, маці перш за ўсё карміла іх, ставіла, калі прасілі,самагонку. Давала з сабой хлеб, бульбу і сала, калі янобыло. Потым партызаны асмялелі і пачалі нарыхтоў-

pawet.

net

Стар. 58 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)ваць прадукты, мусіць, па чарзе з кожнага дома.Аднойчы ў суседа Піліпа нават выдралі некалькі рамакз пчоламі, прынеслі да нас у хату, бо тут сядзеў камандір.Назаўтра раніцай дзядзька Піліп па свежаму следупрыйшоў і ледзь не пасварыўся з бацькам. Я таксамапацярпеў: пчала неяк забралася да мяне ў цёплуюпасцель, відаць, добра адагрэлася і замест удзячнасцібалюча ўджаліла...

Партызаны, трэба сказаць, былі розныя. Адзінпаесць ды папросіць даць чыстыя анучы, падзякуе іпойдзе. А трапляліся такія, што аблазяць маўчкомкожны закуток, перавернуць усё дагары нагамі, негаворачы, чаго ім хочацца. У аднаго маўчуна маціспытала: “Таварышко, скажэце, што вам трэба, я самадам?” “Насення з грыбоў!” – буркнуў сабе пад ноставарыш і працягваў “пошук”... ды нічога жаданага ямуне папала, і ён зноў жа моўчкі пашыбаваў з хаты.

З часам людзі прызвычаіліся, што днём па вёсцышвэндаюцца немцы, а ноччу прыходзяць лясныя браткі.У светлы час ім не выпадала з’яўляцца, бо на чыгунцы,якая дугой акружала Харашкі і адным канцомпадыходзіла амаль да самых хат, стаяў бункер. Пазнейпабудавалі яшчэ адзін, ад якога было недалёка да другой,усходняй ускраіны вёскі. Так што наведвацца сюды былонебясечна ў любы час сутак. У гэтым мы хуткапераканаліся. Глыбокай ноччу ў акно моцна пастукалі.Бацка пазнаў, што гэта быў памочнік солтыса СалашМікалай. “І чаго яму, сабаку, трэба?” – са злосцюпрамовіў бацька і пайшоў у сені. Калі адчыніў дзверы,тады толькі ўбачыў, што да сцяны прытуліліся людзі ўбелых халатах. Ясна, што гэта былі немцы. Зайшлі ў хату.Зазірнулі ў спальню, мабыць, правяралі, ці няма чужых.Пастаялі, пагаманілі і пайшлі.

Потым высветлілася, што гэта была засада.Спадзяваліся падлавіць партызан. Але тыя, на шчасце,не паказаліся. І ўсё абышлося, ніхто не пацярпеў.

Харчы і адзенне былі пастаянным клопатампартызан. Гэта ў асноўным здабывалася ў насельніцтва,якое таксама не вельмі выдзялялася багаццем. Ды адкульяно магло ўзяцца? Людзей абіралі немцы, а тут яшчэпартызанам давай. І давалі , куды дзенешся. Знабліжэннем фронту партызаны дзейнічалі ўсё смялей,а з зімы 1944 г., наогул, пачалі распараджацца, якзаконная ўлада. На вёску пачалі даваць разнарадку, колькіздаць якіх прадуктаў. Становішча насто-лькіўскладнілася, што ніхто не хацеў быць солтысам, бо наяго ж усе шышкі падаюць. Са згоды немцаў гэтуюклапатлівую і няўдзячную пасаду пачалі выконваць пачарзе. Кожны муж-чына на цэлы тыдзень станавіўсякаліфам. Баць-ку ў яго чаргу давялося збіраць масла.Сабраў 20 кілаграмаў і завёз у партызанскую вёску.

Не забывалі пра Харашкі і немцы з абодвухбункераў. Мала таго, што спраўна спаганялі падаткі,дык гэтыя тылавыя ваякі рознымі спосабамівыцыганьвалі ў сялян дадатковую даніну. Праз колькідзён яны зноў і зноў абыхо-дзілі хаты з адным і тым жазаклікам: “Матка, яйкі! Курка! Шпэк!” некаторыя, відаць,больш спагадлівыя да мясцовых жыхароў, наладжавалісвайго роду тавараабмен , зразумела, далёка нераўназначны. За дзесятак яек, напрыклад, давалі столькі

ж карамелек або сахарыны. Аднойчы не было бацькоў,то і я здзейсніў падобную гандлё-вую аперацыю.

НЕБЯСПЕЧНАЯ СУТЫЧКА

А гэтая трагікамічная гісторыя здарылася насамы вялікдзень. Два немцы хадзілі па сяле з кошыкам ізбіралі “валачобнае” – яйкі. Назбіралі поўны кош. Быліяны дзесьці каля сярэдзіны вёскі, а тут якраз партызанына конях (яны ўжо другі раз асмеліліся з’явіцца днём,быў 44-ы год). Нейкая дзяўчына падказала фрыцам, штоблізка парты-заны. Яны давай драла. Яйкі свае зперапуду паразбівалі, з таго кошыка пацякло, смехубыло на ўсю вёску... Толькі фрыцы паспелі выбегчы заапошнія будыніны, як партызаны згледзелі іх і давайстраляць. Але не пацэлілі. Праўда, немец упаў і апошніяяйкі рассыпаў, але ўсё ж паспеў дабегчы да бункера.Адтуль група фашыстаў выскачыла з кулямётам ізайшла наперарэз партызанам.

Сітуацыя яшчэ больш ускладнілася, калі даўсходняга канца вёскі дабеглі немцы з другога бункера.На ўзгорку, адкуль добра былі відаць шляхі адыходупартызан, яны хуценька ўстана-вілі кулямёт і адкрылішалёную страляніну. Адступоўцы аказаліся фактычнапад перакрыжа-ваным агнём і вымушаны былі збочыцьз адной і другой вуліц ды ўцякаць па агародах, а потымпа засеяных збажыной палях. Але гэта было ўжодалекавата ад кулямётаў, бадай, з кіламетр. Падбіць тутнікога не ўдалося.

Не пашанцавала толькі партызану, які ўцякаўапошнім па дарозе, блізкай да першага бункера. Ёнчамусьці не з’ехаў на поле, каб быць далей ад кулямёта,а імчаўся проста па дарозе. І тут яго паранілі, каня падім падбілі. Добра, што другі партызан запыніў каня звозам, дзе ехаў хтосьці да вёскі, прагнаў ездака, а сампадляцеў і забраў таварыша, выратаваў яго ад блізкіхужо немцаў. Аднак паранены, расказвалі, усё ж памёр,не дабраўшыся да аддзелу.

Вельмі драматычнае становішча склалася і длядругога партызана. Ён дайшоў амаль да апошніх хатусходняга канца вёскі, трымаў за павадок каня і пранешта размаўляў з селянінам. Але тут раптам страшнаблізка ўзахлёб загрука-таў кулямёт. Ні партызан, нінемцы з-за хат не бачылі адзін аднаго. І гэта выратаваланеба-раку. Ён хутчэй завярнуў каня, а той нештазаўпарціўся і не кранаўся з месца. Партызан тузаўся зім, тузаўся, а потым усё ж заскочыў наверх і пагнаў павуліцы, далей ад кулямёта. Немцы яго, пэўна, так і незаўважылі, пакуль ён не павярнуў на іншую вулку, штоішла на поўнач і па якой нядаўна пранесліся яго тавары-шы. Адсталаму таксама на дзіва лёгка ўдалосяпраскочыць небяспечныя зоны і застацца цэлым.

Гэты бой, калі яго так можна назваць, бопартызаны не адказвалі на агонь (ім не да таго было,прыходзілася ратавацца з пасткі, у якую трапілі, і тутмаглі выручыць толькі коні, пеха-цінца чакала вернаясмерць), быў першы, які я бачыў на свае вочы. Бачыў,як тузаўся з канём партызан, як ляцелі іншыя яготаварышы на сваіх разнамасных дрыгантах давыратавальнага ляску, што сінеў непадалёку. Стаяў ля

pawet.

net

Стар. 59Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)варот, пакуль маці не прагнала да склепа, дзе ўседамачадцы хаваліся са страху. Хоць, здаецца, і кулі наднамі не свісталі. Было сапраўды страшна, аленадзвычайна моцна ўзрушала і выклікала жаданненаглядаць, бачыць, як гэтае страхоцце адбываецца.

ДЫВЕРСІІІ НА ЧЫГУНЦЫ

Чаго-чаго, а страху за вайну нацярпеліся, бочалавек быў абсалютна бяспраўным і безаба-ронным.Днём немцы гаспадараць, а ноччу пратызаны ідуць пахарчы або на чыгунку: то тэлеграфныя слупы парэжуць,то міну пад рэйкі падкладуць. Праўда, буйной дыверсііні разу не здаралася. Памятаю, аднаго разу побач з вёскайпадарвалі таварны цягнік, але вагоны не звалілі-ся пададхон, толькі апошні ў саставе сышоў з рэек. Мы,хлапчукі, пасвілі кароў каля лініі – так называюцьчыгунку – і падышлі да самага месца аварыі. Нас ніхтоне ганяў, мы стаялі і цікавалі за работай фрыцаў. Адзінз іх з дапамогай газарэзнага апарата за якую хвілінуадхапіў пашкоджаны, сагнуты выбухам прыкладнамятровы кавалак рэйкі і махнуў рукою машы-ністу: едзь,маўляў. Той памалу рушыў цягнік, але вагон не ўзлезна рэйку, пайшоў міма, неяк зачапіў і зноў задраў яе.Немец падаў сігнал машыністу спыніцца і каля самагакола зноў адрэзаў ладны кавалак скрыўленага металу.Махнуў машыністу. На гэты раз вагон ускочыў на рэйкуі праз якой паўгадзіны поезд памчаўся на Баранавічы.На месцы аварыі застало ся стачыць кавалкінепашкоджаных рэек, прымаца-ваць да шпал і тымліквідаваць вынікі дыверсіі. Нікога з жыхароў немцытады не чапалі, нікому не прад’яўлялі прэтэнзій, а восьу іншым выпадку ледзь не закончылася трагедыяй. Натой раз дыверсія была ўчынена прыкладна за кіламетрад вёскі. На стыку рэек партызаны адкруцілі гайкі, іпаравоз паляцеў пад адхон. Раззлаваныя фашы-сты –гэта быў пасажырскі цягнік – рашылі кагосьці пакарацьза перажыты страх. Але каго караць? Паабапал чыгункіз аднаго боку лес, а з другога – балота. Неяк яны ўсё ждаведаліся, што трэба падняцца на гэтыя лясістыя горкі,там буде поле і вёска. Пытанне, каго пакараць, перадімі, відаць, не стаяла. Партызанаў даўно і след прастыў.Ахвярным казлом, як заўсёды, маглі стаць толькімясцовыя жыхары. З гэтай мэтай узброеныя фашыстызаявіліся ў Харашкі. З бліжэйшых дамоў яны пачалівыганяць людзей на вуліцу і шыхтаваць у шарэнгі.Махаючы аўта-матамі, яны недвухсэнсоўна пагражалірасстрэ-лам. На шчасце, тут якраз падышлі немцы збункера – зноў збіралі яйкі. Цяпер усе радаваліся ім, якніколі раней: павінны ж дапамагчы! І сапраўды, тылавыяваякі пачалі даказваць, пераконваць пацярпелых адаварыі суродзічаў, што жыхары ні пры чым, зусімневінаватыя. Пасля працяглых спрэчак людзей усё жадпусцілі.

Адным словам, Харашкам пашанцавала. У тойчас пра карныя аддзелы хадзіла многа пагалосак, штояны ў партызанскіх зонах паляць вёскі і знішчаюцьлюдзей. Аднойчы праз Харашкі праехала на саняхчалавек сорак у чорных шынялях. Казалі, што янывярталіся з Ліпічанскай пушчы, удзельнічалі там у баях

з партызанамі каля ракі Шчары. Мусіць, пасля гэтагахутка прайшла чутка, што фашысцкія ўлады прынялірашэнне знішчыць Харашкі разам з іх жыхарамі.Вечарам бацька запрог каня, дзяцей у воз і паехалі нахутар Чорны Луг, за кіламетры чатыры ад Харашкаў.Там паблізу лесу жыла яго сястра. Сам гаспадар непаехаў, застаўся дома. А мы ўсю ноч не спалі, слухалі,ці будзе страляні-на. Адно ж было ціха. Назаўтравярнуліся дадому. Маці гаварыла, што гэта партызаныпапярэдзілі нас аб магчымай аблаве.

Трэба адзначыць, што бацька даволі частасустракаўся з ляснымі таварышамі. Вадзіў іх на чыгунку.Выконваў іншыя заданні. Як потым мы даведаліся, ёнлічыўся сувязным аднаго з аддзел-аў, але пра тоемаўчаў. Тады лепш было не ведаць пра такія справы,асабліва дзецям.

З ваенных гадоў яшчэ запомнілася, калі ў школу(яна працавала ўвесь час акупацыі) наведаўся яўрэйскіпартызанскі аддзел. Іх было чалавек 15, усе ўзброеныя,з ручнымі кулямётамі і новымі савецкімі аўтаматамі зкруглымі дыскамі. Было гэта днём, і мы дзівіліся такойсмеласці лясных ваяк. У класе вісеў партрэт Гітлера. Тоадзін з байцоў наставіў на яго кулямёт і заявіў: “Гітлеркапут!” Але не стрэліў, толькі ўсе пасмя-яліся.Адпачыўшы якой паўгадзіны, вясёлыя госці пайшлісваёй дарогай.

Іншым разам у школу завіталі фрыцы.Перакінуліся некалькімі словамі з настаўніцай ізапатрабавалі праспяваць нямецкі гімн. З горам папаламмы яго неяк выканалі. “Дойчлянд юбер алес”, –прапішчалі дзіцячыя галасы. Гансы пахвалілі нас: “Гуд,гуд” і кудысьці пайшлі ў бок чыгункі.

ГІБЕЛЬ БАЦЬКІ

Той трагічны дзень назаўсёды стаў для нашайсям’і непапраўнай бядой. Здарылася яна 11 красавіка1944 г. Ноччу бацька пайшоў з хаты і больш не вярнуўся.Яго паклікалі партызаны, каб ісці на чыгунку. Паднялі ііншых мужчын, усяго набралася чалавек пад дваццаць.Загадалі ўзяць з сабой сякеры і пілы, бо меліся рэзацьтэлеграфныя слупы.

Калі дайшлі да чыгункі, раздзяліліся на пары іразмеркавалі, каму якія слупы знішчаць. Першыя дваад пераезду дасталіся бацьку з суседам Санюком. Яны,асцярожна ступаючы, падышлі да слупа, рукаміўпоцемках абмацалі, каб не трапілася якая жалязяка іне пашкодзіла інструмент. Усё, здаецца, было нармальна.Вострая піла адразу добра ўвайшла ў сыраватую яшчэдраўніну, відаць, нядаўна тут пастаўле-ную. “Ж-жык,ж-жык” –раздаўся даволі моцны шоргат па дрэву. Восьужо хутка і сярэдзіна слупа, яшчэ некалькі рухаў і ёнзваліцца на зямлю. Пэўна, завісне на правадах, але длятакога выпадку ёсць сякера. Каб адбіць дрот ад шкляныхці фарфоравых кубкаў, і справе канец. Але тут раптам,нібы маланка, бліснула ў самыя вочы. Раздаўсяаглушальны выбух, слуп, як падкоша-ны, абрынуўся назямлю і падмяў пад сябе мужчын. На кароткае імгненненаступіла цішыня. Аднак хутка з недалёкага раўчукараздаліся кулямётныя чэргі. Трасавальныя кулі яркімі

pawet.

net

Стар. 60 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)светлячкамі ляцелі ўсцяж чыгункі, а затым скіроўвалі ўлес, шукаючы і там сваю ахвяру.

У вёсцы не спалі, чакалі вяртання мужчын.Пачуўшы выбух і стральбу, зразумелі, што нештанядобрае здарылася на чыгунцы. Раней такія адноснанескладаныя дыверсіі, як пашкоджанне ліній сувязі,праходзілі ў цішыні без усялякай страляніны. Значыць,напароліся на ахову. А выбух сведчыў, што справымогуць быць горш.

Маці пайшла ў завулак, што вёў на балота і дачыгункі, з надзеяй сустрэць бацьку або іншагаўдзельніка, а я застаўся на сваім падворку і наглядаў завуліцай: можа, хтосьці паявіцца. І тут прыкмеціў, штонехта бяжыць, кульгаючы, па рыштку, трымаючыся ўцяні каля самых платоў. Гэта быў дзядзька Язэп. Мусіць,ён таксама ўдзельнічаў у аперацыі. Жыў ён праз дзвехаты ад нас.

- Дзядзька, што здарылася? - спытаў я,заступаючы яму дарогу, каб спыніць яго.

- Міна! Міна была ў слупе. І засада каля пераезду,- паспешліва , не спыняючы руху, прамовіў ён іпакільгікаў да сваёй сядзібы.

А бацька не з’яўляўся. Маці пайшла па вёсцышукаць каго з мужчын, хто б распавёў, што здарылася,і дзе яе Іванка, можа, хто бачыў і ведае, што з ім. Усепрыбеглі ўжо дамоў, а яго і суседа Санюка так і не было.Пра іх нічога не ведалі ці не хацелі гаварыць.

У галаву лезлі адчайныя думкі: яны, пэўна,параненыя, ляжаць там бездапаможныя. Іх пакінулі, асамі, як зайцы, памчаліся праз лес дадому. Пазнейвысветлілася, што фактычна так яно і было. Паслявыбуху міны і кулямётнай траскатні стала зразумела,што мужчын, якія пілавалі той пракляты слуп ля самагапераезду, не ўратуеш. Хочаш не хочаш, а яны трапяць урукі фашыстаў, што хаваліся ў раўчуку, чакаючызручнага моманту, каб адкрыць агонь.

Маці не сядзелася ў хаце. Яна плакала, хадзілатуды-сюды па суседзях, не ведаючы, што рабіць, у кагошукаць якой парады. Мы з бабай Мартай – яна начавалаў нас – таксам не спалі, прымасціліся на лаўцы і моўчкіперажывалі нашу бяду.

Раптам пачулася рыпенне дзвярэй – мне і сённястаіць у вачах карціна далейшых падзей. Дзверы быццамсамі марудна так, асцярожненька сталі адчыняцца. Увузенькую пакуль шчыліну павольна высунуўсякончык дула вінтоўкі з тырчаўшай наверсе мушкай.Застыўшы якую хвіліну нерухома, ён затым мацнейнаціснуў на край дзвярной бакавіны, і ў добрую ўжошчыліну высунулася галава ў вайсковай пілотцы. Вочыхуценька абмацалі хату і, відаць, нічога пада-зронага ненайшлі. Тады немец смела адкрыў насцеж дзверы іступіў на парог. “Бандыты, бандыты”, - прамовіў ён іадразу ж заглянуў за перагародку. Там на самаробныхложках мірна спалі дзеці, больш нічога цікавага не было.Павярнуўшыся, утаропіўся ў нас: старое і малое таксамане ўяўлялі пагрозы. Пакруціўшы туды-сюды галавой,фрыц нарэшце пасунуўся на падворак.

Мы неяк інстынктыўна павярнуліся да акна, кабпрыкмеціць, куды пойдзе непажаданы госьць. Ажлітаральна за якіх-небудзь чатыры-пять метраў ад хаты

ўбачылі другога салдата, які ставіў на ножкі ручныкулямёт якраз насупраць акна, дзе мы сядзелі.Прыладзіўшы яго, ён прылёг на зямлю, прыціснуў дапляча прыклад, парухаў руляй, паправіў трохі ножкі.Затым падняўся і падышоў да салдата, які толькі штопакінуў хату. Дасталі цыгарэты і закурылі.

- Бабуля! Дык яны ж страляць нас будуць, -занепакоіўся я.

- Ды не, унучак, не бойся, яны простапапужаюць. Ішоў бы ты лепш спаць, - і пагладзіла мянепа галоўцы.

Аднак я ўжо не быў такі малы, каб не здагадацца,што справы дрэнныя. Было ясна, што ўсё гэта азначае.Пэўна, знайшлі бацьку, і нас, як партызанскую сям’ю,пастраляюць або ў лепшым выпадку адправяць уканцлагер, як робяць тое ў іншых вёсках, пра што кожныведаў. Але ратавацца было позна, салдаты пільнавалінас і не дазвалялі выходзіць з хаты.

Паратунак прыйшоў нечакана. Мы і незаўважылі, калі на падворку з’явіліся новыя асобы. Гэтабыў нямецкі афіцэр, памочнік солтыса і маці з імі.Афіцэр аддаў загад салдатам, тыя падхапілі зброю і зніклі.Маці паведаміла нам, што здарылася. Узрывам міныбацька быў цяжка паранены, а Санюк забіты. Немцы іхпадабралі і завезлі ў Моўчадзь, дзе стаяла залога. Цяперсказалі, што бацьку можам забіраць. Не мару-дзячы,мы запрэглі каня і паехалі ў мястэчка. Там, у гумне, натаку, падасланыя гарахавіннем, ляжалі двое... Адзін з іхбыў наш бацька. Ён яшчэ жыў некаторы час, яго стогнычулі ў блізкім доме. Потым нямецкі лекар зрабіў укол, іён заціх. Назаўсёды... Каб адразу была аказанамедыцын-ская дапамога, бацька, пэўна, застаўся бжыць. Ды клапаціцца пра тое не было каму. Акупантыне для таго прыйшлі на беларускую зямлю, каб ратавацьнашых людзей.

І ўсё ж сям’і не расстралялі. Як і ў выпадку зпаравозам, заступіліся немцы з бункера. Сваю ролю,мусіць, адыграла і тое, што апошнія некалькі месяцаўбацька працаваў разам з іншымі вяскоўцамі на бункеры,дакладней, на высечцы лесу. Яны пагадзіліся на гэта,таму што пайшлі пагалоскі, што мужчын будуць брацьна акопныя работы. Відаць, была ўлічана і нязначнасцьздарэння: некалькі спілаваных слупоў – не такая ўжовялікая страта, каб за тое нішчыць людзей. Наогул, ураёне Харашкаў за ўсе гады вайны, як ужо адзначалася,не было буйных дыверсій. Немцы не лічылі вёскупартызанскай, бо і з усходу, і з захаду яна была пад іхнаглядам.

АДСТУПЛЕННЕ. КАЗАКІ ДАЮЦЬ ДРАЛА

Набліжаўся час выгнання акупантаў. Недзе ўсярэдзіне траўня 1944 года вёску запала-нілі казакі,розныя: данскія і кубанскія, а адзін з усмешкай сказаў,што ён менскі казак. У нашым двары паставіў палаткукубанец, камандзір эскадрону з жонкай – высокайрумянай маладзі-цай. Яна аднойчы разахвоцілася ірасказала, як немцы іх агітавалі здымацца з месца,пакідаць сваю радзіму.

- Мы вам аддамо ў карыстанне Беларусь,

pawet.

net

Стар. 61Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)будзеце жыць не горш, чым на Кубані, - разліва-лісясалаўямі дробныя каляфрантавыя гебельсы, “вешалілапшу на вушы” казакам.

Аказалася, што Беларусь, як і іншыя тэры-торыі,па якіх ехалі кубанцы, была дашчэнту разбурана вайной.

- Падманулі нас, - скардзілася казачка. – У мянебыў поўны склеп варэння. Усё кінулі і паехалі...

Але рабаваць Беларусь не забывалі. Мы думалі,паколькі ў нас атабарыўся камандзір эскадрону, то незабяруць кабылку. Адно ж у апошні дзень нейкіпраныра-казак пралез у хлеў, закілзаў яе і паехаў. І яшчэплёткай памахаў, каб не скардзіліся.

Усё ж мы не паслухалі яго, услед за казачымтабарам пайшлі ў Дварэц. Там адшукалі нейкага большвысокага начальніка, і ён загадаў аддаць трафей. Толькірадасць наша была заўчаснай. На ўскраіне мястэчкастаяў пост, адтуль закры-чалі, замахалі рукамі,патрабуючы спыніцца. Пэўна, нашы паводзіны здалісяім недарэчнасцю, нават дзікасцю: як гэта так, што занахабства! Каб нехта асмеліўся вось так перад самымносам зводзіць некуды каня? Казачая душа гэтага немагла сцярпець! Да нас падбег адзін з ахоўнікаў, адразухапіў за павадок і прыгразіў, каб вымята-ліся, а то будзегорш. Ніякія словы, што сам начальнік дазволіў, непадзейнічалі на рабаў-нікоў. Мы папляліся дадому. Дзеціпаведамілі, што нядаўна прыязджаў па кабылку тойпершы казак, крычаў, што застрэліў бы маці, кабсустрэў.

Сапраўды, на стральбу ды расправу яны скорыя.Прастаялі ў вёсцы, мусіць, з тыдзень і двух чалавек забіліні за што, ні пра што. Мужчыны ішлі дамоў, але чамусьціне па дарозе, а звярнулі ў кустоўе. Вартавыя ўзялі іх намушку, патлума-чылі гэта тым, што, маўляў, падумалі,падобна на партызан, хаваюцца. А тыя ні ад кога нехаваліся, проста, як заўсёды, ішлі знаёмай сцежкай. Алепрагрымелі стрэлы, і абодва мужчы-ны загінулі. Аднамукуля трапіла ў галаву, а другому ў шыю.

Канешне, ніхто ў стральцоў не спытаў, навоштаяны гэта зрабілі. Казалі, паспрачаліся, хто ў якое месцапатрапіць, каб адразу напавал. І абодва ўцэлілі, кудытрэба.

У нашай мясцовасці фашысты не паспеліарганізаваць супраціўленне імкліва наступаю-чымсавецкім войскам. Што акупанты збеглі, мы даведалісяпа дымах на абодвух бункерах, іх падпалілі самі немцы.Была ціхая сонечная раніца, і дымы гэтыя акуратныміслупкамі падымаліся ў вышыню, дзе паступова рассей-валіся. Неўзабаве прагрымела некалькі артыле-рыйскіхстрэлаў з боку Моўчадзі ў кірунку Дварца і Наваельні,дзе, як пазней казалі, сабралася шмат вайсковых цягнікоў.У тым жа кірунку нізка праляцела пара самалётаў зчырвонымі зоркамі на крылах. Недзе праз тыдзень уляску каля вёскі спыніўся і пераначаваў полк цяжкайартылерыі. Дулы, падобныя на тоўстыя бярвёны, везліна падвойных вазках коньмі. Вось, бадай, і ўся карцінанаступлення, бачная з Харашкаў.

Вельмі хутка, літаральна праз некалькі дзён, звёскі і навакольных хутароў пачалі забіраць мужчын увойска: вайна патрабавала новых ахвяр. Забралі і мужамамінай сястры Жэні Глоцьку Мікалая. Разам са свамі

таварышамі ён забег да нас, каб развітацца. Вясёлы ідобры, шчыры хлопец. Ён абдымаў нас, цалаваў,мусіць, шкдаваў, што мы, пяцёра малых, засталіся безбацькі. Пачаставаў нас мёдам. Але яго паклікалі, ён яшчэраз паабдымаўся з намі і пайшоў. Пайшоў і больш невярнуўся, як многія яго сябры. Потым у вёсцы гаварылі,што ўсе яны паляглі пад Кенігсбергам. Іх, амальнявучаных і няўмелых, гналі, як бараноў на ўбой, нафорты і дзоты прускай сталіцы.

Праўда, аднаму з Харашкаў усё такі пашэнціла.Гэта быў Андрэй Салаш. Дык вось, ён не толькі выжыўу тых цяжкіх абставінах, але праявіў адвагу і кемлівасць,- дарэчы, можа, таму і застаўся цэлым. Іх роце загадалівыбіць фрыцаў з першай траншэі ўмацаванай лінііворага. Спачатку байцы дружна падняліся і пабеглі, аленямецкая абарона аказалася надзвычай густанасычанай кулямётамі, артылерыйскі налёт перадатакай не здолеў задушыць усе агнявыя пункты. Цяперяны ажылі і напавал касілі шэрагі насту-поўцаў. Цяжкапараніла камандзіра роты. Атака зусім выдахлася, байцызаляглі. На адкрытай прасторы шалёны кулямётны агоньне даваў магчымасці падняць галаву. А тут яшчэмінамёты падаспелі. Заставацца на месцы станавіласянемагчыма. У гэтых абставінах наш зямляк неразгубіўся. Ён перадаў па ланцугу налева і направа, кабрыхтаваліся і па яго камандзе падняліся ў атаку, інакш учыстым полі мінамёты усіх даканаюць. Праз колькіхвілін, адкрыўшы агонь з аўтамата, ён першы ўскочыўі памчаўся да нямецкіх пазіцый. За ім падняліся ўсеастатнія. Фашысты не вытрымалі нечаканага націску іпабеглі. Траншэя была захоплена. Вось так шараговыбаец выратаваў становішча і выканаў загадкамандавання. За гэты вычын яго ўзнага-родзіліордэнам Чырвонай Зоркі.

ТРОЕ СУПРАЦЬ АДНАГО

Успамінаючы ваенныя гады, нельга абысцімаўчаннем дзейнасць у Заходняй Беларусі польскайАрміі Краёвай. Увогуле, у нашай мясцовасці яепрысутнасць не адчувалася, таму што тут жылібеларусы праваслаўнага веравы-знання, якія ўбольшасці падтрымлівалі савецкую партызанку. Аднакшмат хто з іх рознымі шляхамі трапляў у залежнасць аднемцаў: хтосьці з родных служыў у паліцыі або ўадміністрацыйных установах. У такім выпадку іх блізкіяаказваліся перад нялёгкім выбарам: да каго падацца.Звязвацца з савецкімі партызанамі ім было небяспечна– не павераць. Таму многія пераяз-джалі ў гарады, падкрыло немцаў.

Што датычыць Арміі Краёвай, то яна гняздзіласяў мясцовасцях, дзе было шматлікім або наватпераважала каталіцкае насельніцтва. Тым не меншакаўцы нярэдка прымушалі і беларусаў супрацоўнічацьз імі, нават уключацца ў іх аддзелы. З тым жа, хто незгаджаўся, жорстка распраўляліся. Гэтак жа дзейнічаліі ў адносінах да людзей, якія падтрымлівалі савецкіхпартызан.

Такім чынам, беларусы аказаліся ў трох розныхлагерах, не супрацоўнічалі, а фактычна ваявалі паміж

pawet.

net

Стар. 62 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)сабой. Такое трагічнае становішча заўсёды складваеццатам, дзе народ не мае ўласнай дзяржаўнасці і таму нездольны абара-ніць сябе ад агрэсіўных суседзяў. Сыныгэтага народа вымушаны змагацца і гінуць за чужыяінтарэсы.

Большасць, як ужо адзначалася, была на бакуСаветаў, але зноў жа – не па добрай волі, а вымушана.Бо немцы не толькі рабуюць, але вёскі паляць інасельнітва знішчаюць за падтымку савецкіх партызан.Апошнія, дарэчы, часцяком, каб выклікаць нянавісцьда немцаў, спецыяльна наладжвалі засады калянаселеных пунктаў і тым правакавалі фашыстаў нарасправу з мірнымі жыхарамі.

Армія Краёва таксама выступала як кала-ніяльная сіла, намагаючыся не толькі зафіксаваць сваюпрысутнасць на дадзенай тэрыторыі, але і адстойвацьсвае даваенныя межы. Яна пры тым не жадалапрызнаваць, што межы гэтыя былі ўстаноўлены ўвыніку Рыжскай дамовы з Расеяй, без згоды на тоебеларускага ўраду і беларускага народа.

Як бачым, ніхто з трох удзельнікаў вайны нелічыўся з чацвёртымі бокам – беларусамі, якіяспрадвеку жылі на гэтай зямлі, і дзе цяпер ішло зацятаезмаганне за панаванне над нашай няшчаснай краінай.У гэтай бойцы трох калані-затараў -захопнікаўнайбольшыя страты зноў жа неслі беларусы, бо вайнавялася на іх тэрыторыі ды з імі ніхто з названыхдрапежнікаў не лічыўся. Мясцовых насельнікаўрабавалі, імкнуліся перацягнуць на свой бок. А калі яныне ішлі, жорстка распраўляліся. Нават за пару слоў,сказаных супраць, маглі пазбавіць чалавека жыцця.Такое, прынамсі, ледзь не здарылася з маім цесцем –лідзянінам Уладзімірам Дрэвіцам. Ён, па праўдзе, і нехаваў свайго негатыўнага стаўлення да тых людзей, якіяў міжваенны час або раней прынялі каталіцкую веру іпачалі лічыць сябе палякамі. Польская дзяржава ўсялякзаахвочвала гэтае рэнегацтва, давала неафітам розныяльготы, і, пэўна, таму многія з іх з пагардай адносілісяда іншых жыхароў.

Дык вось, дзед Дрэвіц, як яго называлі, аднойчывазьмі і скажы: “Я ваш драўляны касцёл спалю і сваімЖуком (канём) заару тое месца, дзе ён стаяў”.Зразумела, нічога такога дзед не збіраўся рабіць, бо быўвельмі лаяльны і памяр-коўны чалавек. Усе лідскіястаражылы добра ведалі гэта і ўспрынялі яго словы якжарт. Аднак акаўскія верхаводы думалі інакш: іхпракуратар вынес дзеду смяротны прысуд. Здзейсніцьяго даручылі баевіку, які днём проста на вуліцынепадалёку ад будынка нямецкай ахоўні СД падскочыўззаду і стрэліў у галаву “вінаватаму”. На шчасце, кулятрапіла ніжэй мозгу. Паране-нага суседзі даставілі ўлякарню, і ён застаўся жыць. Аднак далячыцца неўдалося таму, што акаўы збіраліся прыйсці і дабіцьпацярпелага. Ул. Дрэвіц, якому добрыя людзі паведаміліпра тое, хуценька сабраўся і з’ехаў у Баранавічы. Там,у сваякоў, ён пражыў да выгнання немцаў.

Памагатыя акаўцаў не пакінулі ў спакоі дзеда іпасля выгнання немцаў, яны данеслі ў КДБ аб тым, штоДрэвіц быццам бы аказаўся заўзятым нацыяналістам іпрыслужваў “германцам”. Дарэчы, і ў міжваенны час

дзед таксама не быў у міласці ў польскіх уладаў. Яшчэпры цары ён закончыў Віленскую чыгуначнуюнавучальню і працаваў на станцыі Ліда. Палякі адмовіліяму ў гэтай пасадзе. Для адводу вачэй паставілі на чаргу.Але за дваццаць гадоў польскай акупацыі для беларусані гэтай, ні іншай вакансіі не знайшлося.

І пасля выгнання фашыстаў яны спяшалісяачарніць беларуса перад савецкай уладай за службу ўнямецкіх установах. У сапраўднасці самымі актыўныміпрыслужнікамі ў немцаў былі палякі. Гэта яны з першыхдзён акупацыі ху-ценька пашыліся ў паліцыю, запоўніліўсе пасады ў адміністратыўных установах і адразу пачалівыдаваць немцам нацыянальна свядомых бела-русаў,характарызуючы іх як камуністаў. На скаргі пранадуманасць абвінавачанняў немцы толькі разводзілірукамі: чаму ж вы самі не ідзяце ў паліцыю і нашыграмадскія ўстановы, працу-ючы ў якіх мелі бмагчымасць абараняць сваіх людзей? Аб тым жагаварылі Дрэвіцу і яго знаёмыя , якія ўжосупрацоўнічалі ў розных установах: “Ты хочаш быць“чысценькім” перад Саветамі, а нас хай душацьакаўцы?” і ўрэшце проста заявілі: “Не паслухаешся,адправім твайго сынка ў Германію...”

Выхаду не было. Дзед згадзіўся ісці праца-ваць уЗГС – даволі нейтральную па тым часе ўстанову:рэгістраваць нараджэнні, шлюбы, смерці. Праўда,уедлівы служка, ён хутка зра-зумеў, што не ўседакументы аб смерці яму даюць для рэгістарцыі. Іаднойчы сказаў пра тое свайму начальніку. Немецпаклікаў яго і перад самым носам паківаў пальцам: “Нелезь куды цябе не просяць, а то сам акажашся на іхмесцы”.

І ўсё ж дзед сапраўды застаўся “чысцень-кім”,нічога дрэннага супраць савецкай улады не зрабіў і тымне менш, як ужо адзначалася вышэй, памагатыя акаўцаў“накаталі” заяву на яго ў КДБ. Службовец гэтайустановы доўга “муры-жыў” старога, дабіваючысяпрызнання: ты працаваў у немцаў, значыць вінаваты.“Дык я ж нічога не здзейсніў такога, каб мяне садзіць закраты”, - апраўдваўся дзед.

- Вот я тебе сейчас как врежу по уху. Тогдавспомнишь о всех своих поганых делишках. А покашагай в клозет и хорошенько подумай, что ты совершилпротив нас.

Вось так па некалькі разоў на дзень чэкіст тоадпраўляў старога ў прыбіральню, то клікаў назад надопыт. Але дзеду не было ў чым каяцца, і яго пакінулі ўспакоі.

Нельга не адзначыць яшчэ адзін факт, які меўмесца ў бальніцы, калі параненаму збіраліся аказвацьдапамогу, то ўрач-паляк, які, пэўна, быў звязаны закаўцамі, пачаў пераконваць свайго калегу адмовіццаад аперацыі на той падставе, што раненне, маўляў,настолькі сур’ёз-нае, што хірургічнае ўмяшанне нічогане дасць. Усё безнадзейна. На шчасце, другі ўрачрэзонна адказаў: “Наш абавязак да апошняга змагаццаза жыццё чалавека, хто б ён ні быў. На апера-цыйнымстале няма ворагаў, усе роўныя”. Так насуперак акаўцудзед быў выратаваны, рана аказалася несмяротнай.

Урокі мінулай вайны (і не толькі яе) пера-канаўча

pawet.

net

Стар. 63Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)сведчаць аб неабходнасці стварэння незалежнайдзяржавы. Ва ўсім свеце ўсе народы так і дзейнічаюць.А вось нашы кіраўнікі чамусьці імкнуцца заключацьнейкія уніі і саюзы з суседзямі, якія потым нам вылазяцьбокам. У 1569 годзе наша сярэдневечная дзяржава –Вялікае Княства Літоўскае пад націскам Польшчы,разлічваючы атрымаць ад яе дапамогу ў барацьбе загрэсіяй Масквы , подпісала унію з ПольскімКаралеўства. І што з гэтага атрымалася? Княствапаступова страціла незалежнасць. А праз 200 гадоўБела-русь наогул была акупавана Расейскай імперы-яй. Наступны саюз адбыўся ў 1922 годзе – збальшавіцкай Расеяй. І зноў з тым жа вынікам: стратанезалежнасці, русіфікацыя, масавыя рэпрэсіі, знішчэннелюдзей у шматлікіх Курапатах па ўсёй рэспубліцы.

Цяпер гісторыя дала нам яшчэ адзін шанец. Зразвалам СССР Беларусь зноў дамаглася суверынітэту.Прайшло ўсяго некалькі гадоў, і на табе – зноў знайшлісядзеячы, якія паставілі сабе за мэту інтэгравацца з Расеяй.Ва ўсім свеце людзі, як зрэнку вока, аберагаюць сваюдзяржаўнасць, без якой народ безабаронны ад знешніхнападаў і абавязкова падпадае ў залежнасць ад суседзяў.Няўжо ў нас гэтага не раумеюць? Але ж гэта ясна ішкольніку сярэдніх класаў. Чаму ж тады знішчаеццабеларускамоўная асвета, нацыяна-льная культура,фальсіфікуецца гісторыя? Так рабілі ўсе каланізатары.Выходзіць, і сувярэнная Беларусь дейнічае такім жачынам. Нават немцы падчас першай і другой сусветныхвойнаў, калі акупавалі нашу краіну, дазвалялі беларусамадкрываць нацыянальныя школы. А зараз беларускаяўлада зачыняе іх! Нонсэнс!

ПАЧАТАК МІРНАГА ЖЫЦЦЯ

Фронт малазаўважна пракаціўся па на-шаймясцовасці, грукатаў дзесьці па магі-стральных шляхах,а потым, наогул, усё заціхла. Настаў мірны час, не трэбабыло асцерагацца ні фашыстаў, ні партызан. Можнабыло спакойна займацца сялянскай працай: араць,сеяць, ганяць на пашу жывёлу, убіраць у належны часжыта, ячмень, пшаніцу. Апошнюю, дарэчы, у насзаўсёды сеялі, хоць і мала. Таму, што трэба былоўгнойваць поле або размяшчаць па бульбянішчы, земліж супяшчаныя. Аднак пшаніца няблага расла. І мацісяды-тады пякла з яе смачныя пульхныя булкі. Таму я знедаверам ставіўся да савецкіх начальнікаў, якіясцвярджалі, што ў Беларусі пшаніца не расце. Такіязаявы, напрык-лад, не раз чуў ад намесніка міністра пахлеба-нарыхтоўках. Чалавек, пэўна, не мясцовы, ён неведаў сапраўднага становішча. А вось жа кіраваўміністэрствам. Вядома, падчас існавання СССР пшаніцуможна было завозіць з іншых рэспублік. Калі жраздзяліліся, то траціць валюту на яе закупку не былосэнсу. Гэта нарэшце зразумелі “вертыкальшчыкі” іпачалі адводзіць пад пшаніцу заначна больш зямлі, чымраней.

Жыццё без бацькі надзвычай ускладнілася.Гадаваць пяцёра дзяцей – не простая справа. Старэйшайсястры Валі было 14 гадоў. Самаму малодшаму брацікуВіцю і 4 не споўнілася. А дапамогі не было адкуль

чакаць. Праўда, хутка пасля смерці бацькі да насзаязджалі трое пар-тызан (днём, на конях) і пыталі ў маці,чым дапамагчы. “Конь ёсць, то можам парсюка табепрывезці або цялушку, што скажаш, тое і зробім”, -абяцаў, відаць, старшы з іх, у кубанцы з чырвонымверхам, вусаты, хмуры мужчына сярэдніх гадоў. Буланыжарабец без упынку круціўся пад ім і не даваў спакойнагаварыць. Маці адказала, што нічога не трэба. Баялася,каб не данеслі немцам. Тады бяды не абярэшся.

На шчасце, конь у нас быў. Вясной я паехаў арацьпад яравыя, хоць аратаму таму ўсяго 12 гадкоў стукнула.Як жа цяжка было ўпраўляцца з плугам!

Адносная палёгка наступала 1 верасня, зпачаткам вучобы. Хадзіў я ў Маўчадскую СШ, уХарашках засталася толькі пачатковая школа. Прынемцах быў і пяты клас, я яго закончыў, аднак у Моўчадзіўсіх садзілі ў той клас, у якім займаўся апошні год.

Праблем з вучобай у мяне не было. Паспя-ваўпа ўсіх прадметах на “чатыры” і “пяць”, хоць часу назаняткі бракавала. Да мястэчка каля пяці кіламетраў,кожны дзень туды і назад. Атрым-ліваецца дзесяць. Ідома трэба дапамагаць: то дроў накалоць, то вадыпрынесці, сечкі жывёле нарэзаць і г.д. Толькі познаўвечары можна было садзіцца за кнігі. Усім школьнікамдаводзілася пісаць і чытаць пры адной газавай лямпе заадным сталом.

Маці, канешне, мела яшчэ больш клопатаў, янапавінна была спраўляцца і з жаночай, і з мужчынскайработай. Увосень і амаль да паловы зімы малацілізбажыну. Я таксама ўдзельнічаў. Гэта, бадай, цяжэй,чым араць і хадзіць за плугам.

ПРА ПАДАТКІ І ФІНАГЕНТАЎ

Падаткі сталі яшчэ адной праблемай для нашайслабасільнай гаспадаркі і слабых работ-нікаў. Здзіўлялатое, што для шматдзетнай сям’і і без гаспадара, які загінуўу барацьбе за савецкую ўладу, не было ніякай палёгкі,ніякіх ільгот. Наадварот, з нас патрабавалі больш, чымзвычайна. На якой падставе? Усё вельмі проста:прыпісалі лішні гектар. Не палічыліся з тым, што мыўсю зямлю не апрацоўвалі, не было каму, не хапаласілы. Па гэтай прычыне маці адмовілася плаціцьдадатковы падатак. І во сь аднойчы вясковыяўпаўнаважаныя Салаш і Грэбень разам з агентам пазбожжы і старшынём сельсавету Фядуцікам заявілісяда нас і хацелі сілай, сама-вольна забраць збожжа,падрыхтаванае для азімай сяўбы. Але пакуль яны хадзіліў хлеў і гумно правяраць, колькі засталося тае збажыны,маці замкнула каморку. А Грэбень узяў сякеру і хацеўзбіць замок з дзвярэй. Маці падняла крык, прыбеглімалыя дзеці на дапамогу. Пачуўшы гвалт, прыйшоўсусед Максім, і начальнікі адступіліся, аднак прыгразілі,што ўсё роўна даб’юцца свайго.

Аб гэтым дзікім здарэнні я напісаў у бара-навіцкую абласную газету. Прыязджаў карэс-пандэнт,але да нас нават не зайшоў, задаволіўся тлумачэннямістаршыні сельсавету Фядуціка: маўляў, мы толькіпапярэдзілі Кардаш, ніякага гвалту не было. Між тымначальнікі хутка прыйшлі зноў і ўжо “законна” апісалі

pawet.

net

Стар. 64 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)нашу маёмасць. Што заставалася? Скардзіцца вышэй-шаму начальству. Рашылі звярнуцца ў Вярхоўны СаветБеларусі. Маці плакала і апавядала пра злых “мытароў”,а я занатоўваў нашы крыўды на паперы.

На гэты раз даволі хутка прыехаў для праверкіскаргі дэпутат Вярхоўнага Савету – не памятаю ягопрозвішча. Ён паглядзеў усе квітан-цыі, па якіх былобачна, што маці выканала абавязацельствы: і збожжаздала, і грошы запла-ціла. Аказалася, штоўпаўнаважаныя Салаш і Грэбень самі не здалі яшчэ нікілаграма збожжа ў лік падаткаў, затое яны рэгулярнаарганізоўвалі п’янкі для агентаў і старшыні сельсавету.Дэпутат добра-такі напалохаў гэтых дробных дзялкоў, іяны адсталі ад нас. Праўда, другі п’яніца-камуніст неяксказаў маці: “У Маскву дарожку знайшла, усё пішаш,крыўды свае выкладаеш. Нічога, утомішся”... Пазней япераканаўся: праўду сказаў камуняка, Масква, савецкаяўлада слязам не вераць. Дарэчы, у Маскву мы і не пісалі.Стары п’янтос штось пераблытаў, ачмурэўшы ад сівухі.

Як сёння, памятаю першую паездку нахлебанарыхтоўчы пункт у Наваельні. Гэта кіламетраў15 ад Харашкаў. Разам з маці загрузілі на воз чатыры ціпяць мяшкоў жыта, уселіся самі і рушылі ў дарогу.Прыкладна за пару гадзін былі на месцы, каля доўгайпрыземістай будыніны, якая размяшчалася ўздоўжчыгуначнай каляі. Прыёмшчык – тоўсты, як вяпрук,мужык з на-хабным поглядам, у вайсковай зялёнагаколеру фуфайцы паказаў рукой на вагі, затым навялізную гурбу жыта: “Узважвай і цягні наверх”. На вагімы з маці складвалі мяшкі, а тут трэба было аднамубраць на спіну і па дошках узбірац-ца на самуювяршыню збожжавай гары. “Ён жа мог дазволіцьвысыпаць збожжа ў падножжы гэтай гары. – са злосцюдумаў я, - не прымушаць слабога падлетка паўзцінаверх”. Дрэнна памя-таю, як я дабраўся да вяршыні,бо ўся ўвага была звернута на заплечны груз. Рупілаадно: хоць бы не ўпасці. Нейкім цудам я ўсё ж дабраўсяда месца і ад стомы рухнуў разам з мяшком.Аддыхаўшыся, падняўся, разблытаў завязку і пачаўвысыпаць збожжа. Але мяшок не слухаўся мяне,падняць яго не ставала сілы, і таму я пакрыху аднойрукой выграбаў жыта. Прыёмшчык западозрыў нештанядобрае і хуценька ўзбег па дошках да мяне і рукойпачаў раскідваць збожжа туды-сюды. Спачатку я і нездагадаўся, што ён і для чаго робіць. Потым ужо сцяміў:гэты вяпрук падумаў, што ў мяшку быў пясок, таму ятак доўга вазіўся. Ён, мусіць, не здагадваўся, што я немог падняць мяшок і адразу высыпаць збожжа. Ён іцяпер не падмог мне, а, пакалупаўшыся ў жыце, злезуніз...

ЗНОЎ У КАЛГАСЕ

Каб паспяхова гаспадарыць на зямлі, трэба быцьне толькі фізічна вынослівым, але і руплівым, дбайным,старанным чалавекам. Трэба добра ведаць сакрэтывырошчвання розных культур, усё рабіць своечасова іякасна, прымяняць новыя, так сказаць, тэхналогіі. Бацька,хоць не прахо-дзіў якіх-небудзь спецыяльных курсаў,

ахвотна выкарыстоўваў лепшыя ўзоры вядзенняпалявод-ства. Паколькі арганікі было недастаткова, дыкяна ішла ў асноўным пад бульбу (аб мінеральных тукахі слыху не было), то пад жыта, напрыклад, пачалі сеяцьгоркі лубін. Больш сеялі канюшыны, сырадэлі, гароху івікі. У выніку глеба ўзбагача-лася азотам, на гэтыхплошчах можна быо размяшчаць усе збожжавыя.

Але вайна не спрыяла сялянскай справе,у вёскахмужчын заставалася мала, у асноўным старыя і дзеці.Усе клопаты ляглі на плечы жанчын. Думалася, пасляразгрому фашызму будзе лягчэй. У дзень Перамогі, абчым у вёсцы даведаліся раніцай 9 траўня, людзі смяялісяі плакалі. Мы былі якраз у хаце, пачулі агульнаеўзбуджэнне і выбеглі на вуліцу. Ад шчасця плакалі тыя,у каго мужы і браты засталіся жывыя. Плакалі аднезабыўнага гора тыя, у каго родныя загінулі і ўжо ніколіне вернуцца дамоў, іх жонкі застануцца ўдовамі, а дзеці– сіратамі.

Паплакалі, пагаравалі і пачалі займаццапаўсядзённымі справамі, бо іх не перанясеш на другітэрмін. Жыццё працягвалася.

Нехта маці падказаў, што за бацьку павін-ныдаваць грашовую дапамогу на дзяцей. Трэба толькідастаць неабходныя даведкі ў сельсавеце ірайвыканкаме. Разам з сяброўкай па няшчасцюСанюковай жонкай яны і пайшлі “солнцем палимы” пабюракратычнаму колу. Што за людзі сядзелі тады ваўладных органах, можна толькі падзівіцца. СтаршынёмАзяранскага сельсавету быў вядомы ўжо нам Фядуцік.“У сельсавеце, - расказвала маці, - трэба было ўзяцьдаведку з месца жыхарства, бо пашпартоў у нас небыло, каб ехаць у Менск у штаб партызанскага рухуатрымаць “пахаванку”. Здавалася б, усяго тых спраўхвілін на 20, але Фядуцік якраз сабраўся некуды ехаць іне згаджаўся пачакаць, пакуль сакратар напіша даведкі.“У дзве гадзіны вярнуся і тады падпішу”, - важна заявіўначальнік. Вымушаны былі чакаць. Прабіла дзве гадзіны,потым тры і чатыры. Дзень быў вясенні, доўгі. Ужо і 10гадзін вечара. Пачало цямнець, а яго ўсё няма. Потымз’яўляецца зусім п’яны. Сакратар, мясцо-вы, азяранскічалавек, адразу да яго:

- Жанчыны сядяць цэлы дзень, ты абяцаўпадпісаць ім даведкі.

- Ніякіх даведак падпісваць не буду – пачаўвыпендрывацца начальнік, – час ужо пасля работы.

Маці прыняла гэта за жарт і давай тлума-чыць:- Таварыш старшыня! Нам жа ісці далёка,

кіламетраў сем, праз лес, ваўкі яшчэ з’ядуць.Падпішыце, калі ласка, даведкі ж падрыхта-ваныя.

-Я сказал тебе русским языком, подписы-ватьне буду. Время после работы, - упарціўся сельскі галава.І ў пацвярджэнне сваёй пазіцыі стукнуў кулаком пастале. Пазней маці расказ-вала: “Мяне хапіла злосць, ятаксама кулаком па стале: ах, гавару, нягоднік ты! Нехачу, каб ты пэцкаў нашы паперы. І пачала плакаць”.Тады сакратар зноў падышоў да яго і пачаў сарама-ціць. Тут з’явілася настаўніца, таксама пачала прасіць.Нарэшце начальнік, мусіць, працверазеў трохі і падпісаўтыя няшчасныя даведкі. Назаўтра трэба было ісці яшчэў раён, завяраць іх. Потым паехалі ў Менск. Але адразу

pawet.

net

Стар. 65Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)і там не змаглі аформіць дакументы. Давялося ехацьяшчэ раз. І што ў выніку? Прызначылі грашовуюдапамогу... 72 рублі ў месяц. На іх можна было купіцьпару булак хлеба.

Маці прызвычаілася гандляваць, інакш адкульбраць грошы? Пякла булкі велічынёй са сподачак (унас называлі іх пышкамі) і вазіла ў Баранавічы.Непадалёку ад разбуранага чыгу-начнага вакзала былапляцоўка, стаялі лаўкі. Вось там ішоў гэты гандаль . Ячасцяком суправа-джаў маці, падносіў карзіны дастанцыі, дапа-магаў залезці ў таварны вагон.Пасажырскіх не было. Іншы раз ехаў з ёю ў Баранавічы.Нашы булкі па чырвонцу за штуку куплялі ў асноўнымафіцэры, бо ў горадзе было шмат вайскоўцаў.

Вынікі гэтых гандлёвых экспедыцый, якіяпаўтараліся даволі часта, пачынаючы з восені да самайвясны, былі неблагія. Дадому маці прыво-зіла кучупакамечаных “дзеньзнакаў”, высыпала на стол, і мылічылі іх, складвалі ў меншыя кучкі згодна з наміналам.Выручка дазваляла не толькі купіць кнігі, сшыткі дляпяцярых школьнікаў, але прыадзець і абуць іх. Аднак зпачаткам калек-тывізацыі гандаль змарнеў сам сабой:не было пшаніцы, не было з чаго выпякаць булкі.

У 1948 годзе аднаасобнае гаспадараннескончылася. Зноў арганізавалі калгас. На жаль, жыццёад гэтага не палепшылася. Калі раней, маючы каня,кожны мог нарыхтаваць дастакова корму для жывёлы,то цяпер гэта стала балючай праблемай. Каб трымацькарову, - а як без яе? – трэба было на плячах радзюжкайнасіць траву з балота, з кустоў, спярша нажаць яесярпом. Калі ўбіралі жыта, то потым касілі для сябержышча, бо саломы не давалі, яна ішла для грамадскагастатку. Ды не дазвалялі тое ржышча ўбіраць, крадкомрабілі.

Мы, дзеці, усе пяцёра, хадзілі ў школу, а ў калгасепрацавалі толькі летам. І то не заўсёды, таму шторабочых рук тады яшчэ хапала. Я некалькі разоўабганяў бульбу – гэта лічылася не цяжкай работай. Вазіўтаксама жыта ад малатарні да склада. Аднойчы мыўдваіх з суседам везлі, то ён унёс “прапанову”: “Давайскінем табе мяшок і мне мяшок”, - я адмовіўся: “Не,дзядзька, не хачу. Мы ж яго ўзважвалі, недастача будзе”.Больш ён не загаворваў, а нешта ўсё бубніў, мусіць,кляў і мацюкаўся на мяне.

Не абышлося ў Харашках і без надзвы-чайнагаздарэння. Вечарам у школе праводзілі калгасны сход.Было даволі шумна. Людзі актыўна абмяркоўваліграмадскія справы. Аж тут з панадворку грымнуў стрэл.Чалавек, які стаяў ля акна, паволі споўз на падлогу ізахры-пеў. Куля трапіла яму ў галаву, і ён адразу сканаў.Гэта быў камуніст, адзін з арганізатараў калгасу,кульгавы Дзям’ян. Перабудова вёскі на калгасны ладпатрабавала ахвяр.

СМЕРЦЬ ДЫКТАТАРА

Праз два гады я закончыў Маўчадскую сярэднююшколу. Куды падавацца далей, для мяне пытання не было.Даўно вырашыў пасту-паць на аддзяленне журналістыкіБеларускага дзяржаўнага універсітэта, таму што

прызвы-чаіўся пісаць для газеты, з якой была сувязь,хоць не вельмі трывалая.

Але, бадай, галоўнае заключалася ў ін-шым.Працуючы ў друку, думалася, можна будзе штодзённа“бічаваць” тыя заганныя парадкі, што ўсталяваліся ўкраіне. Гэты настрой трываў усе гады вучобы, з ім яехаў на першае месца працы. Смерць “вялікагакормчага” павінна была толькі аблегчыць маю задачу.Дарэчы, цікава было наглядаць, як сустрэлі гэтую навінуў сценах альма-матар – можна сказаць, у цэнтры інтэлек-туальнага жыцця рэспублікі. Кідалася ў вочы, штоасабліва перажывалі студэнткі, яны па-са-праўднамурымзалі. Гледзячы на іх, цяжка было стрымаць усмешку.

У дзень пахавання дыктатара ва ўсе групыпрыйшлі прадстаўнікі парткамітэту і рэктарату. Пакамандзе выкладчыка ўсе ўсталі і 5-хвілінныммаўчаннем ушанавалі памяць дарагога бацькі савецкаганарода. У гэты час бесперапынна гулі завадскія гудкі.На тым усе мерапрыемствы скончыліся, і заняткіаднавіліся.

Праўда, на нашым аддзяленні не абышлося безнепрыемнага для прыхільнікаў Іосіфа Джуга-швіліздарэння. Адзін “маласвядомы” студэнт сказаў парунепачцівых слоў у адрас улюбёнца народа. За гэта яголедзь не выключылі з уні-версітэта.

Многія ахвотнікі відовішчаў дабіліся да-зволу іпаехалі ў Маскву на пахаванне пра-вадыра. З нашагакурса таксама ездзіў адзін хлапец, тонкі і высокі. З гэтайнагоды пасмей-валіся: больш убачыць паверх галоў.Вярнуўся, то расказаў, што гэта была другая Хадынка,падушылі мноства народу.

У РАЁННАЙ ГАЗЕЦЕ

Пасля месячнага адпачынку пасля закан-чэнняБДУ 1 жніўня 1955 г. я ўжо быў на месцы працы ў гар.пасёлку Чырвоная Слабада Мен-скай вобласці – гэтакіламетраў трыццаць на паўдзень ад Слуцка. Мянезалічылі сакратаром раённай газеты “Чырвоная зара”.У рэдакцыі было ўсяго двое штатных супрацоўнікаў –рэдактар і сакратар. Для дзвюхпалоснай газеты, якаявыходзіла двойчы на тыдзень, больш і не патрабавалася.

Парадавала, што ў рэдакцыі быў уласнытранспарт, нават дзве адзінкі: ровар і ...гнядая кабылка.Пра апошнюю, праўда, я не адразу даведаўся. Сакрэтраскрылі жанчыны з друкарні, якая месцілася ў аднымбудынку з рэдакцыяй.

- Чаму вы толькі на ровары ездзіце ў сваекалгасы? – спытала аднойчы смяшлівая мала-духа,Вольгай, здаецца, звалі. – На ім тэба педалі бясконцакрупіць, ножкі забаляць. У нас жа кляча ёсць длякамандзіровак. Усеўся на яе, як пан, ды паганяй сабе...

Усе дружна зарагаталі. Да таго я не чуў, каб ураённых газетах трымалі коней для транс-партныхпаслуг. Што ж, у кожнага калектыву, відаць, свае звычаі.Ва ўсякім разе, можна і на кабыле сяды-тады праехацца.Дома падлеткам даводзілася часцяком ганяць коней набалота, на пашу. Кожны раз на гэтым шляху трэба былопераадольваць даволі крутую горку. І нічога, неякабыходзілася, ні разу не зваліўся, хоць трымацца можна

pawet.

net

Стар. 66 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)было толькі за конскую грыву.

Калі ўволю нацешыліся, жанчыны папярэ-дзілі,каб я не вельмі спяшаўся ажыццявіць іх параду. Паліна- рэдактарка наўрад ці дасць каня ў маё распадарджэнне.Конь патрэбны соткі начальнікаў апрацоўваць, а нераз’язджаць па раёне...

Але рагатухі памыліліся. Рэдактарка самапрапанавала мне з’ездзіць у не вельмі аддалены калгасвярхом, бо дарога туды гразкая, на ровары не дабярэшся.Між тым неабходна было тэрмінова падрыхтавацькарэспандэнцыю аб ходзе азімай сяўбы. Я хуценькасабраўся і рушыў у дарогу. Думаў, вяскоўцы будуцьсмяяцца з “казака”, але быццам бы ніхто не звярнуўувагі на маю каняку. У той час на ўвесь раён было дзве-тры легкавушкі, так што многія вымушаны былікарыстацца конскай сілай. Адным словам, даручэнне япаспяхова выканаў, але больш рэдактарка непрапаноўвала мне ездзіць на кабыле, а я і не прасіў. Умаім распараджэнні быў ровар і спадарожныя машыны.

Аднаго разу ўзяў мяне з сабой у калгас самстаршыня райвыканкаму Краснеўскі: мабыць, ямубыло цікава пазнаёміцца з новым чалавекам, усюдарогу распытваў, адкуль, хто бацькі. Калі прыбылі намесца, я сказаў, што мне абавязкова трэба ўзяць інтэрвіюў агранома.

- Давай, давай, толькі не зацягвай надоў-га, –папярэдзіў ён і дадаў, - потым прыходзь у кабінетстаршыні калгасу.

Там мы не затрымаліся, адразу пайшлі накватэру да “чырвонага памешчыка”. Ён, вядома,выставіў на стол усё лепшае, што было з хатніхпрыпасаў: кілбасу, вяндліну, адбіўныя, розныя салаты іінш., а выпіўка была адна – медавуха. Раней мне недаводзілася ўжываць такі напой, хоць чуў аб ім.Выдатная рэч, надзвычай духмя-ная і прыемная. П’еші піць хочацца і не п’янееш так хутка, як ад гарэлкі.Наадварот, галава робіцца яснай і светлай, пакуль неперабраў меры. А вось ногі трохі падводзяць: яныстановяц-ца нібы ватныя, падгінаюцца, не хочуць слу-жыць, як належыць.

Выбраліся мы ад гасціннага гаспадара ўпрыцемках, так што наўрад ці хто заўважыў, як мыняўпэўнена пляліся да начальніцкай “Волгі”. Урайцэнтры Краснеўскі не адпусціў мяне дадому,запрасіў у свой кабінет. У поцемках мы доўга гутарыліз ім. Між іншым, ён пахваліўся, што яго бабуля служылакухаркай у Леніна, у Крамлі. Успомніў нават пра эпізодз нейкага кінафільма, калі яна папрасіла Ільічапрыглядзець за малаком, каб не адбегла. Ды дзе там, ён,канешне, заняўся больш важнымі справамі, размоваміаб барацьбе за народнае шчасце , аб сусветнайрэвалюцыі. А малачко тым часам шуганула на пліту.Ах, Ільіч, які ты, аднак, няўклюда!... Я, зразумела, непрыдаў значэння гэтай фантазіі, хоць быў “пад мухай”,як і сам апавядальнік.

Скарыстаўшы нашы панібрацкія на той момантадносіны, я задаў Краснескаму дужа далікатнаепытанне, якое ў іншых абставінах не асмеліўся буздымаць: чаму здача збожжа дзяржа-ве лічыццапершай запаведдзю? Калгасы толькі распачалі ўборку,

збожжа яшчэ сырое, тэхнікі, у тым ліку аўтамабіляў, нехапае. А іх загружаюць гэтым напаўсырым збожжам ігоняць на прыёмны пункт за трыццаць і большкіламетраў. Па-гаспадарску спачатку трэба было бубраць, калі не ўсю, то значную частку засеянага,падсушыць і тады пачаць здачу дзяржаве.

Начальнік уважліва выслухаў мяне. Неякпарухаўся на крэсле і нечакана строгім голасам заявіў:“А вот этого я тебе не скажу!” - сказаў чыста па-руску,хоць да таго ўжываў звычайную трасянку. Мне, па -праўдзе, і не трэба было нешта тлумачыць. Я сам ужодакумекаў, чаму мае месца апісаная вышэй практыка.Па-першае, да лета ў дзяржаўных засеках збожжазаставалася ў абрэз. Па-другое, начальнікі баяліся, штокалі паслу-хацца калгаснікаў, то недаатрымаеш вялікуюколькасць хлеба. Не агледзішся, як у гаспадаркахпачнуць раздаваць збожжа на працадні, скорм-лівацьжывёле, проста раскрадаць. А на праца-дзень, чгодобрага, уздумаюць вызначыць не 200-300 грамаў, а, дапрыкладу, 2-3 кілаграмы. Толькі папусціся, і горадзастанецца без хлеба.

Больш Краснеўскі мяне не запрашаў у гастроліпа раёну. Ды ў час начной гутаркі ён прызнаўся, штозбіраецца пакінуць выканкамаў-скую пасаду і пайсцістаршынём калгасу. Ён падлічыў, што зарплата будзене меншай, а большай. І занятак цікавейшы. Увыканкаме закапаешся з паперамі, а там жывая справа,цесныя сувязі з людзьмі. Хутка Краснеўскі ажыццявіўсваю задумку, прыняў старшынства над семежаўскімкалгасам імя Сталіна – назву яшчэ не замянілі.

Я неяк наведаў новаспечанага калгаснагакіраўніка. Пагаварылі пра сёе-тое, было бачна, што ёнужо асвоіўся ў новай ролі. Прызнаўся, што хоцьгаспадарка моцная, адна з лепшых у раёне, але праблемхапае. Асабліва турбуе недахоп тэхнікі, у тым лікутрактароў, з-за чаго зацягва-юцца палявыя работы, штоадмоўна ўплывае на ўраджайнасць, на эканоміку ўцэлым.

СУМНЫЯ ЎРАЖАННІ

Зрэшты, Краснеўскі не адкрыў мне якіясьцінадзвычайныя сакрэты. У падобным, нават горшымстановішчы былі іншыя калгасы. Слабая матэрыяльна-тэхнічная база тлумачылася про-ста: прамысловасцькраіны пакуль што не магла ў пэўнай колькасцізабяспечваць вёску тракта-рамі, камбайнамі,аўтамабілямі, прычапнымі прыладамі. Да таго ж увесьмашынны парк быў сканцэнтраваны на сядзібах МТС,якія мелі свае цяжкасці з рамонтам тэхнікі: пастаянна нехапала запчастак. Нядзіўна, што трактары нярэдкаламаліся, падоўгу прастойвалі ў баразне.

За некалькі месяцаў я фактычна аб’ездзіў увесьраён, усе гаспадаркі. Бачыў усё сваімі вачыма, пісаў абтым у газеце. Уражанне было больш чым сумнае.Адсутнасць элементарнага парадку на калгасныхсядзібах, на фермах, старыя, напаўгнілыя гаспадарчыяпамяшканні, бруд каля будынкаў і на вуліцах, пустыяпры-лаўкі магазінаў, адзетыя ў замусоленыя куфайкілюдзі – глядзець на ўсё гэта было бязрадасна, балюча.

pawet.

net

Стар. 67Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Нават у самой Чырвонай Слабадзе хлеб выдавалі паспісах.

Між тым раён хоць і невялікі, але па сваіхпатэнцыяльных дадзеных мог вырабляць багата рознайпрадукцыі, бо меў досыць урадлівыя землі. Але наяўныямагчымасці не выкарыстоўваліся, як належыць. Тое жсамае наглядалася і ў Хараш-ках, на захадзе Беларусі, нелепш, аказваецца, было і на ўсходзе рэспублікі. Цікава,але тут я пачуў тую ж прымаўку: “Раней было панава, ацяпер планава”. Тое ж можна было бачыць і чуць уБаранавіцкім і ў Нараўлянскім раёнах, дзе я праходзіўпрактыку.

Выходзіць, у розных кутках Беларусі людзіаднолькава ацэньвалі сваё становішча. На самай справе,не яны, калгаснікі, вызначалі, колькі чаго выдаць напрацадзень. За іх гэта вырашалі ва ўладных кабінетах.Там сядзелі “мудрыя галовы”, якія клапаціліся перш заўсё аб тым, каб забяспе-чыць горад, а калгаснікам –што застанецца. Заставалася звычайна мала. Зусіммала. У такім разе, адкуль у сельскага жыхара будзежаданне ўвіхацца на калгасных палетках і фермах, якіятанулі ў гноевай жыжцы? Як даўней у прыгон-нагаселяніна , цяпер у савецкага хлебароба не былозацікаўленасці ў выніках сваёй працы. Фактычна ён малачым і адрозніваўся ад пры-гоннага. Без згоды кіраўнікаён не мог пакінуць калгас, у яго і пашпарта не было.

Шматлікія рашэнні партыйных і савецкіх органаўаб далейшым развіцці сельскай гаспа-даркі, якіячасцяком з’яўляліся ў друку, не давалі плёну менавітапа ўказаных вышэй прычынах. У іх толькіканстатавалася, што калгасы і саўгасы не выконваюцьпланаў і сацыялістычных абавя-зацельстваў папаляводству і жывёлагадоўлі, нізкія ўраджаі збожжавых,бульбы і іншых культур, мала атрымліваюць малака імяса, не прымаюцца меры па ўмацаванні кармавойбазы, паляпшэнні лугоў і пашаў і г.д. Пастановыабавязвалі ніжэйстаячыя органы, кіраўнікоў гаспадаракпрыняць меры па выпраўленні недахопаў, узмацніцьарганізацыйную і палітыч-ную работу сяродпрацаўнікоў вёскі. У газетах часта публікаваліся таксамалісты перадавікоў сельгасвытворчасці, у якіх усенедахопы спісваліся на нізкую працоўную дысцыплінукалгаснікаў. Аўтары допісаў патрабавалі стварыць ваколгультаёў абстаноўку нецярпімасці...

Марныя жаданні : прымусіць людзей па-ўдарнаму працаваць на адным голым энтузіязменемагчыма. Трэба, каб старанне чалавека добрааплачвалася, на жаль, у пастановах партыі і ўраду абгэтым часцей за ўсё нават не ўпаміна-лася. Нас,студэнтаў, таксама кожны год “ганялі” на бясплатныяработы, звычайна на ўборку бульбы. Цэлы месяц, частаў дождж і холад, мы капашыліся на палетках і ні рубляне атрымлівалі за гэта. Працавалі фактычна толькі захарчы, прычым у сваім адзенні і абутку, бо спецвопраткініхто не даваў. У мяне аднойчы ў час бульбянога аўралуадарвалася падэшва ў чаравіку. Што рабіць? Майстра ўвёсцы не было, а ў горад кіраўнік не пускаў. Давялосяпадвязаць падэшву вяровачкай і працягваць змаганне,бітву за ўраджай. Дарэчы, для студэнта было б нядрэнна,каб калгас даў хоць бы па кошыку бульбы ў якасці

аплаты за ўдарную працу – ні разу не далі, наватразмовы аб тым не вялося. Цікава, калгас-нікі ў гэтычас убіралі другі хлеб на сваіх прысядзібных участках.Прымушаць іх ісці на грамадскую працу ніхто неадважваўся, таму што ўласная бульба з’яўлялася, бадай,адзіным гарантам ад галоднай зімы.

Студэнтаў выкарыстоўвалі не толькі ў якасцірабсілы. Пасля вераснёўскага Пленума ЦК кампартыі1953 г., які прыняў шэраг мер па ўздымусельгасвытворчасці, нас, трэццякурсні-каў, адправілі ўкалгасы Менскага раёна з заданнем выступіць здакладамі аб рашэннях гэтага пленума. Тады я лішніраз упэўніўся, наколькі цяжкім было становішча ўвёсцы. Апатыя, безвыходнасць, расчараванне – такі быўнастрой сялян. Стары калгаснік, у якога я начаваў,наўпрост сказаў: “Усе мы страцілі веру ў змены далепшага. Мы толькі працуем, а прыйдзецца дзяліцьнабытак – выходзіць па сто -дзвесце грамаў напрацадзень. Усё амаль дарма забірае дзяржава”.

Становішча ўсюды аднолькавае: і на захадзе, і наўсходзе. Так было ў першыя паслява-енныя гады іпазней. А зараз? Прайшло дзесяць гадоў мірнага жыцця,а станоўчых зрухаў зусім мала. Усюды беспарадак.Застой. Заняпад. Па словах правадыроў, у калгасах,увогуле ў краіне жыццё павінна квітнець, а на справеадбываецца штосьці мала зразумелае. Чаму? Гэтыяпытанні не давалі спакою. Мае спадзяванні на тое, штокрытыка ў газеце будзе садзейнічаць выкара-неннюнедахопаў, аказаліся марнымі, проста смешнымі.Паступова да мяне даходзіла, што прычыны заняпадуглыбей, чым думалася. Яны крыюцца, мабыць, у самойпрыродзе ўлады, у тым, што ў краіне парушаны асновыдэмакратыі. Фармальна Канстытуцыя гарантуе правыграма-дзян, на справе ў нас адсутнічае свабода слова ідруку, мітынгаў і сходаў і г.д.

Вось і на вёсцы – нават тыя правы, якімінадзяляюцца калгаснікі, паўсюдна парушаюц-ца. Статутсельгасарцелі быццам бы дазваляе вяскоўцам прымацьудзел у кіраванні гаспа-даркай, а практычна ўсімзапраўляе старшыня праўлення , чалавек, якогапрыслала раённая ўлада. Скардзіцца няма каму.Таталітарны рэжым, што пануе ў краіне, не дапускаекрытыку ў свой адрас. Таго, хто асмеліцца на такуюдзёрзкасць, самы справядлівы савецкі суд адпраў-ляеза калючы дрот.

Мае спробы пагаварыць аб бяспраўнымстановішчы калгаснікаў выклікалі насцярожа-насць.Такія пытанні ніхто не хацеў абмяркоў-ваць. Толькіаднойчы за чаркай малады юрыст пагадзіўся з маіміразважаннямі, але “ўнікаць” у дэталі не адважыўся.

Вельмі паказальна, што ніхто і словам не заікнуўсяаб падзеях у час Слуцкага паўстання 1920 г., а ў ім жаактыўна ўдзельнічалі жыхары Вызны (так ранейназываласяЧырвоная Сла-бада) і ўсёй воласці, якая тадыналежала да Слуцкай акругі. Вось як запалохалі народ!Бацькі баяліся даверыць вяліую тайну сваім дзецям іўнукам, бо справа пахла Сібір’ю.

ХТО ВІНАВАТЫ І ШТО РАБІЦЬ?

pawet.

net

Стар. 68 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Рана ці позна гэтыя пытанні ўзнікаць у кожнага,

хто задумваецца над існай рэчаіснасцю. З аднаго боку,камуністычная тэорыя быцца бы адкрывае правільнышлях да дабрабыту і шчасця людзей. На практыцыатрымліваецца нешта адваротнае. За дзесяцьпасляваенных гадоў нашыя былыя ворагі, напрыклад,Заходняя Германія і іншыя, дасягнулі небывалыхпоспехаў у адбудове разбураных мінулай вайнойгарадоў, у развіцці прамысловасці і сельскай гаспадаркі,паляпшэнні дабрабыту народу. А краіна Саветаў ніякне магла вылезці з галечы і адсталасці. Чаму?

На Захадзе грамадзяне мелі палітычныя іэканамічныя свабоды, маглі самастойна выра-шаць сваепраблемы. У той час у Савецкім Саюзе дыктататуракучкі пратыйных босаў перашка-джала нармальнамуразвіццю эканомікі. Далі б савецкім людзям свабоду,магчымасць праявіць свае здольнасці, як гэта было прытым жа НЭПе, і яны за нямногія гады дабіліся б уздымународнай гаспадаркі. Але аб эканамічнай свабодзе ўтой час нават размовы не было. Партыя лічыла, штограмадская ўласнасць на сродкі вытворчасці большэфектыўная, чым прыватная, хоць жыццё ўсё часцейпераканаўча абвяргала гэтую марксі-сцкую догму.Усюды, дзе ўсталёўваўся камуніс-тычны рэжым, людзібылі асуджаны на паўга-лоднае існаванне. І ніякайперспектывы да лепшага не было відаць.

Калі адышоў у іншы свет вусаты бацька, многіяспадзяваліся, што ўлада нарэшце дазволіць людзямвальней уздыхнуць, вярнуцца, як тады казалі, да ленінскіхпрынцыпаў у дзяржаўным і партыйным будаўніцтве.Можна будзе без боязні гаварыць аб недахопах удзейнасці кіраўнічых органаў, развіваць крытыку ісамакрытыку. Я таксама паддаўся на гэту прыманку івырашыў напісаць ліст на самы верх, у ЦК кампартыі.Думалася, няхай і мой голас папоўніць тую масавуюплынь скргаў і прапаноў, якая штодзён-на і безупыннацячэ і б’ецца аб крамлёўскія сцены.

Аб чым пісаў? Увогуле, тое ясна з папя-рэдніхстаронак. Галоўны “націск”, помніцца, зрабіў наадсутнасць дэмакратыі ў краіне, неабходнасць вызваліцьдрук ад засілля цанзуры, каб людзі маглі свабоднакрытыкаваць дзейнасць камуністычнай партыі ісавецкай улады.

Трэба адзначыць, што ліст я закончыў і адаслаўпа згаданым вышэй адрасе дзесьці ў лістападзе 1955 года,яшчэ да ХХ з’езду КПСС, які адбыўся ў лютымнаступнага года, і на якім М. Хрушчоў выступіў здакладам “Аб пераадо-ленні культу асобы Сталіна і яговынікаў”. Выходзіць, я раней партыі развянчаўправадыра ўсіх народаў, назваў яго сярэдневяковым ты-ранам...

Гэты факт, увесь змест ліста прымусіў задумаццааб санкцыях, якія “органы” могуць ужыць да аўтара.Было ясна, што, нягледзячы на некаторае змякчэннепалітычнага рэжыму, яго сутнасць мала ў чымзмянілася. Таму я вырашыў падпісаць сваё пасланневыдуманым прозвішчам. Вядома, гэта не зусім этычна,але, з другога боку, саджаць чалавека за краты толькі затое, што ён асмеліўся выказаць сваю думку, хіба этычна?Хіба нармальна? Падумалася таксама, што ліст не такі

страшны, каб доблесныя чакісты пачалі шукацьзламысніка. Дык што было рабіць? Пасылаць ці непасылаць? Павел-трактарыст, у якога я жыў на кватэры,на мае жальбы, што горка назіраць той бардак, штотворыцца ў калгасах раёна, секануў безапеляцыйна:“Кінь ты дурыць галаву! Маеш добрую пасаду, дыкпрацуй сабе. Якая табе розніца, што адбываецца ўкалгасах? Да фені ўсё гэта, няхай начальства шманае,што рабіць”...

Але я не паслухаў “чалавека з народа”. Я быў утакім стане , што не мог маўчаць . Глыбокаерасчараванне ад блізкага знаёмства з савецкім жыццём,роспач апанавалі мяне. І ў адчаі я ўсё ж рашыўсяпатурбаваць крамлёўскіх кормчых...

Яны аказаліся верныя сабе: у мясцовыя органыпаступіў загад знайсці і пакараць! Праз колькі часу мяневыклікалі ў райкам камсамолу. Там ужо чакаўсупрацоўнік менскага абласнога УКДБ. Ёнзапатрабаваў ад мяне тлумачэнняў з выпадку майгоантысавецкага ўчынку. Я ко-ратка адказаў, што ў лісцевыказаў свае думкі аб становшчы ў краіне. А супрацьсавецкай улады ніякіх злачынных намераў не маю. Нагэтым наша гутарка і закончылася, пасланец органаўяўна быў незадаволены мною. Не памятаю, але хтосьціз раённых начальнікаў папракнуў: “Трэба было,даражэнькі, больш каяцца і клясціся ў вернасці партыі ісавецкай уладзе. Інакш загрыміш у якую-небудзь Варку-ту”. Ён як у ваду глядзеў. Даволі хутка яго прадказаннепачало здзяйсняцца....

Услед за кэдэбістам у райцэнтр прыехаў работнікМенскага абкама камсамолу і забраў мяне з сабою. Напасяджэнні абкаму выключылі з арганізацыі і сказалізвяртацца ў ЦК, калі не згодны. Хоць пытанне гэтае магліабмеркаваць на месцы працы, на пленуме райкамукамсамолу, але выносіць такую далікатную праблемуна разгляд РК палічылі немэтазгодным. Навошта моладзіведаць, што ў яе шэрагах аказаўся іншадумец. Юнакі ўнас на сто працэнтаў ідэйна загартаваныя і маральнавытрыманыя, з’яўля-юцца надзейнай апорай і рэзервайпартыі . А з адшчапенцам здолеюць разабраццавышэйшыя інстанцыі. Праз некалькі дзён я ўжо стаяўперад бюро ЦК камсамолу. Выслухалі мяне. Шматпытанняў не задавалі, для іх усё ўжо было вырашана.Толькі асаблівую актыўнасць прая-віў нейкі вайсковец,відаць, работнік армейскага камсамолу. Ён увесь часкруціўся на крэсле, ажно падскокваў, і сваімі пытаннямі-разважаннямі падбіваў мяне прызнацца ў сувязях ззамежнымі прапанандысцкімі цэнтрамі, а можа, і збольш страшнымі органамі....

- Мусіць, галасы розныя слухаеш? – рас-пякаўмяне ружовенькі маладзён.

- Няма ў мяне прыймача, - спрабаваў я адбіццаад гэтага заўзятага актывіста.

А па праўдзе, ён меў-такі рацыю, гэты палітбаец.Сяды-тады я слухаў “Голас Амерыкі” ці Бі-Бі-Сі, штовыпадала пачуць скрозь ярасныя шумы і посвістглушылак: у рэдакцыі была радыёла. Але не галасы, нерадыёла вінаватыя, не яны зрабілі з мяне крытыка ўлады,а нава-кольнае савецкае жыццё. Яны, зразумела, дзя-ліліся навінамі. Аднойчы, напрыклад, расказалі, што

pawet.

net

Стар. 69Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)супрацоўнік савецкага пасольства ў Аўст-раліі папрасіўпалітычнага прытулку, мясцовыя ўлады пайшлі ямунасустрач. У СССР падняўся неверагодны шум з гэтагавыпадку. Крэмль патрабаваў выдачы “злачынца”,атрымаўшы адмову, скасаваў дагавор аб закупцывялікай партыі воўны. З яе, паведамлялі “галасы”,можна было вырабіць мільёны метраў тканіны ды па-шыць безліч касцюмаў. Савецкая прэса такой“дробяззю”, зразумела, не цікавілася. А мойаднакурснік з гэтай гісторыі зрабіў слушную выснову:“Наш Соса давядзе да таго, што хутка ўсе будзем хадзіцьу куфайках”....

Пра фінал маёй справы здагадацца былоняцяжка. Спадзявацца, што камсамольскія бюракратыпашкадуюць небараку. Наіўна. Яны зрабілі тое, што адіх патрабавалі, і выключылі са слаўных радоў камсамолу.Цяпер у любы момант можна было чакаць “гасцей”.Маё меркаванне пацвердзілася раптоўным з’яўленнемвядомага яшчэ па універсітэце “сябра” органаў. Ёнбыццам бы неспадзявана сустрэў мяне і між іншымпацікавіўся, дзе жыву. Я не стаў гуляць у хованкі, усёроўна гэта не прынесла б карысці . Каб большпераканацца ў тым, папрасіў пазычыць “траяк”.

- Заўтра аддам, мне ўжо выслалі грошы папошце. Раніцай атрымаю і вярну,- запэўніў я.

- Прабач, але з сабой няма ні капейкі, - нібы зжалем у голасе прамовіў“прыяцель”. Пры гэтым ённават не стаў правяраць свае кішэні. Я пільна глянуўяму ў вочы і, здаецца, прачытаў у яго нахабных зрэнкахадказ: “Пацерпіш. А заўтра грошы табе не спатрэбяцца.Пойдзеш на казён-ныя харчы!” “Гад. Пашкадаваў“траяка”!” – круцілася ў мяне на языку. Ён, мусіць,адчуў, як я натапырыўся, хуценька развітаўся іпашыбаваў са справаздачай да сваіх начальнікаў...

АРЫШТ І СЛЕДСТВА

У мяне быў яшчэ час, каб схавацца ад чакістаў,збегчы куды-небудзь у Сібір ці на Далёкі Усход, у тундру,нарэшце - у бяскрайнім Саюзе зацішных куткой хапала.Але не было адпа-веднага настрою. Жыць падпастаяннай пагро-зай выкрыцця не хацелася. “Няхайужо судзяць! Шмат не дадуць, не той час”, - махнуў ярукой на ўсе турботы.

...Яны прышлі раніцай. Разам з друг імбяздомным мы бесклапотна спалі ва універсітэцкімінтарнаце. Моцны, неаднаразовы стук у дзверы сведчыў,што з’явіўся начальнік, гаспадар, які мае праваперарваць наш сон. Давялося ўставаць, я нават непацікавіўся, які нахабнік асмеліўся нас непакоіць.Адкрыў і адразу сцяміў, што гэта яны самыя...

- Ваша прозвішча? Мы з КДБ, паедзеце з намі, -прамовіў, паказваючы некае пасведчанне, адзін з“гасцей”.

Я сабраў свае рэчы і рушыў да дзвярэй.Дзябёлыя, праўда, стараватыя, мужыкі ў адно-лькавыхшэрых плашчах суправадзілі мяне да такога ж старэчагалегкавіка “Победа”, пасадзілі пасярэдзіне. Мабыць, кабне збег... У гэты час студэнты і выкладчыкі якраз ішлі назаняткі, многія звярнулі ўвагу на нашу даволі дзіўную

кампанію і, пэўна, падумалі, што адбываецца нешта незусім звычайнае: маладзён і два дзядзькі некудыспяшаюцца з’ехаць...

Прыехалі мы хутка, было недалёка. Аблас-наяўправа КДБ месцілася тады ў трохпавяр-ховым будынку,што на плошчы Свабоды.

Неўзабаве завялі ў нейкі кабінет, дзе сядзелі двоемужчын строгага выгляду. Яны назвалі сябе: начальнікуправы, намеснік пракурора. У адроз-ненне адранейшых даволі ветлівых дзядзькаў гэтыя амаль адразунакінуліся на мяне з лаянкай: як ты, нягоднік, асмеліўсянакрэмзаць антысавец-кі опус і зняважыць партыю іўрад. Я спрабаваў нешта пярэчыць, ды дзе там, яны іслова не далі вымавіць, працягвалі лаянку. І калі, мабыць,здаволіліся, сагналі злосць, пракурор аб’явіў, што мянезатрымліваюць у якасці сведкі, і падсунуў паперку дляподпісу.

Пасля гэтага “халоднага душу” павезлі ў такзваную “амерыканку”, круглую турму, якаязнаходзілася ва ўнутраным двары рэспублікан-скагаКДБ. Перад тым як завесці ў камеру, пажылы старшынаправёў татальны шмон не толькі рэчаў, але і майго цела...Прымусіў распрануцца да трусоў, агледзеў спераду іззаду. Загляуў у рот, а ў канцы і ў ж... Толькі пасля гэтыхашаламляльных працэдур дазволіў апра-нуцца. Затымяшчэ ўзялі адбіткі пальцаў, сфа-таграфавалі у профіль іанфас. Для тамтэйшых службоўцаў гэта былі звычайныязаняткі, а для няшчаснага вязня выглядала даволі дзіка.Падумалася: вось як працуе карны механізм нялюдскайдзяржавы. Ну няхай бы глядзелі, выбачайце, у задніцуякому крымінальніку, навучанаму хаваць штосьцінедазволенае паміж ягадзіц, а пацярпелага “за язык”можна было б і пазбавіць ад падобных тонкасцяў агляду.Дык не, вось будзеш ведаць, што тут з табой усё могуцьзрабіць, што захочуць: прынізіць, зняважыць, пабіць...

Змясцілі мяне ў адзіночную камеру, дзе, здаецца,акрамя ложка, засланага бруднага колеру коўдрай,нічога не было. Камера настолькі вузкая, што калівыцягнуць рукі, то амаль дастанеш сцен. У самым версе,пад столлю, у сцяне слаба свяцілася невялічкае акенца зрыфлёным шклом. Ад сценкі да дзвярэй з “кармушкай”,праз якую падавалі ежу, і “вочкам” для нагляду заарыштантам было крокаў шэсць – 2,5 - 3 метры. Вось іўся прастора!

Пра рэжым можна было даведацца з папер-кі,што вісела на сцяне ля дзвярэй. Помніцца, патрабаваласястрога выконаваць усе загады адміністрацыі, уставацьпры наведванні началь-нікаў і г.д.

Неўзабаве выклікалі на першы допыт (допытыўвогуле працягваліся звыш двух ме-сяцаў). Следчылейтэнант Карнач аказаўся чалавекам маладым іветлівым, за ўвесь час нашага “супрацоўніцтва” ён ніразу не павысіў голас, не тое каб крычаць ды абражаць.Уласна кажучы, справаа мая была даволі простай, ніякіхасаблівых сакрэтаў не ўтрымлівала, падследнага нетрэба было “ламаць”, каб выцягнуць з яго неабходныяпаказанні. Амаль усё было, як на далоні. Перш за ўсётой злашчасны ліст на пяцідзесяці старонкахрукапіснага тэксту, дзе хапала “выкрывальнага”матэрыялу для якіх заўгодна высноў. Найбольш

pawet.

net

Стар. 70 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)падыходзіў сюды артыкул 72”а” Крымнальнага кодэксуБССР аб антысавецкай агітацыі і прапагандзе.

Аднак следства фактычна не магло ўстана-віць,ці сапраўды я займаўся гэтай самай агіта-цыяй іпрапагандай. Безумоўна, ліст “изготовил и отослал” уЦК партыі, але ж я не распаўсю-джваў яго, нікому недаваў чытаць. Такой мэты я не ставіў перад сабой.Адправіў “на верх” і канцы ў ваду. Вядома, у той жаЧырвонай Слабадзе можна было пазнаёміць каго-небудзь з напісаным. Толькі каго? – вось пытанне.Колькі я не вёў размоў з маладымі хлопцамі і дзяўчатамі,калі ездзіў у камандзіроўкі па справах рэдакцыі або пазаданні райкаму камсамолу, блізкіх адносін ні з кім неўсталявалася. Адзін сакратар камсамольскайарганізацыі калгасу, які падвозіў мяне пасля сходу ўрайцэнтр, наступным чынам растлумачыў паводзінывяскоўцаў і не толькі іх: “Хто яго ведае. Сёння іншага незразумееш”...

Між тым зразумець няцяжка . Усе былінезадаволены сваім становішчам, дзіва што, нават урайцэнтры хлеб выдавалі па спісах. І гэта ў адноснабагатым хлебным раёне. З іншымі прадуктамі былояшчэ горш. Аднак людзі маў-чалі, таму што над усіміпанаваў страх аказацца ў засценках “органаў”.

Не маўчаў толькі вядомы ў пасёлку п’яніца –забыў яго прозвішча. Дык ён, як толькі я заходзіў усталоўку, адразу пачынаў крычаць: “Далоў Сталіна,далоў тырана!” Пры гэтым цікаваў, як я рэгую на яговыкрыкі. Я, канешне, не звяртаў увагі на гэтуюпрымітыўную права-кацыю, паеў ды пайшоў сваёйдарогай. Між тым паводзіны алкаша сведчылі, што“органы” ўзялі мяне на ўлік. Значыць, устанавілі, хтоаўтар ліста... Трэба было рыхтавацца да сусрэчы зпрадстаўнікамі “плашча і кінжала”.

Для следства было важна таксам ўстана-віць,выявіць карані крамолы, адкуль набраўся такіхантыдзяржаўных поглядаў. Пэўна ж, ва універсітэце!Значыць, там былі прапагандысты і агітатары. Хто яны?Адсюль патрабаванне следчага: “Назавіце сваіхсяброў!...” Вось і думай: калі назавеш, у хлопцаў будуцьнепрыемнасці. Мала з кім вялі размовы, дыскусіі,спрачаліся, якая ў тым віна людзей? Яны ж лістоў непісалі, нават не чыталі майго “твору”. Навошта іхуцягваць у гэтую гісторыю? Сам заварыў кашу, сам ірас-хлёбвай. Таму я заявіў: “Не было ніякіх сяброў!”

Маё сцвярджэнне чакіста ўзвінціла: “Як гэта небыло? Пяць гадоў быў са студэнтамі і ні з адным незблізіўся? Тады называй, з кім жыў у інтарнаце разам,калі такі хітранькі!” Тут ужо адступаць не было куды.Але ж гэта не страшна, мала з кім жыў. Потымаднакурснікаў дапытвалі. Яны нічога не сказалі на шкодуні сабе, ні мне. Я сам сабе нашкодзіў, як ніхто іншы,аднак абві-навачанне ў атнысавецкай агітацыі неяк па-вісала ў паветры. Не знаходзіла досыць пера-канаўчагаабгрунтавання. Заставалася спы-ніцца на “изготовлениии хранении антисо-ветского документа”. Следчага гэтане зада-вальняла. Яму карцела выведаць штосьці большістотнае. Відаць, для таго ў камеру да мяне падсадзіліновага чалавека. Ён адразу не спада-баўся мне. Цэлыдзень, амаль без перапынку ўсё стагнаў і плакаў,

жаліўся, што яго несправядліва абвінавачваюць узабойстве старшыні калгаса.

- Вы ж, пэўна, чулі, - звярнуўся ён да мяне, - штоў Берасцейскай вобласці здзейснена некаль-кі тэрактаў,застрэлілі ў адным калгасе старшы-ню, а ў другім –брыгадзіра. Але ж я тут ні пры чым.... А ў вас што засправа? – неяк раптоўна, нечакана спытаў “тэрарыст”і пільна ўтаропіўся на мяне.

- Напісаў ліст, які палічылі антысавецкім, -давялося задаволіць яго цікавасць.

- Гэта ерунда, не страшна. Калі нікому непаказвалі ліста, то вам многа не дадуць, - суцешыў мянесусед. І дадаў: - А каб было вярней, напішыце скаргу ўАрганізацыю Аб’яднаных Нацый, так будзе большнадзейна. – тлумачыў мне юрыдычныя тонкасці“знаўца” закону.

- А вы, аказваецца, дасведчаны чалавек, -падкалоў я сукамерніка.

Пасля гэтага сексот ужо не заводзіў размоў, аўсё плакаў, мабыць, хацеў паказаць, што ён не зусімнармальны, і яму можна ўсё гаварыць, ён бяскрыўдны“шызік”. Дарэчы, мяне таксама правяралі. Відаць, таму,што аднойчы пажаліўся на галаўны боль і папрасіў дацьтаблетку. Але не толькі па названай прычыне. Удзяржаве з “найвышэйшай формай дэмакратыі”кожнага іншадумца маглі залічыць у псіхічна хворыя.Раз крытыкуеш высокае начальства, значыць ненар-мальны. У псіхушку цябе! Бо савецкая ўлада народная,самая справядліваў ў свеце, а ты ўздумаў нешта цяўкацьна яе. Не пройдзе!

Але мне пашанцавала: рэжым трохі памяк-чэў,пачыналася “оттепель”. Ужо не толькі на закрытымпасяджэнні з’езду Хрушчоў зачытаў даклад аб кульцеасобы Сталіна. Спецыяльны ліст пра гэта агалошваўсяна сходах актыву ва ўсіх раёнах. Аб тым жа была прынятапастанова ЦК партыі. У канцлагерах працавалі камісііпа перагляду спраў нявінна асуджаных, многія зэкі быліапраўданы і выйшлі на волю. Канешне, гэта яшчэ неазначала, што можна беспакарана крытыкаваць роднуюсавецкую ўладу. Многа захацеў! Да свабоды, дэмакратыібыў яшчэ доўгі шлях. Мая гісторыя яскрава засведчылатую неаспрэчную сапраўду.

Два месяцы ў цеснай адзіночнай камерынадзвычай здоўжыліся. Цэлы дзень перад табой голыясцены, пафарбаваныя ў цёмна-зялёны колер, які недадаваў, а хутчэй забіраў добрую частку святла, што зцяжкасцю прабівалася праз вузкае цмянае акенца.

Праходжвацца можна было ад знешняй сценкіда дзвярэй з кармушкай, гэта пяць-шэсць невялікіхкрокаў. Выпускалі з камеры раніцай у туалет, а пазнейна прагулку, якая працягвалася чамусьці толькіпаўгадзіны. Усцешыла тое, што дазвалялася заказвацькнігі ў турэмнай біблія-тэцы. Чытанне запаўняла ўвесьсвабодны час і пераключала ўвагу ад сумных думакпра свой лёс на перажыванні кніжных герояў. Нейкую“разнастайнасць” у турэмнае існаванне ўносілідопыты... Вось і ўсе “радасці” зэка. На адным“спатканні” са следчым ён паведаміў, што быў уХарашках, пазнаёміўся з маці і сёстрамі.

- У цябе добрая сям’я, – заўважыў мой “апякун”.

pawet.

net

Стар. 71Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Але не сказаў, што і там праводзіў ператрус і нічогакрамольнага не знайшоў.

СУД І ПАДАРОЖЖА Ў ГУЛАГ

У кастрычніку мая справа нарэшце былаперададзена ў Менскі абласны суд. Нягледзячы на маевысілкі, абвінавачанне засталося раней-шым:антысавецкая агітацыя і прапаганда... Прызначанысудом адвакат перад пачаткам працэсу падышоў дамяне і заявіў: “У маіх паслугах няма сэнсу. Ніхто цябене абароніць. Усё роўна паедзеш у лагер. Так што, каліхочаш, сам сябе абараняй”. “Вось дык адвакат” –падума-лася мне. Зрэшты, я прытрымліваўся такой жадумкі адносна сваёй справы і таму не пярэчыў. Толкуад такога спецыяліста не было. Як многія тагачасныяюрысты, ён не жадаў весці палітыч-ныя працэсы з –заіх малаперспектыўнасці.

На судзе я сказаў тое, што гаварыў падчасследства: “Агітацыяй і прапагандай не займаўся. Лістанікому не паказваў, нікому не распавядаў пра яго. Ніколіне меў на мэце і нічога не рабіў для падрыву савецкайулады, я толькі крыты-каваў недахопы, на якія не разуказвалі самі кіраўнікі партыі і дзяржавы”.

Аднак нічога не дапамагло. Прысуд, па ўсімвідаць, даўно быў запраграмаваны. Мяне асудзілі надва гады пазбаўлення волі ў папраў-ча-працоўныхлагерах.

Праз некалькі дзён адправілі на месца адбыццяпакарання, аб якім ніхто нічога не сказаў. Першымпрыпынкам на гэтым шляху была Аршанскаяперасыльная турма. Нас выгру-зілі з так званагасталыпінскага вагона, у якім ехалі з Менска, і загадалізшыхтавацца ў калону. Вось тут і прагучала знакамітыясловы каманды: “Патрабую строга прытрымліваццапарадку руху. Крок улева, крок управа – страляю безпапярэджання”. Калону акружылі ахоўнікі з аўтаматаміі аўчаркамі. Крыкі канваіраў і брэх раз’юшаных сабакрабілі жудаснае ўражанне.

З цягам часу прывыкаеш да ўсяго, алеўпершыню прадэманстраваны турэмны парадакзапомніўся назаўсёды. Вось, аказваецца, як выглядаесапраўдны твар улады. Нават выпад-кова, задумаўшыся,ступіш крок па-за шарэнгу, каб абмінуць якую лужыну,на цябе могуць нацкаваць аўчарку або які заўзятыслужбіст-ахоўнік застрэліць без папярэджання.

У Оршы прабылі нядоўга. Дзве ночы правалялісяна драўляных нарах, спалі ў верхнім адзенні ў такойцеснаце, што з цяжкасцю ўда-валася павярнуцца заднаго боку на другі. Шэрай раніцай зноў зшыхтавалі іпавялі на чыгуначную станцыю, дзе ў глухім тупіку,воддаль ад вачэй вольных людзей стаяў напа-гатовезнаёмы вагон. Яшчэ завідна прыбылі ў Маскву. Тут, які ў Менску, зэкаў перавозілі ў “варанках”, дзе мелісяневялічкія кабінкі. У кожную запіхалі не па аднаму, а падвое “паса-жыраў”. Добра што ехаць было недалёка,на Чырвоную Прэсню, дзе бальшавікі зладзіліперасыльную мурму. Калісьці ў далёкія 1905-1907 гг.тут на барыкадах маскоўскія рабочыя зма-галіся залепшую долю, за свабоду. Царызм задушыў паўстанне.

Кастрычніцкі пераварот, або пралетарская рэвалюцыя,як яе называлі камуністы, таксама не прынесла волінароду. Аб тым сведчыла “паспяховая” дзейнасцьмясцовай перасылкі. Але на той час, на здзіўленне, янааказалася паўпустой. Я амаль да вечара сядзеў адзін наўсю даволі вялікую камеру. Праўда, пазней прывялі трохмасквічоў, рабочых. Ста-рэйшы з іх падышоў да мянепазнаёміцца. Спытаў, адкуль і за што тут апынуўся. Каліпачуў адказ , рассмяяўся: “Тут мы ўсе супраць савецкайулады”.

Назаўтра ў камеру зайшла цэлая кампаніяначальнікаў, у ліку іх – два чырвонамордыя генералы.Да нас яны не звярталіся, паўглядаліся, пагаварылі,паціху паміж сабой і пайшлі. Пазней стала вядома, штогэта быў (добра не памятаю) румынскі ці венгерскігалоўны турэмшчык, які прыязджаў вывучаць “досвед”савецкага ГУЛАГу. Яго суправаджаў наш гулагавец сасвітай маёраў і палкоўнікаў. “Вось таму і камерынапаўпустыя. Хочуць паказаць, што ў нас створанынармальныя ўмовы для зняволеных”, - такпракаментаваў візіт замежнага госця адзін з масквічоў.

У МАРДОЎСКІХ ЛЯСАХ

“Пагуляць” у сталіцы доўга не давялося. Хутказноў у аўтафургонах нас даставілі да спецвагонаў іпавезлі на ўсход. “Ёсць чуткі, што ў Мардовію загоняць”,- сцвярджалі бывалыя зэкі. Іх здагадкі спраўдзіліся. Ятрапіў у лагаддзяленне № 7 Мардоўскага ўпраўленняпапраўча-пра-цоўных лагераў. Тут сядзелі толькіпалітвязні. Што ўяўляў сабой савецкі канцлагер? Як і ўіншых месцах зняволення, гэта быў адносна невялікібарачны пасёлак за калючым дротам. У аднапа-вярховых драўляных будынінах знаходзіліся жылыяпамяшканні для зэкаў, розныя гаспадар-чыяпадраздзяленні, сталовая, адміністрацыя лагера і г.д.

“Мой” барак складаўся з двух пакояў, у кожнымналічвалася па 20 двух’ярусных нараў, на якіх магліразмясціцца 80 чалавек. Пакоі раздзяляліся калідорам,там стаяў стол, дзе зэкі “забівалі казла”. Раней баракіднём і ноччу закрываліся на замок. Толькі пасляпаўстанняў, якія пракаціліся па ГУЛАГу, замкі знялі ілюдзям дазволілі свабодна хадзіць па зоне. Аднак з-зацеснаты, перанаселенасці ў бараках было душна.Спёртае смярдзючае паветра не садзейнічаланармальнаму адпачынку пасля клопатаў пра-цоўнагадня.

Да жылога пасёлка прымыкала рабочая зона,таксама абнесеная калючым дротам і строга ахоўваная.Тут выраблялі футляры для прыём-нікаў Саратаўскагарадыёзавода. Мне загадалі ісці ў цэх, дзе шліфаваліфутляры. Перад тым іх трэба было падчышчаць цыкляй– гэта ручная работа. Я пахадзіў некалькі дзён іпераканаўся, што нормы ніяк не выканаю.

- Будзеш дарма “ўкалваць”, лепш зусім нез’яўляйся туды, - падказалі лагерныя старажылы. Я так іпаступіў. У той час неабавязкова было хадзіць на працу.

Але хутка ў барак наведаўся начальнік цэха і пачаўраздаваць заробак за месяц. Су-праць майго прозвішчазначылася ўсяго некалькі рублёў. Ён спытаў у мяне,

pawet.

net

Стар. 72 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)адкуль прыбыў, за што пакаралі, якая спецыяльнасць.Паспачуваў і сказаў назаўтра падысці да яго ў цэх.Высвет-лілася, што некалькі дзён таму назад рабочыінструменталкі адбыў свой тэрмін і паехаў дамоў. Восьначальнік цэха і паставіў мяне на яго месца. Так я набыўбольш прыдатны для сябе занятак. Асвоіўся даволіхутка. Увогуле затачыць інстру-мент не складана, алецыклю пасля заточкі неабходна было яшчэ загінаць падпэўным вуглом, што не заўжды ўдавалася, бо рабіласягэта аперацыя на вока. Праўда, па першым часе маюработу правяраў і падказваў, як правільна выконвацьзаточку і загін цыклі, другі рабочы інструменталкіМікола – ён адбываў тэрмін за ўдзел ва ўкраінскімнацыянальным руху. Мы з ім працавалі зладжана, ніхтоў наш адрас не выказваў ніякіх нараканняў. Мянеасабліва парадавала, што ў інструменталцы былі такзваныя “залікі”: за адзін рабочы дзень залічвалі два.Дзякуючы гэтаму я выйшаў на волю амаль на год ранейтэрміну. Але да гэтага было яшчэ далёка.

Першыя дні прынеслі шмат уражанняў адзнаёмства з лагерным бытам, з людзьмі, якія адбывалісвой тэрмін. Дарэчы, тут утрымлівалася каля тысячызняволеных. Раней, канешне, было больш. Многіхадпусцілі дамоў, рэабілітавалі. Непадалёку ад нашагабыў размешчаны яшчэ жаночы лагер, дзе, па чутках,“сядзела” румын-ская камуністка Анна Паўкер. Як ужоадзна-чалася, я трапіў падчас лібералізацыі лагернагарэжыму: можна было не працаваць, атрымлівацьпасылкі, пісаць лісты ў значна большай колькасці, чымраней. Знялі замкі з баракаў і г.д., і ўсё ж умовыўтрымання зняволеных заставаліся ня-лёгкімі. Цесныя ібрудныя баракі, аднастайная малакаларыйная ежа:тройчы на дзень давалі нішчымныя крупяныя кашы, уабед дадавалі яшчэ такі ж суп, звычайна ячменныкрупнік з варанай рыбай, пайка хлеба і чай. З мізэрнагазаробку вылічвалі і за ежу, і за адзенне. За гэты ж коштутрымлівалася шматлікая адміністрацыя лагера.

Не дзіва, што людзі выказвалі незадаволе-насць ігатовы былі ўдзельнічаць у розных пратэстных дзеяннях.Аднойчы, напрыклад, спрабавалі аб’явіць штрайк і невыйсці на працу. Праўда, задума не ўдалася, таму штогрупа зэкаў-сексотаў не падпарадкавалася агульнамурашэнню і пасля доўгіх і гарачых спрэчак усё ж пабрылаў рабочую зону, а за імі пацягнуліся і іншыя. Другімразам адбылася сутычка з “кумам” – чакістам,начальнікам асобага аддзелу. Справа ў тым, што з “бура”(барака ўзмоцненага рэжыму) пачуўся крык зэка, якіадбываў там пакаранне за нейкае непадпарадкаваннеадмі-ністрацыі. Пачуўшы гвалт, людзі збегліся да баракаі запатрабавалі спыніць здзекі. Хутка сабраўся цэлынатоўп, хтосьці паведаміў на-чальству. Прыбег “кум” іпачаў кідацца на людзей, піхаць, прымушаў разысціся.У адказ адзін з “бунтаўшчыкоў” хапіў важкае палена ідобра-такі ўсмаліў чакісту па патыліцы, што тойзваліўся. Адразу ўсе разбегліся, бо за напад наслужбоўца лагера пагражаў новы тэрмін. На жаль, празнекалькі дзён таго хлопца ўсё ж знайшлі і адправілі ўіншае месца. Гэты факт зноў пацвердзіў, што ў лагерышмат сексотаў. А для запалохвання, каб большпадобнага не паўта-ралася, за агароджай супраць

“бура” ўзвялі агнявую вышку. Там, калі спатрэбіцца,маглі ўстанавіць кулямёт і адкрыць страляніну панатоўпу... Здарэнне каля “бура” доўга абмяр-коўвалі,успаміналі пра бунты і паўстанні ў іншых лагерах.

У нашым бараку “кватараваў” зямляк-мянчукСаша Ходар. Яго называлі Сашка-беларус. Аднойчы ёнраспавёў мне сваю лагерную эпапею.

- Гэта было ў час вайны, - пачаў ён. – Наштанкавы полк пасля цяжкага пераходу толькі штоспыніўся на адпачынак. Раптам бачым – пад’яз-джае“Віліс”. З яго вылез супрацоўнік СМЕРША і, нічога некажучы, дастаў пісталет і выстраліў у нашага механіка-кіроўцу. Пакуль мы ачомаліся ад гэтага надзвычайнагаздарэння, ён сеў у легкавік і памчаўся па дарозе.

Рашэнне магло быць адно: пакараць ня-годніка.Я хуценька даскочыў да гарматы і на трэці раз трапіў у“Віліс”...

Сашу арыштавалі. Ваенны трыбунал вызначыўмаксімальны тэрмін: 25 гадоў лагераў строгага рэжыму.Тут неабходна патлумачыць, з-за чаго разгарэўся сыр-бор. Справа ў тым, што на маршы смершавец,абганяючы калону, небяс-печна наблізіўся да танка. Ітой трохі зачапіў начальніцкі легкавік і прымяў задніядзверцы. Смершавец, мусіць, палічыў, што на яго хацелінаехаць, і вось такім чынам расправіўся з кіроў-цам.Без суда і следства...

Саша Ходар за час зняволення прайшоў шматякія берыеўскія лагеры. І паўсюдна ў іх панавалікрымінальнікі. Яны жорстка распраў-ляліся зпалітвязнямі, адбіралі ў іх адзенне, прадукты, пасылкі,збівалі, а пры спробе супраць-дзейнічаць, магліпырнуць нажом або, наогул, забіць. Ахова глядзела нагэта скрозь пальцы. Каб спыніць гвалт над сабой, трэбабыло аб’яд-нацца. Саша якраз і здолеў гэта зрабіць, пера-канаў знявераных пакутнікаў, што яны ў стане дацьадпор нелюдзям, калі будуць дружна і смелападтрымліваць адзін аднаго. І з той пары пачаліся частыясутычкі паміж бакамі. Нярэдка яны даходзілі дасапраўднага пабоішча: у ход ішлі нажы, ламы, арматура,усялякія падручныя сродкі. Каманда на чале з Ходарамнастолькі рашуча дзейнічала, што “уркі” пачалі здаваць,ухіляцца ад сутычак і больш не асмельваліся рабавацьпалітвязняў. Сашу і іншых “байцоў” каралі, прысуджаліновыя тэрміны, пераводзілі ў іншыя лагеры. Але яныўсюды наводзілі свой парадак, ставілі на месца розных“злодзеяў у законе”. Вось тады і пайшла пагалоска празнакамітага Сашку-беларуса.

Я ўжо на маскоўскай перасылцы пачуў гэтае імя.Адзін “урка”, жадаючы даказаць, што ён удзельнічаў устрашных бойках з палітвязнямі, асадзіў свайго апанентасловамі: “А ты ведаеш Сашку-беларуса? Гэта ж ягокаманда разграміла нашу “маліну”...

Саша Ходар нядоўга пабыў у лагаддзя-ленні №7. У той час па дамове з польскім урадам зняволеныхгэтай нацыянальнасці адпраўлялі на радзіму. Вось Сашаі выкарыстаў свой шанец: запісаўся палякам і паехаў уПольшчу. Дарэчы, іспанцы таксама адпраўляліся нарадзіму. Франка, хоць і фашыст, аднак дабіўся, каб дзецібылых рэспубліканцаў і нават камуністы маглі вярнуццададому. Падумалася: усюды родная краіна, як любая

pawet.

net

Стар. 73Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)маці, клапоціцца аб сваіх дзецях, даруе іхнія “грахі” ікліча ў свае абдымкі. А наша, нібы злая мачыха,здзекуецца над сваім народам, трымае яго ў голадзе іхоладзе, гноіць у лагерах і турмах, даводзіць становішчада людаедства, пра што таксама не раз згадвалізняволеныя...

Памятнай для мяне засталася сустрэча ў лагерыз яшчэ адным неардынарным чалавекам – ЦімохамВострыкавым. Высокі і прыгожы хлопец, аднойчы ёнсабраў нас і апавядаў пра Беларускую НароднуюРэспубліку, паколькі ў той дзень якраз спаўняласячарговая гадавіна з дня яе абвяшчэння. Я не тое што неведаў пра дату 25 сакавіка, проста не было звычкіадзначаць гэтае вялікае свята беларусаў. Дый трэбашчыра прызнаць: школа і універсітэт зусім не садзейні-чалі таму, каб научэнцы ведалі праўдзівую гісторыюсваёй радзімы. Наадварот, старанна хавалі яе, усялякфальсіфікавалі. Калі дзе і ўспаміналі БНР, то заўсёды ўзняважлівым кантэксце. Маўляў, гэта міф, амаль нічогане было, тэлеграму кайзеру пасылалі і г.д. Аднымсловам, з дапамогай хлусні і скажэння гістарыч-ныхпадзей і фактаў рыхтавалі з нас інтэрнацыя-налістаў, адакладней, нацыянальных нігілістаў. Досыць адзначыць,што ні разу ні адзін выклад-чык не прывёў поўнай назвыстаражытнай беларускай дзяржавы. Усе гаварылі:Вялікае Княства Літоўскае. Толькі ў часы перабудовы,калі пачалі з’яўляцца больш аб’ектыўныя працынавукоўцаў, я даведаўся, што поўная назва дзяржавыгучыць наступным чынам: Вялікая Княства Літоўскае,Рускае і Жамойцкае. Зна-чыць, не толькі Літоўскае!Вось як хітра і подла хавалі ад нас нашу гісторыю.

А Цімох Вострыкаў, нягледзячы на тое, што ВНУканчаў за мяжой, выдатна ўсё ведаў і напомніў мне ііншым слухачам сапраўдныя падзеі нашаймінуўшчыны. І тым паспрыяў росту нацыянальнайсвядомасці кожнага з нас.

НА ВОЛІ

Мне пшанцавала, што я трапіў у лапы савецкайкарнай машыны ў іншыя часы, калі яна трохі прыцішыласваю нялюдскую работу. Дзякуючы залікам рабочыхдзён маё “сядзенне” ў лагеры скарацілася амальнапалову. У дзень ад’езду атрымаў чыгуначны білет,булку чорнага хлеба і, здаецца, дзве ці адну бляшанкукількі ў таматным соўсе... На дробныя дарожныярасходы начальнік лагера даў 10 рублёў. Я спытаў, чамутак мала, амаль за цэлы год працы ўсяго столькіўзнагароды?! Квадратная морда турэмшчыкаўспыхнула агнём, пранізлівыя зрэнкі пракалолі мяненавылёт.

- А кармілі цябе за што? – зароў начальнік так,што вялізны яго жывот затросся, як у ліхаман-цы, - ідзілепш па добрай волі, - пагрозліва дадаў гэты цэрберсавецкай лагернай сістэмы.

Сапраўды, я палічыў за лепшае спыніць“дыскусію”, схапіў свае манаткі і пашыбаваў да чыгункі,а то чаго добрага арыштуе, заявіць, што кінуўся на ягоз кулакамі – паспрабуй потым дакажы, што ты невярблюд. Самы справядлівы савецкі суд паверыць яму,

а мне лепш туды не трапляць, вырашыў я.У вагон ледзь ускочылі. Правадніцы веда-юць,

што тут лагер на лагеры і асноўныя паса-жыры зэкі,могуць абакрасці, учыніць бойку і да т.п. Таму нехочуць пускаць, хоць сунеш ёй білет у самыя рукі.Падзейнічала, мабыць, тое, што заявілі: мы некрымінальнікі, а палітвязні.

Да Масквы даехалі без прыгод. Тут давя-лосяразвітацца з сябрамі: на Менск я застаўся адзін. Паколькіда цягніка было амаль восем гадзін, я вырашыў зрабіцьэкскурсію па сталіцы. А потым пад’ехаў да Крамля істаў у доўгую чаргу да маўзалея, - яго раней ніколі ненаведваў, а хацелася глянуць на чалавека, які быў ініцы-ятарам стварэння савецкага ГУЛАГу. Нічога асаблівагане ўбачыў: труп ды труп.

У Менску таксама спыніўся, каб зайсці ў КДБ ізабраць дакументы. Мяне сустрэў мала-дзенькілейтэнанцік і са здзіўленнем прамовіў: “Ты гэтак хуткавярнуўся?...” Вось, думаю, здорава, яны хочуць, каб тыяк мага даўжэй парыўся ды мёрз “в местах не стольотдаленных”, хоць і не было за што. Але спрачацца нестаў, атрымаў дакументы і пайшоў. Заглянуў у аднуменскую газету, дзе працаваў аднакурснік. Размовы неатрымалася, ён асуджаў мой учынак.

Дома пабыў з тыдзень і падаўся шукаць працу.У газету не бралі. Партыйныя ідэёлагі не захацелікудысьці накіроўваць, адпраўлялі да рэдактараў. А тыяадказвалі: калі абкам дасць накіраванне, возьмем.Атрымлівалася замкнутае кола. Толькі ў кастрычнікупрынялі на працу ў вячэрнюю школу сельскай моладзі,куды ніхто не жадаў ісці. Там пабачыў, які бяспраўнысавецкі настаўнік. Нават калгасны брыгадзір мог яму“насаліць”, данесці начальству, што настаўнік не жадаезаймацца агітацыяй... Таму быў задаво-лены, калівыпадкова ўдалося ўладкавацца ў ружанскую раённуюгазету. А праз год, з дапа-могай аднакурсніка,перабраўся ў лідскую газету. Пазней стаў уласнымкарэспандэнтам “Гродзенскай праўды” ў Лідзе. Тут яабзавёўся сям’ёй. Маю дачку і сына, абое закончыліВНУ і працуюць: дачка – урачом, сын – інжынерам.

Наогул, чым займацца пасля вызвалення, не разз трывогай думалася яшчэ ў лагеры. Пры тым я неспадзяваўся, што адразу патраплю ў якую-небудзьгазету, бо трохі ведаў рэдактараў і партработнікаў. Янызанадта асцярожныя кансерватыўныя, каб пайсці нарызыкоўны ў той ці іншай меры крок, за які можнаатрымаць вымову ад вышэйшага начальства. Таму невыпадкова маімі хадатаямі быў намеснік рэдак-тара і датаго ж – паэт, а другі раз – карэспандэнт рэспубліканскайгазеты. Да людзей такой ка-тэгорыі было своеасабліваестаўленне з боку партыйных дзеячаў, яго можнаахарактары-заваць фразай: “Ат, што з іх узяць? Не вартазвязвацца”. Зразумела, што і сама атмасфера ў краінесадзейнічала змякчэнню нораваў кіраўні-чага апарату.Тым не менш у абодвух выпадках, калі партначальнікідаведваліся, што ў рэдакцыі з’віўся “падазроны”чалавек, маіх дабрадзеяў выклікалі сакратары па ідэалогііі пыталіся: “Почему не посоветовались со мной?”

pawet.

net

Стар. 74 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Адказвалі мае дабрадзеі аднолькава: “Літработнік –намен-клатура рэдактара, і таму не хацелася вастурбаваць...” Вось так я і “замацаваўся” ў газеце.

У лагеры ўзнікалі думкі і аб тым, каб змяніцьпрафесію, напрыклад, стаць шафёрам. Але для таготрэба было скончыць спецыяльныя курсы, якіх у зонене было. Затое пажылы піцерскі рабацяга, удзельнікрэвалюцыі і перадавік вытворчасці, які аказаўся занадтаразумным і пачаў папракаць родную партыю ў здрадзекамуністычным ідэалам, за што трапіў у мардоў-скіялясы для перавыхавання, - вось ён і ў няволі праявіўініцыятыву, арганізаваў курсы па падрыхтоўцы токараў.Запісаўся туды і я. Наведаў пяць ці шэсць заняткаў, аленешта душа мая не ляжала да такарнай справы. Стойцэлы дзень, як прывязаны, ля гэтага станка і наглядай,як верціцца-мільгае ў вачах блішчасты кругляк-патрон...Кінуў заняткі і застаўся без запасной прафесіі.

У газету цягнула яшчэ таму, што там адчуваешсябе больш вольным. Адпісаўся, здаў матэрыял і можашрасслабіцца, пагуляць нават у рабочы час, праветрыцьгалаву... Дрэнна толькі, што пастаянна ў тваёй галавекруціцца пытанне – праблема: а ці ёсць карысць адтвайго занятку, ад гэтай бясконцай пісаніны? Ды наогул,ці варта працаваць у савецкай прэсе, калі ў гармадскімжыцці ўсталявалася двайная-трайная мараль, калі хлусняўзведзена на ўзро-вень дзяржаўнай і партыйнай палітыкіі прак-тыкі?

Усё так, правільна, але што рабіць і куды падацца,калі ўсюды аднолькава. І якой-небудзь перспектывынават у будучым не прадбачыцца. Будаўнікі камунізмуапынуліся ў стане безна-дзейнасці і расчаравання.Змяніць існы дзяржаўны лад, здавалася, немагчыма.Мой цесць, разумны чалавек, часта паўтараў: “Назадшляху няма”. Сапраўды, у краіне створана такая карнаясістэма, што нават нязначнае адступленне ад“генеральнай лініі” будзе заўважана і неадклад-на“папраўлена”, іншымі словамі – прыдушана.

Выхад у адным – працаваць, рабіць, штодазволена ў рамках сістэмы, і пакрысе, не-прыкметнарасшыраць гэтыя рамкі. Нельга чапаць партыйныя ісавецкія органы! Але ж калгасы, заводы, усе працоўныяячэйкі грамад-ства можна і трэба крытыкаваць, гэтагапатрабуе сама партыя. Калі ў вытворчыхпадраздзяленнях, у навуцы, культуры, асвеце, ва ўсіхгалінах шмат недахопаў, то чалавек паступова перакон-ваецца, што тут віна не простых людзей, а, пэўна,штосьці прагніло на самым версе ўлады і ў яе ніжэйшыхзвеннях. Вось такой лініі я і многія іншыя старалісяпрытры-млівацца. Крытыкавалі, выяўлялі прычыныадставання вытворчых і іншых калектываў, рыхтаваліаналітычныя і, канешне, інфар-мацыйныя матэрыялы,без якіх ні адна газета не можа абысціся.

Калі пачалася гарбачоўская перабу-дова,працаваў у незалежнай газеце “Пер-спектыва”, а пазнейсумесна з Лідскім тава-рыствам беларускай мовыналадзілі выданне газеты “Народная трыбуна, пазнейзмянілі назву на “Голас з Ліды”, якія я рэдагаваў. Гэтабыў час , калі можна было зусім адкрыта абмяркоўвацьшматлікія праблемы станаў-лення незалежнайбеларускай дзяржавы. Прычым у газеце мы асвятлялі

дзейнасць не толькі мясцовай улады, але ірэспубліканскіх ораганаў. Аднойчы я падрыхтаваў ізмясціў у газеце артыкул амаль на цэлую паласу, у якімпадвяргаўся крытыцы старшыня Савета Міністраўрэспублікі В. Кебіч.

У газеце змяшчалася шмат выкры-вальныхматэрыялаў аб карупцыі сярод кіраўнічайнаменклатуры. Апошняя, дарэчы, пасля часовагасполаху вельмі хутка прыста-савалася да новых абставіні зусім не збі-ралася дзяліцца ўладай з узнікшымі дэма-кратычнымі арганізацыямі. Карыстаючыся сваімстановішчам, розныя вялікія і малыя на-чальнікістараліся, як мага больш, адхапіць ад грамадскага пірага.Асабліва гэта стала прык-метна па будаўнічым буме,які паўсюль раз-гарнуўся. Вакол гарадоў, нібы грыбыпасля дажджу, пачалі вырастаць цэлыя вуліцы і наватпасёлкі (іх называлі “царскмі” або “дваранскімі”) двух-, трохпавярховых катэджаў. Некаторыя з іх выглядалі негорш за палацы магнатаў.

Здавалася б, гэта і нядрэнна: хутчэй будзевырашацца жыллёвая праблема . На справеатрымлівалася нешта зусім адваротнае: будава-ліся жначальнікі, якія мелі добрыя гарадскія кватэры, а такзваныя шараговыя грамадзяне, якія дзясяткі гадоў стаяліў чарзе на дзяржаўнае жыллё, засталіся “з носам” і недзіва, бо не кожнаму давалі пляц для дома. А па-другое,дзе было ўзяць сродкі на будоўлю? Начальнікі ат-рымлівалі крэдыты ў ашчадных касах, а просты чалавекне мог зняць грошы нават са свайго рахунку, калі ёнбыў. Вось і атрымлівалася, што людзі багатыя ўзводзілісвае палацы за сродкі маламаёмых грамадзян. Да тагож начальнікі за бясцэнак альбо зусім дарма (падвыглядам браку) набывалі будматэрыялы, часта безаплаты карысталіся будаўнічай тэхнікай і нават рабочайсілай.

У газеце “Голас з Ліды” з нумара ў нумарзмяшчаліся публікацыі на згаданую тэму, шы-рокаасвятлялася дзейнасць апазіцыйных партый і рухаў, іхбарацьба з ўсталяванне дэмакра-тычнага ладу ў краіне.На жаль, у 1996 годзе я быў вымушаны зменшыць свойудзел у грамад-скай рабоце ў сувязі з захворваннемжонкі. Тры гады з лішкам працягвалася нашае змаганнез інсультам. І ўсё ж хвароба перамагла. Яшчэ раней,заўчасна, хутка пасля Чарнобыля, па-мерла адбелакроўя мая старэйшая сястра Валя. Скончыла свойзямны шлях наша маці, якая пражыла 92 гады. Заўчаснатаксама пакінуў гэты свет і мой малодшы брат Віктар.

Трэба заўважыць, што ўсе дзеці з нашай сям’інабылі жаданую адукацыю. Сёстры Валя, Ліда і Зінапрацавалі настаўніцамі. Апошнія дзве зараз на пенсіі.Віктар атрымаў адукацыю ў Рыжскай навучальніпаветранага флоту і пра-цаваў інжынерам у авіяцыі.Мая праца ўсе гады была звязана з газетнай справай.Мая жонка Таццяна таксама закончыла педінстытут іпрацавала настаўніцай, а потым завучам і дырэктарамшколы. Вось так. Адны ўжо закон-чылі свой зямнышлях, а мы ўтраіх – я і сёстры Ліда ды Зіна – пакульяшчэ трымаемся. Я і цяпер стараюся ўдзельнічаць уграмадскіх мерапры-емствах, хаджу на мітынгі і

pawet.

net

Стар. 75Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)дэманстрацыі...

pawet.

net

Стар. 76 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

pawet.

net

Стар. 77Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Лідскія незалежныя газеты пачатку 90-х гадоў

pawet.

net

Стар. 78 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

У гэтым годзе спаўняецца 165 год з днянараджэння А.С. Дамбавецкага (1840 -пасля 1914),уладальніка маёнтка “Бердрўка”, міравога суддзіЛідскай судова -міравой акругі , Магілёўскагагубернатара, сенатара Расійскай імперыі, края-знаўца, рэдактар калектыўнай працы “Спробаапісання Магілёўскай губерні ў гістарычных, фізіка-геаграфічных, этнаграфічных прамысло-вых,сельскагаспадарчых, лясных, вучэбных, медыцынскіхі статыстычных адносінах” (кн. 1-3, 1882-1884),ініцыятар стварэння губернскага гістарычна-этнаграфічнага музея ў Магілёве .

Сёння на Лідчыне ды, мабыць, і ў самой вёсцыБердаўцы мала хто ведае, што ўладальні-кам маёнтка“Бердаўка” з сярэдзіны 60-х гадоў Х1Х ст. да 1914 годабыў неардынарны чалавек-беларускі краязнавец,грамадскі і палітычны дзеяч – Аляксандр СтаніслававічДамбавецкі.

І толькі нямногія пажылыя людзі могуцьузгадаць расказы сваіх бацькоў пра гэтага чалавека.

У апошнія гады свайго жыцця А.С. Дам-бавецкіжыў у Пецярбургу, а ў маёнтак прыяз-джаў на лета, кабадпачыць ад шумнага ста-лічнага жыцця.

Для работнікаў маёнтка і жыхароў нава-кольныхвёсак прыезд пана ператвараўся у сапраўдную падзею.Вітаць гаспадара збіраліся і старыя, і малыя. Дзецівыконвалі песні,чыталі вершы, танцавалі. За гэта адДамбавецкага яны атрымлівалі вельмі рэдкія ў тыя часыдля сялянскіх дзяцей ласункі: цукеркі, пячэнне, пернікі.

Могуць згадаць аб яго патрабавальнасці істрогасці да работнікаў маёнтка, аб яго гаспа-дарлівасціі прыхільнасці да парадку, любові да прыгожага і дапрыроды.

Захаваліся ўспаміны аб сям’і: жонка Ган-на,сыны - Пётр і Аляксей, дзве дачкі- Наталля і Вольга.Паводле расказаў кухаркі Дамба-вецкага, якая паходзілаз вёскі Меляшы сён-няшняга Дварышчанскагасельсавета, яго сыны загінулі на фронце падчас 1-йсусветнай вайны , а дочкі эмігравалі пасляКастрычніцкай рэва-люцыі 1917 г.

Сведкам тых часоў у Бердаўцы з’яўляеццаэфектны неагатычны палац - адзін з лепшых на Лідчыне,пабудаваны ў канцы 60-х –пачатку 70-х гадоў Х1Хстагоддзя, дзе сёння месціцца сельскі дом культуры ібібліятэка, таксама дом прыслугі, гаспадарчы будынакневядомага прызначэння, разваліны амбара і піўніцы,фундамент млына, запушчаны стары парк.

Маёнтак “Бердаўка” перайшоў А.С. Дам-бавецкаму ад Вінцэнта Захватовіча, у якога ён быўканфіскаваны за ўдзел у паўстанні 1863 года падкіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага, а сам За-хватовічбыў сасланы ў Варонежскую губерню.

Царызм праводзіў палітыку ўмацавання ў краісваёй сацыяльнай апоры, і гэтым тлума-чыццанасаджэнне ў беларуска-літоўскіх губер-нях буйногарускага памешчыцкага землеўла-дання заместпольскага.

Аб дзіцячых гадах Аляксандра Дамба-вецкага іяго бацьках практычна нічога невядома. Уфармулярным спіску губернатара ўказана,што ён “здваран”, але пры гэтым ні ў яго бацькоў,ні ў яго самога,маёнтка няма - дваранства, вера-годна, атрымана паадукацыі і выслузе.

Вядомы беларускі літаратуразнавец, пі-сьменнік-публіцыст, прафесар Адам Мальдзіс наватлічыць, што А. Дамбавецкі - пазашлюбны сынімператара Аляксандра ІІ ! Тут няма нічоганеверагоднага, бо слабасць “цара-вызваліцеля” дажаночага полу добра вядома, яму на момантнараджэння будучага магілёўскага губерна-тара(1840год) было ўжо 22 гады.У дадатак да гэтага імкліваякар’ера Дамбавецкага і яго ўдалы шлюб амаль што былінемагчымыя без пратэкцыі ў вышэйшых колах Расійскайімперыі.

Малаверагодна, што ён быў палякам, бо ў

Уладальнік маёнтка “Бердаўка”Аляксандр Дамбавецкі

А. С. Дамбавецкі

pawet.

net

Стар. 79Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)фармуляры губернатара значыцца: ”Вераспа-вяданняправаслаўнага”.

У 1860 годзе Дамбавецкі закончыў курс навукКіеўскага праваслаўнага універсітэта і атрымаў ступенькандыдата, быў прыняты на службу ў Гаспадарчыдэпартамент Міністэрства ўнутраных спраў, але хуткабыў пераведзены ў калежскія сакратары.

У 1862 годзе Дамбавецкага перамяшчаюць уканцылярыю Рыжскага ваеннага генерал -губернатарства на пасаду сакратара гаспадар-чагааддзялення. Акрамя гэтага ён кіруе і па-ліцэйскімупраўленнем канцылярыі.

17 траўня 1863 года яму нададзены чынтытулярнага дарадцы, а ўжо 30 жніўня 1865 года А.Дамбавецкі прызначаецца чыноўнікам асобыхдаручэнняў ІV класа пры Міністэрстве ўнутраныхспраў.

У 1865 годзе Дамбавецкі бярэ шлюб з МарыяйГрын, дачкой генерал-маёра, ”дзяўчы-най лютэранскагаверавызнання”, хутчэй усяго прыбалтыйскай немкай.26 кастрычніка 1866 года ў іх нарадзіўся сын Пётр, іадбылося чарговае павышэнне па службе.Дамбавецкага перамя-шчаюць на пасаду сакратарапры галоўным начальніку ІІІ Аддзялення Уласнай ЯгоІмпе-ратарскай Вялікасці Канцылярыі.

У 1868 годзе А. С Дамбавецкі атрымаў чынстацкага дарадцы, а ў красавіку 1870 года - званнекамергера Двара Яго Вялікасці. 30 сакавіка 1872 годаяго прызначаюць магілёўскім губернатарам.

Пры прызначэнні на гэтую пасаду 32-гадовагаА.С.Дамбавецкага імператар Аляк-сандр ІІ зрабіў ямунаказ:”Магілёўская губерня даўно ўжо знаходзіцца ўразладжаным стане, зрабі ўсё магчымае для аднаўленняяе сілаў”.

Магілёўская губерня, плошчай 48 тысяч кв. км.(пераўзыходзіла сваімі памерамі Бельгію, Нідэрландыабо Швейцарыю),насельніцтва прыбліжалася да 1мільёна чалавек.

Малады губернатар, з характэрнымі для ягостараннасцю і энергіяй, узяўся за даручаную справу,праяўляў добрыя арганізатарскія здо-льнасці, творчасцьі энтузіязм.

Хутка першыя поспехі губернатара заўва-жыліў Пецярбургу. За карысную справу па ўзыманніпадаткаў і другіх акладных грашовых збораў у 1873 г.губернатар атрымаў Вышэйшую падзяку, а ў 1874 годзеўзнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 3-й ступеніі 2000 рублёў.

Наладжваўся і быт сям’і, дзе ўжо раслі троедзяцей. Жалаванне губернатара складала 1718 рублёў,столькі ж сталовых і 2000 рублёў пры-бавачных...

У 1876 годзе губернатара узнагароджва-юцьчарговай высокай узнагародай - ордэнам СвятогаСтаніслава 1-й ступені і 2000 рублёў.

1 красавіка 1879 года Дамбавецкі стаў кавалерамОрдэна Святой Ганны 1-й ступені.

Ад папярэдняга губернатара Дамба-вецкамудастаўся горад, які мала адпавядаў свайму статусу.Члены гарадской управы су-месна з гарадскім галавоюраспрацавалі план добраўпарадкавання горада, якігубернатар дапамог ажыццявіць. Грошы на гэтыя мэты

давала падаткаабкладанне ўсіх гарадскіх дамоў. У хуткімчасе ў горадзе быў распланаваны і засаджаны гарадскісад, які абнеслі драўляным плотам. Першы магілёўскіпарк мяшчане назвалі садам Дамбавецкага. Праз двагады (1878) у Магілёве быў уведзены ў эксплуатацыювада-правод і тэлефонная 93-вярстовая лінія, якаяабслугоўвала 68 абанентаў.

У 1875-92 гг. узводзяцца будынкі фель-чарскайшколы, жаночай гімназіі, Аляксан-драўскай рэальнайнавучальні, драматычнага тэатра, пабудаваны масты,добраўпарадка-ваныя вуліцы, пракладзены драўляныятратуары.

У 1883 годзе ў сям’і Дамбавецкіх нарадзіўсядругі сын Аляксей.

У 1885 годзе Дамбавецкага ўзнагародж-ваюцьордэнам Святога Уладзіміра 2-й ступені.

Губернатар у пастаяннай працы. З’явілася ідэястварэння кнігі аб прыродных умовах, асноўныхзанятках, матэрыяльнай і духоўнай культуры жыхароўкраю, развіцці прамысло-васці, сельскай і ляснойгаспадаркі, народнай адукацыі і ахове здароўя, апісанняпомнікаў археалогіі, архітэктуры, гісторыі населеныхпунктаў, запісу народных песень. Складалі гэтую працуўсе службы, уся эліта губернскага Ма-гілёва.

І вось, роўна 123 гады таму, трохтомавая кніга“Спроба апісання Магілёўскай губерні.. .” падрэдакцыяй А. С. Дамбавецкага пабачыла свет. Упаліграфічных адносінах выданне не ўступала

Кніга, выдадзеная С. Дамбавецкім

pawet.

net

Стар. 80 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)пецярбургскаму або маскоўскаму, а па зместу ўяўляласабою бестсэлер таго часу. Пазней яе назавуць“Энцыклапедыяй магілёўскага жыцця”.

30 жніўня 1882 года “за выдатную службу”Магілёўскі губернатар быў узведзены ў тайныя дарадцы.А за кнігу ”Спроба апісання Магілёў-скай губерні” ямубыла аб’яўлена Вышэйшая падзяка.

Дамбавецкі стаў ініцыятарам адкрыццягістарычна-этнаграфічнага музея ў Магілёве і ўсяляксадзейнічаў гістарычным пошукам і археалагічнымдаследаванням.

У музеі былі створаны гістарычны, этна-графічны і геаграфічны аддзелы, дзякуючы гэтамуМагілёўскі гістарычна-этнаграфічны музей да гэтагачасу застаецца адным з лепшых на Беларусі.

Дзейнасць Дамбавецкага на пасадзегубернатара была шматграннай, але стан зда-роўя незаўсёды дазваляў поўнасцю аддацца працы, з-захваробы печані губернатар часта выязджаў за мяжу налячэнне, дзе ён праводзіў 1-2 месяцы ў год, але на справегэта не адбівалася.

У 1889 годзе губернатар быў узнагаро-джаныордэнам Белага Арла- адной з вышэйшых узнагародаўРасійскай імперыі.

30 жніўня 1893 года адбылося чарговае іапошняе павышэнне па службовай лесвіцы. ДамбавецкіА.С. імянным Найвышэйшым указам прызначаеццасенатарам.

Без сумнення, займаючы такую высокуюпасаду, ён плённа працуе на карысць Расійскай імперыі.

Вялікая занятасць не дазваляе часта бываць умаёнтку, але 2-3 разы на год ён адзін, а то і з сям’ёй,наведваўся ў Бердаўку.

Яшчэ ў канцы 60-х гадоў Х1Х ст. Дам-бавецкізадумаў пабудаваць у маёнтку “Бердаў-ка” цагляныпалац. Для забеспячэння будоўлі будаўнічымматэрыялам каля вёскі Харужаўцы будуецца цагельня.

Фундамент і скляпенні палаца, аб’ём якіх большза 400 м. кубічных, будаваліся з каменю і цэглы іпрызначаліся для захавання вінных запасаў. Палацпабудаваны ў неагатычным стылі і ўяўляе сабойдвухпавярховы, прастакутны будынак з выступам уцэнтральнай частцы. Унутраныя сцены палацараспісваліся маслянымі фарбамі, падлога была здубовага паркету, які націраўся. Абаграваўся палацгаландскімі печамі, зробленымі з белай паліванай кафліз малюнкамі і ўпрыгожваннямі. Дымаходы пра-ходзіліўнутры сцен. Толькі адзін з пакояў, магчыма сталовая,амаль захаваў свой перша-пачатковы выгляд.

Узводзіцца млын, гаспадарчыя пабудовы,піўніца, амбар, адрына, аўчарня, цагляны дом дляпрыслугі. Добраўпарадкуецца тэрыторыя: разбіваеццапейзажны парк з дубамі, лістоў-ніцамі, блакітныміёлкамі, ясенямі, клёнамі, кедрамі, коркавым дрэвам, упарку высаджва-ецца шмат кветак.

Маёнтак “Бердаўка” ахопліваў 660 дзе-сяцінзямлі, да яго былі прыпісаны 118 работнікаў.А.С.Дамбавецкаму належалі таксама маёнткі Сліжы іКасоўшчына, засценкі Глебаўшчына і Харужаўцы (усяго 1017 дзесяцін і 204 работнікі). Асновай гаспадаркімаёнтка з’яўлялася земля-робства, найпершвырошчванне збожжа (жыта, авёс, ячмень). Галоўнуючастку сваіх даходаў Дамбавецкі атрымліваў ад продажуземляробчай прадукцыі, астатнюю - ад збыту цэглы,прадук-таў жывёлагадоўлі.

У 70-80-х гг. Х1Х ст. важнай крыніцай даходаў

Палац Дамбавецкіх у Бердаўцы. Сучасны выгляд.

pawet.

net

Стар. 81Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)маёнтка стала льнаводства. Пашыраліся пасевыканапель, якія па Нёману адпраўляліся ў Прусію(Каралевец) на патрэбы Балтыйскага флоту. На фермахмаёнтка ўтрымлівалася буйная рагатая жывёла, авечкі,свіні, коні.

Па звестках Віленскага губер-натара маёнтак“Бердаўка” адносіўся да “добраўпарадкаваных”. Аднакзямля ў гаспадарцы апрацоўвалася на аснове ўстарэлайагратэхнікі, стара-дзедаўскім інвентаром. Асноўнайсістэмай земляробства заставалася трохполле.

Паступова, у 70 - 80-х гг. Х1Х ст. гаспадаркамаёнтка пераходзіла на капіталістычны тып, набывалаганд-лёвы, прадпрымальніцкі характар. Уводзіўсяшматпольны севазварот, паляпшаліся прылады працы(жалез-ныя плугі, бароны і інш.). У пачатку ХХ ст.з’явіліся розныя сельскагаспа-дарчыя машыны(малатарні, веялкі, сячкарні, жняяркі, сеялкі і інш.). Алеўраджайнасць збожжавых невысокая (усяго каля 30пудоў з гектара).

У другой палове 80-х гг. у сельскай гаспа-дарцыБеларусі пачаўся працяглы аграрны кры-зіс, выкліканыз’яўленнем на рынках Еўропы таннага высокаякаснагазбожжа з Паўночнай Амерыкі, Аргенціны і Аўстраліі.Цана на жыта і іншыя збожжавыя культуры знізілася ў2-3 разы.

А. С . Дамбавецкаму даводзіцца пераары-ентаваць гаспадарку маёнтка на малочную жы-вёлагадоўлю і вінакурства. Колькасцьбуйной рагатай жывёлы вырасла прыблізнаў 2 разы. Заводзяцца высокапрадукцыйныяпароды кароў (галандскія). На месцыналаджваецца пера-працоўка малака насыр і масла.

У 1904 годзе на беразе ставаДамбавецкі пабудаваў спіртзавод, якідзейнічаў да 1915 года. На ім было занята15 работнікаў.

Спецыялізацыя гаспадаркі маёнткана малочнай жывёлагадоўлі і вінакурствесупра-ваджалася расшырэннем пасяўныхплошчаў пад кармавыя культуры і бульбу.У канцы 90-х гг. Х1Х ст.-пачатку ХХ ст. янывыраслі адпаведна ў 6 і 3 разы. Збожжапрызначалася пераважна на корм жывёле івінакурства. Як рыначная галіна развіваласясвінагадоўля.

На знешні рынак маёнтак“Бердаўка” пастаўляў спірт, малочныя прадукты, мясаі сала, буйную рагатую жывёлу, ільновалакно і па-кулле,алейнае семя. Сталыпінская аграрная рэформапаскорыла працэс распаду дваранскай паўфеадальнайуласнасці. Гаспадарка маёнтка адчувае цяжкасці, А. С.Дамбавецкі пачынае прадаваць свае землі. 15 траўня1913 года пра-дадзена 19 дзесяцін М. Мікалаевічу, затым7 дзесяцін Сантоцкаму Івану. У хуткім часе пачы-наецца1 сусветная вайна, затым рэвалюцыя, грамадзянская ісавецка-польская войны...

Палац А. С. Дамбавецкага стаіць у вёсцыБердаўка як нямы сведка той бурлівай і цікавай гісторыі,якая пракацілася па нашым краі. Сёлета спаўняецца 165

год з дня нараджэння А.С. Дамбавецкага, які пакінуў нанашай зямлі свой след. Імя А. С. Дамбавецкага мыможам знайсці ў беларускіх энцклапедыях, падручнікахпа гісторыі Беларусі для школаў і ВНУ.

Сябры клуба “Спадчына”, што дзейнічае прыгістарычна-краязнаўчым музеі Бердаўскай СШ,вырашылі ўвекавечыць памяць аб гэтым чалавеку.Выпускнік школы 1980 года, скульптар Рычард Груша,зрабіў мемарыяльную шыльду з выявай А. С.Дамбавецкага, якая будзе раз-мешчана на фасадзесельскага дома культуры (былы палац). Урачыстаяпрэзентацыя шыльды адбылася 26 траўня 2005 года.

Крупа А. Л., выкладчык гісторыі.

Мемарыяльная дошка ў памяць А. Дамбавецкага.Аўтар Рычард Груша.

pawet.

net

Стар. 82 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

Жыві і красуйся навекі, Тарнова,Расці і будуйся заўжды паслпяхова.

Іван Саўко.

У 17-19 стагоддзях паселішча называласяТарноўшчына. Імя сваё атрымала ад графа ПятраТарноўскага – першага мужа Ганны Завішы,уладальніцы Белагрудскага двара. Шлюб ёю быўузяты каля 1690 г., відаць і назва з тых часоў.Другім мужам Ганны Завішы быў смаленскікашталян Крыштаф Шчыт. Яго прозвішча так-сама было ўвекаве-чана ў назве знік-лага ў 50-х гадахмінулага стагоддзяфальварка Шчытні-кі. На прыкладзе гэ-тых двух паселішчаўлішні раз можна пе-раканацца, што та-понімы – з’ява вельмівыпадковая. Прыез-джыя мужы замаца-валіся ў назвах, та-ды як род Завішаў,які валодаў вако-ліцамі Белагрудыбольш за 300 год, з15-га да сярэдзіны18–га стагоддзя – не.Прычына, магчыма,у тым, што ад проз-вішча Завіша ўтва-раюцца толькі “ня-зручныя” тапонімы,якія цяжка вымаўля-юцца: Завішава, За-вішчына.

П р о з в і ш ч аТарноўскі - ад поль-скага слова tarnina– церн, цярноўнік,tarninowy – цярно-вы . Польскія гарады Тарнабжэг, ТарноўскеГуры, Тарнуў і ўкраінскі Цярнопаль – “сваякі”Тарнова па паходжанні назвы.

У 1711 г. Барбара Завіша (каля 1694-1770)“прыносіць у пасаг” Тарноўшчыну з Белагрудай,Остравам і Жырмунамі свайму мужу наваград-скаму ваяводзе князю Мікалаю Фаўстыну Радзі-вілу (1688-1746). Затым Тарноўшчыну атрымаўу спадчыну іх сёмы сын – літоўскі падкаморы князь

Станіслаў Радзівіл(1722-1787). Пасляяго Тарноўшчы-най разам з Жыр-мунамі, Яваравымі Бярдзічавым ва-лодаў князь Міка-лай Радзівіл (1751-1811). Незадоўгада смерці ён выдаўна Тарноўшчынузакладное праваТадэвушу Андрэй-кавічу за 10 тысячзалатых дукатаў і 130 тысяч польскіх злотых. Напрацягу 16 гадоў запазычанасць не была спла-чана, і ў 1824 г. адбыўся судовы працэс паміжТадэвушам Андрэйкавічам і чарговым спадчын-нікам – князем Міхаілам Мікалаевічам Радзвілам(1781-1846). Паводле судовага рашэння Тарноў-шчына перайшла Тадэвушу Андрэйкавічу. Сыняго Юліюш прадаў Тарноўшчыну КанстанцінуКашыцу.

Канстанцін Кашыц (1828-81) – сын нава-градскага маршалка Язэпа Кашыца, удзельнікапаўстання 1831 года, выпускнік Дэрпцкагауніверсітэта, кандыдат дыпламатычных навук,вызначаўся едкім словам і вострым пяром. У 1850-я годы, калі яшчэ збіраліся шляхецкія соймікі,сваімі жартамі і эпіграмамі назаляў павятовым ігубернскім высокапастаўленым асобам. Аднагоз іх, які напісаў у лісце заміж “wtorek” (аўтoрак) –“ftorek” ён назваў “Пан Фторак”. Мянушказамацавалася. Склаў некалькі рыфмаваныхсатыраў пад псеўданімамі “Загадка”, “Крыжык”,“Дагератып”, “Пастка”. (Szimielewicz М. Bia lo-grud // Ziemia Lidzka, 1936 № 3-4. s.2).

Пасля адмены прыгоннага права ў Лідскімпавеце былі ўтвораны воласці, у тым ліку Тарноў-ская. У склад воласці былі ўключаны 16 вёсак:Банцавічы, Більтаўцы, Бабоўцы , Гарняты,Далекія, Дудары, Кульбакі, Монькаўцы , Мася-вічы, Ольжава, Палубнікі, Парачаны, Раклёўцы,Рэпнікі, Хадзюкі і Цвірбуты з 846 душамі. У 1866г. да іх далучылі Дзітрыкі, Дубчаны, Мохавічы,Цыбары і Янаўляны. Валасная ўправа спачаткуразмяшчалася ў маёнтку Тарноўшчына, а ў 1866г. пераехала ў Гарняты , там жа была адчыненаТарноўская земская народная навучальня , якаядзейнічала да 1914 г.

Уладальнік Тарноўшчыны КанстанцінКашыц і тарноўскі войт Севярын Якубоўскі

Старажытныя пасяленні Лідчыны

Т а р н о в а

Герб “Тарнава”

Герб “Радван”, якімкарыстаўся род Шчытоў

Герб “Трубы”,якім карыстаўся род

Радзівілаў

pawet.

net

Стар. 83Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)прынялі ўдзел у паўстанні 1863 г. Якубоўскізмагаўся ў аддзеле Л. Нарбута. Абодва быліарыштаваныя і высланыя ў высылку. Якубоўскіз высылкі не вярнуўся, там і памёр. КанстанцінКашыц высылку адбыў цалкам. 25 траўня 1866г. ён падпісаў акт, згодна з якім Тарноўшчына зфальваркамі Рубікі , Шчытнікі, Белагруд, Чы-жоўшчына і Банцэвічы, усяго каля 2500 дзесяцінзямлі разам з дванаццацітысячным доўгам былогаўладальніка Юліяна Андрэйкавіча, была прада-дзена палкоўніку рускай арміі Зміцеру Маўрасуза 56300 рублёў плюс дом у Рызе, ацэнены ў 25000рублёў .

Маўрасы паходзілі з выспы Родас, адкульперасяліліся на Мальту, а ў 1650 г –у Малдавію.Адзін з Маўрасаў Георгі быў гаспадаром Малда-віі ў 1785 г. Сын яго Мікалай у 1828 г. перайшоўна рускую службу, а ўнук Зміцер з 1849 г.праходзіў службу ў дзейнай рускай арміі, удзель-нічаў у задушэнні паўстання ў Венгрыі (1849), уТрансільваніі, у Літве і Польшчы (1863-64), быўад’ютантам Мураўёва, удзельнічаў ва Ўсходняйвайне (1853-56). У пачатку 1870 – х гадоў генерал–маёр З. Маўрас камандаваў 1-й брыгадай 27-йдывізіі ў Вільні, лета разам з сям’ёю праводзіў уТарнове .

Першае, што зрабіў З. Маўрас паслянабыцця маёнтка, у 1867 г. побач з Белагрудскімкасцёлам пабудаваў карчму, якая пачала пры-носіць яму значны прыбытак (Szimielewicz М.Bialogrud // Ziemia Lidzka, 1936 № 7. s.4).

У 1869-74 г.г. Зміцер Маўрас і яго жонкаКацярына Іванаўна – прыхаджане праваслаў-най Радзівонішкаўскай царквы. Яны ахвяраваліпокрыва на прыстол, ахвярнік і аналой, абразыСвятых Апосталаў Фамы і Пятра, “паветра” і двапокрыўцы, вышытыя ядвабам па ружовым ат-ласе, суконную пакрыўку на аналой, падрызнікі два парчовыя пакрывалы на агульную суму ў160 рублёў. Штогод членысям’і Маўрасаў спавядалі-ся ў святара Радзівоніш-каўскай Успенскай царк-вы Піліпа АляксандравічаЁдкаўскага . З спавядаль-ных ведамасцяў час нара-джэння Зміцера Мікалаеві-ча разлічваецца як 1820-22, Кацярыны Іванаўны –1830-32, іх пяцярых дзяцей:Марыі – 1854-55, Ганны –1855-57 , Аляксандры –1860-61, Лізаветы і Мікалая– 1862-64. Роскід звестакзвязаны з тым, што святаруказваў розны ўзрост, на-прыклад, у спавядальнайведамасці за 1871 г. запі-сана, што Зміцеру Маўра-

су – 51 год, а ў спавядальнай ведамасці за 1872 г.– 50 гадоў, г.зн. на год менш, малодшым дзецям у1871 годзе па 7 гадоў, а ў 1872 г. – па 10.

У 1876 г. Зміцер Маўрас атрымаў у імпера-тара Аўстрыі Франца–Іосіфа графскі тытул, які ўтым жа годзе прызнаў расейскі імператар Аляк-сандр ІІ. Граф Маўрас удзельнічаў у вайнесупраць Турцыі 1877-78 гадоў. Пасля завяр-шэння турэцкай кампані і (1877-78), у якой З.Маўрас камандаваў 6 -й рэзервовай дывізіяй,адслужыўшы ў войску 30 гадоў, граф у годнасцігенерал – лейтэнанта выйшаў на пенсію. У 1875– 79 гг. Маўрасы на споведзях у Радзівонішкаў-скай царкве не з’яўляліся, жылі ў Вільні.

Для свайго адзінага сына Мікалая граф З.Маўрас 20 снежня 1883 г. падпісаў у імператараАляксандра ІІІ імянны ўказ, паводле якогатарноўскія землі склалі ардынацыю (маярат,родавы маёнтак), якая ўключала Тарнова,Андрушкі, Ольжаў Малы, Данеўшчыну, Монь-кавічы , Ярэмічы і іншыя фальваркі , агульнайплошчай 150 кв. км., куды таксама быў уключаныдом у Вільні з багатай бібліятэкай і каштоўнымірэчамі (Szimielewicz М. Bialogrud // Ziemia Lidzka,1936 № 3-4. s.3).

У 80-х гадах граф Зміцер Маўрас пабуда-ваў у Тарнове комплекс мураваных пабудоваў:палац, бровар, ляднік, стайню , млын і капліцу,разбіў парк і выкапаў дзве сажалкі. На пні дубадыяметрам 2,5 м. абсталяваў альтанку. Да 1884г. палац, відаць, быў завершаны. Вядома, штокалі ў 1884 г. у святара Радзівонішкаўскайцарквы С.А. Шастова згарэла хата, то граф З.М.Маўрас запрасіў яго да сябе на жыхарства – унедабудаваны дом не запрашаюць . Палац З.Маўраса – цагляны, асіметрычны ў плане буды-нак з жывапіснай ступенчатай кампазіцыяйфасаду ў стылі мадэрн . Асноўнай часткайбудынка з’яўляецца двухпавярховы аб’ём з

Палац графа Зм. Маўраса ў Тарнове. Сучасны выгляд. Здымак 2005 г.

pawet.

net

Стар. 84 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)цэнтральным выступам-рызалітам на галоўнымфасадзе. З заходняга боку да будынка прымыкаедамінантная ў сілуэце чатырохпавярховая вежа,з усходняга-невялікая аднапавярховая прыбудо-ва. З абодвух бакоў цэнтральнага рызаліту, надкожным ганкам рамешчаны балконы . Вуглыасноўнага аб’ёму руставаныя. Цэнтральная восьгалоўнага фасаду выдзелена каньком рызаліту івертыкальным шэрагам паўцыркульных (арач-ных) акон з прафіляванымі арачнымі сандрыкамі.Планіроўка будынка амфіладна-калідорная.Паверхі асноўнага аб’ёму звязаны лесвіцай зточанымі балясінамі ў цэнтры будынка. Ёсцьвыхад на акружаную балюстрадай тэрасу.Падлогі былі паркетныя.

Стайня – аднапавярховы цагляны буды-нак пад двухскатнай страхой з пластычнымгалоўным фасадам (руставаныя вуглы), проста-кутныя аб’ёмы з паўкруглымі краямі, круглыяфілёнгі.

Ляднік – паўпадвальнае памяшканне састрахой, што выступае над зямлёй. Над уваходамдвухскатны шчыт з адтулінай у цэнтры.

Ветраны млын размешчаны за 200 м адпалаца. Гэта конусападобны будынак. Скла-дзены з гранітных валуноў і булыжнікаў. Дыя-метр у аснове 11,6 м, верхняя частка млына

ўяўляла сабой драўляны шацёр, які паварочваўсяна металічных шарах вакол сваёй восі ў кірункуна вецер.

З паўднёвага боку да палаца прылягаўневялікі парк з пасадкамі ясеню і клёну і пад’язнойалеяй.

У красавіку 1890 г. памерла жонка графаКацярына Іванаўна Маўрас, ураджоная Сімо-ніч.

8 кастрычніка 1892 г. (ст. ст.) святар Ра-дзівонішкаўскай царквы А.С. Дружылоўскі ўмаёнтку асвяціў у імя Святога Зміцера Салун-скага капліцу, пабудаваную па праекту і падасабістым наглядам графа З.М. Маўраса . Кап-ліца ўяўляла сабой далікатны мураваны будынаку гатычным стылі. Аконныя шыбы былі ўпрыго-жаны святымі выявамі і крыжамі з рознакаляро-вага шкла. Унутранная аздоба капліцы вы-значалася багатай маёмасцю, каштоўным по-судам і строгім царкоўным жывапісам . Былазроблена званіца ў прыгожай трохяруснайкалоне, увенчанай конусападобным купалам зкрыжам наверсе. Пад капліцай была зробленафамільная ўсыпальніца, дзе знаходзіліся парэшткіжонкі храмастваральніка , памяць пра якую ібыла ўвекавечана стварэннем храма. У гэтую жусыпальніцу цераз 4 гады быў пахаваны графЗміцер Маўрас.

Пасля смерці Зміцера Мікалаевіча Тарноваразам з усёй ардынацыяй перайшло адзінамунашчадку мужчынскага полу Мікалаю Змітра-вічу (1862-1919). У пачатку 20-га стагоддзя графуМікалаю Змітравічу Маўрасу належала 3384дзесяціны зямлі – чвэрць (25,9%) усіх зямель

Будынк колішняй стайні . Здымак 2005 г.

Рэшткі колішняга ледніка. Здымак 2005 г.

Будынак ветранога млына ў Тарнове

pawet.

net

Стар. 85Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)Тарноўскай воласці. 314 сялян жыло на гэтыхземлях. Іншыя землеўладальнікі Тарноўскайволасці: Ягадоўскі, Львов, Макрэцкі, Звяждоўскі,Жукоўскі, Феглер, Жураўскі, Нарбут валодаліфальваркамі ад 100 да 800 дзесяцін; участкамі па18-40 дзесяцін валодалі Кравец, Астравух,Якубоўскі, Падгайнаў. У вёсках на душу прыхо-дзілася ў сярэднім ад 0,52 (Цвербуты–1) да 1,6(Парачаны) дзесяцін.

Уладанні Мікалая Маўраса ўключалі:маёнтак Тарнова –77 чалавек, 1300 дзесяцін;фальваркі Андрушкі – 19/300, Банцэвічы – 9/50,Белагруд – 27/300, Дайноўшчына – Банечына –20/200, Кацярынаўка – 11/20, Заціша – 11/100,Курган – 3/200, Ольжаў Малы – 41/300, Паспе-шка – 9/150, Рубікі – 2/60, Чыжоўшчына – 23/200,Шчытнікі – 43/200, засценак Арлянка – 5 /2,Хадзюкоўскі бор (шкіпідарны завод) – 2/-, ляснаявартоўня Мохаўскі Бор – 6 /1, Атарына – 6/1.(Гашкев іч І .І. Поўны сп іс населеных месцаўВіленскай губерні. Вільня, 1905).

Граф Мікалай Змітравіч Маўрас паслясмерці сваёй жонкі ў 1911 г . быў прызнанынедзеяздольным і аддадзены пад апеку. Памёр ёну Гатчыне ў 1919 г. (Szimielewicz М. Bialogrud //Ziemia Lidzka, 1936 № 3-4. s.2).

Яго сястра Лізавета Маўрас двойчы ўсту-пала ў шлюб – спачатку з Мікалаем Сімонічам,затым са Скосыравым. Яе дачка Марыя Міка-лаеўна Сімоніч вучылася ў Смольным. (ПаведаміўРадыёнаў А.В. член Савета Рускага генеалагічнагатаварыства ). Скосырава згадваецца як ула-дальніца маёнтка Лебяда Вялікая (1760 дзесяцін),фальваркаў Ігнаткаўцы (44 ), Вайнаполь (65 ),Феліксава (52), вадзянога млына на р. Лебядзе(Гашкев іч І .І. Поўны сп іс населеных месцаўВіленскай губерні. Вільня, 1905).

11 красавіка 1921 г. Лідскі павятовы камітэтпрыняў у дзяржаўны скарб частку Маўрасавайардынацыі: фальваркі Малы Ольжаў, Шчытнікі.Белагруд, Чыжоўшчыну і Бабоўцы. Паводлеперапісу 1921 г. у фальварку Тарноўшчына ў 8жылых дамах жыло 57 жыхароў.

Да восені 1939 г. Тарноўшчына належалакурляндскім баронам Кехле (Koehle).

Пасля ўз’яднання Беларусі ў 1939 г. права-слаўная капліца з магільным склепам Маўрасаўбыла разгромлена. (Rota № 3/4 (15/16), 1994, s.107). Хадзілі легенды, што Кацярына Маўрасляжала забальзамаваная ў спіртавым растворы.

Вясной 1940 г. на месцы маёнтка быўарганізаваны племсаўгас “Тарнова” – адзін з 28саўгасаў Заходняй Беларусі. 27 сакавіка 1940 г.Лідскі раённы выканаўчы камітэт прыняў паста-нову “Аб арганізацыі племсаўгаса ў былыммаёнтку “Тарнова”, у якім пастанавіў прасіцьаблвыканкам і СНК БССР арганізаваць на базебылога памешчыцкага маёнтка “Тарнова”

племсаўгас буйной рагатай жывёлы „...у мэтахпавышэння прадукцыйнасці жывёлы ў раёне іпаляпшэння яе ў пародных адносінах, улічваючынаяўнасць у былым памешчыцкім маёнтку “Тар-нова” буйной рагатай жывёлы галандскай пароды-100 галоў, коней -33, свіней -150, авечак -200, пчол300 сем’яў, ворыўнай зямлі-1009 га, садоў-16 ірозных 50 гектараў і дастатковай колькасціжылых і вытворчых памяшканняў, жылых дамоўна 48 кватэр, жывёльны двор на 150 галоў інаяўнасць паблізу маёнтка жывёльнага пасевузямель былых асаднікаў” (Былы архіў Інстытутагісторыі партыі пры ЦК КПБ. Ф.4 воп.28, стр.490,л.7). Чуць больш за год існаваў саўгас, восенню1941 г. ён быў ператвораны ў нямецкую гаспа-дарку з гмінай і пастарункам.

9 траўня 1942 г. партызанскі аддзел ПятраМакарава зрабіў налёт на Тарнова. Быў раз-громлены маслазавод і спалена 250 бочак бензіну.19 чэрвеня 1942 г. група партызан гэтага жаддзелу: Бежанкоў, Брычко, Бутоўскі, Гаранаў,Качарг ін, Мазураў, Масленікаў, Фатаў падкамандаваннем Макарава П. К. разграміла гмінуі паліцэйскі пастарунак. Былі забіты 4 паліцы-янты, узяты трафеі: 4 вінтоўкі, 3 ровары. Загінуўпартызан Ягло Рыгор Данілавіч, 1920 г.н.

9-10 ліпеня 1944 г. паблізу ад Тарновапраходзілі сур’ёзныя баі, нямецкім часткамудалося замацавацца на правабярэжжы Дзітвы іспыніць на суткі наступ 3-га гвардзейскагакавалерыйскага корпуса.

14 жніўня 1944 г. Тарнова было перада-дзена вайсковай частцы № 29657. Праз 17 дзёнбыла закончана ўборка ўраджаю і абмалочана100% збожжавых. Агульная плошча ворыўнайзямлі складала 201 га. Даведзены план пасеву:азімых – 60 га (жыта – 58 га, пшаніцы - 2 га). Утой жа дзень было прынята рашэнне аб аргані-зацыі ў былым маёнтку “Тарноўшчына” дзіця-чага дома. 29 верасня загадчыка саўгаса Я.І.Ляха абавязалі перадаць дзятдому 2 плугі, 2бараны для правяддзення палявых работ, атаксама жылы мураваны двухпавярховы дом іпрыналежныя да яго службовыя пабудовы. РайЗАпавінна было выдзеліць з саўгасу для дзятдома25 га ворыўнай зямлі і 5 га сенакосу. Дзятдоммеркавалася адчыніць 5 кастрычніка. Нешта несклалася, дзятдом перанеслі ў в. Паддубна.

11 лістапада першаму пасляваеннамузагадчыку дапаможнай гаспадаркі “Тарнова”Ляху Якаву Іванавічу, 1899 г. зацверджанымесячны аклад у памеры 300 руб, пачынаючы з10 жніўня. Прапрацаваў ён на гэтай пасадзе да17 .07.1945 г., затым працаваў рахункаводам.Беларус, халасты. Да вайны быў меліяратарам уВоранаўскім раёне, у вайну – парабак на гаспа-дарцы, рабочы на торфараспрацоўках, з 14.02 па9.07.44 – прыбіральшчык у Лідскай лазні.

4 лютага 1945 г. з маёнтка “Тарнова”

pawet.

net

Стар. 86 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)выдзелена 150 га ворыўнай зямлі, 50 га сенакосу,10 га пашы для вядзення дапаможнай гаспадарківайсковай часткі № 33016, у часовае карыстаннеперадаваўся жылы дом і пабудовы для жывёлы(Рашэнне райвыканкаму № 59). Заггасу былогамаёнтка т. Ляху загадана правесці размежаваннезямель. 28 лютага ў карыстанне в/ч 33016 перада-дзена з дапаможнай гаспадаркі “Тарнова” 140га ворыўнай зямлі (ЗДА ў Лідзе. Ф.615.Воп.1, с.1).

Саўгас “Тарнова” на паперы быў адноў-лены 22 кастрычніка 1947 г. загадам № 250 паМіністэрству саўгасаў БССР, тады ў адзін дзеньбылі арганізаваны 9 саўгасаў. У студзені 1948 г.дырэктарам саўгасу прызначаны Цімафей ІльічГрыбанаў, 1899 г.н., рускі, адукацыя 7 класаў, зрабочых, член партыі. 16 верасня 1948 г., рашэн-нем № 705 райвыканкам зацвердзіў праектадводу зямель саўгасу “Тарнова”. Саўгасу быліперададзены 1455 гектараў зямлі Дзяржфонду ібылых маёнткаў, у тым ліку былога маёнтка“Тарноўшчына” плошчай 366 гектараў . (ЗДА ўЛідзе. Ф. 615. Воп. 1, с.1 пратакол № 26).

У 1948 г. у саўгасе было сабрана 117 тонзбожжа з сярэдняй ураджайнасцю 7,8 ц/га, 52тоны бульбы з ураджайнасцю 27,5 ц/га, 75 тонгародніны з сярэдняй ураджайнасцю 150 ц/га.Дзяржаве прадалі 2 тоны збожжа, 10 тон бульбы,16 тон гародніны. Валавая прывага буйнойрагатай жывёлы склала 3,2 тоны. Уся прадукцыяжывёлагадоўлі была рэалізавана на месцы.Прыбытак склаў 2,4 тыс. рублёў.

Па стану на 1.1.1949 г. у саўгасе былі: клубна 54 месцы, 2 мураваныя дамы і 18 драўляных,млын, двор для жывёлы на 100 галоў, цялятнік на35 галоў, свінарнік на 40 галоў, дзве канюшні,збожжасховішча на 100 тон, 1 колавы і 3 тракавыятрактары, 2 аўтамашыны, 3 шматкорпусныяплугі, 10 конных плугоў, 2 культыватары (спрун-жыноўкі), 2 малатарні, 2 сеялкі, 11 вазоў. Коштасноўных сродкаў складаў 108,1 тысяч рублёў. 90работнікаў. На фермах утрымоўваліся 36 коней,40 свіней, 27 кароў і 5 бычкоў. Былі пабудаваны2 жылыя дамы.(ЗДА ў Лідзе.Ф. 745. Воп. 1, с.1.).

У 1949 г. ад пажарузаг інулі 9 маладых коней.Было засеяна 90 гектараўпшаніцай азімай, 10 га -яравой, 57 га - ячменем, 86га - аўсом, 5 га - бабовымі,29 га - вікай на зерне, 25 га- лубінам (Там жа. Воп. 4,с .1 .) .

У 1955 г. убытаксклаў 206 тысяч рублёў.Будаўніцтва лазні не завер-шана. Работа кіраўніцтвасаўгасу прызна нездаваль-няльнай, Грыбанаў зняты з

пасады .З 1 траўня 1956

г. па 1960 г. саўга-сам кіраваў Шайда-раў .

З 1960 па 1988г. (28 гадоў!) дырэк-тарстваў Алег Ціма-феевіч Новікаў. Учасы Новікава саў-гас дасягнуў найвы-шэйшага развіцця.33 работнікі саўгасусталі ордананосца-мі. Сярод іх жывёла-вод Герой Сацыяліс-тычнай Працы Вац-лаў ДамінікавічСлук (1966), трактарысты Іван Пятровіч Гурэнда(ордан Працоўнага Чырвонага Сцяга, 1972 іордан Леніна, 1976), Станіслаў Міхайлавіч Руды(ордан Леніна, 1972), Іван Віктаравіч Дачканец(ордан Працоўнага Чырвонага Сцяга, 1975),галоўныя заатэхнікі Іван Пятровіч Гушча (орданПрацоўнага Чырвонага Сцяга, 1966) і АнатольВасілевіч Палонскі (ордан Працоўнага Чырво-нага Сцяга , 1973), галоўны інжынер ФранцСтаніслававіч Рэдзька (ордан ПрацоўнагаЧырвонага Сцяга, 1971), рабочая Ніна ІванаўнаКацмаёр (ордан Знак Пашаны, 1973), брыгадзірБраніслаў Браніслававіч Стралок (ордан Пра-цоўнага Чырвонага Сцяга, 1973), шафёр Брані-слаў Браніслававіч Шамрэй (ордан ДружбыНародаў , 1986), даяркі Данута БаляславаўнаЯнчы (ордан Кастрычніцкай рэвалюцыі, 1971) іНіна Серафімаўна Рыхліцкая (ордан Працоў-нага Чырвонага Сцяга, 1973), загадчык фермыФадзей Аляксандравіч Буель (ордан Працоў-нага Чырвонага Сцяга, 1973).

У Тарнова прыязджалі шматлікія дэле-гацыі, пяць разоў наведваў вёску П.М. Ма-шэраў .

А. Ц. Новікаў

Цэнтральная сядзіба саўгасу “Тарнова”

pawet.

net

Стар. 87Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)У 1967 г. у парку быў устаноўлены абеліск

– помнік 29 землякам: воінам, партызанам і акты-вістам сельсавету, загінуўшым у часы ВялікайАйчыннай вайны.

1 верасня 1969 г. адчынена Тарноўскаясярэдняя школа на 320 месцаў.

У 1970-я гады ў вёсцы з’явіліся двухпа-вярховыя дамы, пазней пачалі будаваць асабнякі.

У 1970 г. пабудаваны збожжасховішча,новыя механізаваныя цялятнікі. У 1974 г. Тарновастала цэнтрам сельсавету. З’явіўся дзятсад. У 1976г. пачалі будаваць цяплічны камбінат на плошчыў 3 га. Упрыгожанем вёскі стаў цагляны Домкультуры. У канцы 1980–х пабудавалі двух-павярховы гандлёвы цэнтр.

У 1996 г. у Тарнове 272 двары, 769 жыха-роў. Сельсавет, праўленне саўгасу, мехмайстэрнізбожжасхвішча, гаражы, дзятсад – яслі, гасцініца,прыёмны пункт бытавога абслугоўвання, крама,аддзяленне сувязі, сталоўка, СШ, ашчадкаса,ветэрынарны ўчастак, клуб, бібліятэка, бальніца,аптэка, лазня.

На сёння Тарнова – адна з сядзібаў агра-фірмы “Мажэйкава”.

Палац Маўраса некаторы час быў занятыпад кантору. Затым у палацы размясцілі пашто-вае аддзяленне, ашчадную касу і вузел сувязі.Былі прабіты тры новыя ўваходы, прыбудаванылесвіцы. Зараз палац закінуты і актыўна разбу-раецца, атмасфернымі агентамі і людзьмі.

Ветраны млын у 1948 - 51 гг. забяспечваўразмол збожжа, зараз ад яго засталіся толькісцены.

Захаваліся дзве сажалкі.

У Тарнова доўгія гады жылі і працавалі:Новікаў Алег Цімафеевіч / 1928-9.02.1998)

– дырэктар саўгасу “Тарнова” (1960-88), “За-служаны работнік сельскай гаспадаркі БССР.Узнагароджаны орданамі Леніна, Кастрычніц-кай рэвалюцыі і Працоўнага Чырвонага Сцяга.

Слук Вацлаў Дамінікавіч (7.09. 1926-23.12.2004) – з 1958 даглядчык па адкорму буйнойрагатай жывёлы, Герой Сацыялістычнай Працы(1966), дэпутат раённага і абласнога Саветудэпутатаў .

Саўко Іван Міхайлавіч (19.02. 1925-9.06.1998) – галоўны ветурач саўгасу “Тарнова”(1957-82). “Заслужаны ветурач БССР”, удзельнікВялікай Айчыннай вайны . Узнагароджаны 10орданамі і медалямі, адзначаны залатым і срэбныммедалямі ВДНГ. Паэт, выдаў тры зборнікі паэзіі:“Насуперак лёсу” (1993), “Рэха жыцця” (1999),“Голас сэрца” (1996).

Рахатка Казімір Уладзіслававіч – інжынерпа тэхніцы бяспекі (1977-78), галоўны інжынерсаўгасу (1979-85), дэпутат Вярхоўнага СаветуРэспублікі Беларусь, член Савету РэспублікіБеларусі.

Тарноўскую школу закончылі:Лялько Крысціна Аляксееўна, 1956, г.н. –

сябар Саюза беларускі пісьменнікаў (1983).Лаўрэат прэміі Ленінскага камсамолу БССР(1986), з 1995 г. – рэдактар і выдавец часопіса“Наша вера”.

Смольскі Станіслаў Станіслававіч – гене-рал-маёр, камандуючы Сухаземнымі войскаміРэспублікі Беларусь.

Статкевіч Вячаслаў Казіміравіч, 1977 г.н. –вакаліст Беларускага Дзяржаўнага ансамблянароднай музыкі “Свята”, адказны сакратарСаюза фалькларыстаў Беларусі.

Валеры Сліўкін.

Механізаваны двор саўгасу “Тарнова”

Дзіцячы садок у Тарнове

Цяплічны камбінат саўгасу “Тарнова”. Здымак1988 г.

pawet.

net

Стар. 88 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

(Заканчэнне. Пачатак у папярэдніх нумарах.)

Сёмы перыяд: З 1950 года(калектывізацыя) па сённяшні

дзень

Калі я апавядаў пра даваеннае жыццё ўвёсцы, падчас і пасля вайны, думкі не пакідалімяне, як больш дакладна паказаць калектыўнуюпрацу на вёсцы. У 1950 годзе я пачаў працавацьу Нёманскай сямігадовай школе ў вёсцы Сялец,што месцілася побач з роднай вёскай . Нас,настаўнікаў , уключылі ў штат аг ітатараў ізамацавалі за намі вёску Зарачаны . Некалькіразоў вечарамі хадзілі туды. Людзі збіраліся іўважліва слухалі выступленне нашага дырэктараСавоня Віктара Іванавіча. Ён заўсёды ўзнёслагаварыў пра перавагу калектыўнай працы.Малюнак камуністычнага жыцця заўсёды ба-чыўся яму светлым і шчаслівым. Светлае і шчас-лівае жыццё я бачыў у Бабруйскім раёне, куды наканікулы ездзіў з сям’ёй да цешчы. У 1937-38 гадахцесць за нішто быў пасаджаны ў турму і знікняведама калі і дзе. Бачыў побыт і жыццё кал-гаснікаў, чэргі па хлеб.

Нашы намаганні не прымусілі сялян аб’яд-нацца ў калектыўную гаспадарку. Пазней яныпад ціскам сельскагаспадарчага і грашовагападаткаў “дабраахвотна” ўступілі ў калгас.

Адначасова праводзілася агітацыя і ў маёйроднай вёсцы. Ведучы расказ аб самым трагічнымперыядзе ў жыцці сяльчан (я яго так называю),хочацца быць непасрэдным у сваіх успамінах.

Да гэтага часу я апавядаў пра жыццё, якяно бачылася вачыма падлетка-дзецюка. Цяперне стану спяваць песні аб лепшым жыцці, пабу-дове калгасаў пры сацыялізме і руху ў светлаебудучае камунізму. Гістарычны матэрыял па-стараўся данесці ў тым выглядзе, як ён здзяй-сняўся. Высновы былі пачуты з гаворак сялян,якія я запісаў.

Калектывізацыя ў Заходняй Беларусі несуправаджалася масавымі высылкамі заможныхгаспадароў, так званых кулакоў. Аднак, іхабкладалі непасільнымі збожжавымі і грашовыміпадаткамі. Таму багацейшыя першымі падалісяў калгас.

Вясной 1950 года ў вёсцы арганізавалікалгас імя Пушкіна . Старшынём праўленнякалгасу выбралі Лукашэвіча Сцяпана Іосіфавіча,яго намеснікам і рахункаводам - ФедзюкевічаКанстанціна Канстанцінавіча. За пазыку праў-ленне закупіла пяць кароў. Да 1952 года коні зна-ходзіліся ў гаспадароў. Гаспадары выязджалі напрацу са сваім конікам і возам. Пасля далучэнняДзітрыкаў да калгасу “Нёман”, узбуйненыкалгас абсталяваў канюшню ў гумне Федзю-кевіча Вікенція. Што тут пачалося?!

Сяляніна-хлебароба замяніў калгаснік ззусім іншай псіхалогіяй і адносінамі да зямлі іпрацы. З цягам часу паступова ад ранейшагаселяніна з ашалелай цягай да працы, ашчад-насцю, гатоўнасцю прыйсці на дапамогу тала-кой, усё выветрылася.

Праца на працадні, за якія нічога неплацілі , як здзек над селянінам таго часу. Нагаспадарчы падворак сяляне-калгаснікі збіралісяпозна: вясной і летам, калі раней да гэтага часунапрацуюцца , сонца добра прыпякала. Гаспа-дары па старой звычцы цягнуліся да сваіхконікаў, падбіралі сваю вупраж, запрагалі каняў свой воз. У канюшні наводзілі сякі-такі парадак.Калі хамут не заменіш на большы – натрэш каня,то горшыя лейцы , чужы і іншы рыштунак длясвайго каня і воза мяняліся на лепшыя. На лейцах,супонях з’явіліся вузлы - з двух вязалі адны. Вазыстаялі на падворку, сохлі і моклі, ламаліся.Спачатку рамантавалі самі гаспадары воза,потым з двух вазоў складалі адзін. Колы рассы-халіся, абады спадалі. Непрыкметна падмянялізапасныя старыя колы на новыя і захоўвалі іхдома да лепшых часоў. Калі звозілі ўраджай,лейцы, пярэдніцу сяляне прыносілі з сабой - укалгасе свайго не было.

З цягам часу вазы разваліліся, вупражпастарэла, а ад конікаў засталіся адна шкура дыкосці. Маленькі конік самага беднага гаспадараЛукашэвіча Костуся, які не падаўся ў калгас, быўдагледжаны і пачышчаны. Са спраўнай вупраж-жу раніцай-ранюсенька адвозіў ён воз гноюбольш за тры кіламетры на самы крайні кавалакполя, што мясціўся каля гасцінца. ДзядзькаКостусь заўсёды сядзеў на возе, на зайздрасцьсяльчанам, “дэманстраваў” спраўную вупраж,ладнага коніка , ды сваю незалежнасць і воль-насць. Быў ён стрэмкай у вачах начальнікаў. Дыпакараць яго не было як! Самага беднага,

Мікола Дзікевіч

ДЗ І Т Р Ы К Ізгукі заснуўшай цывілізацыі

pawet.

net

Стар. 89Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)пачуўшага сэрцам і душою радасць вольнайпрацы на зямлі, заслаць туды, дзе “Макар козыпасвіў” – не хапала ў іх “натхнення”. Аднак, янызмаглі пакараць яго! Лепшы кавалачак зямлі, штомясціўся каля хаты, загаралі для калгаса. А ўсёйзямлі тут было ледзь болей за два гектары.Дзядзька Костусь пачаў больш актыўна апра-цоўваць дадатковыя два гектары далей ад хатыў Хаданішках. Зараз там расце змешаны лес(сасна з бярозай). Дзеці мелі бы за яго добрыягрошы.

У 1951-53 гадах пачалося ўзбуйненне дроб-ных калгасаў. Тлумачылі гэта тым, што шматбыло нявыкарыстанай зямлі, бо малалікія калгасытэхнічна былі дрэнна забяспечаны. Узбуйненнекалгасаў давала магчымасць прымяніць тэхнікуі пусціць у абарот запушчаныя землі, лугі, пашу,хмызнякі і балоты. Праводзілася меліярацыя,ачыстка і апрацоўка зямель. Гэта на першыхпарах дало магчымасць павялічыць магутнасцькалектыўнай гаспадаркі , яе таварнасць і ра-цыянальнае выкарыстанне сельскагаспадарчайтэхнікі.

У 1952 годзе вёска Дзітрыкі ўвайшла ўсклад узбуйненага калгаса “Нёман” на базе вёскіСялец, у 1967 годзе перайменаваны ў калгас імяМанькоўскіх. З наступным узбуйненнем - далу-чаны да калгаса Чкалава ў 1967 годзе з цэнтраму вёсцы Ганчары.

На працягу перабудовачных гадоў Федзю-кевіч Канстанцін Канстанцінавіч сумленнапрацаваў на розных пасадах у калгасе. Ён быўнамеснікам у сямі старшынь калгасаў: імя Пуш-кіна (Лукашэвіч Сцяпан Іосіфавіч), “Нёман”(Шманай Анатоль, Лук’яненка, Лобан Канс-танцін Іванавіч, Логінаў, Вазякін), імя Чкалава(Радзецкі). Доўгі час будаваў у калгасе , пра-цаваў на паляводстве. Летам 2002 года , калінаведваў яго ў чарговы раз, удзельнік ВялікайАйчыннай вайны быў бадзёрым і вясёлым. Пазнейстала вядома, што напачатку зімы таго года,даглядаючы жывёлу, каля хлява паслізнуўся,упаў і пераламаў нагу ў бядры. Нага не зраста-ецца, і ён прыкаваны да ложка . Зберагла яговайна, а цяпер невясёлая дасталася доля.

З узбуйненнем цэнтр калгаса “Нёман”зСяльца перамясціўся ў нашу вёску. Канторупраўлення пабудавалі побач з нашай хатай.Адносна вёсак гэта месца было асяродкам. Тутрассяліліся вёскі Істакі, Сіманы і Жомайдзі, крыхудалей Зарачаны. Толькі вёска Сялец асабняком –за шэсць кіламетраў.

Мае аднагодкі, старэйшыя суседзі, дзядуліі бабулі свята верылі ў лепшае жыццё ў калгасе.Працавалі сумленна на палетках, у жывёла-гадоўлі, там, дзе патрэбны рукі ў калектыўнайгаспадарцы. Спачатку не было радыёпрыёмнікаў,рэдка чыталі газеты , таму аб становішчы ўнароднай гаспадарцы даведваліся ў праўленні

калгасу. Праўленне толькі пад Новы год, разлі-чыўшыся з дзяржавай збожжам і жывёлай,выдавала на працадні лічаныя кілаграмы зернем.

Да ўзбуйнення калгасу сялянскія хутарызаймелі прывабны выгляд. Гаспадары агарадзіліпадворкі шчыкетнікам, сеткаю і падручнымматэрыялам. Сады давалі добры ўраджай. А восьстрэхі працякалі. У калгасе немагчыма былоатрымаць кулявую салому. Пабудовы крылідошчачкай, гонтай. Дошчачку рэзалі у калгасе,гонту куплялі “на баку”. У крамы завозілі толь.Яна была тонкая і зусім нямоцная. На страселяжала два-тры гады . Пад яе патрэбны былідошкі, добра дафасаваныя адна да другой.Пазней куплялі рубероід. Ён ляжаў на страсенамнога даўжэй , асабліва, калі яго клалі наразагрэтую смалу. З цяжкасцю здабывалі шыфер.Цяпер пабудовы ў асноўным ім і пакрытыя,некалькі будынкаў – бляхай.

Пачалася актыўная будоўля вялікіх жывё-лагадоўчых фермаў і складскіх памяшканняў.Гумны ў гаспадароў канфіскавалі . Прыдатныябярвенні выкарыстоўвалі на сцены. Іх закідаліпаміж цаглянымі слупамі. Яшчэ і цяпер такіяпабудовы сустракаюцца ў калгасах. Пры раз-борцы гумнаў хутаране, хто днём, хто ноччу нёс,цягнуў і вёз тое, што дрэнна ляжала, што заўсёдыбыло патрэбна ў гаспадарцы , як будаўнічыматэрыял і на дровы. Нават каменні потымспатрэбіліся для будаўніцтва скляпоў і фунда-ментаў.

Адначасова ў цэнтры, каля нашага хута-ра, пачалі будаваць тыпавыя дамы. Сюды перася-ляліся сяляне з хутароў. Хутары сталі перашкодайдля калгасу: нельга было на ўсю магутнасцьвыкарыстоўваць сельскагаспадарчую тэхніку,спланаваць пасяўныя палеткі, не даць магчы-масць красці з калгасных палеткаў вырашчаныўраджай . А яшчэ гаварылі, што хутарызацыя,праведзеная палякамі, як супрацьстаянне ка-лектывізацыі. Дзякуючы гэтым мерапрыемствамсяляне сканцэнтравалі пабудову дамоў на тыммесцы, дзе раней знаходзілася вёска. Друг іммесцам стала “праектовая дарога”. Так вёскаперабудавалася на дзве вуліцы. У Хаданішках,самых далёкіх палетках, застаўся толькі БуйніцкіРыгор. Жывуць цяпер на хутары дачка Вольга інявестка Соня. Святло ім правялі ад чыгункі.Побач чыгуначны прыпынак “Дзітрыкі” і садо-выя дачы лідскіх чыгуначнікаў. Летам ім весялейбавіць час , бо сустракаюцца з людзьмі. Зімойможна даехаць на станцыю “Нёман”.

У пачатку 90-х гадоў дарогу ад шашы дапраўлення калгасу заасфальтавалі, пабудавалідабротны магазін. Старыя хаты ашалявалі, печысклалі з кафлі, у дамы правялі электрычнасць,пачалі завозіць балонны газ. Бялізной засвяцілісяхаты, абкладзеныя цэглай у сяльчан ФедзюкевічаКанстанціна Канстанцінавіча, Сівіцкага Міка-

pawet.

net

Стар. 90 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)лая Сцяпанавіча, Буйніцкага КанстанцінаІванавіча, Кухарскага Мікалая Нікадзімавіча,Кухарскага Уладзіміра Іванавіча . Калі яшчэ небыло святла, з вёскі ў вёску фурманкай рэгулярназавозілі кіно. Па чарзе гаспадары везлі электра-рухавік і апаратуру ў суседнюю вёску. І так далейна наступны дзень.

Са з’яўленнем у вёсцы электрычнасці людзіперасталі глядзець кіно , бо ў хаты прыйшлотэлебачанне. Яно абмежавала кантакты. Суседзіперасталі вечарамі хадзіць адзін да другога.Сяляне займелі суразмоўцу ў тэлевізары. Зблакітнага экрана вельмі эфектыўна ўздзейнічаліна свядомасць, розум і пачуцці калгасніка.

Сяльчане спазналі багацце цывілізацыі:электрычнае святло, радыё і тэлебачанне, хатыабклалі цэглай, або ашалявалі вагонкай, ва ўсіххатах з’явілася падлога, сцены ў пакоях абклеілішпалерамі, пафарбавалі, што можна было.Працуй , чалавек, і жыві! Аж, не! Маладыяпадаліся далей ад родных мясцін у горад. Недапамагла і хрушчоўская “адліга” у калгасах зяе кукурузай. Моладзь “уцякала”, не звяртаючыўвагі ні на якія заслоны, далей ад бацькоўскагагнязда. Не выратавала калгас і брэжнеўскаяэпоха. Людзі пачалі атрымоўваць “нейкія гро-шы”. Яны не сталі для маладых “прыманкай”.

На сходах агітатараў і “адкрытых” пар-тыйных, куды запрашалі непартыйных на-стаўнікаў, у калгасных бедах вінавацілі нас:слабая агітацыя, не выпускаем “боевые листки” ііншае. Нам у апраўданне выступіць не дазвалялі.“Праглынуўшы” лаянку калгаснага камуніста,разыходзіліся па сваіх кватэрах з дваякім ура-жаннем. Тады і пайшла пагаворка: “Хто таківясковы настаўнік? Гэта слуп, аб які можапачухацца кожная свіння”. Назаўтра, ідучы ўшколу, думаў, як несці тое светлае будучаемаленькім дзеткам?

На сэрцы адлягала абраза, бо заўсёды зусмешкай успамінаў заключнае выступленнебылога сакратара райкама партыі Турыка нажнівеньскіх настаўніцкіх сходах. Ён гаварыў,што настаўнік, трымаючы карову, не здольнызмястоўна працаваць і выхоўваць падрастаючаепакаленне. Яны, састарэлыя, і цяпер засталіся навёсках без школ, дажываюць свой век, працуюць,не збеглі ў горад. На іх падворку каровы, іншаяжыўнасць. Яны здаюць малако і маладняк укалгасы і гэтым, як могуць, мацуюць “калгаснылад ”.

У “хрушчоўскія” часы быў кліч: “Увеськлас у калгас”. Аднак вучні разбегліся адкалгаснага шчасця, не сталі руплівымі і дбайнымібудаўнікамі камунізму. Большая палова з іхспіваецца, не прыжылася ў горадзе, сэрцамзастаецца на вёсцы.

На маю думку, калектывізацыя прайшлапраз дзве “зямельныя рэвалюцыі”. Першая

знішчыла ўсё набытае прыродай і сялянамі застагоддзі: ураджайнасць глебы, паніжэннеўзроўню вады, знішчэнне флоры і фаўны, развалграмадскіх адносін . Непрадуманая меліярацыязнішчыла лепшы раслінны збор, а хімізацыяпрымусіла глебу ў агоніі даваць лепшыя ўраджаіза лік гумусу, назапашанага продкамі. Цяперняма той колькасці жывёлы, той “фабрыкі гною”,што рухае земляробства на Беларусі. Ні аднохімічнае ўгнаенне не дапаможа беднай бела-рускай глебе без гною.

Другая “зямельная рэвалюцыя” адбыласяў 1994 годзе , калі да руля дзяржавы прыйшлацяперашняя ўлада. Зусім збяднелыя калгасыпасадзілі на галодны паёк фінансаў. Калгасысталі тымі “дойнымі” каровамі, якія дапамагаліпрацоўнаму люду ў гарадах. Вёска ніколі невыходзіла на вуліцы супраць улады. Ад яе можнаўзяць усё, да голай шкуры. Горад такіх адносінда сябе не пацерпіць.

Вёска можа ганарыцца рупнымі людзьмі.Яны, нашы дзядулі і бабулі, таты і мамы, нежадалі арганізоўваць калгас. У калгасе радасціне было. Ім запісвалі працадні, але ў хату за іх непрывозілі збожжа . У дадатак прымусова набы-валі аблігацыі , якія абясцэніліся . Зараз многіяспачываюць на пагосце вечным сном. Усё жыццёмарылі аб лепшым будучым сваім дзецям. Хо-чацца ўспомніць пра іх добрым словам. Доўгіягады працавалі брыгадзірамі Кухарскі УладзімірІванавіч (кавалер ордэна “Знак Пашаны”,Мулінская (Рудзевіч) Данута Канстанцінаўна. Упаляводстве, нажыўшы “букет” хвароб, шчыра-валі Буйніцкі Мікалай Мікалаевіч, яго жонкаЗіна; Буйніцкі Уладзімір Кандратавіч, яго жонкаВарця; Дзікевіч Ціхан Аляксандравіч, яго жонкаМарыя, Дзікевіч Аляксандр Аляксандравіч, ягожонка Марыя; Шулейка Станіслаў Аляксандра-віч, яго жонка Марыя; Грынь Канстанцін Канд-ратавіч, Федзюкевіч Вікенці, яго жонка Зінаіда;Сівіцкі Мікалай Сцяпанавіч ; Чылек ВалерыМіхайлавіч, яго жонка; Кухарскія Міхаіл іНікадзім; Хрышчановіч Канстанцін Іосіфавіч і ягожонка; Буйніцкая (Баярына) Галіна Міхайлаўнаі яе муж; Буйніцкі Рыгор і яго сын Жэня; Лукашэ-віч Іван Іванавіч; Лукашэвіч Раман і ЖэняІосіфавічы, іх жонкі і іншыя. Яны, спрацаваныяза гады калгаснага ладу, жылі да апошніх дзённа пенсію эквівалентна роўную дапамозе ў 8-12рублёў адзінокім падчас існавання СССР.

Хто адзін, хто з дзецьмі выхоўваюць унукаўі дажываюць свой век, аддаўшы здароўе і сілы“роднаму калгасу”. Гэта Федзюкевіч КанстанцінКанстанцінавіч і яго жонка Адальфіна, Мулін-ская Марыя Сцяпанаўна, Жучкевіч ГанефаАнтонаўна, Лукашэвіч Зоя, Буйніцкая Таццянаі іншыя.

Цяпер іх дзеці – надзея хрушчоўскагазакліку “Клас – у калгас!” – працуюць на дабітай

pawet.

net

Стар. 91Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)сельскагаспадарчай тэхніцы на ўсё больш бядне-ючай зямлі. Трэба ўспомніць Рудзевіча ВалерыяЧаслававіча 1964 г . н. , Баярына Часлава,Сівіцкага Мікалая Мікалаевіча, БуйніцкагаЛеаніда Іосіфавіча 1964 г. н., Буйніцкага Уладзі-міра Іосіфавіча 1968 г. н., Баярына АляксандраЧаслававіча 1975 г . н., Мурына Мікалая, Жуч-кевіча Эдуарда Леанідавіча і памёршага Кухар-скага Уладзіміра Міхайлавіча. Апошні ўсё сваёжыццё працаваў шафёрам. Дзіву даешся, як янывыжываюць. Месяцамі калгас не выплачваезарплату, ды і тая “смеху варта”. Грошы заздадзенае малако і цёлак па нізкай цане таксамачакаюць месяцамі. Галоўнай крыніцай існаваннясялян стала прысядзібная гаспадарка, а калгас –падсобнай. Людзі па “завядзёнцы” ходзяць напрацу. Але навошта і за што? Гадуюць свіней,кароў, птушак. На стале ёсць скварка, малако,яйка. Толькі хлеб купляюць у краме. Так іжывуць ! На землях прысядзібных участкаўвырошчваецца мо трэць сельскагаспадарчайпрадукцыі. І тут нічога не скажаш! За перыядкалектыўнай працы “рухавіком” калгаса былі:конь – соткі – карова – цялё – буракі – сена. Узалежнасці ад патрэб калгасны брыгадзір пера-стаўляў “рухавікі” з месца на месца. Не ходзішна працу – не дам каня, жонка не цярэбіць лён –атрымаеш толькі палавіну сотак, не здаў у калгасцялё – не атрымаеш сенакос і г. д.

Вялікую “дапамогу” на вёсцы прыносілі іпрыносяць “настаўнікі” з горада. З 1950 годасялян вучаць, як сеяць, араць, малаціць, карміцьжывёлу. Асабліва пачалі вучыць з 1994 года, прымаўклівай згодзе ніжэйшых начальнікаў. Так іхочацца сказаць: “Пакіньце селяніна ў спакоі!”Ён сам разбярэцца, што рабіць на зямлі. Калгас-нік выжываў за “палачку”(плата за працу),выжывае і цяпер, дапамагаючы гораду. Цяпер зМенска кандыдат гаспадарчых навук вучыць, якперабудаваць калгас. Чалавек жыве ў горадзе,магчыма , не трымаў і не перасыпаў у рукахзямельку. А ўся перабудова зводзіцца да аднаго:аб’яднаць калгасы ўсяго раёна ў адзін. За лікмоцных калгасаў падняць слабейшыя і бядней-шыя, каб усе сталі аднолькавымі – беднымі. Тутпатрэбна правесці паралель - вялікая сям’япаступова распадаецца: распаўся СССР, разва-ліцца і вялікі калгас.

Успамінаеш і дзіву даешся, што толькі невыдумлялі інструктары з райкаму партыі. Янывучылі маіх сяльчан калектыўнай працы ўкалгасе , каб калгас быў багатым , а калгаснікізаможнымі. Першыя гады касілі, сеялі, збіраліўраджай усе разам, калектыўна. Жанчыны наватна сенакосе спявалі . Прыціхалі зімою, калі небыло чаго атрымоўваць за працу.

Працавалі так. Мужчыны раненька, ну, нетак , як раней , у чатыры гадзіны, а ў сем, ішлікасіць. Вядома, хто па “вярхах”, хто захопліваў

пракос вузей, хто грудок выкошваў, а хто –пакідаў . Пазней прыходзілі жанчыны: травусушылі , складалі сахарамі ў копы. Пакос меўвыгляд падстрыжанай авечкі. На авечцы воўнаадрастала, а тут можна было касіць. Складзенаесена дзялілі копамі: дзевяць у калгас, а дзесятаядоля калгаснікам. Пачыналася сварка, даходзілада бойкі. Можна было пачуць: “Я касіў і ўкладаўбольш сілы, а ён толькі сушыў ды складаў у копы.Мне капа меншая, а яму большая” і г. д. Затымкасілі агулам, жанчыны стагавалі, і ўсе разамвазілі для калгасных кароў. Прыблізна дзесятуюдолю травастою дзялілі паміж сялянамі на праца-дні, за малако , за цялё, за буракі, за тое, штопрацуе не ў паляводстве: канторскім, фермерскім,трактарыстам, транспартнікам і ўсім тым, хто быўлепшым сябрам, ці сваяком і суседам. Цяпер абыпрадаваў малако ў калгас – травастой выдзеляцьзгодна здадзенаму малаку.

Моладзь не захацела дзяліць радасцікалгаснага ладу і падалася далей ад вёскі, абацькі ўсімі сіламі працавалі, каб дапамагаць іму горадзе. Гадавалі па дзве каровы, здавалі цяляту калгас. Кармоў трэба было шмат. Акрамякалгасных здабывалі іншыя рознымі шляхамі:зелле, вырванае на бульбе, у кукурузе , сушылі;абкашвалі равы , кусты і сырую траву насілідзяругамі, вазілі раварамі і каляскамі. Ніхто небыў у баку ад малога да старога.

Лягчэй здабывалі сенакос працаўнікі чы-гункі. На паласе адлучэння каля дарогі мелі добрыкавалак сенакосу і палетак пад бульбу ці жыта іярыну.

Настала пара Хрушчова і Брэжнева.Сяляне атрымоўвалі нейкія грошы і вольнасць. Як-ніяк у вёсцы выдалі пашпарты. Але моладзь нежадала сяліцца – іх цягнуў горад. Хацеласяпаспрабаваць “цывілізацыю”, жыць там, праца-ваць і атрымоўваць належную ўзнагароду.Бацькі па інэрцыі працавалі, дзеці дапамагалі імрадзей і радзей, а ўнукі прыязджалі на лета толькіадпачыць .

Вяскоўцы па грашу збіралі рублі, клалі ўашчадныя касы з надзеяй, што на старасці, калізанядужаюць, хопіць на лекі і на пахаванне. Затыя грошы можна было купіць машыны, тэлеві-зары, халадзільнікі і г д. Зараз іх не стала:атрымаюць і купяць маленькую патэльню. Ды штотам, на труну патрэбна пазычаць грошы ўсуседзяў. Затое вакол гарадоў пабудавалі“царскія вёскі” за заём з іх зберажэнняў. Доўгаддалі хутка – інфляцыя дапамагла!

Калгас павялічваў палеткі пад бульбу.Той працоўнай сілай на вёсцы немагчыма былосабраць ураджай. Горад пачаў пасылаць школь-ныя “дэсанты”. Праз некалькі гадоў абед калгасукаштаваў больш , чым школьнікі накапаюцьбульбы . Палавіну яе “працаўнікі” пакідалі ўзямлі. Нават тую, што ляжала на відавоку,

pawet.

net

Стар. 92 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)затоптвалі нагамі.

Не скажаш, што змены на вёсцы не адбылі-ся. З пачатку арганізацыі калгасу цэнтр вёскіперамясціўся на “праектавую” дарогу. Тутпабудавалі драўляны дом праўлення калгаса. Здалучэннем калгаса імя Манькоўскіх да калгасаімя Чкалава ў гэтым будынку абсталявалі дзвекватэры. Побач стаяла прыгожая цаглянаякрама, воддаль – механізаваны падворак. Празвуліцу, нядаўна заасфальтаваную , роўненькастаяць тыпавыя цагляныя дамы, у якія перася-ліліся хутаране. Зараз вакол іх растуць садовыя ідэкаратыўныя дрэвы. Далей ад вуліцы, у хлявахразмясцілі жывёлу і кармы . Тут жывуць сем’іЖучкевіч Ганефы, Журко Сяргея, СідарэнкаГанны, Рудзевіч Валі, Юшкевіча Мікалая,Мурынай Паліны , Урбановіч Ганны і БарысаМікалая .

Ураджэнцы вёскі закончылі вышэйшыянавучальныя ўстановы, але толькі Мулінская(Рудзевіч ) Данута Канстанцінаўна (Горкаўскаясельскагаспадарчая акадэмія) працавала ўкалгасе і Буйніцкі Канстанцін Іванавіч (настаў-ніцкі інстытут) працаваў у Ганчарскай сярэдняйшколе. Астатнія пакінулі родныя сцены і раз’е-халіся па Беларусі. Працуюць і рэдка наведваюцьбацькаўшчыну. Назаву іх: Федзюкевіч (Шчука)Таццяна Канстанцінаўна (Менскі інстытутнароднай гаспадаркі), Сівіцкая Алла Мікала-еўна (аддзяленне журналістыкі БДУ), Шчука(Каралько) Алена Вацлаваўна (пачатковаеаддзяленне Гарадзенскага універсітэта), Мулін-ская Людміла Аляксандраўна, Дзікевіч МікалайМікалаевіч (Менскі інстытут фізкультуры),Дзікевіч Сямён Аляксандравіч (Менскі інстытутмеханізацыі і электрафікацыі сельскай гаспа-даркі) , Дзікевіч Любоў Ціханаўна (Менскіінстытут замежных моваў ), Кухарскі ЯраслаўУладзіміравіч (горацкая Беларуская сельска-гаспадарчая акадэмія, агранамічнае аддзяленне),Буйніцкая (Чыжык) Таццяна Канстанцінаўна(юрфак БДУ) , Жучкевіч Іван Антонавіч (тан-кавая акадэмія).

Бываючы на вёсцы і размаўляючы з сяль-чанамі аб перспектывах развіцця сельскай гас-падаркі, прыходзіш да высновы: яны ўжо не былыясяляне . У большасці зацікаўлены ў захаваннікалгасу. Яны згубілі пачуццё сялянскай прад-прымальнасці, страшацца стаць самастойнымігаспадарамі, узваліць на свае замучаныя плечыцяжар клопатаў аб вытворчасці, дапрацоўцы,захаванні і продажу прадукцыі.Становішчанаёмнага працаўніка ў калгасе, нават з малойаплатай, іх задавальняе. Падвор’е, што склада-ецца з свіней, каровы і курэй, бульбяныя соткі –той дапаможны капітал, які дае магчымасцьіснаваць незалежна ад багацця калектыўнайгаспадаркі .

Тое, што селянін стаў “зладзейны”, - праў-

да . Зараз лічыцца нормай узяць з калгаснагаполя буракі, хімічнае ўгнаенне, бензін для шафё-ра, салярку для трактарыста і іншае. Бытуе пры-казка:“Хто не ўкрадзе, той не пражыве”. Ранейна вёсцы было самае горшае вызначэнне асобыгаспадара: “Які ён чалавек? Ён злодзей!”

Ці не таму абыякавыя адносіны да ўсягокалгаснага. Узяць той трактар. Новы , купленыза вялікія грошы, праз некалькі гадоў раманту-ецца капітальна. Сабраныя сяльчанамі няведамаякой мадэлі трактары з металалому працуюцьдзесяць гадоў і будуць яшчэ больш. Цяпер, каліконей здалі на вытворчасць каўбас, міні-тракта-рамі апрацоўваюць усе прысядзібныя надзелы.

Напэўна толькі каля хатаў і на пастаян-ных дзялках зямля захавала сваю структуру іўрадлівасць, бо тут апрацоўваецца дзедаўскімспосабам: рыдлёўкай і конікам з плугам. Тутадбываецца абмен чалавечай энергіі з зямлёй, іяна плаціць добрым ураджаем.

Трэба мовіць некалькі слоў пра цяперашнічас . Як жывуць, што гавораць, што думаюцьсяльчане? Жывуць яны зараз не ў калгасе, а ў“Агра – Кампаніі – Ліда”. Калгас імя Чкалаваразглядаецца як суб ’ект адзінага гаспадарчагаарганізму і завецца ПУАП-ам (Прыватнымунітарным аграрным прадпрыемствам) “Ганча-ры”. Для вяскоўцаў пакуль назва незразумелая.Адно добра ведаюць – раней гаспадарка назы-валася двума словамі, цяпер – чатырма, штохарактэрна для многіх прадпрыемстваў.

Нейк з суседам задумалі разгадаць“ПУАПа”. Прыватнага тут нічога не будзе:кіраваў дзейнасцю калгасу старшыня, дык будзецяпер дырэктар, а акцыі ў “пуапаўцаў” заста-нуцца паперкамі , як адбылося з працоўныміфабрык і заводаў.

Слова “ўнітарны” прышлося глядзець утлумачальным слоўніку. “Унітарны – аб’яднаны,адзіны, які ўтварае адно цэлае. (Унітарнаядзяржава). Накіраваны на аб’яднанне; аб ’ядна-льны (ўнітарныя пераўтварэнні)”. Сялянамзразумела – тая ж калектыўная праца.

Аграрнае, або сельскагаспадарчае, звяза-нае з землекарыстаннем, землеўладаннем. Словадобра вядомае , бо на цяперашні час у ПУАПе“Ганчары” мізер зямлі згаралі пад зябліва.

Прадпрыемства, як вытворчая ўстанова.Сельская гаспадарка стала прамысловай устано-вай. У народзе гавораць: “Шуміць лес. Шуміць увярхах, а на зямлю падаюць шышкі”. Сялянеслухаюць ды рашаюць свае беды самастойна.Пры мізэрным заробку і пры тым са спазненнемсяляне не хочуць здаваць малако ў калгас панізкай цане. Зразумела, гэта нейкія грошы длякалгасу, падтрымка на “плаву” малочнагакамбіната. Але гаспадары парашылі прадавацьмалако адразу спажыўцам. Летам свежае малаковязуць у Бярозаўку, халоднымі днямі – смятану,

pawet.

net

Стар. 93Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)тварог і сыры. Прадукты дастаўляюцца спажыў-цам на кватэры і аплата за іх атрымоўваеццаадразу. Людзі на вёсцы не збіраюць грошы, кабпакласці іх у ашчадную касу. Навучыліся.

Купляюць патрэбнае, дапамагаюць дзецям, цімяняюць грошы на долары. Так спакайней!

На схеме бачна, які выгляд займела вёскаамаль праз паўстагоддзя.

Схема вёскі – вясна 2004 года

П - механізаваны калгасны падворак;Ф - ферма;Ш - былая школа;М - крама;К - былая кантора калгаса; - месца знаходжання вёскі да хутарызацыі

- вёска Жомайдзі;

- хаты, цалкам пабудаваныя з цэглы; - драўляныфя хаты; - хаты, дзе ніхто не жыве;

- чыгуначная будка

№ № Прозвішча, імя і імя Усяго хаты па-бацьку гаспадара сям’і людзей М + Ж у сям’і

1 2 3 4

1. Рудзевіч Валеры Часлававіч 5 3 + 2 2. Кухарская Валянціна Ўладзім. 5 2 + 3 3. Кудзін Уладзімір Іванавіч 1 1 + 0 4. Эмер Надзея Аляксееўна 2 1 + 1 5. Буйніцкая Таццяна Міхайл. 5 1 + 4 6. Буйніцкая Сафія Фларыян. 3 2 + 1 7. Мулінская Марыя Сцяпан. 1 0 + 1

1 2 3 4

8. Журко Сяргей Аляксеевіч 2 2 + 1 9. Жучкевіч Ганефа Антонаўна 4 2 + 2 10. Сідарэнка Іван Іванавіч 3 2 + 1 11. Барыс Міхаіл Мікалаевіч 4 3 + 1 12. Урбановіч Ганна Іосіфаўна - - 13. Рудзевіч Валянціна Пятроўна 1 0 + 1 14. Турлюк Валеры Сцяпанавіч 5 3 + 2 15. Юшкевіч Мікалай Міхайл. 2 1 + 1 16. Буйніцкая Ірына Аляксандр. 1 0 + 1 17. Мурына Пелагея Аляксандр. 4 2 + 2 18. Шарман Іван Станіслававіч 4 2 + 2 19. Баярык Вячаслаў Пятровіч 3 2 + 1

pawet.

net

Стар. 94 Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)

За былыя гады цэнтр вёскі, як пісаў раней,перамясціўся на “праектавую” дарогу. Тутпабудавана 14 цагляных дамоў і крама. 7 дамоўпабудавана ўздоўж вуліцы былой вёскі. Толькіхата Буйніцкага Рыгора засталася ў Хаданіш-ках.

Зараз у вёсцы стаіць пяцьдзесят хатаў. У іхзгодна з гаспадарчай кнігай жыве фармальна 46сем’яў, калі можна лічыць сям’ёй сям’ю з аднагочалавека. Такіх сем’яў 18. па дзве душы жыве ў 9хатах, па тры - у 4 хатах, па чатыры - у 8 хатах,па пяць - у 7 хатах. Патрэбна ўлічыць тую з’яву,

1 2 3 4

20. Мулінская - Бутурля 5 1 + 4 Алена Фёдараўна 21. Мулінскі Аляксандр Уладзімір. - - 22. Чарнавус Зінаіда Канстанц. 1 0 - 1 22. Мурын Мікалай Уладзіміравіч 4 1 + 3 23. Гушчынскі Валеры Раманавіч 4 1 + 3 24. Недабудаваная калгасная хата - - 25. Грышкевіч Сяргей Аляксандр. 5 4 + 1 26. Жыгала Антон Станіслававіч 4 2 + 2 27. Буйніцкі Леанід Іосіфавіч 3 2 + 1 28. Казёл Васіль Віктаравіч 2 1 + 1 29. Ашурак Вера Ўладзіміраўна 2 1 + 1 30. Стэфанаў Міхаіл Юр’евіч 1 1 + 0 30. Кузняцоў Уладзімір Сямёнавіч 2 1 + 1 31. Журко Алег Сяргеевіч 2 1 + 1 32. Дзікевіч Леанід Ціханавіч - - 33. Мулінская Любоў Якаўлеўна 1 0 + 1 34. Чылек Зміцер Леанідавіч 1 1 + 0

35. Сямёнаў Аляксей Рыгоравіч 1 1 + 0 36. Кухарскі Мікалай Нікадзімавіч 5 4 + 1 37. Шулейка Марыя Ўладзімір. 1 0 + 1 38. Пуціла Марыя Вікенцеўна 1 0 + 1 39. Коваль Уладзімір Рыгоравіч 1 1 + 0 40. Лукашэвіч Зоя Пятроўна 1 0 + 1 41. Лукашэвіч Раман Іосіфавіч 2 1 + 1 42. Федзюкевіч Канстанцін Канст. 2 1 + 1 43. Дача - - 44. Сівіцкі Мікалай Мікалаевіч 1 0 + 1 45. Кухарскі Міхаіл Міхайлавіч - - 46. Лукашэвіч Уладзімір - - 47. Мулінскі Іосіф Сцяпанавіч - - 48. Мурын Сцяпан Васілевіч 1 1 + 0 49. Буйніцкі Канстанцін Канстан. 1 1 + 0 50. Буйніцкая Соф’я Аляксандр. 1 0 + 1 50. Буйніцкая Вольга Рыгораўна 1 0 + 1 50. Колас Віктар Віктаравіч 4 3 + 1

1 2 3 4

што згодна з гаспадарчай кнігай шмат жыхароўзапісаны “памерлымі душамі”: рэдка тут быва-юць - і жывуць, і працуюць у розных мясцінах.

У сапраўднасці чатыры сям’і жывуць разамз іншымі (напрыклад, маці - з сям’ёй сына), тамуў вёсцы пустуе 8 хатаў . Праз 67 гадоў хатаўстала больш, чым сем’яў.

Пенсіянеры ў 1971 годзе складалі 28% адусіх жыхароў вёскі, у 1991 годзе - 27% і ў 2004 годзе- 20%. Адносна працаздольныя пенсіянерыскладаюць 36% у 1991 годзе, 34% - у 2004 годзе(адзін пенсіянер на трох працоўных).

№ Год Коль- Коль- М Ж Усяго Пенсі- Дзеці Усяго У сярэд- п/п касць касць пенсіяне- янеры - і школь- людзей нім у хатаў сем’яў раў па інвалі- нікі сям’і ўзросту ды

1. 1937 (канец) 38 43 122 96 - - ? 218 5,0 2. 1944 (пачатак лета) 54 54 111 105 - - ? 216 4,0 3. 1951 (арган. калгас.) 54 56 129 137 - - ? 266 4,8 4. 1971 (студзень) 54 60 97 91 52 8 ? 188 3,0 5. 1991 (студзень) 52 58 75 81 42 8 39 156 2,7 6. 2004 (вясна) 50 46 59 56 23 8 25 115 2,5

ПаслямоваВось і закончыў я апавяданне пра родную

вёску. Мае восемдзесят гадоў праляцелі хутка.Праўду гаварыла бабуля Каця , якая пражылабольш 90 гадоў: “Унучак, дзевяноста, тое, штодзевяць дзён”. Гады спрасаваліся ў дні, памяцьпакінула ў баку нязначнае, але ліхалецці ішчаслівыя часы не забыты. Спачываюць вечнымсном мае родзічы і сябры. Няма ў каго спытацьзабытае. Бабуля Каця засталася ў памяці без імяпа бацьку. Ніхто яго не ведае, няма яго і напомніку- тады не пісалі. А шкада! Зараз, збіраючы

матэрыял аб вёсцы, сустракаюся з тым, што ўнукіне ведаюць імён бабуль і дзядуль. Дык штогаварыць пра імя па бацьку!

Цяжка было табе, вёсачка. Перажыла сваеўзлёты і падзенні, пастарэла, зморшчылася ізгорбілася . Не чуецца з усіх бакоў квакання,усхліпвання, пасвіствання, пахрапвання ... Неўсхваляюць вечнае жыццё жабы. Брукаванаявуліца асела пад цяжарам трактароў , грузавыхмашын, зарасла травой. .. Хаты забраліся падрадыяцыйныя шыферныя стрэхі. Замест абразоў– тэлевізар, адкуль чуецца больш няпраўды іспявае голая папса. І ў нядзельку, і ў працоўныя

pawet.

net

Стар. 95Лідскі Летапісец № 1-2 (29-30)дні часцяком ходзіш з богам Бахусам . Рэдкачуюцца галасы дзетак. Іх за дзевяць вёрст возяцьу Ганчарскую школу, а будынак сваёй пустуе.Побач жывуць высокаінтэлектуальныя і безкуль-турныя, грубіяны, працавітыя і лайдакі...Веяннецяперашняга часу!

Адкрыта і ўскосна гаварылі табе аб ліхімпатрыятызме ў бальшавіцкай дзяржаве . Вам,сяльчане, хто не пакладаючы рук, працаваў нагаспадарцы, каб як-небудзь звесці канцы зканцамі . Даць дастатак дочкам, уладкавацьжыццё сыноў – не кожнаму ўдавалася. Хутары-зацыя часткова палепшыла жыццё вам, вы-зваліла ад цяжкай непрадукцыйнай працы навузкіх палосках зямлі далёка ад вёскі. Людзі большзаймелі часу і маглі б зарабіць “злоты” наводшыбе, ды такой магчымасці было мала. Длясяльчан аг ітацыя пры “першых саветах” сталачыстай вады абманам . Тое, аб чым гаварыліпалітрукі, інструктары партыі, нашы мясцовыяаг ітатары, было завоблачным летуценнем. Аб-ман-аг ітацыя, пабудаваная з картонных домі-каў, развалілася за адну чэрвеньскую раніцу.Людзі стаялі на раздарожжы ля разбітага карыта:каму даверыць свой лёс і беды? НепераможнаяЧырвоная Армія адступала: параненая, галод-ная, змучаная, дэмаралізаваная, без гармат,тэхнікі па аднаму, групамі...

За імі рухаліся маладыя, бадзёрыя нямецкіясалдаты , іграючы на губных гармоніках. Штопавінен быў рабіць у такіх абставінах спакойны,асабліва ў нашай вёсцы , спрацаваны селянін?Хапаць касу і кідацца на немцаў, што забралі“свабоду нашу”, дараваную бальшавікамі.Нічога не ведалі пра “новы германскі парадак”.На кожнай вуліцы і кожным вуглу ён крычаў:“Растрэл”. Потым і рабіў з тысячамі людзей павёсках і ў гарадах. За якія ідэі, надзеі і планыпатрэбна ваяваць у такіх умовах? Гаспадар-селянін прытаіўся, прыхаваў сякі-такі скарб: нанейкі час закапаў, прыбраў у сваім сховішчы,адвёз далей ад чужых вачэй. Пачаў чакаць,выглядаць вакол, што робіцца ў свеце, як вядуцьсябе немцы. Дзякуй Богу, нашы сяляне не кінулісяна заклікі тых або другіх улад.

Падчас вайны частка жыхароў вярнуласяпрацаваць на даваенныя прадпрыемствы, заво-ды, фабрыку, чыгунку і шашу. Немцы развесіліаб’явы з загадам неадкладна вярнуцца на сваёмесца працы. За тую працу пасля вайны чулісяпапрокі . Доўгія гады абражалі, што жылі ўакупацыі .

Дзядулі і бабулі не зразумелі бы вас. Дзе тутда размовы на “трасянцы”! Размаўляюць навёсцы, ды з радыёпрыёмнікаў і тэлевізараў чуеццанейкі “камбікорм”. “Трасянка” складаецца збеларускай і рускай моваў, з дробнай саломы зсакавітым сенам.

Мае сяляне старэюць, становяцца нямог-лымі і адзінокімі. Усё сваё жыццё паклалі на“росквіт” калгасу. Сёння калгас не ў стане даць

дошак на дамавіну. Але жывучы ў такі складанычас, аднавяскоўцы не згубілі веру ў шчасліваебудучае, у добрыя адносіны да суседзяў, другіхлюдзей.

Я перакананы, што калгас па жывомурэзаў традыцыйны ўклад жыцця селяніна, пала-маў чалавечыя лёсы, разбурыў сямейны дастатак,пасеяў злосць паміж людзьмі. Бяднейшыя сялянеспадзяваліся на лепшае калектыўнае жыццё.Калгас атрымоўваў незваротныя і доўгатэрмі-новыя крэдыты, тэхніку, насенне. Усё гэтазагінула ў калгаснай яме.

Напачатку нейкі энтузіязм часткова быў,але працавітасць і гаспадарлівасць , асабліванеабходныя ў вёсцы не праглядваліся.

Бальшавіцкая аг ітацыя за гады зрабіласваю справу. Сяляне хварэюць на камунізм. Піць,гуляць і красці - тое чаму навучыліся за гадыкалектывізацыі. Яны так і засталіся бяспраўнымі:ад іх нічога не залежыць, і ім нічога на зямлі неналежыць.

У размовах чуецца апатыя ад начальніц-кага ціску і разгубленасць ад бытавога крызісу.Сялян патрэбна вызваляць ад апатычнага стану.Цяперашні час патрабуе ўдумлівых, адукаваныхсялян і кіраўнікоў, здольных дзейнічаць словам,а не ўказамі і селектарнымі “пасядзелкамі”,будзіць думку, а не скоўваць яе , нараджацьграмадзяніна, а не ператвараць іх у нявольнікаў.

Святая адказнасць за зямельку выветры-лася. Зямля няўгноеная, недагледжаная , аддаеапошнія сілы , зарастае быллём, пырнікам.. . Нератуе зямельку змена шыльдаў: ці калгас, цісаўгас, ці цяпер ПУАП. За пяцьдзесят гадоў яезадушыла “г ігантаманія”. Вялікія і грувасткіясельскагаспадарчыя машыны затапталі пясча-ную глебавую мікраструктуру і жывую, і нежы-вую . Чаму не выпускаць розныя трактары длямалой механізацыі Менскаму трактарнаму за-воду? Цяпер нашліся б ахвочыя купіць за памяр-коўную цану.

Напярэдадні бачыў сон. З сябрам залезлі насамую высокую бярозу. Унізе ўбачылі ў ружовымколеры саламяныя стрэхі роднай вёскі. Наваколленас уразіла. На поўдні за вёскай Жомайдзі -паўразбураныя кароўнік і вялізнае гумно, пустаяпачатковая школа. На захадзе - камяні ад двухвялізных млыноў, тры забруджаныя возеры амальбез вады. Побач - напалову запоўненыя кароўні-кі. Воддаль – механізаваны падворак са старымітрактарамі і паламанымі сельскагаспадарчыміаграгатамі. Палі аблытаныя дротам дзе трэба, адзе і не. Лугі зрэзаныя глыбокімі равамі без вады.На поўначы не стала хутара Саламянкі. Наўсходзе – вёска Супраўшчына, як “на далоні”.Няма алешніку, маліны, не чуваць зязюлі. Луг іпалеткі пазарасталі пустазеллем і пырнікам. Гэтавынік пяцідзесяцігадовага гаспадарання калга-су. Пачуўся крык мамы, трэск галіны ... Мыпаляцелі ўніз...

2001 - 2004 гады, вёска Сялец.

pawet.

net