Ë Ö Ü ß Ò Â ß Å Í Ñ È Ê Ë Î Ï Å Ä È É À Ë À Ð

ÛCild

Í ß Ñ È Ì È À Ä Û Í À Ä È Ë × È Ë È Ê È Í Ñ Ò È Ò Ó Ò Ó

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄ È Ë È Í È Í È Ç À Ù Ë Û

ËÖÜßÒÈ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ

ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß

ÀÁÚ×Ä

Á À Ê Û 2006

ØßÐÃ-ÃßÐÁ

Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” Û úèëä (Áàêû, ÀçÿðáàéúàíÅëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1966), ÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1980),

ÛÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1983) âÿ ÛV úèëä (Áàêû, Åëì, 1987)íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö,ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð

ßëèùåéäÿð Îðóúîâóíðÿùáÿðëèéè âÿ öìóìè ðåäàêòÿñè èëÿ

Òÿðòèá÷èëÿð:

ßëèùåéäÿð Îðóúîâ, Áÿùðóç Àáäóëëàéåâ, Íÿðýèç Ðÿùèìçàäÿ

Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû, òÿêìèëëÿøäèðÿíè âÿ ðåäàêòîðó:

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâöôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð

Àüàìóñà Àõóíäîâ

494.36131-dc21AZEÀçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. Äþðä úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,

2006, 744 ñÿù.

ISBN10 9952-34-023-0ISBN13 978-9952-34-023-5

© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2006

ÞÍ ÑÞÇ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” êå÷ÿí ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿí ùàçûðëàíìàüàáàøëàíñà äà, áèðèíúè úèëäè 1966-úû èëäÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð. Ùÿìèí úèëäè ýþðêÿìëèëåêñèêîãðàô âÿ ëöüÿò÷è àëèì, Äþâëÿò ìöêàôàòû ëàóðåàòû, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêà-äåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö, ô.å.ä., ïðîôåññîð ßëèùåéäÿð Îðóúîâ òÿðòèá åòìèøäè. Ëöüÿòèíðåäàêòîðó ßêðÿì Úÿôÿð èäè. Ðåäàêñèéà ùåéÿòèíÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêà-äåìèéàñûíûí àêàäåìèêëÿðè Ìÿììÿä Àðèô Äàäàøçàäÿ âÿ Ìÿììÿäàüà Øèðÿëèéåâ,î úöìëÿäÿí ßëèùåéäÿð Îðóúîâ âÿ Ðÿñóë Ðöñòÿìîâ äàõèë èäèëÿð.

Ëöüÿòèí èêèíúè úèëäèíèí íÿøðè ö÷öí 14 èë âàõò ëàçûì îëäó. Áó úèëäèí òÿðòèáè èëÿô.å.í. Áÿùðóç Àáäóëëàéåâ, ô.å.ä., ïðîôåññîð ßëèùåéäÿð Îðóúîâ, ô.å.í. Íÿðýèç Ðÿùèì-çàäÿ, ô.å.í. Ìÿììÿäùöñåéí Õÿëèôÿçàäÿ âÿ Ìèêàéûë Ðçàãóëóçàäÿ ìÿøüóë îëìóø-äóëàð. Ðåäàêòîðó ßëèùåéäÿð Îðóúîâ èäè. Ö÷öíúö úèëäèí íÿøðè ÷îõ ÷ÿêìÿäè. 3 èëñîíðà îõóúóëàð èçàùëû ëöüÿòèí ö÷öíúö úèëäèíè äÿ ÿëäÿ åòäèëÿð. Êèòàáûí ðåäàêòîðó éåíÿßëèùåéäÿð Îðóúîâ èäè. Ðåäàêñèéà ùåéÿòèíÿ ô.å.ä., ïðîôåññîð Âàãèô Àñëàíîâ äàõèëåäèëìèøäè.

Íÿùàéÿò, ñîíóíúó – äþðäöíúö úèëä îõóúóëàðà 1987-úè èëäÿ òÿãäèì åäèëäè. Êèòà-áûí òÿðòèá÷èëÿðè, ðåäàêòîðó âÿ ðåäàêñèéà ùåéÿòè äÿ äÿéèøìÿç ãàëìûøäû.

Áåëÿëèêëÿ, 60 èëëèê òÿðòèá, 21 èëëèê ÷àï þìðö îëàí íÿùÿíý áèð ëöüÿò þëêÿíèíùÿéàòûíäà áþéöê ìÿäÿíè áèð ùàäèñÿ êèìè ãàðøûëàíìûøäû.

Èëê úèëäèíèí íÿøðèíäÿí êå÷ÿí ãûðõ èëÿ éàõûí çàìàí ÿðçèíäÿ ÿäÿáè äèëèìèçäÿ,þçÿëëèêëÿ, îíóí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ õåéëè äÿéèøèêëèêëÿðèí éàðàíìàñû, ìöÿééÿí ãðàì-ìàòèê âÿ öñëóáè òÿêìèëëÿøìÿíèí îëìàñû òàìàìèëÿ òÿáèèäèð. Øöáùÿ éîõäóð êè, áóäÿéèøèêëèêëÿð ëöüÿòèí ñþçëöéöíÿ âÿ ìÿãàëÿëÿðèíÿ äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð âÿ áó,þç íþâáÿñèíäÿ, äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ éåíèäÿí íÿçÿð ñàëìàüà, ëöüÿòè éåíè éàðàí-ìûø ñþçëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ, ëöüÿò ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ìöÿééÿí ðåäàêòÿ èøëÿðè àïàð-ìàüà åùòèéàú äîüóðìóøäóð. Áó ñþçëÿð ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäàí àëûíûá, îõóúóëàðà òÿã-äèì îëóíàí áó ìþùòÿøÿì ëöüÿòÿ äàõèë åäèëìÿêëÿ ìöàñèðëÿøäèðèëìèø, áóýöíêö îõóúóëàðö÷öí éàðàðëû îëìàñûíà ÷àëûøûëìûøäûð.

Ëöüÿòèí áèðèíúè úèëäèíÿ 150-äÿí àðòûã ñþç ÿëàâÿ åäèëìèøäèð.Ëöüÿòèí êèðèë ÿñàñëû Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíäàí ëàòûí ãðàôèêàëû Àçÿðáàéúàí ÿëèôáà-

ñûíà êå÷èðèëìÿñè, òÿáèè îëàðàã, ëöüÿòèí ãóðóëóøóíäà, ðåäàêñèéà ùåéÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ,òÿðòèá÷èëÿðèí êèìëèéèíäÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áàøãà ñþçëÿ,ÿââÿëêè íÿøðäÿ áèðèíúè úèëä À, Á, Â, Ã, èêèíúè Ä, Å, ß, Æ, Ç, È, É, ö÷öíúö Ê, Ý, Ë,Ì, Í, Î, Þ, Ï, Ð, äþðäöíúö Ñ, Ò, Ó, Ö, Ô, Õ, Ù, ×, Ú, Ø ùÿðôëÿðè èëÿ áàøëàéàí ñþçëÿðè

5

ÿùàòÿ åäèðäèñÿ, èíäèêè íÿøðäÿ áèðèíúè úèëä À, Á, Ú, ×, Ä, èêèíúè úèëä Å, ß, Ô, Ý, Ù,Õ, È, Æ, Ê, ö÷öíúö úèëä Ã, Ë, Ì, Í, Î, Þ, Ï, Ð, äþðäöíúö úèëä èñÿ Ñ, Ø, Ò, Ó, Ö, Â,É, Ç ùÿðôëÿðè èëÿ áàøëàéàí ñþçëÿðèí øÿðùèíÿ, èçàùûíà ùÿñð îëóíìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ,áèðèíúè íÿøðäÿ ùÿð úèëä ùàããûíäà âåðèëÿí èíôîðìàòèâ ìàòåðèàëëàð éåíè íÿøðäÿêèúèëäëÿðÿ óéüóí ýÿëìèð. Éÿíè, áèðèíúè úèëäèí “Ýèðèø”, “Ëöüÿòäÿí èñòèôàäÿ ö÷öí ëàçûìîëàí ìÿëóìàò”, “ßñàñ ìÿíáÿëÿð” áþëìÿëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, áöòöí áàøãà áþëìÿ-ëÿð ëöüÿòèí ãóðóëóøóíà, ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàíûí òÿëÿáèíÿ óéüóí îëàðàã äÿéèøäèðèëìèø,ìÿëóìàò éöêëö ìÿòíëÿð éåíèäÿí éàçûëìûø, áÿçè èíôîðìàòèâ ãåéäëÿð ÷ûõàðûëìûøäûð.

Ëöüÿòèí áèðèíúè úèëäèíèí À âÿ Á ùÿðôëÿðèíè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìè-éàñûíûí ìÿðùóì ìöõáèð öçâö ßëèùåéäÿð Îðóúîâ, Ú, × âÿ Ä ùÿðôëÿðèíè ßëèùåéäÿðÎðóúîâ, ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäëÿðè Áÿùðóç Àáäóëëàéåâ âÿ Íÿðýèç Ðÿùèìçàäÿòÿðòèá åòìèøëÿð.

Ëöüÿòèí “Ýèðèø” âÿ “Ëöüÿòäÿí èñòèôàäÿ ö÷öí ëàçûì îëàí ìÿëóìàò” ùèññÿëÿðèíèÀçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö ßëèùåéäÿð Îðóúîâ éàç-ìûøäûð.

Àüàìóñà Àõóíäîâ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð

Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö

6

ÝÈÐÈØ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ íîðìàòèâ áèð ëöüÿòäèð,éÿíè î: à) ñþçëÿðèí äöçýöí èøëÿíìÿ ôîðìàñûíû ýþñòÿðìÿéè; á) îíëàðûí ìÿíàëàðûíû âÿìÿíà èíúÿëèêëÿðèíè âåðìÿéè; ú) ùÿð ùàíñû áèð ñþçöí (âÿ éà îíóí ìÿíàñûíûí) èøëÿíäèéèñàùÿíèí ùöäóä âÿ ÷ÿð÷èâÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿéè; ÷) ñþçëÿðèí íÿ ìÿíàäà âÿ éà íÿêèìè òÿðêèáëÿðäÿ èøëÿíäèéèíè ìöõòÿëèô ÿäÿáè ìÿõÿçëÿðäÿí ýþòöðöëìöø ñèòàò, éàìèñàëëàðëà ýþñòÿðìÿéè; ä) ñþçëÿðèí ãðàììàòèê èçàùûíà (õàðàêòåðèñòèêàñûíà) ìöÿééÿíéåð âåðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð.

Ëöüÿòèí ÿñàñ âÿçèôÿñè ÿäÿáè äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíè ÿêñ åòäèðìÿê îëäóüóíäàíâÿ î, íîðìàòèâ õàðàêòåð äàøûäûüûíäàí, ùÿì úàíëû äàíûøûã äèëèíäÿ, ùÿì äÿ àéðû-àéðûäèàëåêòëÿðäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðè òîïëàéûá ëöüÿòÿ äàõèë åòìÿéè âÿ îíëàðûí åòèìîëîæè âÿìöãàéèñÿëè èçàùûíû âåðìÿéè îíäàí òÿëÿá åòìÿê îëìàç. Ëöüÿò÷èëèê èøè úèääè åëìè-íÿçÿðè áèð ïðèíñèï âÿ ìöÿééÿí ùöäóä òÿëÿá åòäèéè, äèë÷èëèê åëìèíèí þçö êîíêðåòñàùÿëÿðÿ àéðûëäûüû áèð âàõòäà áóíó åòìÿê, äèë÷èëèê åëìè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äöçýöíñàéûëìàäûüû êèìè ìöìêöí äÿ äåéèëäèð.

Èíäè ëöüÿòëÿðèí âÿçèôÿ âÿ ÷ÿð÷èâÿñè õåéëè ìÿùäóäëàøìûøäûð; îíëàð: ìöàñèð ÿäÿáèäèë, åòèìîëîæè, òàðèõè, ñèíîíèìèê, äèàëåêòîëîæè, ôðàçåîëîæè âÿ ñ. êèìè ëöüÿòëÿðÿ àéðûëûðêè, áóíëàðûí äà ùÿð áèðè õöñóñè âÿ äÿðèí ëåêñèêîëîæè òÿäãèãàò, ýåíèø âÿ úèääè òÿøêèëàòèøè òÿëÿá åäÿí ìöñòÿãèë ìþâçóëàðäûð âÿ îíëàðû áèð ëöüÿòäÿ ñûüûøäûðìàã ìöìêöíäåéèëäèð.

* * *

Äèëèìèçèí èçàùëû ëöüÿòèíè éàðàòìàã èøèíäÿ úèääè ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëàíìÿñÿëÿ ëöüÿòÿ ùàíñû ñþçëÿðèí äàõèë åäèëìÿñè, éÿíè úàíëû äàíûøûã äèëèíäÿí, äèàëåêòëÿðäÿí,êëàññèê ÿäÿáèééàòäàí, ìöõòÿëèô åëì ñàùÿëÿðèíÿ àèä òåðìèíëÿðäÿí ùàíñûëàðûíûí ëöüÿòÿñàëûíìàñû ìÿñÿëÿñèäèð.

Ëöüÿòÿ äàõèë åäèëÿúÿê ñþçëÿðèí ñå÷èëèá àéðûëìàñûíäà êëàññèê âÿ ìöàñèð ÿäÿ-áèééàò, êöòëÿâè åëìè-òåõíèêè ÿäÿáèééàò, äþâðè ìÿòáóàò âÿ ñ. ÿñàñûíäà òÿðòèá åäèëìèøêàðòîòåêàéà ÿñàñëàíûëìûøäûð.

Ëöüÿòÿ ÿäÿáè äèëèìèçäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿð äàõèë åäèëèð. Ëàêèí áó î äåìÿê äåéèëäèðêè, Íÿñèìèíèí, Ôöçóëèíèí âÿ áàøãà øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ÿðÿá âÿ ôàðññþçëÿðèíèí (ìÿñÿëÿí, Õÿòàéèäÿ: õèøì, øÿêêÿðôÿøàí, òÿùÿééöð âÿ ñ.; Ôöçóëèäÿ: áöãÿ,ìöôÿââÿç, èñòèòàÿò, öñòöõàí âÿ ñ.) ùàìûñû Ëöüÿòÿ äàõèë åäèëÿúÿêäèð. Áèð ãàéäà îëàðàã,êëàññèêëÿðèí âÿ áàøãà ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí éàëíûç î äþâðëÿðäÿí òóòìóø áó ýöíÿêèìè þç ñàáèòëèéèíè ñàõëàéàðàã äèëèìèçäÿ ãàëàí, éÿíè ìöàñèð äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêè-

7

áèíÿ äàõèë îëàí ñþçëÿð ýþòöðöëìöøäöð. Áó, ÿëáÿòòÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ñ.ß.Øèðâàíè,Ì.ß.Ñàáèð âÿ áàøãà éàçû÷ûëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíÿ äÿàèääèð. Êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà èøëÿíÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè “Êëàññèê Àçÿðáàéúàíÿäÿáèééàòûíäà èøëÿíÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè” àäëû õöñóñè ëöüÿòäÿ âåðèëìèøäèð.

Ëöüÿòäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðèíèí ëåêñèêàñûíà,áóýöíêö ìÿòáóàòûìûçûí ùàìû òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèëÿí ëåêñèêàñûíà, ÿëáÿòòÿ, äàùà ýåíèøéåð âåðèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Ëöüÿòäÿ ÿñàñ éåðè ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçèí ëåêñèêàñû òóòóð.

Ëöüÿòäÿ ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè îìîíèìëÿð (áèð úöðéàçûëàí âÿ òÿëÿôôöç åäèëÿí, ëàêèí áàøãà–áàøãà ìÿíàéà ìàëèê îëàí ñþçëÿð) ìÿñÿ-ëÿñèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, áó, öìóìèééÿòëÿ ëåêñèêîëîýèéàíûí äåìÿê îëàð êè,èøëÿíìÿìèø ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó ìÿñÿëÿíè éàëíûç èçàùëû ëöüÿò òÿðòèáè ïðî-ñåñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ âÿ òÿëÿñèê ùÿëë åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Áó, úèääè âÿ ÿòðàôëûòÿäãèãàò òÿëÿá åäÿí áèð èøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç Ëöüÿòäÿ ìÿñÿëÿíèí äÿðèí âÿ ùÿð-òÿðÿôëè òÿôÿððöàòûíà âàðìàäàí, îìîíèìëÿð ìÿôùóìóíó áèð ãÿäÿð ýåíèøëÿíäèðìèø âÿîìîíèìëÿðè ÷îõìÿíàëû ñþçëÿðäÿí àéûðìàüà ÷àëûøìûøûã.

Áöòöí äèëëÿðäÿ îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿ ñþçëÿðèí ÷îõó ìöõòÿëèôòàðèõè øÿðàèòäÿ èíêèøàô åòìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿíàëàð àëìûøäûð. Äåìÿëè, åéíè áèðñþçöí áèð ÷îõ ìÿíàëàðû îëà áèëÿð. Ýþðêÿìëè ðóñ äèë÷èñè àêàä. Ë.Â.Øåðáàíûí äåäèéèêèìè, ùÿð áèð ñþç öìóìè ìÿòí è÷ÿðèñèíäÿ î ãÿäÿð äèàëåêòèê âÿ éåíè-éåíè èíúÿ ìÿíàôÿðãëÿðè èôàäÿ åòìÿéÿ ãàáèëäèð êè, ùÿð áèð äåéèëÿí ñþçäÿí éàíëûø ìÿíà ÷ûõàðìàäàíôèêðè äöðöñò âÿ äöçýöí èôàäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí ÷îõ áþéöê ìÿùàðÿò ëàçûìäûð. Áóíàýþðÿ äÿ Ëöüÿòèí ÿí ìöùöì âÿ ÿñàñ âÿçèôÿñè ñþçöí ìÿíàñûíû (÷îõìÿíàëûäûðñà ìÿíà-ëàðûíû) èçàù åòìÿê âÿ éà îíà òÿðèô âåðìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” éàëíûç ôèëîëîæè ëöüÿò îëäóüó ö÷öí, îíóí âÿçè-ôÿñè îõóúóíó áÿùñ îëóíàí ÿøéà âÿ éà ùàäèñÿíèí þçö èëÿ òàíûø åòìÿê äåéèë, àíúàãñþçöí þçöíö áàøà äöøìÿê ö÷öí êèôàéÿò åäÿúÿê ìÿëóìàò âåðìÿêäÿí, éÿíè îíóíëåêñèê ìÿíàñûíû èçàù åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Îíà ýþðÿ äÿ áó Ëöüÿòäÿí ÿøéà âÿ ùàäèñÿ-ëÿð ùàããûíäà òàì âÿ áèòêèí ìÿëóìàò òÿëÿá åòìÿê îëìàç, ÷öíêè áåëÿ áèð òÿëÿáè þäÿìÿêáàøãà òèïëè ëöüÿòëÿðèí, åíñèêëîïåäèéàëàðûí âÿçèôÿñèäèð. Îäóð êè, îõóúó Ëöüÿòäÿ ñþç-ëÿðèí èçàùûíû îõóéàðêÿí, áóíëàðûí ìöìêöí ãÿäÿð ãûñà âÿ éûüúàì âåðèëäèéèíè íÿçÿðäÿòóòìàëûäûð.

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, äèëäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðèí ÿñàñ ùèññÿñèíè íåéòðàë ñþçëÿð, éÿíèäèëèí áöòöí öñëóáëàðûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿð òÿøêèë åäèð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû îëàðàãäèëäÿ åëÿ ñþçëÿð äÿ âàðäûð êè, îíëàðûí èøëÿíìÿ ñàùÿñè ìÿùäóääóð. Áóíà ýþðÿ äÿËöüÿòäÿ ýåäÿí ñþçëÿðè öñëóá úÿùÿòäÿí õàðàêòåðèçÿ åòìÿê, éÿíè ñþçöí ùàíñû öñëóáààèä îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìöâàôèã èøàðÿëÿð ñèñòåìè òÿòáèã åäèëèð. Ùÿìèí èøàðÿëÿðéàëíûç î ñþçëÿðèí éàíûíäà ãîéóëóð êè, áóíëàð äèýÿð ñþçëÿðäÿí áó âÿ éà áàøãàúÿùÿòäÿí ôÿðãëÿíìèø îëñóí.

Ëöüÿòäÿ ìöàñèð äèëèìèçèí ôðàçåîëîýèéàñû – èäèîìëàð, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè (òÿð-êèáëÿð) âÿ ñ. äÿ ìöÿééÿí éåð òóòóð. Ôðàçåîëîýèéà, ÿëáÿòòÿ, éàëíûç éóõàðûäà ýþñòÿ-

8

ðèëÿíëÿðäÿí èáàðÿò äåéèëäèð; îíóí ìÿíàñû äàùà ýåíèøäèð. Ôðàçåîëîýèéà äåäèêäÿ, äèëäÿîëàí ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíèí ìÿúìóñó íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ôðàçåîëîýèéàéà åéíèçàìàíäà ìÿñÿëëÿð, àòàëàð ñþçö, ñàáèò áèð øÿêèë àëìûø òÿðêèáëÿð, àôîðèçìëÿð âÿ ñ. äÿäàõèëäèð. Áóíëàð Ëöüÿòäÿ ìöñòÿãèë ñþçëÿð êèìè äåéèë, éàëíûç ìÿíàíû (éà ìÿíàëàðû)àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ìèñàë âÿ éà ñèòàò êèìè âåðèëèð.

Ëöüÿòäÿ ôðàçåîëîæè èôàäÿëÿðèí ùàðàäà éåðëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè äÿ ëöüÿò÷èëèêèøèíäÿ ÷ÿòèí âÿ ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ, ÿñàñÿí,ïðàêòèê úÿùÿòè, éÿíè Ëöüÿòäÿ ôðàçåîëîæè èôàäÿíèí òåç òàïûëìàñûíû àñàíëàøäûðàúàã ïðèí-ñèïè äàùà öñòöí òóòóëóð.

Éóõàðûäà ñþéëÿíèëäèéè êèìè, Ëöüÿò ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçèí áöòöí ëåêñèêàñûíû ÿêñåòäèðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Ëàêèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèë êè, Ëöüÿò õàðèúèíäÿ ùå÷ áèðñþç ãàëìàìûøäûð. Áåëÿ áèð èääèà, ÿëáÿòòÿ, ùå÷ äÿ äîüðó îëìàçäû. ×öíêè äèë åëÿ áèðõÿçèíÿäèð êè, îíó ìÿùäóä áèð ìöääÿò è÷ÿðèñèíäÿ òàì øÿêèëäÿ ãàâðàìàã ìöìêöíäåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÷îõ îëà áèëñèí êè, Ëöüÿòÿ äöøìöø ñþçëÿðèí ìÿíàëàðûíûí, éàõóäìÿíà èíúÿëèêëÿðèíèí ùàìûñûíû ãàâðàéà áèëìÿìèøèê (áó, èøèí ÿí ÷ÿòèí úÿùÿòèäèð). ×îõìöìêöíäöð êè, áÿçè ñþçëÿðÿ âåðäèéèìèç èçàù äà áÿçè îõóúóëàðû òÿìèí åòìÿñèí. Áåëÿùàëëàðäà îõóúóëàð èêè øåéè, ÿââÿëÿí, ùÿð áèð ëöüÿòèí ùÿéàòäàí äàèì ýåðè ãàëäûüûíû(ëöüÿò ÷àïäàí ÷ûõûíúà éåíè ñþçëÿð ìåéäàíà ýÿëèð), èêèíúèñè, Ëöüÿòäÿ ñþçëÿðÿ èçàùâåðèëÿðêÿí îíëàðûí áó âÿ éà äèýÿð áèð éåðäÿ èøëÿíÿí ìÿùÿëëè ìÿíàëàðûíûí äåéèë, õàë-ãûìûçûí ÿêñÿðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí áàøà äöøöëÿí âÿ èøëÿäèëÿí ìÿíàëàðûíûí âåðèëäèéèíèíÿçÿðäÿ òóòìàëûäûðëàð.

Ëöüÿòäÿ ÿúíÿáè ñþçëÿðèí, õöñóñÿí, Ãÿðáè Àâðîïà ñþçëÿðèíèí ìÿíøÿéèíèí âåðèë-ìÿñè ìÿñÿëÿñè äÿ ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. ×öíêè, ìÿëóì îëäóüóêèìè, ÿúíÿáè ñþçëÿðèí ÷îõó ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè éàçûëìûð âÿèøëÿíìèð. Áèð ÷îõ ñþçëÿð áèð äèëäÿí áàøãàñûíà êå÷ÿðÿê, ùÿìèí äèëèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿóéüóí áèð øÿêèëäÿ éàçûëûð âÿ òÿëÿôôöç åäèëèð. Áÿçÿí èñÿ áó ñþçëÿð (ùÿì Àâðîïà, ùÿìäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè) ìöõòÿëèô äèëëÿðÿ àèä ñþçëÿð îëóð. Ìÿñÿëÿí, “àâòîïîðòðåò”ñþçöíöí òÿðêèáèíäÿêè àâòî éóíàíúà, ïîðòðåò èñÿ ôðàíñûçúàäûð, “àãðîêèìéà” ñþçöí-äÿêè àãðî éóíàíúà, êèìéà èñÿ ÿðÿáúÿäèð, éàõóä “òÿðèôíàìÿ” ñþçöíäÿ òÿðèô ÿðÿáúÿ,íàìÿ èñÿ ôàðñúàäûð. Áåëÿ ùàëëàðäà ñþçö áó âÿ éà äèýÿð äèëÿ àèä åòìÿê äîüðó îëìóð,÷öíêè áóíëàð ìöõòÿëèô äèëëÿðèí ëåêñèê öíñöðëÿðèíäÿí äöçÿëìèø ñþçëÿðäèð. Áóíà ýþðÿäÿ, Ëöüÿòäÿ áåëÿ ñþçëÿðäÿ ùÿð áèð öíñöðöí (ñþçöí) ìÿíøÿéè àéðûëûãäà ýþñòÿðèëèð.

Áó âÿ éà äèýÿð ñþçöí äèëäÿ, ùÿãèãÿòÿí, ìþâúóä îëäóüóíó òÿñäèã åòìÿê, ùàáåëÿñþçöí ìÿíàëàðûíà âåðèëÿí èçàùû âÿ éà òÿðèôè äàùà äà àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí, áèð ãàéäàîëàðàã, Ëöüÿòäÿ ñèòàòëàð âÿ òÿðòèá÷èíèí – ìöÿëëèôèí þçö òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèø ìèñàë-ëàð øÿêëèíäÿ èëëöñòðàòèâ ìàòåðèàë âåðèëèð.

Áó ñèòàòëàð àíàäèëëè ÿäÿáèééàò òàðèõèìèçèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí – êëàññèêøàèðëÿðèìèçèí âÿ éàçû÷ûëàðûìûçûí ÿñÿðëÿðèíäÿí, êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðèíèí òÿðúöìÿëÿ-ðèíäÿí (ñèéàñè, èãòèñàäè, èúòèìàè, ôÿëñÿôè òåðìèíëÿð ö÷öí), õàëã éàðàäûúûëûüûíà àèä ÿñÿð-ëÿðäÿí, íàäèð ùàëëàðäà èñÿ òÿðúöìÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí (êå÷ìèø ðóñ ìÿèøÿò âÿ ùÿéàòûíû ÿêñ

9

åòäèðÿí ñþçëÿð ö÷öí), îðòà ìÿêòÿá äÿðñëèêëÿðèíäÿí (òåðìèíëÿðèí òÿðèôëÿðè ö÷öí), äþâðèìÿòáóàòäàí, ùàáåëÿ åëìè-êöòëÿâè ÿñÿðëÿðäÿí ýþòöðöëìöøäöð.

Ëàêèí ãåéä åòìÿëèéèê êè, áó âÿ éà áàøãà ñÿáÿáÿ ýþðÿ Ëöüÿòäÿ ñþçëÿðèí âÿîíëàðûí ìÿíàëàðûíûí ùàìûñûíà ñèòàò âåðìÿê ìöìêöí îëìàìûøäûð. Áÿçÿí áóíàåùòèéàúû îëàí ñþçëÿð âÿ ìÿíàëàð ö÷öí äÿ ñèòàò òàïìàã ìöìêöí îëìàìûøäûð. Áåëÿ ñþç-ëÿð (ñèòàòñûç âåðèëìèø ñþçëÿð) éàçûëû ìÿõÿçëÿðäÿí ýþòöðöëìöø âÿ äèëèìèç ö÷öí ôàéäàëûîëäóãëàðû íÿçÿðÿ àëûíàðàã, Ëöüÿòÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

Ñþçëÿðèí ãðàììàòèê õàðàêòåðèñòèêàñû ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, áóðàäà äà áàøãà áèð÷ÿòèíëèéÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áó ÷ÿòèíëèê áÿçè ñþçëÿðèí, õöñóñÿí, äèëèìèçäÿ èøëÿíÿí áèð ñûðàÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí ùàíñû íèòã ùèññÿñèíÿ àèä åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëûäûð.Áóðàéà âàãå, âàäàð, âàýöçàð, çèêð, ðÿää, úÿçá ãÿáèëèíäÿí îëàí ñþçëÿð äàõèëäèð. Áóêèìè ñþçëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿêëèêäÿ ÷îõ àç, àäÿòÿí, êþìÿê÷è ôåèë èëÿ áèðýÿèøëÿíèð. Áó ìÿñÿëÿ ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãðàììàòèêàñûíäà ùÿëÿ ìöÿééÿíáèð ñþç äåéèëìÿäèéèíäÿí, îõóúóëàðû ÷àøäûðìàìàã ö÷öí áåëÿ ñþçëÿðäÿ ãðàììàòèêèøàðÿ âåðìÿìÿéè äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí ýþðäöê.

Ëöüÿòäÿ ñèíîíèìëÿðÿ äÿ áþéöê éåð âåðèëèð. Ëàêèí òÿáèèäèð êè, Àçÿðáàéúàí äèëè-íèí ñèíîíèìèêàñûíû ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ òÿñâèð åòìÿê âÿçèôÿñèíè Ëöüÿò þç ãàðøûñûíàãîéìóð âÿ ãîéà äà áèëìÿç. Ñèíîíèìëÿðäÿí ÿêñÿð ùàëëàðäà âÿ ÿñàñÿí, ñþçöí ìÿíà-ñûíûí èçàùûíà éàðäûì åäÿí ÿëàâÿ áèð âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð.

10

ËÖÜßÒÄßÍ ÈÑÒÈÔÀÄß Ö×ÖÍ ËÀÇÛÌ ÎËÀÍ ÌßËÓÌÀÒ

Û. ÑÞÇËÖÉÖÍ ÒßÐÊÈÁÈ (ÑÞÇËßÐÈÍ ÑÅ×ÈËÌßÑÈ)

1. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ íîðìàòèâ áèð ëöüÿòîëäóüóíäàí, úàíëû äàíûøûã äèëèíäÿ âÿ îíóí àéðû-àéðû äèàëåêòëÿðèíäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðèíùàìûñûíû ÿùàòÿ åòìèð. Þç ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿéÿ óéüóí îëàðàã, Ëöüÿòÿ áó ýöíÿãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíäÿ ýåíèø ìèãéàñäà èøëÿíÿí áöòöí ñþçëÿð äàõèë åäèëèð.Áó ñþçëÿðè, ÿñàñÿí, àøàüûäàêû ãðóïëàðà àéûðìàã îëàð:

1) Äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíèí àéðûëìàç áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí õöñóñè âÿòåðìèíîëîæè ñþçëÿð.

Ëàêèí áó âÿ éà äèýÿð åëìè òåðìèíèí Ëöüÿòÿ äàõèë åäèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ øÿðò,ùÿìèí òåðìèíèí àäè ùÿéàòäà îéíàäûüû ðîë âÿ àç-÷îõ ýåíèø éàéûëìàñûäûð. Ìÿëóìîëäóüó êèìè, òèáá, áèîëîýèéà, òåõíèêà, áîòàíèêà âÿ ñ. ñàùÿñèíäÿ ìèíëÿðëÿ, îí ìèí-ëÿðúÿ òåðìèí âàðäûð êè, áóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ÷îõ ìÿùäóä èõòèñàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿèøëÿíÿí ñþçëÿðäèð. Áóíëàðû âåðìÿê õöñóñè òåðìèíîëîæè ëöüÿòëÿðèí âÿçèôÿñèäèð. Áóíàýþðÿ äÿ Ëöüÿòÿ ÿäÿáè äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ äàõèë îëìóø òåðìèíëÿð, éÿíè öìóì-òÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè ö÷öí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø, éàõóä áó äèëÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäÿðñëèêëÿðäÿ èøëÿäèëÿí òåðìèíëÿð, ùÿì÷èíèí êöòëÿâè-åëìè ÿäÿáèééàòäà âÿ öìóìèìÿòáóàòäà òÿñàäöô åäèëÿí âÿ äàð èõòèñàñà àèä îëìàéàí òåðìèíëÿð äàõèë åäèëèð.

2) Âàõòû èëÿ äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ ýèðìèø, èíäè èñÿ éàëíûç êå÷ìèø ùÿéàòûíìöõòÿëèô úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê íàìèíÿ ëàçûì îëàí âÿ ýåíèø îõóúó êöòëÿñè ö÷öíéàçûëàí, ìöõòÿëèô ÿäÿáèééàòäà èøëÿäèëÿí êþùíÿëìèø ñþçëÿð; ìÿñ.: éöçáàøû, áèéàð,áÿé, ãî÷ó, òþéúö, áÿççàç, çàäÿýàí, áàããàë, ìåéõàíà÷û âÿ ñ.

3) Èíäè òàðèõ êèòàáëàðûíäà âÿ äèýÿð ÿäÿáèééàòëàðäà òåðìèí êèìè èøëÿíÿðÿê, ìöõ-òÿëèô òàðèõè äþâðëÿðèí ìÿèøÿò âÿ ùÿéàòè úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ãÿäèì ñþçëÿð; ìÿñ.:áÿéëÿðáÿéè, êÿëÿíòÿð, õàãàí, ñÿðäàð âÿ ñ.

4) Áàøãà õàëã âÿ òàéôàëàðûí àäëàðû: à) ìöàñèð õàëãëàðûí àäëàðû; ìÿñ.: ÷åõëÿð,ìàúàðëàð, ÷èíëèëÿð, àëìàíëàð, ôðàíñûçëàð; á) èíäè ìþâúóä îëìàéàí, ëàêèí âàõòèëÿäöíéà òàðèõèíäÿ ìöÿééÿí ðîë îéíàìûø õàëã âÿ òàéôàëàðûí àäëàðû; ìÿñ.: ñêèôëÿð,õÿçÿðëÿð, ïå÷åíåãëÿð, àññóðèëÿð, ùóíëàð âÿ ñ.

Ãåéä. Áó àäëàð Ëöüÿòäÿ, àäÿòÿí, òÿê øÿêèëäÿ, àç èøëÿíÿí òàéôà àäëàðû èñÿ úÿìøÿêèëäÿ âåðèëèð.

5) Òàðèõè âÿ ÿñàòèðè øÿõñèééÿò àäëàðûíäàí éàëíûç ìÿúàçè âÿ ñèìâîëèê ìÿíàëàðäàèøëÿíÿíëÿðè; ìÿñ.: ÿôëàòóí (÷îõ áèëèêëè, ìöäðèê àäàì ìÿíàñûíäà), ëîüìàí (ìàùèðùÿêèì ìÿíàñûíäà), ùàòÿì (ñÿõàâÿòëè àäàì ìÿíàñûíäà) âÿ ñ.

11

6) Õàëã àðàñûíäà âÿ ÿäÿáèééàòäà èøëÿíÿí äèí âÿ äèíè àéèíëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ñþçëÿð;ìÿñ.: íàìàç, çèéàðÿò, äóà, ùóðè, ìÿëÿê, áåùèøò âÿ ñ.

7) Ìÿùÿëëè ñþçëÿðäÿí (äèàëåêòèçìëÿðäÿí): à) ðåñïóáëèêàìûçûí ìöõòÿëèô ðàéîí-ëàðûíäà âÿ éà øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíäà àç-÷îõ éàéûëìûø, áóðàäàí äà öìóìõàëãäèëèíÿ, ùàáåëÿ êÿíä ìÿèøÿòèíèí òÿñâèðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ÿäÿáè äèëÿ êå÷ìèø ñþçëÿð;á) òåðìèí êèìè èøëÿíèëÿ áèëÿí âÿ öìóìèééÿòëÿ, òåðìèí éàðàòìàã ö÷öí ÿùÿìèééÿòèîëàí âÿ ÿäÿáè äèëäÿ ãàðøûëûüû îëìàéàí êÿíä òÿñÿððöôàòûíà, ìöõòÿëèô ñÿíÿò âÿ ïåøÿ-ëÿðÿ àèä ñþçëÿð, áèòêè, ùåéâàí, áàëûã âÿ ñ. àäëàðû; ìÿñ.: àðàí÷û, ö÷ÿì, çèíý, ÷åøèä,äàõàë, êàùà, ãÿíáÿð, õàìà, êÿñìèê âÿ ñ. Áó êèìè ñþçëÿð Ëöüÿòÿ öìóìè äèëèìèçÿ àèäñþçëÿð êèìè äàõèë åäèëñÿ äÿ, îíëàðûí äèàëåêòèçì îëäóüó ìöâàôèã èøàðÿëÿðëÿ ýþñòÿðèëèð.

8) Äåôèñëÿ éàçûëàí ìöðÿêêÿá ñþçëÿð: à) èñèìëÿð; ìÿñ.: ýåúÿ-ýöíäöç, ÿìèí-àìàíëûã, ýåäèø-ýÿëèø, àòà-àíà, äàü-äàø, àðâàä-óøàã âÿ ñ.; á) çÿðôëÿð; ìÿñ.: ýöëÿ-ýöëÿ, òåç-òåç, éàâàø-éàâàø, ãîë-ãîëà âÿ ñ.

9) Áÿäèè, ñèéàñè âÿ äèýÿð ÿäÿáèééàòäà ýåíèø éàéûëìûø, ùÿì÷èíèí úàíëû äèëäÿ èøëÿ-íÿí ìöðÿêêÿá èõòèñàð ñþçëÿð âÿ ùÿðôè èõòèñàðëàð; ìÿñ.: ðàéêîì, êîìñîìîë, êîëõîç,ñîâõîç, ïàðòêîì, ïàðòáèëåò, ÑÑÐÈ âÿ ñ.

10) Èñèì âÿ ñèôÿòëÿðèí ÿí ÷îõ èøëÿíÿí êè÷èëòìÿ âÿ îõøàìà ôîðìàëàðû; ìÿñ.: äàõ-ìàúûã, êè÷èúèê, ùèññÿúèê, óøàãúûüàç, ãóøúóüàç, ýþéúöéÿç âÿ ñ.

11) Ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ äöçÿëäèëìèø ñÿñ òÿãëèäè ñþçëÿð; ìÿñ.: ãóðóëòó, øàããûëòû,âàããûëòû, ìèéîâ-ìèéîâ, úèê-úèê, øûã-øûã âÿ ñ.

12) Ôåëè ñèôÿòëÿðäÿí éàëíûç ñóáñòàíòèâëÿøÿíëÿð (èñèìëÿøÿíëÿð) âÿ éà ñèôÿò êèìèèøëÿíèëÿ áèëÿíëÿð; ìÿñ.: îõóéàí (õàíÿíäÿ ìÿíàñûíäà), ÷àëàí (÷àëüû÷û ìÿíàñûíäà),ãàïàí, òóòàí (ãàïàí èò, òóòàí èò ìÿíàñûíäà) âÿ ñ.

13) Áèð éåðäÿ éàçûëàí ñàéëàð (ìèãäàð âÿ ñûðà ñàéëàðû), ÿäàòëàð (ìÿñ.: ùÿ, àõû, êàøâÿ ñ.); ãîøìàëàð (ìÿñ.: ö÷öí, ãàðøû, áàøãà âÿ ñ.); áàüëàéûúûëàð (áèð éåðäÿ éàçûëàíëàð)âÿ àðà ñþçëÿð (ìÿñ.: ÿëáÿòòÿ, áåëÿëèêëÿ, øöáùÿñèç, ýþðöíöð, äåìÿëè, ùÿãèãÿòÿí,äåéÿñÿí, ýþðÿñÿí âÿ ñ.).

14) Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí éåíè ñþçäöçÿëòìÿ úÿùÿòäÿí ìÿùñóëäàð îëàí òÿðêèáùèññÿëÿðè; ìÿñ.: ...õàíà, ...øöíàñ, ...îõøàð, àãðî..., åëåêòðî..., ðàäèî..., áèî... âÿ ñ.

2. Ëöüÿòÿ áó ñþçëÿð äàõèë åäèëìèð: à) þëêÿ, äÿíèç, ÷àé, äàü, øÿùÿð âÿ ñ. áó êèìèúîüðàôè àäëàð; á) éåðëè ÿùàëè àäëàðû (ìÿñ.: áàêûëû, ãàðàáàüëû âÿ ñ.); ú) øÿõñ àäëàðû;÷) áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà éàçû÷û âÿ ìöÿëëèôèí èúàäû îëàí, éàõóä îíóí òÿðÿôèíäÿíéàíëûø èøëÿíÿí âÿ áàøãà éàçû÷û âÿ ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëìÿéÿí ñþç-ëÿð (ìÿñ.: áàùàðëû, àõøàìëû, ãàðàëûøìàã, âÿòÿí÷è, âèðàíëàìàã âÿ ñ.); ä) ìöàñèð ÿäÿáèäèëèìèçäÿ èøëÿíìÿéÿí ãÿëèç ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè; å) éàëíûç áèð ìÿùÿëëÿ âÿ ìÿùäóäïåøÿêàðëûã ìöùèòèíÿ àèä îëàí âÿ áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí áàøà äöøöëìÿéÿí àðãîòèçìëÿð(ìÿñ.: àâàãà, úåéäàðàã, ãàúàëîâ, ùèíãëîâ âÿ ñ.); ÿ) ÿäÿáñèç ñþçëÿð âÿ ñþéöøëÿð.

12

ÛÛ. ËÖÜßÒÈÍ ÃÓÐÓËÓØÓ

3. Ëöüÿòäÿ áàø ñþçëÿð ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ âåðèëèð. 4. Ëöüÿò ìàääÿëÿðèíèí áàøëûüûíû: à) èñèìëÿð; á) ñèôÿòëÿð; ú) ñàéëàð; ÷) ÿâÿçëèêëÿð;

ä) ôåèëëÿð; å) çÿðôëÿð; ÿ) áàüëàéûúûëàð; ô) íèäàëàð; ý) ÿäàòëàð; ü) àðà ñþçëÿðè; ù) ñÿñ òÿã-ëèäè ñþçëÿð òÿøêèë åäèð.

5. Áèð ìÿôùóì áèëäèðÿí, ëàêèí ìþâúóä èìëàéà ýþðÿ àéðû éàçûëàí ìöðÿêêÿáñþçëÿð (ìÿñ.: àü íåôò, äàü áöëëóðó, ÿë àüàúû) ÿñàñ ñþçëÿðèí (éÿíè íåôò, áöëëóð, àüàúñþçëÿðèíèí) ìàääÿñèíäÿ âåðèëèð.

6. Áàø ñþçëÿðäÿí ñîíðà, îíóí ùàíñû íèòã ùèññÿñèíÿ àèä îëäóüó ýþñòÿðèëèð. Ëàçûìýÿëäèêäÿ ñþçöí, éàõóä îíóí ìÿíàñûíûí ùàíñû ñàùÿéÿ àèä îëäóüóíó ýþñòÿðÿí öñëóáèèøàðÿëÿð âåðèëèð.

Ãåéä. Áàøãàñûíà áàõäûðûëàí ñþçëÿðäÿ íèòã ùèññÿñè ýþñòÿðèëìèð, ÷öíêè îíëàðûí íèòãùèññÿñè áàõûëàúàã ñþçöí íèòã ùèññÿñèíèí åéíèäèð.

7. ßúíÿáè ñþçëÿð áó ãàéäàäà âåðèëèð:à) ÿúíÿáè ñþçëÿðèí ãàáàüûíäà äöç ìþòÿðèçÿäÿ ùàíñû äèëÿ àèä îëäóüó ýþñòÿðèëèð: ÀÒßØ [ôàðñ.]ÀÂÀÍÃÀÐÄ [ôð.]ÀÂÐÀË [èíý.]ÌÖßËËÈÌ [ÿð.]á) òÿðêèáè áàøãà-áàøãà äèëëÿðÿ àèä ñþçëÿðäÿí èáàðÿò îëàí ìöðÿêêÿá ñþçëÿðäÿ

ìÿíøÿ àøàüûäàêû øÿêèëäÿ âåðèëèð:ÀÁ-ÙÀÂÀ [ôàðñ. àá âÿ ÿð. ùÿâà]ÀÃÐÎÌÈÍÈÌÓÌ [éóí. àãðî âÿ ëàò. ìèíèìóì]ÀÂÒÎÏÎÐÒÐÅÒ [éóí. àâòî âÿ ôð. ...ïîðòðåò]ÌÖÃÀÂÈËßÍÀÌß [ÿð. ìöãàâèëÿ âÿ ôàðñ. íàìÿ].Ãåéä. Àçÿðáàéúàí äèëè øÿêèë÷èëÿðè âàñèòÿñè èëÿ àëûíìà ñþçëÿðäÿí äöçÿëÿí ôåèëëÿ-

ðèí, ñèôÿòëÿðèí âÿ ñ.-íèí éàíûíäà ìÿíøÿ ýþñòÿðèëìèð;ú) ùÿì øÿêèë, ùÿì äÿ òÿëÿôôöçúÿ àçÿðáàéúàíúàëàøìûø ÿúíÿáè ñþçëÿðèí ìÿíøÿéè

ýþñòÿðèëìèð;÷) òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè àçÿðáàéúàíúà îëàí (ìÿñ.: àãðåãàò÷û, ôóòáîë÷ó, äàñ-

òàí÷û, ãÿçåò÷èëèê êèìè) ñþçëÿðäÿ ìÿíøÿ ýþñòÿðèëìèð;ä) èëê ìÿíøÿéè ÿðÿá, ôàðñ, éàõóä òöðê äèëëÿðèíÿ ýåäèá ÷ûõàí ÿúíÿáè ñþçëÿðèí èëê

ìÿíøÿéè ýþñòÿðèëèð; ìÿñÿëÿí:ÀÄÌÈÐÀË [ÿð. “ÿìèðöëáÿùð” ñþçöíäÿí] ×ÀÌÀÄÀÍ [ôàðñ. “úàìÿäàí” ñþçöíäÿí] ÊÀÐÀÍÄÀØ [òöðê. “ãàðà äàø” ñþçöíäÿí];å) ÿúíÿáè ñþçöí ìÿíøÿéè áÿëëè îëìàäûãäà, éàõóä ìöáàùèñÿëè îëäóãäà, ñàäÿúÿ

“õàð.” (éÿíè “õàðèúè ñþçäöð”) èøàðÿñè ãîéóëóð;ÿ) ÿúíÿáè ñþçöí àçÿðáàéúàíúà ãîøà âàðèàíòû (ñèíîíèìè) îëäóãäà èçàù, áèð ãàéäà

îëàðàã, àçÿðáàéúàíúàñûíäà âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:

13

ÊÀÊÒÓÑ á à õ ìàëäèëè.ÌÅÒÀÒÅÇÀ á à õ éåðäÿéèøìÿ.ô) ëöüÿòäÿ ÿúíÿáè ñþçëÿðèí ÿñëèíäÿ îëàí áöòöí ìÿíàëàðû äåéèë, àíúàã Àçÿðáàé-

úàí äèëèíäÿ èøëÿíÿí ìÿíàëàðû âåðèëèð;ý) êëàññèê ÿäÿáèééàòäà âÿ êþùíÿ ìÿòáóàòäà áÿçÿí úÿì øÿêëèíäÿ èøëÿíÿí ÿðÿá

ñþçëÿðèíèí úÿì øÿêëè äÿ áàø ñþç êèìè âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:ßØÉÀ èñ. [ÿð. “øåé” ñþç. úÿìè] ÖËßÌÀ èñ. [ÿð. “àëèì” ñþç. úÿìè]ÂÖÇßÐÀ èñ. [ÿð. “âÿçèð” ñþç. úÿìè]8. Îìîíèìëÿð, éÿíè ìÿíàúà àéðû, éàçûëûø âÿ òÿëÿôôöçúÿ áèð îëàí ñþçëÿð, ñþçöí

ñàüûíäàí éóõàðûäà ðÿãÿìëÿðëÿ èøàðÿ îëóíàðàã, ìöñòÿãèë ñþçëÿð êèìè âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:ÀËÛÚÛ1 èñ. (ìöøòÿðè). ÀËÛÚÛ2 ñèô. (ãóø ùàããûíäà). ÃÀÇ1 èñ. çîîë. (åâ ãóøó). ÃÀÇ2 èñ. êèì. (êèìéÿâè ìàääÿ). ÃÀÇ3 èñ. (éöíýöë, øÿôôàô ïàð÷à).9. Ñþçëÿðèí âàðèàíòëàðû ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëäèêäÿ, áó ñþçëÿð éàí-

éàíà áàø ñþç êèìè âåðèëèð âÿ àðàëàðûíäà âåðýöë ãîéóëóð; ìÿñ.: ÀÐÔÀ×ÀËÀÍ, ÀÐÔÀ×Û.ßëèôáà ñûðàñû èëÿ äàëáàäàë ýÿëìÿéÿí âàðèàíòëàð èñÿ þç ÿëèôáà ñûðàñûíäà âåðèëèð.10. Ñþçëÿðèí ùÿì øÿêèë÷è èëÿ, ùÿì äÿ øÿêèë÷èñèç èøëÿíÿí âàðèàíòëàðûíäà øÿêèë÷èëÿð

ìþòÿðèçÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûíûð; ìÿñ.: ÀËÀÝÞÇ(ËÖ), ÁÀÜÛØËÀÍ(ÛË)ÌÀÇ âÿ ñ.11. Èñèìëÿ êþìÿê÷è ôåèëäÿí äöçÿëÿí òÿðêèáëÿð, ìöðÿêêÿá ôåèëëÿð âÿ áàøãà èôà-

äÿëÿð àèä îëäóãëàðû ìÿíàëàðûí áÿíäëÿðèíäÿ, èçàùäàí ñîíðà âåðèëèð. Áóíëàð � èøàðÿñèèëÿ èçàùäàí àéðûëûð. Ìÿíàëàðûí ùå÷ áèðè èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí èôàäÿëÿð (èäèîìëàð),ùÿì÷èíèí ìÿúàçèëÿøìèø ìÿíà äàøûéàí ñþç áèðëÿøìÿëÿðè ÿí àõûðäà àáçàñäàí âÿ◊◊ èøàðÿñèíäÿí ñîíðà âåðèëèð.

12. Éàëíûç òÿðêèá øÿêëèíäÿ èøëÿíÿí ñþçëÿð áó ãàéäàäà âåðèëèð: áàø ñþçäÿí ñîíðàèêè íþãòÿ ãîéóëóð âÿ ñîíðà ùÿìèí òÿðêèá (ñþç áèðëÿøìÿñè) éàçûëûð âÿ îíóí àðäûíúà äàöìóìè ãàéäàäà èçàù âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:

ÄßÐÊ: äÿðê åòìÿê...ØßÊËßÌßÊ: ãóëàãëàðûíû øÿêëÿìÿê... ÂÀÇ2: âàç êå÷ìÿê...

ÛÛÛ. ÑÞÇËßÐÈÍ ÌßÍÀÚÀ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀÑÛ

13. Ëöüÿòèí ÿñàñ âÿçèôÿñè ñþçöí ìÿíàñûíû (÷îõìÿíàëûäûðñà ìÿíàëàðûíû), ùàáåëÿìÿíà èíúÿëèêëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðìÿêäèð. Ìÿíàëàðûí èçàùûíà ìöõòÿëèô ìÿõÿçëÿðäÿíàëûíìûø ñèòàò âÿ ìèñàëëàð ÿëàâÿ îëóíóð.

14. Ùÿð áèð ìÿíà éåíè ñÿòèðäÿí áàøëàíûð, ìÿíà èíúÿëèêëÿðè èñÿ // èøàðÿñè èëÿàéðûëûð âÿ àèä îëäóãëàðû ìÿíàíûí áèëàâàñèòÿ àðäûíúà âåðèëèð.

14

15. Ñþçöí ìÿíàëàðûíûí òàðèõè èíêèøàôû Ëöüÿòäÿ áó ãàéäàäà ÿêñ åòäèðèëèð: ÿýÿðñþçöí òàðèõÿí áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëàí áèð íå÷ÿ ìÿíàñû âàðñà, ñþçöí ìÿíà èíêèøàôûîíóí ìöàñèð ìÿíàñûíûí òÿðèôèíäÿí áàøëàíûð; ñþçöí ÿââÿëúÿ áóýöíêö ìÿíàñû ñîíðàèñÿ êþùíÿëìèø ìÿíàëàðû âåðèëèð. Ëàêèí áó öñóë àíúàã áó ýöí ö÷öí àêòóàë îëàíñþçëÿðèí èçàùûíûí ñûðàëàíìàñûíäà òÿòáèã îëóíóð.

16. ×îõìÿíàëû ñþçëÿðèí ìÿíàëàðû àøàüûäàêû ãàéäàäà ñûðàëàíûð:à) ñþçöí ìÿíàëàðûíäàí áèðè àêòóàë ñèéàñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèðñÿ, îíäà áó ìÿíà

ìöìêöí ãÿäÿð áèðèíúè éåðÿ êå÷èðèëèð âÿ ýåíèø èçàù åäèëèð; ìÿñÿëÿí, “ÈÍÃÈËÀÁ” ñþ-çöíäÿ ÿââÿëúÿ îíóí áóýöíêö ìÿíàñû (“çîðàêû èúòèìàè ÷åâðèëèø; äþâëÿò ùàêèìèééÿòè-íèí ùàêèì ñèíôèí ÿëèíäÿí áàøãà ñèíôèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñè”), ñîíðà èñÿ áàøãà ìÿíàëàðû âåðèëèð;

á) ñþçöí ìÿíàëàðû åéíè äÿðÿúÿäÿ èøëÿíèðñÿ, áèðèíúè íþâáÿäÿ îíóí ÿí ÷îõ èøëÿ-íÿí ìÿíàñû âåðèëèð; ìÿñÿëÿí, “ÊÀÜÛÇ” ñþçöíäÿ áèðèíúè îëàðàã îíóí éàçû ö÷öí áèðìàòåðèàë îëäóüó, ñîíðà èñÿ ðÿñìè ñÿíÿä (éàø êàüûçû, ìÿêòóá âÿ ñ.) îëäóüó ýþñòÿðèëèð;

ú) ñþçöí à÷ûã-àéäûí èôàäÿ îëóíìóø ùÿãèãè âÿ ìÿúàçè ìÿíàñû âàðñà, áèðèíúè íþâ-áÿäÿ îíóí ùÿãèãè ìÿíàñû âåðèëèð.

Èñèìëÿð

17. Êè÷èëòìÿ âÿ îõøàìà øÿêèë÷èëÿðè èëÿ äöçÿëÿí òþðÿìÿ èñèìëÿð áó ãàéäàäà âåðèëèð:ÊÖÐßÚÈÊ èñ. 1. Êè÷èê êöðÿ.2. ôèçèîë. Ãàíûí òÿðêèá ùèññÿñè.ÃÛÇÚÛÜÀÇ “Ãûç”äàí îõø.18. -ìà (-ìÿ) øÿêèë÷èñè èëÿ ôåèëëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí èñèìëÿð áó úöð âåðèëèð:ÉÀÐÌÀ 1. “Éàðìàã”äàí ô.èñ.2. Äèíýäÿ äþéöëìöø äÿí.ÑÖÇÌß 1. “Ñöçìÿê”äÿí ô.èñ.2. Ñóéó ñöçöëìöø ãàòûã.Ãåéä. Ôåëè èñèìëèéèíè èòèðìèø ñþçëÿð ìöñòÿãèë èñèì êèìè âåðèëèð, ìÿñ.: ãàçìà,

òèòðÿòìÿ, ãûçäûðìà, ùàáåëÿ äîëìà êèìè õþðÿê àäû âÿ ñ.19. Ñèôÿòäÿí äöçÿëÿí ìöúÿððÿä èñèìëÿð áó úöð âåðèëèð:ÄÓÐÓËÓÃ èñ. Äóðó øåéèí ùàëû. ÄÀÂÀÊÀÐËÛÃ èñ. Äàâàêàð àäàìûí õàñèééÿòè. ÉÅÍÈËÈÊ èñ. Éåíè õÿáÿð, éåíè øåé, éåíè èõòèðà âÿ ñ.

Ñèôÿòëÿð

20. Áàøãà äèëëÿðäÿí àëûíìà øÿêèë÷èëÿð âàñèòÿñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð áó úöð âåðèëèð:à) -ë øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:ÔÎÐÌÀË ñèô. 1. Ôîðìàéà õàñ îëàí, ôîðìàíûí õàñèééÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí.2. Ôîðìàëèçì ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ãóðóëìóø, ôîðìàëèçìÿ ÿñàñëàíàí.á) -èâ øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:

15

ÎÁÉÅÊÒÈÂ ñèô. ôÿëñ. Øöóðäàí àñûëû îëìàéàðàã ìþâúóä îëàí; îáéåêòèí þçöíÿõàñ âÿ éà ìöâàôèã îëàí.

ú) -èê øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:ÒÈÏÈÊ ñèô. 1. Ìöÿééÿí òèïÿ õàñ îëàí, ìöÿééÿí òèïè òÿìñèë åäÿí. 2. Ìöÿééÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí; ñÿúèééÿâè.÷) -òèê øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:ÃÐÀÌÌÀÒÈÊ ñèô. Ãðàììàòèêàéà àèä îëàí, ãðàììàòèêàéà ÿñàñëàíàí.ä) -àòèê øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:ÄÐÀÌÀÒÈÊ ñèô. Äðàìàéà àèä îëàí.ÑÈÑÒÅÌÀÒÈÊ ñèô. Ñèñòåìëè ñóðÿòäÿ.å) -ëîæè øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð:ÁÈÎËÎÆÈ ñèô. Áèîëîýèéàéà àèä âÿ éà õàñ îëàí.ÿ) -áè øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí ñèôÿòëÿð. Áó òèï ñèôÿòëÿðèí àçÿðáàéúàíúà -ñûç (-ñèç, -ñóç,

-ñöç) øÿêèë÷èñè èëÿ èøëÿíÿí ãîøà âàðèàíòû âàðñà, èçàù áó âàðèàíòäà âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:ÁÈßÄßÁ á à õ ÿäÿáñèç.ÁÈÑÀÂÀÄ á à õ ñàâàäñûç.ÁÈÂßÔÀ á à õ âÿôàñûç.

Ôåèëëÿð

21. Ôåèëëÿð ìÿñäÿð øÿêëèíäÿ âåðèëèð. Ëöüÿòäÿ ôåëèí ìÿëóì, ìÿúùóë, ãàðøûëûãëû,èúáàð, ãàéûäûø íþâëÿðè âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:

ÀËÌÀÃ ô. ...ÀËÄÛÐÌÀÃ èúá. ...ÉÀÇÛËÌÀÃ ìÿúù. ... ÉÀÇÛØÌÀÃ ãàðø. ...ÉÓÉÓÍÌÀÃ ãàéûä. ...Ãåéä. Ãðàììàòèê èçàù öñóëó ôåèëëÿðÿ ëåêñèê èçàù âåðèëÿ áèëìÿäèéè ùàëëàðäà òÿòáèã

åäèëèð.Ôåëèí ìÿíàëàðû áàøãà-áàøãà ôîðìàëàðà àèä îëäóãäà, ãðàììàòèê èøàðÿ ñþçöí

ãàáàüûíäà äåéèë, ùÿð áèð ìÿíàíû àéûðàí ðÿãÿìäÿí ñîíðà âåðèëèð; ìÿñÿëÿí:ÀÒÛËÌÀà 1. “Àòìàã”äàí ìÿúù.2. ò-ñèç. Áèð øåéèí öñòöíäÿí ùîïïàíìàã, ùîïïàíûá òóëëàíìàã.3. ò-ñèç. Úÿëä éþíÿëìÿê, éåðèìÿê, éöéöðìÿê, úóììàã, öç òóòìàã, þçöíö

àòìàã. // ò-ñèç. Ñû÷ðàìàã, ùöúóì åòìÿê.Ãåéä. Ôåèëëÿðèí èíêàðû áèð ãàéäà îëàðàã, Ëöüÿòäÿ âåðèëìèð. Ëàêèí îíëàðûí éàëíûç

ìöñòÿãèë ìÿíà (ÿñàñÿí, òåðìèíîëîæè õàðàêòåð) äàøûéàí âÿ êþêö èíêàð ôîðìàñûíäà îëàíãèñìè Ëöüÿòÿ äàõèë åäèëèð; ìÿñÿëÿí; àüðûñûçëàøäûðìàã, ãàíñûçëàøäûðìàã, îêñèýåí-ñèçëÿøäèðìÿê.

16

Çÿðôëÿð

22. Éàëíûç ôîðìàë ÿëàìÿòëÿðè îëàí çÿðôëÿð ìöñòÿãèë áàø ñþç êèìè âåðèëèð. Çÿðôéåðèíäÿ èøëÿíÿí ñèôÿòëÿð èñÿ ñèôÿò êèìè âåðèëèð.

Ãåéä. Áó ñèôÿòëÿð ìÿòí (ñèòàò) è÷ÿðèñèíäÿ çÿðô ìÿíàñûíäà îëóðñà, ìþòÿðèçÿäÿ(ç.) èøàðÿñè ãîéóëóð.

Ëöüÿòäÿ çÿðôëÿðèí àøàüûäàêû òèïëÿðè âåðèëèð:à) -úà (-úÿ) øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: àéðûúà, ãàáàãúà, ÿââÿëúÿ,

þçáÿêúÿ âÿ ñ.;á) -úàñûíà (-úÿñèíÿ) øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: ãÿùðÿìàíúàñûíà,

èíñàíúàñûíà, âÿùøèúÿñèíÿ âÿ ñ.;ú) -ÿí øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: ãÿñäÿí, ãÿôëÿòÿí, òÿäðèúÿí, ÿêñÿðÿí âÿ ñ.;÷) -ëà (-ëÿ) øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: àðàìëà, òÿäðèúëÿ, öìóìèééÿòëÿ âÿ ñ.;ä) -úàäàí (-úÿäÿí) øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: éàâàøúàäàí, ãàáàã-

úàäàí, ÿââÿëúÿäÿí âÿ ñ.; å) -äàí (-äÿí) øÿêèë÷èñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: áàéàãäàí, ÷îõäàí, áèðäÿí,

ãÿôèëäÿí âÿ ñ.;ÿ) ñþçëÿðèí òÿêðàð åäèëìÿñè èëÿ äöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: áîø-áîø, ýåú-ýåú, òåç-òåç,

áèëÿ-áèëÿ, äîüðàì-äîüðàì âÿ ñ. (áóíëàð ìöñòÿãèë áàø ñþç êèìè äåéèë, ÿñàñ ñþçöíèçàùëàðûíäàí ñîíðà àáçàñäàí ãàðà ùÿðôëÿðëÿ âåðèëèð);

ô) áà (áÿ) áèòèøäèðèúèñè âàñèòÿñè èëÿ ñþçëÿðèí áèð-áèðèíÿ ãîøóëìàñûíäàí äöçÿëÿíçÿðôëÿð; ìÿñ.: äàëáàäàë, éàíáàéàí, öçáÿöç, òàéáàòàé âÿ ñ.;

ý) ìÿíàúà áèð-áèðèíÿ éàõûí âÿ çèää îëàí ñþçëÿðèí ãîøàëàøäûðûëìàñû éîëó èëÿäöçÿëÿí çÿðôëÿð; ìÿñ.: àðà-ñûðà, àç-÷îõ, àëò-öñò, ýåú-òåç âÿ ñ.

ÛÂ. ÑÞÇËßÐÈÍ ÃÐÀÌÌÀÒÈÊ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀÑÛ

23. Áàø ñþçöí éàíûíäà îíóí ãðàììàòèê õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèëèð, éÿíè îíóí ùàíñûíèòã ùèññÿñèíÿ àèä îëäóüó ýþñòÿðèëèð.

Ãåéä. Ãðàììàòèê èøàðÿ, áèð ãàéäà îëàðàã áàø ñþçÿ àèääèð. Âåðèëÿí ìèñàëëàðäàêû ìö-âàôèã ñþç úöìëÿ è÷ÿðèñèíäÿ áàø ñþçÿ âåðèëÿí ãðàììàòèê èøàðÿéÿ óéüóí ýÿëìÿéÿ áèëÿð.

24. Èñèìëÿð àäëûã ùàëäà âÿ òÿê øÿêèëäÿ âåðèëèð (õöñóñè åëìè òåðìèíëÿðäÿí âÿ áÿçèòàéôà àäëàðûíäàí áàøãà), ìÿñÿëÿí:

ÁÀÐÌÀÃ èñ. 1. Èíñàíûí âÿ áÿçè ùåéâàíëàðûí ÿë âÿ àéàãëàðûíäàêû áåø ìöòÿùÿððèêöçâäÿí ùÿð áèðè.

2. ...ÕßÁßÐ èñ. [ÿð.]. 1. ...2. Éàëíûç úÿì øÿêëèíäÿ: ÕßÁßÐËßÐ – âàõòàøûðû íÿøð åäèëÿí áÿçè ìÿú-

ìóÿëÿðèí àäû. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí “Õÿáÿðëÿð”è.ÃÎØÀÄÛÐÍÀÃËÛËÀÐ úÿì, çîîë. Åéíè äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèø ãîøà äûðíàüû

îëàí ìÿìÿëè ùåéâàíëàð äÿñòÿñè.25. Ñóáñòàíòèâëÿøìèø (èñèìëÿøìèø) ñèôÿòëÿð áó ãàéäàäà âåðèëèð:

17

ÕßÑÒß ñèô. [ôàðñ.]. 1. ...2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Õÿñòÿ àäàì. Õÿñòÿëÿðèí ìöàéèíÿñè. Õÿñòÿëÿðè ñàüëàìëàðäàí

àéûðìàã.ÝÞÇßË ñèô. 1. ...2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Ýþçÿë ãàäûí (ãûç). – Ýÿëÿíäÿ àò áàøû òóòàí, Øóõ ýþçÿëëÿð

éåðèíäÿìè? “Êîðîüëó”.26. ßâÿçëèêëÿð àäëûã ùàëäà âÿ òÿê øÿêèëäÿ âåðèëèð. Îíëàðûí ãðàììàòèê èøàðÿñè

“ÿâÿç.” øÿêëèíäÿ âåðèëèð.27. Ñàéëàðûí ãàáàüûíäà ìöâàôèã ãðàììàòèê èøàðÿëÿð ãîéóëóð: “ìèãä. ñ.”, “ñûðà ñ.”.28. Áàøëûãäà ôåèëëÿð ìÿñäÿð øÿêëèíäÿ âåðèëèð. Ëöüÿòäÿ ôåëèí ìÿëóì, ìÿúùóë,

ãàéûäûø, ãàðøûëûãëû, èúáàð íþâëÿðè âåðèëèð.Áóíëàðûí ãàáàüûíäà ìöâàôèã ãðàììàòèê èøàðÿëÿð ãîéóëóð; ìÿñ.: ÃÓÐÌÀÃ ô.,

ÃÓÐÓÄÓËÌÀÃ ìÿúù., ÉÓÉÓÍÌÀÃ ãàéûä., ÉÀÇÛØÌÀÃ ãàðø., ÉÀÇÄÛÐÌÀÃèúá.

29. Ãîøìàëàðûí ãðàììàòèê èøàðÿñè “ãîø.”, áàüëàéûúûëàðûí “áàüë.”, ÿäàòëàðûí “ÿä.”øÿêëèíäÿ âåðèëèð.

30. Õàðèúè äèëëÿðäÿí, áèð ãàéäà îëàðàã, ñþçëÿð (ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíäÿí áàøãà)éàëíûç èñèì ùàëûíäà ýþòöðöëäöéöíäÿí, îíëàðûí éàíûíäà ãðàììàòèê èøàðÿ ãîéóëìóð.

Éàëíûç ñèôÿòëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áàøãà ôîðìàäà äöçÿëäèëäèéèíäÿí, îíëàðûíéàíûíäà ãðàììàòèê èøàðÿ (ñèô.) ãîéóëóð.

Â. ÑÞÇËßÐÈÍ ÖÑËÓÁÈ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀÑÛ

31. ßäÿáè äèëäÿ èøëÿíìÿñè ìÿùäóä îëàí ñþçëÿðèí öñëóáúà õöñóñèééÿòèíè ýþñòÿð-ìÿê ö÷öí Ëöüÿòäÿ àøàüûäàêû èøàðÿëÿð ñèñòåìè òÿòáèã îëóíóð:

à) úàíëû äàíûøûã äèëèíÿ ìÿõñóñ îëàí ñþçëÿð ö÷öí: äàí.;á) ìÿùÿëëè ñþçëÿð ö÷öí: ìÿù.;ú) ýåíèø ñóðÿòäÿ èøëÿíìÿéÿí âÿ ÿñàñÿí, êèòàá äèëèíÿ ìÿõñóñ îëàí ñþçëÿð ö÷öí: êèò.;÷) ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà ìöüàéèð îëàí ãàáà (âóëãàð) ñþçëÿð ö÷öí: âóëã.;ä) ùþêóìÿò ñÿíÿäëÿðè, ãÿðàðëàð, ðÿñìè êàüûçëàð, öìóìèééÿòëÿ, ðÿñìè äèëäÿ

èøëÿíÿí ñþçëÿð ö÷öí: ðÿñ.;å) õöñóñè òåðìèíëÿð îëäóãäà, îíëàðûí àèä îëäóüó åëì âÿ ñ. ñàùÿñèíèí àäû ýþñòÿ-

ðèëèð; ìÿñ.: ôÿëñ., áîò., çîîë., òèá. âÿ è.à.; òåõíèêàéà àèä òåðìèíëÿð ö÷öí: òåõ.; ìöÿééÿíáèð åëì ñàùÿñèíÿ àèä îëàí õöñóñè ñþçëÿð ö÷öí: õöñ.;

ÿ) øåèð äèëèíäÿ èøëÿíÿí âÿ áÿäèè òÿñâèðëÿðÿ àèä îëàí øàèðàíÿ ñþçëÿð ö÷öí: øàèð.;ô) êëàññèê ÿäÿáèééàò äèëèíÿ ìÿõñóñ ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþç âÿ èôàäÿëÿðè ö÷öí: êëàñ.;ý) äèí, äèíè åòèãàä âÿ àéèíëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ñþçëÿð ö÷öí: äèí.;ü) ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðÿ àèä ñþçëÿð ö÷öí ãÿä.; áóýöíêö äèëèìèçäÿ îëàí êþùíÿëìèø

ñþçëÿð ö÷öí: êþùí.ù) òàðèõè êå÷ìèøÿ, éÿíè ÷îõäàí þòöá êå÷ìèø äþâðëÿðÿ àèä îëàí ñþçëÿð ö÷öí: òàð.;õ) óøàã äèëèíÿ ìÿõñóñ ñþçëÿð (ìÿñ.: ïÿïÿ, úèúè, ãàüà âÿ ñ.) ö÷öí: óø.;

18

û) èñòåùçà, êèíàéÿ, çàðàôàò, íèôðÿò âÿ ñ. êèìè ùèññëÿðè èôàäÿ åäÿí ñþçëÿð ö÷öí:èñòåù., êèí., çàð., íèôð. âÿ è.à.

32. Èøàðÿëÿð ñþçöí ìÿíàñûíûí, éàõóä ìÿíàëàðûíûí èçàùûíäàí ãàáàã âåðèëèð. ßýÿðèøàðÿ áöòöí íþìðÿëÿðäÿí ÿââÿë, áèëàâàñèòÿ áàø ñþçäÿí ñîíðà ýÿëèðñÿ, áó î äåìÿêäèðêè, èøàðÿ ñþçöí áöòöí ìÿíàëàðûíà àèääèð.

33. Ëöüÿòäÿ ýåíèø ñóðÿòäÿ èøëÿíÿí áèð ÷îõ õöñóñè âÿ òåðìèíîëîæè ñþçëÿð äÿ âåðèëèð.Îíëàðûí èøëÿíìÿ ñàùÿñè èêè öñóë èëÿ àéðûëûð:à) òåðìèíèí âÿ éà ñþçöí ùàíñû ñàùÿéÿ àèä îëäóüó òÿðèôèí þçöíäÿ ýþñòÿðèëèð (áó

êèìè ùàëëàðäà ùå÷ áèð èøàðÿ ãîéóëìóð), ìÿñÿëÿí:ÁÓÐ [àëì.]. Òåõíèêàäà òîðïàüû âÿ ñöõóðëàðû òÿäãèã åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ìöõòÿ-

ëèô ãóéóëàð ãàçìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí áóðüó àëÿòè.ÐÖÁÀÈ èñ. [ÿð.]. Ôàðñ, ÿðÿá øåèð þë÷öñöíäÿ: äþðäìèñðàëû, éÿíè èêè áåéòäÿí èáà-

ðÿò øåèð ïàð÷àñû.á) òåðìèíèí âÿ éà ñþçöí ùàíñû ñàùÿéÿ àèä îëäóüó òÿðèôäÿí (èçàùäàí) ëàçûìûíúà

àéäûí îëìàäûãäà ìöâàôèã èøàðÿ ãîéóëóð.

ÂÛ. ÔÐÀÇÅÎËÎÝÈÉÀ

34. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íÿ ôðàçåîëîýèéà, éÿíè òÿðêèá ùèññÿëÿðèìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áèð-áèðè èëÿ áàüëû îëóá, áèð ìÿíà èôàäÿ åäÿí ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿ-ëÿðè äÿ äàõèë åäèëèð.

35. Ëöüÿòÿ àøàüûäàêû òèïëè ôðàçåîëîæè òÿðêèáëÿð äàõèë åäèëèð:à) èúòèìàè-ñèéàñè âÿ êöòëÿâè-åëìè êèòàáëàðäà, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ýåíèø ñóðÿòäÿ

èøëÿäèëÿí òåðìèíîëîæè õàðàêòåðëè ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿëÿðè; ìÿñ.: ñèíôè ìöáàðèçÿ, äîíìàäÿðÿúÿñè, ìèíåðàë ýöáðÿëÿð, ìÿäÿí ñóëàðû, èúòèìàè ñûüîðòà âÿ ñ.

Áó êèìè èôàäÿëÿð ÿëàãÿäàð îëäóãëàðû ñþçëÿð ö÷öí ìèñàë êèìè âåðèëèð; ìÿñ.: ñèíôèìöáàðèçÿ – “ñèíôè” ñþçö ö÷öí âÿ ñ.;

á) ÿøéà àäëàðûíû (ìöðÿêêÿá àäëàðû) òÿøêèë åäÿí ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿëÿðè; ìÿñ.:ãàðà úèéÿð, ÿë àüàúû, àü íåôò âÿ ñ. (áóíëàð ìöâàôèã ñóðÿòäÿ “úèéÿð”, “àüàú”, “íåôò”ñþçëÿðèíèí ìàääÿñèíäÿ âåðèëèð).

36. Èêè èñìèí áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí èôàäÿëÿð (ÿýÿð èñèìëÿðäÿí áèðè òÿéèíéåðèíäÿ âÿ ìÿíàúà äàùà ÿùÿìèééÿòëè èñÿ) ùÿìèí ñþçöí (òÿéèíèí) àëòûíäà âåðèëèð;ìÿñÿëÿí: äèë ïÿùëÿâàíû, úàí äÿðìàíû, áóç áàëòàñû, äèë áÿëàñû, ãàéíàìà äÿðÿúÿñè êèìèèôàäÿëÿð ìöâàôèã ñóðÿòäÿ: “ïÿùëÿâàí”, “úàí”, “áóç”, “äèë”, “ãàéíàìà” ñþç-ëÿðèíäÿ âåðèëèð.

37. Èñèìëÿ êþìÿê÷è ôåèëäÿí äöçÿëÿí ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿëÿðè (ìöðÿêêÿá ôåèëëÿð,òÿðêèáëÿð âÿ ñ.) áèð ãàéäà îëàðàã, áèðèíúè ñþçöí (èñìèí) ìàääÿñèíäÿ, ÿëàãÿäàð îëäóã-ëàðû ìÿíàíûí èçàùûíäàí ñîíðà âåðèëèð; ìÿñ.: áèàáûð îëìàã, ãÿëÿáÿ ÷àëìàã, ãàðøûäóðìàã èôàäÿëÿðè ìöâàôèã ñóðÿòäÿ: “áèàáûð”, “ãÿëÿáÿ”, “ãàðøû” ñþçëÿðèíèí ìöâàôèãìÿíàëàðûíûí èçàùûíäàí ñîíðà � èøàðÿñèíäÿí ñîíðà âåðèëèð.

19

38. Áàø ñþçöí ìÿíàëàðûíûí ùå÷ áèðè èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí, éàõóä ÿêñèíÿ, ìÿíà-ëàðûíûí ùàìûñû, éà äà ÷îõó èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ôðàçåîëîæè âàùèäëÿð (ùÿð ìÿíàäà òÿêðàðîëóíìàìàã ö÷öí), ùÿì÷èíèí èäèîìëàð ëöüÿò ìàääÿñèíèí àõûðûíäà ◊◊ èøàðÿñèíäÿíñîíðà ãûñà èçàùëà âåðèëèð.

Ãåéä. Ðîìá èøàðÿñèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí èôàäÿëÿðäÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, éàëíûç ìÿúàçèìÿíàëàð âåðèëèð; ùÿãèãè ìÿíàëàðûí èçàùû èñÿ âåðèëìèð.

39. Òÿðêèáÿ äàõèë îëàí ñþçëÿðäÿí áèðè ñèíîíèìëÿðëÿ èôàäÿ åäèëÿ áèëÿðñÿ, áóíëàðùÿìèí ñþçäÿí ñîíðà ìþòÿðèçÿ è÷ÿðèñèíäÿ âåðèëèð; ìÿñ.: ÿëäÿí (àéàãäàí) äöøìÿê,éîëäàí àçìàã (÷ûõìàã) âÿ ñ.

40. Áèð ñþçöí àëòûíäà ÷îõëó èôàäÿ ýÿëÿðñÿ, áóíëàð ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ âåðèëèð.

ÂÛÛ. ÈÌËÀ Âß ÂÓÐÜÓ

41. Ëöüÿòäÿ èñòÿð òÿðòèá÷èíèí ìÿòíè, èñòÿðñÿ äÿ ìèñàëëàð (ñèòàòëàð) Àçÿðáàéúàíäèëèíèí ìþâúóä îðôîãðàôèéà ãàéäàëàðû ÿñàñûíäà âåðèëèð.

42. Éàçûëûø âàðèàíòëàðû (ìþâúóä îðôîãðàôèéàíûí éîë âåðäèéè âàðèàíòëàð) áàø ñþçêèìè, àéðûúà þç ÿëèôáà ñûðàñûíäà, èçàù èñÿ ñþçöí ÿí ÷îõ èøëÿíÿí âàðèàíòûíäà âåðèëèð.

43. Êëàññèêëÿðèí èíäèêè íÿøðëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ êþùíÿ íÿøðëÿðèíäÿ áóýöíêö îðôîã-ðàôèéà íîðìàëàðû èëÿ äöç ýÿëìÿéÿí éàçûëûø (èìëà) ôîðìàëàðû îëäóãäà, ùÿð èêè ôîðìà þçÿëèôáà ñûðàñûíäà âåðèëèð, ëàêèí êþùíÿ èìëà èëÿ éàçûëìûø ñþçöí éàíûíäà, îíóí èíäèêè èìëàèëÿ éàçûëìûø ôîðìàñûíà áàõìàã ëàçûì ýÿëäèéè ýþñòÿðèëèð; ìÿñÿëÿí:

ÙßÃà á à õ ùàãã.ÍßÃØ á à õ íàõûø.ÕßËà á à õ õàëã.ßÂÀÌ á à õ àâàì.Ìèñàëëàð ìöìêöí îëäóãúà ùÿð èêè ôîðìà ö÷öí âåðèëèð.Ãåéä. Ëöüÿòäÿ áÿçÿí êëàññèêëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöø ñèòàòëàðäàêû áó âÿ

éà äèýÿð ÿðÿá âÿ éà ôàðñ ñþçöíöí èìëàñû ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè âåðèëäèéèíäÿí (õöñóñÿíøåèðäÿ), áàø ñþçöí èìëàñû èëÿ äöç ýÿëìÿéÿ áèëÿð.

44. Êþùíÿ îðôîãðàôèéà èëÿ íÿøð îëóíìóø, éàõóä éàçûëìûø ìÿõÿçëÿðäÿí ýþòö-ðöëÿí ñèòàòëàð âÿ ìèñàëëàð ìöàñèð îðôîãðàôèéàéà óéüóíëàøäûðûëûð.

45. Ñèòàòëàðäà äóðüó èøàðÿëÿðè ìöàñèð ãðàììàòèêàäà ãÿáóë åäèëìèø ãàéäàëàðàóéüóíëàøäûðûëûð.

46. Áèð ãàéäà îëàðàã áöòöí ÿúíÿáè (Àâðîïà) ñþçëÿðäÿ, ùàáåëÿ âóðüóñóíäà ôÿðãîëàí áÿçè Àçÿðáàéúàí âÿ éà ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíäÿ ëàçûì ýÿëäèêäÿ âóðüó ãîéóëóð;ìÿñÿëÿí:

ÀÊÀÄÉÌÈÊ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö. ÀÊÀÄÅÌÈ́Ê ñèô. Àêàäåìèéàéà àèä îëàí.ÁÀÐÍèñ. [ôàðñ.] Ùàñàð, äèâàð, ñÿää.ÁÁÐÛ ÿä. [ôàðñ.] Ùå÷ îëìàñà.

20

ßÑÀÑ ÌßÍÁßËßÐ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” éàçûëû ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Áóìÿíáÿëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:

1. Èúòèìàè-ñèéàñè ÿäÿáèééàò: 1) Ùþêóìÿò ñÿíÿäëÿðè (ãÿðàðëàð âÿ ñ.); 2) Àçÿð-áàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ñ. ÿäÿáèééàò.

2. Õöñóñè âÿñàèò: 1) Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ àèä áöòöí ëöüÿòëÿð; 2) Àçÿðáàéúàíúà-ðóñúà âÿ ðóñúà-àçÿðáàéúàíúà ëöüÿòëÿð; 3) òåðìèíîëîæè ëöüÿòëÿð; 4) Àçÿðáàéúàí äèëè-íèí îðôîãðàôèéà ëöüÿòè; 5) Êëàññèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà èøëÿíÿí ÿðÿá âÿ ôàðññþçëÿðè ëöüÿòè; 6) Àçÿðáàéúàí õàëã øèâÿëÿðè ëöüÿòè, Áàêû, 1930-1931, 1 âÿ 2-úè áóðà-õûëûø (À âÿ Á ùÿðôëÿðè); 7) Øÿìñÿääèí Ñàìè, Ãàìóñè-òöðêè (2 úèëäëèê), Èñòàíáóë, ùèúðè1317-1318-úè èëëÿð; 8) Àõóíäîâ Ñàëåù Ãóçàíëû òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø Ãàðàáàüøèâÿëÿðèíÿ àèä ëöüÿò, 1924-1929 (ÿëéàçìàñû).

3. Áÿäèè ÿäÿáèééàò âÿ ôîëêëîð: Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí ÿñÿðëÿðè âÿôîëêëîðà àèä ÷àï îëóíìóø áöòöí ÿñÿðëÿð.

4. Äþâðè ìÿòáóàò: 1) 1920-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð îëàí ìÿòáóàò: “ßêèí÷è” ãÿçåòè,“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû; 2) ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ äÿðú îëóíìóøãÿçåòëÿð; æóðíàëëàð: “Àçÿðáàéúàí” (“Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò”), “Àçÿðáàéúàí ìÿê-òÿáè”, “Àçÿðáàéúàí ãàäûíû”, “Êèðïè” âÿ ñ.

5. Äèýÿð ìÿõÿçëÿð: 1) îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûë-ìûø îðèæèíàë, éàõóä òÿðúöìÿ åäèëìèø äÿðñëèêëÿð; 2) Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäå-ìèéàñû Ì.Ôöçóëè àäûíà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà ñàõëàíûëàí êèòàáëàð, ìÿúìóÿëÿð,ãÿçåòëÿð, ìÿêòóáëàð, ñÿíÿäëÿð âÿ ñ.; 3) Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèíÿ àèäìàòåðèàëëàð (ÿëéàçìàëàðû); 4) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø ùÿð úöð åëìè-êöòëÿâèêèòàáëàð; 5) ìåìóàð ÿäÿáèééàòû (õàòèðÿëÿð) âÿ ñ.

21

ËÖÜßÒÄß ÝÅÄßÍ ÈÕÒÈÑÀÐËÀÐ

22

“Àç. êÿíä òÿñ.” – “Àçÿðáàéúàí êÿíä òÿñÿð-ðöôàòû” (æóðí.)“Àç. ãàä.” – “Àçÿðáàéúàí ãàäûíû” (æóðí.)“Àç. ìÿêò.” – “Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè” (æóðí.)“Àçÿðá.” – “Àçÿðáàéúàí” (æóðí.)“Ì. Í. ëÿòèô.” – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí ëÿòèôÿëÿð蔓Ìîë. Íÿñð.” – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” (ìÿúì.) Àòà. ñþçö – Àòàëàð ñþçö àãð. – àãðîíîìèéààëì. – àëìàíúààíàò. – àíàòîìèéà àíòð. – àíòðîïîëîýèéààðõåîë. – àðõåîëîýèéààðõèò. – àðõèòåêòóðà àñòð. – àñòðîíîìèéà àâ. – àâèàñèéàáàüë. – áàüëàéûúû áàêò. – áàêòåðèîëîýèéàáàéò. – áàéòàðëûã áèîë. – áèîëîýèéà áîò. – áîòàíèêàúûüàò. – úûüàòàéúàúîüð. – úîüðàôèéà ÷èí. – ÷èíúÿä.é. – äÿìèðéîë òåðìèíè äàí. – äàíûøûã äèëèíäÿäÿôò. – äÿôòÿðõàíà òåðìèíè äÿíèç. – äÿíèç÷èëèê äèë÷. – äèë÷èëèê äèí. – äèíè äèïë. – äèïëîìàòèéà åëåêòð. – åëåêòðîòåõíèêà åòíîãð. – åòíîãðàôèéàÿúç. – ÿúçà÷ûëûã ÿä. – ÿäàòÿäÿá. – ÿäÿáèééàòøöíàñëûãÿð. – ÿðÿáúÿÿâÿç. – ÿâÿçëèê ô.áàü. – ôåëè áàüëàìàô.èñ. – ôåëè èñèìô.ñèô. – ôåëè ñèôÿòô. – ôåèëôàðñ. – ôàðñúà

ôÿëñ. – ôÿëñÿôÿôèç. – ôèçèêàôèçèîë. – ôèçèîëîýèéàôîëê. – ôîëêëîðôîò. – ôîòîãðàôèéàôð. – ôðàíñûçúà ýåîä. – ýåîäåçèéà ýåîë. – ýåîëîýèéà ùÿðá. – ùÿðáè òåðìèíùîëë. – ùîëëàíäúàùöã. – ùöãóãøöíàñëûã[õàð.] – õàðèúè ñþçõÿá. – õÿáÿðõöñ. – õöñóñè òåðìèíõöñ. èñ. – õöñóñè èñèìèúá. – èúáàð íþâèäì. – èäìàíèãòèñ. – èãòèñàäèèíúÿñ. – èíúÿñÿíÿò èíý. – èíýèëèñúÿèñ. – èñèì èñï. – èñïàíúàèñòåù. – èñòåùçà èëÿèòàë. – èòàëéàíúà ê.ò. – êÿíä òÿñÿððöôàòû êè÷. – êè÷èëòìÿ èñèìêèí. – êèíàéÿ èëÿêèò. – êèòàá äèëèíäÿ èøëÿíÿí ñþçêëàñ. – êëàññèê ÿäÿáèééàòäà èøëÿíÿí ñþç, èôàäÿêþùí. – êþùíÿëìèø ñþç ãàðø. – ãàðøûëûãëû ôåèëãàéûä. – ãàéûäûø ôåèëãàçàõ. – ãàçàõúà ãÿä. – ãÿäèì ñþç ãîø. – ãîøìà ëàò. – ëàòûíúà ìàú. – ìàúàðúà ìàë. – ìàëèééÿ èøè ìàëàé. – ìàëàéúà ìåõ. – ìåõàíèêà ìåòåîð. – ìåòåîðîëîýèéà ìÿú. – ìÿúàçè ìÿíàäà ìÿúù. – ìÿúùóë ôåèë

23

ìÿä. – ìÿäÿí èøëÿðè ìÿù. – ìÿùÿëëè ñþç ìÿñ. – ìÿñÿëÿí ìÿòá. – ìÿòáÿÿ÷èëèê ìèô. – ìèôîëîýèéàìèêðîá. – ìèêðîáèîëîýèéà ìèãä. ñ. – ìèãäàð ñàéû ìèíåð. – ìèíåðàëîýèéà ìîíã. – ìîíãîëúà ìóñ. – ìóñèãèìöúÿð. – ìöúÿððÿä ôîðìà ìöù. – ìöùàñèáàò ìöã. äÿð. – ìöãàéèñÿ äÿðÿúÿñè íèôð. – íèôðÿò ôîðìàñûîõø. – îõøàìàîïò. – îïòèêà þçá. – þçáÿêúÿïàëåîí. – ïàëåîíòîëîýèéà ïîë. – ïîëéàêúàïîëèã. – ïîëèãðàôèéàïñèõ. – ïñèõîëîýèéàðÿñ. – ðÿñìè äèëäÿ èøëÿíÿí ñþç ðÿññ. – ðÿññàìëûã ðèéàç. – ðèéàçèééàò ðóñ. – ðóñúàñàíñêð. – ñàíñêðèòúÿ ñÿí. – ñÿíÿòøöíàñëûã

ñèô. – ñèôÿò ñûðà ñ. – ñûðà ñàéû ñêàíä. – Ñêàíäèíàâèéà äèëëÿðè ñòàò. – ñòàòèñòèêà øàùì. – øàùìàòøàèð. – øàèðàíÿ ñþçòàð. – òàðèõ òåðìèíè òàò. – òàòàðúà òåõ. – òåõíèêà òÿãë. – òÿãëèäè ñþçëÿðòÿíò. – òÿíòÿíÿëè ñþç òèá. – òèááè òåðìèí òèú. – òèúàðÿò òåðìèíè ò-ëè. – òÿñèðëè ôåèëòîõóú. – òîõóúóëóã òîï. – òîïëó èñèì ò-ñèç. – òÿñèðñèç ôåèë òöðê. – Òöðêèéÿ òöðêúÿñèóêð. – óêðàéíàúàóø. – óøàã äèëèíÿ ìÿõñóñ ñþçöñò. – öñòöíëöê äÿðÿúÿñèâóëã. – âóëãàð (ãàáà ñþç)éÿù. – éÿùóäèúÿéóí. – éóíàíúàçàð. – çàðàôàòëà(ç.) – çÿðôçîîë. – çîîëîýèéà

ßÑßÐËßÐÈÍÄßÍ ÑÈÒÀÒËÀÐ ÝßÒÈÐÈËÌÈØßÑÀÑ ÌÖßËËÈÔËßÐÈÍ ÑÈÉÀÙÛÑÛ

(ßëèôáà ñûðàñû èëÿ)

24

À.ÁàêûõàíîâÀ.ÄèâàíáÿéîüëóÀ.ÑÿùùÿòÀ.ØàèãÀøûã ÀááàñÀøûã ßëÿñýÿðÀøûã ÏÿðèÁ.ÒàëûáëûÁ.ÂàùàáçàäÿÚ.ÚàááàðëûÚ.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ×ÿìÿíçÿìèíëè (Éóñèô Âÿçèð)ß.Úàâàäß.Úÿìèë ß.ßáöëùÿñÿí (ßëÿêáÿðçàäÿ)ß.Ùàãâåðäèéåâß.Ãÿìêöñàðß.Ìÿììÿäõàíëûß.Íÿçìè ß.Ñàäûãß.Âàùèäß.Âÿëèéåâ Ô.Êþ÷ÿðëè ÔöçóëèÙ.ÚàâèäÙ.Ê.ÑàíûëûÙ.ÍÿçÿðëèÙ.ÑàðàáñêèÙ.Çÿðäàáè (Ìÿëèêîâ)Ùåéðàí õàíûìÙÿáèáèÕ.ÍàòÿâàíÕÿñòÿ ÃàñûìÕÿòàéèÈ.ßôÿíäèéåâÈ.ÌóñàáÿéîâÈ.ØûõëûÊèøâÿðèÃ.Çàêèð

Ãàíòÿìèð (Ãàôàð ßôÿíäèçàäÿ)ÃóðáàíèÌ.Àðèô (Äàäàøçàäÿ)Ì.Äèëáàçè Ì.ß.ÑàáèðÌ.Ô.ÀõóíäçàäÿÌ.ÙàäèÌ.ÙöñåéíÌ.Èáðàùèìîâ Ì.ÌþúöçÌ.Ìöøôèã Ì.Ï.ÂàãèôÌ.ÐàùèìÌ.Ðçàãóëóçàäÿ Ì.Ñ.ÎðäóáàäèÌ.ÑåéèäçàäÿÌ.Â.ÂèäàäèÌÿñèùèÌèð ÚÿëàëÍ.ÍÿðèìàíîâÍ.Ðÿôèáÿéëè Í.ÂÿçèðîâÍÿáàòèÍÿñèìèÎ.ÑàðûâÿëëèÐ.ßôÿíäèéåâÐ.ÐçàÑ.ß.ØèðâàíèÑ.Ì.ÃÿíèçàäÿÑ.ÐÿùèìîâÑ.ÐÿùìàíÑ.Ðöñòÿì Ñ.Ñ.ÀõóíäîâÑ.ÂóðüóíÑàðû ÀøûãÑ.ÙöñåéíÒ.Ø.ÑèìóðãÖ.Ùàúûáÿéîâ

ØßÐÒÈ ÈØÀÐßËßÐ

.. Ñèòàòëàðäà èõòèñàðû áèëäèðÿí èøàðÿ.

� Ìÿíà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíè èçàùäàí àéûðàí èøàðÿ.

// Ìÿíà èíúÿëèêëÿðèíè àéûðàí èøàðÿ.

◊◊ Ôðàçåîëîýèéàíû (èäèîìàòèê èôàäÿëÿðè) àéûðàí èøàðÿ.

– Ñèòàòëàðû òÿðòèá÷è ìèñàëëàðûíäàí àéûðàí èøàðÿ.

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßËÈÔÁÀÑÛ

25

A

à

Á

áå

Ú

úå

×

֌

Ä

äå

Å

å

ß

ÿ

Ô

ôå

Ý

ýå

Ü

üå

Ù

ùå

Õ

õå

Û

û

È

è

Æ

æå

Ê

êå, êà

Ã

ãå

Ë

åë

Ì

åì

Í

åí

Î

î

Þ

þ

Ï

ïå

Ð

åð

Ñ

ñå

Ø

øå

Ò

òå

Ó

ó

Ö

ö

Â

âå

É

éå

Ç

çå

ÀàÀ1 Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí áèðèíúè ùÿðôè.

Ùÿìèí “à” ñþâòö ìèëëÿòëÿðèí áÿçèñèíèí äèëèí-

äÿ ÷îõ èøëÿíèð, áÿçèñèíèí äèëèíäÿ àç èøëÿíèð.

Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.

À2 íèäà. 1. Ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ÷àüûðûø, õèòàá,

ìöðàúèÿò áèëäèðèð. À äîñòëàð! À áàøûíà äþíöì!

À áàëàì! – [Ìóðîâ:] À êèøè, ìÿí ñÿíè ö÷ ýåúÿ-

äèð àõòàðûðàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. À ãóøëàðûì,

ýåòìÿéèí; Ìÿíè ãÿìýèí åòìÿéèí! À.Ñÿùùÿò.

[Àüàáàúû:] Íÿ åëÿéèì, à Ìÿøÿäè Ïöñòÿ áàúû!

Êèøè ãîúàëûá éàâàø-éàâàø ÿëäÿí äöøöð.

Ù.Ñàðàáñêè. // Åéíè ìÿíàäà áÿçÿí úöìëÿíèí

îðòàñûíäà èøëÿíèð. Áàõñàíûç à, áåëè ÷þêìöø éà-

ìàúà; Ñèíÿñèíäÿ øÿí ãóçóëàð ñÿñëÿíèð. À.Øàèã.

// Áÿçÿí úöìëÿíèí àõûðûíäà òÿêèä áèëäèðÿí

ÿäàò êèìè èøëÿíèð. Àïàðñàí à! – [Èáðàùèì áÿé:]

À êèøè, ÷ÿêèë êÿíàðà, ýþðöì à! ß.Ùàãâåðäèéåâ.

2. Èíòîíàñèéàäàí àñûëû îëàðàã ìÿìíóíëóã,

ùèääÿò, èñòåùçà, íàðàçûëûã, òÿÿúúöá âÿ ñ. ùèññ-

ëÿðè èôàäÿ åäèð. À! Ñÿíÿ íÿ îëäó? À, íÿ ýþçÿë

øåéäèð! – [Àüà Ìÿðäàí:] À, áó äàáàíûêÿñèê

Ùåéäÿðãóëóíóí îüëó èìèø! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.

[Ðöáàáÿ:] À Áþéöêõàíûì, íèéÿ ýöëìÿëè ñþç

äàíûøûðñàí?! Ìèð Úÿëàë.

3. Ùÿéÿúàí, äÿùøÿò, ãîðõó, ïåøìàíëûã âÿ

ñ. ùèññëÿðè èôàäÿ åäÿí ñÿñ (óçàäûëàðàã õöñóñè

èíòîíàñèéà èëÿ âÿ áÿçÿí òÿêðàð øÿêëèíäÿ èø-

ëÿíèð). Ààà, ìÿí íÿ åòäèì! Ààà, áó íåúÿ

àäàìäûð! Ààà, íÿ áþéöê èëàíäûð! – Éåíÿ áèð

áàøãà õÿáÿð âàðìû? – Áèçèì ãîíøó Êÿðèì.

– À... À... À? Áÿëè, ùÿ, ùÿ. – Î íÿ ãàéûðûá, äå

ýþðöì. Ì.ß.Ñàáèð.

4. Áÿçÿí úöìëÿíèí àõûðûíäà âÿ éà ñþçäÿí

ñîíðà ýÿëÿðÿê, òÿÿúúöá áèëäèðèð, éàõóä äàíû-

øûëàí ñþçÿ äèããÿòè úÿëá åäÿðÿê, îíóí ùàã-

ãûíäà äöøöíäöðìÿê ö÷öí èøëÿíèð. Áó ïàëòîéà

éöç ìàíàò âåðìèøÿì; éöç ìàíàò à!

ÀÁ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. 1. Ñó. � Àáè-áÿãà –

á à õ àáè-ùÿéàò. Àáè-ùåéâàí(è) – á à õ àáè-

ùÿéàò. ßçèá ëÿëè ãàòûá àáè-ùåéâàíà; Ãÿíä

èëÿ éîüóðóá äèë-äîäàã ÷ÿêèá. Ã.Çàêèð. Àáè-

ùÿéàò – ùÿéàò ñóéó, äèðèëèê ñóéó (ÿôñàíÿëÿðÿ

ýþðÿ, ýóéà çöëìÿòäÿ áèð ÷åøìÿíèí ñóéó

îëóá, îíó è÷ÿíëÿð ùå÷ þëìÿçëÿðìèø). Êöëëè

Ãàðàáàüûí àáè-ùÿéàòû; Íÿðìö íàçèê áàéà-

òûäûð, áàéàòû. Ì.Â.Âèäàäè. Þëöìöìäöð ìÿíèì

îë ðóùè-ðÿâàíñûç áó ýåúÿ; Ýÿð è÷ÿì áàäåéè-

ýöëýöí éåðèíÿ àáè-ùÿéàò. Ñ.ß.Øèðâàíè. Àáè-

ùÿéàòûí áèð áåëÿ çàùèä êè, âÿñô åäÿð; Ëÿëè-

ëÿáèí éàíûíäà áèð ÿôñàíÿäèð ìÿíÿ. ß.Âàùèä.

Àáè-êþâñÿð – 1) äèíè ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ, ýóéà

úÿííÿòäÿ îëàí Êþâñÿð ÷àéûíûí äàäëû ñóéó.

Äöðëö áóëàã àáè-êþâñÿð ñóéóäóð; È÷ÿíäÿ

äàä âåðèð äÿùàíÿ, äàüëàð! Àøûã Õÿééàì. Ïÿñ

îíëàð [ìîëëàëàð] íÿ âàõòàäÿê úÿííÿò, àáè-

êþâñÿð âÿäÿñè èëÿ áÿäáÿõò èñëàì úàìààòûíûí

ãàíûíû ñîðàúàãëàð? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ;

2) äàíûøûãäà âÿ ÿäÿáèééàòäà ÷îõ âàõò øÿðàá

ùÿìèí ñóéà áÿíçÿäèëèð. [Ñöëåéìàí áÿé:]

Áÿù-áÿù, íÿ ýþçÿë ñóäóð! Õàëèñ àáè-

êþâñÿðäèð! ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ìèðçÿ Òóðàá:]

Ñàü îë, Ñÿôÿð àüà! Áó ëàï àáè-êþâñÿðäè.

Á.Òàëûáëû. Àáè-ëåéñàí – á à õ àáè-íèéñàí.

Àáè-íèéñàí – áàùàð éàüûøû, ÷îõ ýöúëö éàüûø.

ßìð îëóíäó, àáè-íèéñàí; Úàíñûçëàðà áÿõø

åäÿ úàí; Éåíÿ òàçÿëÿíäè äþâðàí; Íÿ ýþçÿë

ðóçèýàð îëäó. Ã.Çàêèð. Àáè-íèéñàí êèìè

ìÿú. – íèéñàí éàüûøû êèìè, ñåë êèìè, ÷îõ ýöúëö.

Áè÷àðÿ ÷èéíèíÿ ãîéóá áàøûíû; Àáè-íèéñàí

êèìè òþêöð éàøûíû. Ã.Çàêèð. Ùàúûíûí ãÿäèì

íþêÿðè Êÿðáÿëàéû Ãóëàìÿëè èðàíëû ãàïûíûí

àüçûíäà àéàã öñòöíäÿ ýþçëÿðèíèí éàøûíû àáè-

íèéñàí êèìè àü ñàããàëûíäàí àõûäûðäû.

ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àáè-çÿìçÿì (Çÿìçÿì –

Ìÿêêÿäÿ îëàí âÿ ñóéó ìöñÿëìàíëàð òÿðÿ-

ôèíäÿí ìöãÿääÿñ ñàéûëàí ãóéóíóí àäûäûð) –

êëàññèê ïîåçèéàäà øÿðàá ìÿíàñûíäà èøëÿí-

ìèøäèð. Àáè-çèíäÿýàíè – á à õ àáè-ùÿéàò.

2. ìÿú. Ýþç éàøû. Áó ñÿìàâè ýþçö éàüäûð-

ìàäà àá. Ì.Ùàäè.

ÀÁÀ1 èñ. [ÿð.] êþùí. Ìöñÿëìàí ðóùàíè-

ëÿðèíèí âÿ ìþìèí àäàìëàðûí öñòäÿí ýåé-

äèêëÿðè ãîëñóç âÿ éà ýþäÿêãîëëó, éàõàñû à÷ûã

óçóí êèøè ïàëòàðû (ÿñëèíäÿ ÿðÿá ìèëëè ïàëòà-

ðûäûð). Êèøè ÷ûõàðäû êè, àüàéà éöçëöêëÿð áÿõø

åäÿðäè; àòëàð, èíÿêëÿð âÿä åäÿðäèëÿð; èïÿê

àáàëàð, õÿç úöááÿëÿð âåðèëÿðäè. ×ÿìÿíçÿ-

ìèíëè. ×îõ âÿäÿ îëóðäó êè, ùÿôòÿíèí èêè þòÿð,

ö÷öíúö ýöíö Ìîëëà Ðÿúÿáè êö÷ÿ èëÿ ãàéÿò

ãÿìýèí âÿ àéàãëàðû àáàñûíûí ÿòÿéèíÿ

äîëàøà-äîëàøà ýåäÿí ýþðÿðñÿí... Á.Òàëûáëû.

Ìîëëà íàçèê, àü àáàñûíû ÷èéèíëÿðèíäÿ îéíà-

äàðàã: – Áóíà ùå÷ øÿêê-øöáùÿ îëà áèëìÿç,

– äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.

26

À ÀÁÀ

ÀÁÀ2 èñ. ìÿù. 1. Àòà.

2. Áþéöê áàúû (ùþðìÿò ö÷öí áþéöê ãàäûíà

äà äåéèëèð).

ÁÁÀ èñ. [ÿð. “ÿá” ñþç. úÿìè] Àòàëàð, àòà-áàáà. � Àáàâö ÿúäàä – àòà-áàáàëàð, ÿúäàä,

íÿñèë, áàáàëàð. Ìÿðùóì Ìèðçÿ Úÿìàë þç òàðè-

õèíäÿ Ïÿíàù ßëè õàíûí àáàâö ÿúäàäû øÿíèíäÿ

áåëÿ éàçûð.. Ô.Êþ÷ÿðëè.

ÀÁÀÄ ñèô. [ôàðñ.] 1. Ìöíòÿçÿì âÿ ÷îõëó

òèêèíòèñè, éàøàéûø ö÷öí ùÿð úöð øÿðàèòè îëàí;

øåí. Àáàä øÿùÿð. Àáàä êÿíä. – Ñþéëÿäèéèìèç

äþâðäÿ È÷ÿðèøÿùÿð àáàä äåéèëäè. H.Ñàðàáñêè.

Àáàä, ýþçÿë øÿùÿðèìèç ñöëùöí áþéöê äàñòà-

íûäûð. Í.Ðÿôèáÿéëè. // Öìóìèééÿòëÿ, éàõøû,

ìöíòÿçÿì, ñÿëèãÿëè, ìÿäÿíè, éàõóä éàõøû

òÿúùèç âÿ òÿìèí îëóíìóø, éàõøû âÿçèééÿòäÿ

îëàí. � Àáàä åäèëìÿê – á à õ àáàäëàøäû-

ðûëìàã. Àáàä åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ

àáàäëàøäûðìàã. Çÿùìÿò ãîéìàã, êÿíäëÿðè-

ìèçè àáàä åòìÿê, éàøàéûøûìûçû éàõøûëàøäûð-

ìàã þç ÿëèìèçäÿäèð. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Øàèð:] Áèç

áó äöíéàéà õàðàáàëûãëàðû àáàä åòìÿéÿ

ýÿëìèøèê. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Àáàä îëìàã –

á à õ àáàäëàøìàã. Áóíëàð ùÿðÿ þç ìÿùÿëëÿ-

ñèíèí àáàä îëìàüûíà úèää-úÿùä åòìèøëÿð.

Í.Íÿðèìàíîâ. Òÿíèìäÿ ãàëìàéûá áèð õàëè

éåð ãÿìçÿí õÿäÿíýèíäÿí; Îëóð àáàä ùÿð

ìöëêöí êè, àäèë îëñà ñóëòàíû. Ã.Çàêèð. Àáàä

îëñóí! Åâèí àáàä îëñóí! – òÿøÿêêöð, ðàçû-

ëûã, ìÿìíóíèééÿò, òÿãäèð áèëäèðÿí èôàäÿäèð.

Åòäè áèð úàì èëÿ òÿìèð äèëè-âèðàíû; Ìåéôöðóøóí

ýþðÿéèì õàíÿñè àáàä îëñóí! Ñ.ß.Øèðâàíè.

[Ãîúà:] ×þðÿê âåðäèí, éåäèì, åâèí àáàä

îëñóí! ß.Ùàãâåðäèéåâ.

2. ìÿú. êëàñ. Øÿí, øàä. Äàüûëäû ãöññÿäÿí

àáàä ýþðäöéöí êþíëöì. Ùåéðàí õàíûì.

...àáàä [ôàðñ.] Õöñóñè èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã

øÿùÿð, êÿíä, éåð àäëàðû äöçÿëäèëèð; ìÿñ.:

Úÿëèëàáàä, Ñàáèðàáàä âÿ ñ.

ÀÁÀÄÀÍ á à õ àáàä. Àáàäàí êÿíä òöñòö-

ñöíäÿí áÿëëè îëóð. (Àòà. ñþçö). � Åâèí àáà-

äàí – á à õ åâ.

ÀÁÀÄÀÍËÀÍÌÀÃ á à õ àáàäàíëàøìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Àáàäàíëàøäûðûë-

ìàã”äàí ô.èñ.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ àáàäëàø-

äûðûëìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÌÀ “Àáàäàíëàøäûð-

ìàã”äàí ô.èñ.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÄÛÐÌÀÃ á à õ àáàäëàøäûð-

ìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÌÀ “Àáàäàíëàøìàã”äàí

ô.èñ.

ÀÁÀÄÀÍËÀØÌÀÃ á à õ àáàäëàøìàã.

ÀÁÀÄÀÍËÛÃ èñ. 1. Á à õ àáàäëûã. Ùÿðÿ

áèð ÿë ãîéñà àáàäàíëûüà; Êÿíäèìèç áþéöéöá

áèð øÿùÿð îëàð. Ñ.Âóðüóí. [Êÿíäëèëÿð] áèð

éåðäÿ èøëÿñèíëÿð; .. ùþêóìÿò áó èøÿ êþìÿê äÿ

åäèð, ïóë äà áóðàõûð, ìàøûí äà âåðèð,

àáàäàíëûã ö÷öí ëàçûìè øåéëÿð äÿ áóðàõûð.

Ò.Ø.Ñèìóðã.

2. Êÿíä, øÿùÿð, éàøàéûø éåðè, ìÿñêÿí.

[Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë:] Ìÿýÿð ìÿí þç èõòè-

éàðûìëà áåëÿ àáàäàíëûãäàí õàðèú, õÿëâÿò

ýóøÿéÿ þçöìö ÷ÿêìèøÿì? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.

� Àáàäàíëûã ñàëìàã – ìÿñêÿí ñàëìàã,

éóðä ñàëìàã. Áàêûíûí Ìÿùÿììÿäëè êÿí-

äèíäÿí êþ÷ÿðèëÿð ýÿë�