УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ ...eccfp.edu.mk/files/PostgraduateUpload/doktorska.pdf · 2014. 5. 15. · УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ

УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“

ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП

АНАЛИЗА, МЕРЕЊЕ И УПРАВУВАЊЕ

НА БАНКАРСКИТЕ РИЗИЦИ

-Докторски труд-

Кандидат, Ментор,

м-р Снежана Кузманоска Проф. Д-р. Димко Кокароски

Прилеп,

2014 година

Анализа, мерење и управување на банкарските ризици

2

Содржина:

Voved .......................................................................................................................................... 5 I ДЕЛ Analiza na izloènosta na bankite na rizici .................................................... 11 1.1. Karakteristiki i specifi~nosti na rizikot............................................................ 11 1.2. Promeni vo opkruùvaweto na bankite ...................................................................... 15 1.3. Analiza na izloènosta na bankite na rizici ........................................................... 19

1.3.1. Krediten rizik ....................................................................................................... 19 1.3.2. Rizik na likvidnost .............................................................................................. 21 1.3.3. Rizik na kamatni stapki ....................................................................................... 24 1.3.4. Pazaren rizik .......................................................................................................... 27 1.3.5. Rizik na devizniot kurs ........................................................................................ 29 1.3.6. Rizik na solventnost ............................................................................................. 30 1.3.7. Operativen rizik ................................................................................................... 31 1.3.8. Rizik na zemjata ...................................................................................................... 33 1.3.9. Strategiski rizik .................................................................................................. 36 1.3.10. Reputaciski rizik ............................................................................................... 36

1.4. Zna~ewe, organizacija i cel na upravuvaweto na rizi~nata izloènost ............ 37 Del 2 U~esnici vo procesot na menaxirawe so rizicite vo bankite ........................... 43 2.1. Koorporativno upravuvawe ............................................................................................ 43 2.2. Klu~ni u~esnici vo procesot na upravuvawe so rizicite ........................................ 45 2.3. Operativno upravuvawe na bankarskite rizici ........................................................ 64 2.4. Organizacija na Sektorot za upravuvawe so rizicite .............................................. 72 2.5. Interni sistemi za kontrola na rizikot na bankite ................................................ 73 2.6. Supervizorski nadzor na bankarskite rizici ............................................................ 76 Del 3. Proces na upravuvawe so kreditniot rizik ........................................................... 80 3.1. Komponenti na kreditniot rizik .................................................................................. 80

3.1.1. Proces na upravuvawe na kreditniot rizik ..................................................... 81 3.1.2. Definirawe na limiti za kreditna izloènost na upravuvawe na

kreditniot rizik ...................................................................................................

85

3.1.3. Interni modeli za ocenka na kreditniot rizik - IRB pristap ................... 87 3.2. Kvantitativno merewe na kreditniot rizik .............................................................. 89

3.2.1. Identifikacija na indikatorite na rizik ...................................................... 95 3.2.2. Merewe na zagubite posledica na kreditniot rizik ...................................... 98


3

3.2.3. Kalibracija na identifikatorite na kreditniot rizik .............................. 98 3.2.4. Kvantificirawe na identifikatorite na kreditniot rizik ..................... 100

3.3. Politika za upravuvawe na kreditniot rizik ........................................................... 104 3.4. Presmetuvawe na potrebniot kapital za kreditiot rizik soglasno Bazel II ...... 110 Del 4. Upravuvawe so pazarnite rizici i [pekulativnata trgovija ........................... 114 4.1. Vidovi i karakteristiki na pazarniot rizik ............................................................. 114 4.2.Politika na upravuvawe so portfolioto za za[tia od pazarniot rizik ............ 118 4.3. Modeli za merewe na pazarniot rizik ........................................................................ 122

4.3.1. Gap modeli za povtorno utvrduvawe na cenata (kamatnata stapka) ............ 123 4.3.2. Profitirawe pri rizik (EAR) ............................................................................ 125 4.3.3. Vrednost pod rizik (Value at Risk) ......................................................................... 126

4.4. Presmetuvawe na potrebniot kapital za za[tita od pazarniot rizik ................. 133 4.5. Stres testovi ..................................................................................................................... 135 4.6. Devizen rizik .................................................................................................................... 138

4.6.1. Klasifikacija na deviznata izlo`enost ......................................................... 142 4.6.2. Politika na upravuvawe so devizniot rizik .................................................... 145

Del 5. Politika na upravuvawe so rizikot na kamatni stapki ..................................... 153 5.1. Izvori i efekti na kamaten rizik ................................................................................ 153 5.2. Principi za upravuvawe so rizkot na kamatni stapki ............................................. 156 5.3. Odgovornost za upravuvawe na rizikot na kamatni stapki ...................................... 159 5.4. Merewe na rizikot na kamatnite stapki ..................................................................... 161 5.5. Metodologii za merewe na rizikot na kamatni stapki ............................................. 163

5.5.1. Gep analiza ............................................................................................................... 163 5.5.2. Duraciona analiza ................................................................................................. 164 5.5.3. Konveksnost ............................................................................................................. 166 5.5.4. Monte karlo simulacija ........................................................................................ 169 5.5.5. Simulaciona analiza ............................................................................................. 170

5.6. Kontrola i monitoring na rizikot na kamatni stapki ............................................. 172 Del 6. Upravuvawe so rizikot na likvidnost .................................................................... 176 6.1. Likvidnosta zna~aen faktor za delovna uspe[nost na bankite ............................. 176

6.1.1. Izvori na problemite so likvidnost ............................................................... 177 6.2. Politika na upravuvawe na rizikot na likvidnost .................................................. 180 6.3. Principi za upravuvawe so likvidnosta soglasno Bazeskite na~ela ................... 183 6.4. Tehniki i metodi za merewe i kontrola na rizikot na likvidnost ....................... 187


4

6.4.1. Analiza na gapovite na likvodnost .................................................................... 188 6.4.2. Indikatori na likvidnost ................................................................................... 192 6.4.3. Indeks na likvidnost ............................................................................................ 193 6.4.4. Likvidnost pod rizik (LaR) ................................................................................... 194 6.4.5. Gotovinski tek pod rizik (CaR) ............................................................................ 194

6.5. Predviduvawe i analiza na potencijalnite rizi~ni scenarija .............................. 196 Del 7. Upravuvawe so operativniot rizik ........................................................................ 199 7.1. Kategorizacija na pri~inite, rizikot, poslеdicite i okolnostite koi

doveduvaat do zaguba .........................................................................................................

199

7.2. Tipologija na operativniot rizik ................................................................................ 203 7.3. Strategija, politika i proceduri za upravuvawe so operativniot rizik ............ 205 7.4. Tehniki i metodologii za upravuvawe so operativniot rizik ............................... 209

7.4.1. Metodologija na samoocenuvawe na rizikot i kontrola (RCSA)................. 210 7.4.2. Metodologija na klu~nite pokazateli na rizikot .......................................... 213 7.4.3. Pribrawe na podatoci za nastanatite rizici ................................................ 215 7.4.4. Planirawe na aktivnosti ..................................................................................... 216

7.5. Monitoring, kontrola i namaluvawe na posledicite od operativniot rizik .... 217 7.6. Kvantificirawe na operativniot rizik .................................................................... 219

7.6.1. Statisti~ki model ................................................................................................. 220 7.6.2. Monte Karlo metod ................................................................................................ 221 7.6.3. Metod na neto sega[na vrednsot ......................................................................... 222

7.7. Utvrduvawe na potrebniot kapita za operativniot rizik ...................................... 222 Del 8. Kako bankite vo Republika Makedonija upravuvaat so riziciте .................... 228 8.1. Bankarskite rizici i odgovornosta na zakonodavnite i superviziskata vlast 228 8.2. Odnos pome\u analizata na rizicite i kontrola na bankite ................................... 229

8.2.1. Postapka na kontrola i monitoring na bankite od strana na Narodna Banka na Makedonija ............................................................................................. 231

8.2.2 Konsolidirana kontrola ............................................................................... 233 8.2.3. Vrskata me\u vnatre[nata i nadvore[nata revizija i kontrolata ............ 236

8.3. Kapitaliziranost i adekvatnosta na kapitalot na bankite vo R Makedonija ..... 237 8.4. Kvalitet na kreditnite portfolija na makedonskite banki .............................. 241 8.5. Profitabilnosta na bankarskiot sistem vo R Makedonija ..................................... 246 8.7. Nova spogodba za katipal Bazel III i mo`nostite za implementacija vo

Republika Makedonija ....................................................................................................

250


5

Заклучни согледувања ........................................................................................................

Koristena literatura ............................................................................................................ 258

269


6

Вовед

Банкарските институции се најстари, најзначајни и доминантни учесници на

финансискиот пазар. Во современи услови на стопанисување банките управуваат со

економските процеси и директно учествуваат во изнаоѓање на оптимални решенија за

акумулација и употреба на капиталот. Во своето работење тие се соочуваат со сé повеќе

видови ризици кои се манифестираат во различни појавни облици. Ова е резултат на тоа што

банките покрај својата основна дејност станале финасиски холдинг комапнии, т.с.

универзални банки кои своето работење го реазлизираат преку кредитното, инвестициското и

трговското портфолио, и тоа на сите сегменти од глобалниот финасиски пазар.

Голем број од ризиците не може да се кванитфицира односно да се изрази во

апсолутна вредност, а банките стануваат свесни за нив дури тогаш кога ќе се обелоденат

загубите и кога нејзината репутација е веќе нарушена. Поради ова, тие се принудени навреме

да ја препознаат изложеноста на ризиците и со нив ефективно и ефикасно да управуваат – да

ги идентификуваат, проценат, анализираат, измерат, надледуваат, контролираат и

минимизираат.

Во последните години значајно се променети услови на окружувањето во кое банките

функционираат (во поглед на конкуренцијата, производите, регулативата, либерализацијата и

друго) и фактот дека банките работат во изострени конкурентски услови во постојана трка за

раст и создавање на дополнителна вредност за своите акционери, проблематиката на

управувањето на ризици сé повеќе го свртува вниманието на голем број субјекти. Сите

деловни субјекти, сопствениците на трансакциските сметки, државата, локалните и

меѓународните регулатори и финасиските инситуции настојуваат да управуваат со ризиците

на кои се изложени во зависност од тоа дали е во прашање личен, корпоративен или интерес

на пошироката заедница.

Управувањето на ризиците и нивната перманентна контрола претставува интегрален

дел на банкарските обврски за да обезбедат квалитетни и континурирани приноси за своите

акционери. Обезбедувањето на профит за акционерите во секоја банка зависи од

воспоставувањето на оптимален однос помеѓу ризикот и приносот, како во дневните

трансакции и делување, така и на ниво на стратешкото управување на банкарските биланси и

нејзиниот капитал. Затоа за секоја банка е од суштинско значење на ниво на стратешкиот

менаџмент, тргнувајќи од фундаменталниот став кон ризиците и нивното ефективно

управување, да ја дефинира деловната цел - остварување позитивни финансиски резултати.


7

Основна цел на банкарските институции е да го идентификуваат ризикот, да го

квантифицираат и да го материјализираат преку премијата за ризик (спред) за можарт да го

вкалкулираат во цената на своите производи или да го продадат тој ризик, односно да

тргуваат со нив на некој од сегментите на пазарот на финасиски деривати. Во суштина

банките продавајќи ги банкарски производи (од типот на кредити или депозити) всушност

тргуваат (ги купува или продава) со ризиците кои се наоѓаат во структурата на тие прозиводи.

Светски познатите банки за да бидат што поефикасни при управуавњето на своите

ризични портфолија развиле т.н. интерни методи за мерење и пресметување на ризиците

прилагодени на перфомансите на банката, ослободувајќи еден дел од капиталот во функција

на подршка на одредени деловни линии и создавање на економски капитал на банката.

Имајќи ги предвид претходните укажувања за значењето на банкарските ризици и

потребите од нивното менаџирање, предмет на истражување во овој труд е фокусиран на

најсовремените квантитативни методи за мерење на ризиците како што се: вредност под

ризик (Value at Risk), профитирање при ризик (EAR), Геп анализа, дурациона анализа, Монте

карло симулација, симулациона анализа, ликвидност под ризик(LaR), дефинирање на рамката

за нивно управување, со посебен акцент на усогласување на управувањето на ризици со кои

се соочуваат нашите банки со актуелната меѓународна регулатива која со помош на

стандардите на Базел II, Базел III и директивите на Европската унија се преточени во

најсовремена рамка за нивно управување.

При опсервација на овие проблеми, а имајќи ја притоа предвид нивната комплексност

и зависност од многу други фактори, истражувањето ќе се реализира во осум делови што,

заедно со воведниот дел и заклучните согледување, ја претставуваат истражувачката целина.

Во првиот дел Анализа на изложеноста на банките на ризиците акцент е ставен

на суштината на ризикот, неговите каратктеристики и специфичности. Во секојдневното

работење банкарските институции се соочуваат со бројни препреки и ризици. Банкарското

работење е тесно поврзано со голем број финансиски и нефинансиски ризици кои влијаат

на профитабилноста односно солвентноста на банките. Во овој дел ќе бидат анализирани:

кредитниот ризик, ризик на каматни стапки, пазарниот ризик, ризикот на девизниот курс,

ризикот на солвентност, оперативниот ризик, ризикот на земјата, стратегискиот ризик и

репутацискиот ризик. Поради значењето коишто го имаат ризиците за банкарските

институции ќе биде елабориран начинот на управување со ризиците, организацијата при

управување, како и стратегијата и мисијата за управување со нив.

За управувањето на ризиците во банките се заинтересирани менаџерите, акционерите,


8

вработените, клиентите, државата и меѓународните регулатори. Токму затоа во вториот дел

од дисертацијата Учесници во процесот на менаџирање со ризиците во банките акцентот

е ставен на лицата и органите кои директно се вклучени во процесот на управување на

ризиците. Во овој дел ќе бидат обработени законската рамка за управување со ризиците,

начелата за корпоративното управување, оперативното управување и ингеренциите и

обврските на надзорниот и управниот одбор и секторот за управување со ризиците, интерни

системи за контрола и важноста на супервизорскиот назор врз ризикот.

Во третиот дел од трудот со наслов Процес на управување со кредитниот ризик

ќе биде елабориран најстариот и најважниот ризик во банкарскотко работење – кредитниот

ризик и неговите компоненти. Во овој дел посебно е истакната важноста од воспоставување

на доследен процесот на управување со кредитниот ризик кој се состои од повеќе фази

почнувајќи од одобрување на кредити, дефинирање на лимити за кредитна изложеност и

развивање на сет до методологија за утврдување на интерни кредитни рејтинзи. Мерењето на

кредитниот ризик е најсложена фаза во процесот на неговото управување. Кај

квантитативното мерење на ризикот е објаснета иднетификацијата на идентикаторите

(драјверите) на ризикот, за да се премине на мерење на загубите кои имаат своја комплесност

и специфичност која произлегува од дефиницијата на дифолтот, временскиот хоризонт во кој

тие се мерат и конечно утврдување дали тие спаѓаат во очекувани или неочекувани загуби.

Бидејќи кредитниот ризик не може да биде директно измерен, затоа неговото мерење се

спрведува на индиректен начин преку мерење, контрола и управување на индикаторите на

кредитниот ризик и тоа: ризичната изложеност (EAD), веројатност дека обврските нема да

бидат платени (PD), загубите при дадено ниво на ненаплатени обврски (LGD) и рокот на

достасувањето. Основата за здраво управување на кредитниот ризик се состои во

дефинирање на јасни и прецизни правила кои неминовно треба да се почитуваат и да се

постапува според нив при извршувањето на кредитната активност. Овие правила се

преточени во политката за управување со кредитниот ризик, политика за ограничување или

намалување на кредитниот ризик и политика на резервирање. Во последниот од овој дел од

трудот ќе биде извршено пресметување на потребниот капитал за кредитиот ризик согласно

Базел II избирајќи еден од трите пристапи - стандардизиран, основен или напреден пристап

за пресметување на потребниот капитал за кредитниот ризик.

Предмет на истражување во четвртиот дел од трудот со наслов Управување со

пазарните ризици и шпекулативната трговија е пазарниот односно ценовниот ризик,

неговите карактеристики и потенцирање на можните негативни ефекти врз финасискиот


9

резлутат и капиталот како резлутат на промена на цената на хартиите од вредност, девизниот

курс и др. Природата на пазарниот ризик бара континуирано внимание и негова перманентна

контрола од страна на највисокото раководство. Поради ова, политиката на управување на

пазарниот ризик бара прецизно воспоставување на конкретни процедури и политика за да се

заштити капиталот на банката од овие ризици. За квантифицирањето на пазарниот ризик се

имплементирани нови модели и тоа: гап моделот, моделот на профитирање при ризикот

(EAR) и VaR моделот или вредност под ризик. За да се осигуваат банките дека имаат доволно

капитал за да ги покријат евенатуалните потенцијалните загуби неопходно е да го вршат

пресметување на потребниот капитал за заштита од пазарниот ризик согласно стандарите на

Базел II. Поради ограничувањата на претходно наведените методи за мерење на пазарниот

ризик банките пристапуваат кон употреба на сценарио анализата и стрес тестовите.

Во ова подглавје е обработен и девизниот ризик преку идентификацијата на девизните

токови и позиции, презентирање на бројни техники и политики за негово ефективно

управување.

Во услови на перманентните промени во конкурентското окружување на банките и

понудата на нови банкарски производи и услуги, нагласена е потребата од управување на

каматниот ризик кој е предмет на обработка во петтиот дел од дисертацијата - Политика

на управување со ризикот на каматни стапки. Во овој дел се елаборирирани изворите на

ризикот на каматните стапки и неговите ефекти, како и петнаесетте најважни принципи за

менаџирање со него објавени од страна на Базелскиот комитет за супервизија. За адекватно

управување со ризикот на каматни стапки неопходно е воспоставување на ефикасен процес за

управување и поставување на соодветна организациска структура со прецизно дефинирани

одговорности и надлежности. Имено, овој процес треба да биде поткрепен и со

софистицирани техника за мерење на ризикот на каматни стапки како што се: геп анализата,

дурационата анализа, конвексноста, Монте Карло симулација и стрес тестирање.

Дефинирањето на лимитите и правилата за преземање на каматен ризик претставуват

средство за конторола и мониторинг на овој ризик.

Шесттиот дел од ова дисертавија Управување со ризикот на ликвидност е

посветен на способноста на банката да обезбеди средства за раст на активата и непречено

измирување на обврските кои достасуваат, без притоа да се изложува на неочекувани загуби.

Рочната неусогласеност меѓу изворите на средства и пласманите на банките, како и лошата

рочна структура на билансните позиции значајно влијаат на ликвидноста на банките. Заради

ова, политиката на управување со ликвидноста опфаќа низа ограничувања, процедури за


10

планирање на ликвидноста во различни ситуации, вклучувајќи ги и кризните ситуации,

стратегијата за управување со ликвидност и начини за финансирање. Бидејќи банките

претставуваат стожер на финсискиот систем, во овој дел е истакната улогата и значењето на

контролата на банките од страна на супервизорите кои на соодветен начин ја следат нивната

ликвидност. Успешноста на управување со ризикот на ликвидност на банките е детеримирана

од нивната способност за развивање на системи за негово мерење и контрола. Во овој

контекст, се обработени најчесто користените методи почнувајќи со анализа на гаповите на

ликводност, пресметување на индексот на ликвидност, LaR методот или ликвидноста под

ризик и CaR методот или готовински тек под ризик. Покрај користењето на претходно

наведените методи, анализата на можните сценарија и испитување на кризните ситуации

претставуваат област на кои банките треба непрекинато да работа со единствена цел -

успешно менаџирање на ризикот на ликвидност.

Во седмиот дел од дисертацијата со наслов Управување со оперативниот ризик

акцетот е ставен на оперативниот ризик, неговата типологија, анализа на причините за негово

појавување и категоризација на последиците од овој ризик. Овде ќе бидат обработени

стратегијата, политиката и процедурите за управуањето на оперативниот ризик. Целокупниот

пристап за управаување со овој ризик се темели на: самооценување на ризикот и контрола,

дефинирање на клучните показатели, прибирање на податоци за случувањата кои довеле до

загуби и планирање на идните активности. Во насока на избегнување или минимизирање на

загубите од оперативниот ризик е и мониторинг на ризикот и процедурите за

информирањето. Овде ќе бидат елаборирани и методологиите и алатките за пресметување на

потребниот капитал за оперативниот ризик согласно Базел II стандардите.

Осмиот дел од докторската дисертација ќе претставува апликативен приод кој се

однесува на банките во Република Македонија. Со ваквиот аналитички приод може да се

утврдат можностите и бариерите за имплементација на нови софистицирани методи и

техники за менаџирање со банкарските ризици. Во оваа смисла, комплексната анализа треба

да послужи како добра научна платформа за селектирање и рангирање на методологиите за

квантифицирање на ризиците и мерките за заштите или минимизирање на ризиците со кои се

соочуваат банките во нашата земја. Имплементацијата на најновата капитална спогодба ќе

овозможи подобро управување со банкарските ризици, дизајнирање на нови производи и

адекватно формирање на нивните цени, пазарна дисциплина и финансиска стабилност.

Во заклучните согледувања, врз основа на вкупното истражување ќе бидат

синтетизирани и нагласени најважните согледувања кои се однесуваат на управувањето со


11

ризиците во банкарските институции. Примарна цел на модениот менаџментот на ризикот е

стимулација на банките за примената и развој на интерните модели за управување со ризици

кое ќе овозможи издвојување на помали резерви на капитал за покривање на потенцијалните

загуби, подобра селекција на клиентите, поефикасно одредување на цените на банкарските

производи, оптимална алокација на капиталот, поголем принос, подобра пазарна позиција и

стекнување на значајна предност пред конкуренцијата.

При изработката на овој докторски труд се користени: методите на анализа и синтеза,

методот на дескрипција или тн. описниот метод, математичко – статистичките методи,

методот на индукција и дедукција, методот на апстракција и конкретизација, методот на

докажување, методот на компарација или тн. графичко прикажување на статистичките

податоци.


12

I ДЕЛ Анализа на изложеноста на банките на ризиците

1. Карактеристики и специфичности на ризикот

Во финансиската теорија ризикот се дефинира како девијација или отстапување од

очекуваните резултати кои настанале како резултат на варијации на финансиските

променливи. Според ова, за да постои ризикот во финаниското работење тој мора да биде: можен, да предизвика економска штета, да биде неизвесен и да биде случаен1. Всушност, ризикот претставува “опасност од загуба”.

Постојат многу различни дефиниции за ризикот, но она што е заедничко за сите нив е2:: неизвесноста и можните загуби во услови на неизвесност.

Банките во своето работење се изложени на широк спектар на ризици и истите можат

да се класифицираат на деловни и општи ризици. Ризиците над банките кои немаат дирекна контрола се нарекуваат општи ризици. Во

оваа група на ризици спаѓаат: стратегискиот ризик, државниот ризик, правниот ризик и други. Главна карактеристика на овие ризици е нивната непредвидливост и неможност банката адекватно да се заштити.

Во групата на деловни ризици спаѓаат оние ризици кои банките ги преземаат со цел да

остварат профит. Во оваа група на ризици се идентификуваат: финансискиот ризик, технолошкиот ризик, ризикот од успешно пласирање на производот, ризик на успешно маркетинг презентирање на производите и други. Преземањето на деловините ризици е основна на секое функционирање на банките и истите се неопходни за обезбедување на

просперитет. Природата на деловните ризици е таква што секогаш можат прецизно да се

класифицираат во одредена категорија, па така некои од овие видови на ризици се преклопуваат. Поради ова, коралационите врски помеѓу финансиските ризици значајно можат да ја променат вкупната слика за ризичната изложеност на банките. На пример, банките што се занимаваат со девизно работење се изложени на валутен ризик, но дополнително ќе бидат изложени и на ризикот на ликвидност и каматниот ризик ако има

отворени позиции или постои неусогласеност на рочната структура на тие позиции. Ризиците можат да се класифицираат на различни начини, но најчесто се поделени на:

1 Vaughan, E., Vaughan, T., “Osnovi osiguranja – Upravljanje rizicima”, Mate, Zagreb, 1995

2 Prof. d-r. Cvetinovic. M. Upravljanje rizicima u finansiskom poslovanje, Beograd, 2008


13

финансиски и нефинансиски ризици финансиските ризици се јавуваат во ситуации во

кои постои финансика неизвесност (парични загуби), додека нефинансиските ризици не предизвикуваат финансиски последици;

динамични и статички ризици – динамичките ризици настанувааат поради економски

промени (промена на нивото на каматните стапки), а на статичките ризици не влијаат промените во економијата туку промените во природата – опасности од природата, однесувањето на одредени индивидуи и др.;

фунадаментални и посебни ризици кои се однесуваат на последиците и причините за

евентуалните загуби. Фундаменталните ризици ги опфаќаат загубите коишто настанале како последица на економски, општествени, политички и природни појави и опфаќаат големи сегменти дури и цели популации. Посебни ризици предизвикуваат загуби кои настануваат како резултат на одговорноста на поединци, последиците од нив ги чувствува самиот поединец, а не цели групи;

чисти и шпекулативни ризици - кај шпекулативните ризици постои можност од загуба, но исто така и можност да се профитира. Чистите ризици ја опфаќа само можност за загуба. Во оваа категорија спаѓаат: личниот ризик (можност за загуба на приходите или имот кој настанува како резултат на губење на работната способност предвремена смрт, болест или неспособност за работа, невработеност), ризик на имотот од уништување или крадење, ризик од одговорност (ненамерна повредна на други лица или штета на туѓи имоти) и ризик поради грешка на други.

Во современата литература, се смета дека една од најприфатената класификација на ризиците е нивото групирање во четири основни категории 3 : финансиски, оперативни, деловни ризици и ризици на случувањата. Финансиските ризици истовремено опфаќаат два вида ризика: основни ризици - вклучувајќи ги ризикот на ликвидност, кредитниот и ризикот на солвентност - можат да резултираат со загуби ако соодветно не се управуваат и шпекулативните ризици кои се темелат на финансиска арбитража и можат да резултираат со

добивка или загуба, во зависност од тоа дали арбитражата е успешна или не. Основни шпекулативни ризици се: каматниот, девизниот и ценовниот или позицискиот ризик.

Оперативните ризици се поврзани со севкупната организација и функционирање на

интерните системи вклучувајќи ги информационите системи, синхронизираноста на банкарската политика и процедури, кражби и сл.

3 Crouhy. M., Galai, D., Mark, R., - Risk Management


14

Деловните ризици се поврзани со деловното опкружување на банките, вклучувајќи ги макроекономските и политичките фактори, правната легислатива, инфраструктурата на финасискиот систем и платниот промет.

Ризиците на случувањето ги вклучуваат сите типови надворешни ризици кои доколку

се материјализираат можат да го нарушат банкарското работење или да ја загрозат

финансиската стабилност и адекватноста на капиталот. Видовите ризик и степенот на ризичност на кои се изложува една банка се

детерминирани од големината на банката, сложеноста на деловните активности и обемот на работењето, но сепак банките најчесто се соочуваат со следниве видови ризици: кредитниот ризик, пазарниот ризик, ризикот на ликвидност, оперативниот ризик, стратешкиот и репутацискиот ризик.

Зошто банките ризикуваат? Преземањето на ризик е една од главните функции на

банката во современата економија. Ризикот сам по себе не значи ништо лошо. Ризикот пред

сé значи можност да се оствари профит. Ризикот е непосредно вклучен во сите банкарски

активност, без разлика дали тие се поврзани со позициите од активата или пасивата на

банката, пазарите каде што банките се појавуваат, методологијата, системот на контрола на

деловното работење.

Имено, сите финансиски институции својата деловна успешност ја мерат со задоволството на клиентите, задоволството на вработените и финансиските резултати (профитабилност), што значи ништо друго, туку раст на вредноста на банката, т.е. создавање на додатна вредност за акционерите. Финасискиот резултат, гледан низ призмата на профитабилноста, има значајна тежина и во суштина значи зголемување на вредноста на акционарскиот капитал на банката. Во современи деловна средина, која се каракатеризира со предизвици за успешно работење, за една банка да успее не е доволено само да има квалитетни производи и услуги или способни кадри, туку неопходно е формулирање на стратегија, која ќе биде фокусирана кон вредноста на банката, односно насочена кон управување со нејзиниот раст. За да опстои банката и да ја зголеми својата вредност мора да се развива, да го зголемува бројот на клиенти, да развива нови производи и услуги, да освојува нови пазари, да мобилизира повеќе средства и истите да ги пласира и да воведува нова технологија во работењето. Бидејќи, профитот може да се оствари само со преземање на одреден ризик, со управувањето на ризиците се овозможува менаџментот на банакта да одреди до кое ниво треба да се ризикува за да се оствари максимален профит.


15

Може да се заклучи дека основна задача на банката не е избегнувањето на ризикот, туку професионално управување на потенцијалните ризици. Токму затоа банките треба внимателно да ги идентификуваат и дефинираат различните видови ризици, истите да ги измерат и да имплементираат процес на управување на ризиците. Всушност, “risk” менаџментот или управувањето на ризиците претставува способност при донесување одлуки

во непредвидливи услови на работење. Управувањето на ризиците значи оптимализација на трошоците за управување на ризикот. Тоа не значи дека банките денес ги избираат исклучиво активностите кои содржат низок ризик, туку генерална цел на управувањето на ризиците е оптимализација на односот помеѓу ризикот и приносот. Професионалното управување со банкарските ризици значи дека преголемите и непоркиени ризици нема да ја доведат во

прашање солвентноста на банката, туку истите ќе остварат доволна стапка на принос на акционерскиот капитал прифаќајќи притоа одредено ниво на ризик. Изборот на вистинска техника на управување на ризиците во даден период може да го зголеми профитот на банката, да овозможи донесување на јасни одлуки за нивото на ризик, притоа намалувајќи ги трошоците за управување со ризици и остварување на значајна конкурентска предност.

Од ова може да се заклучи дека нема раст на банките и создавање на нова вредност за

акционерите без преземање ризик. Тоа води до профитабилноста на банката усогласена со регулаторниот и економскиот капитал. На овој начин предизвиците на финасиските институции се насочени кон создавање на интегрирана рамка за управување со ризиците и

капиталот. Основната потешкотија при управувањето на банките потекнува од разновидноста на

ризиците, па поради тоа идентификувањето и кванитифицирањето на ризиците стана една од најважните банкарски функции. Управувањето на ризиците се дефинира како идентификување на неизвесноста и управување со можностите и опасностите во деловните

банки. Поради ова, управувањето на ризиците претставува процес на воспоставување на контрола во банката заради минимизирање на можностите да се оствари загуба.

Без оглед на софистицираното мерење, банките често прават разлика помеѓу очекуваните и неочекуваните загуби. Очекувани загуби се оние кои банката со сигурност знае дека ќе се случат (на пример, очекувана стапка на неизвршени обврски од страна на должниците на кредитното портфолио или на прортфолио на кредитните картички). Неочекуваните загуби се поврзани со непредвидени случувања и во тој случај истите се

покриваат од сопствениот капитал. Начелно, постојат два начина за заштита од ризиците и тоа:


16

поставување на рестриктивни ограничувања при вложувањата со цел да се

минимизира износот на инвестиците со ризичен предзнак; и либерален пристап кој дозволува зголемување на ризичната изложеност, проследен

со системско мерење на ризикот на целото портфолио. Сумирајќи ги горенаведените факти, може да се заклучи дека без изложување на

портфолиото на ризик не е можно да се оствари адекватен принос. На патот на растот и развојот на банката стојат бројни пречки и ризици. Поради ова, може да се константира дека банкарското работење е поврзано со голем број ризици кои влијаат на профитабилноста

односно солвентноста на банката. Од друга страна, ризиците се виновни за создавање на економски или ризичен капитал за покривање на евентуални неочекивани загуби. За економскиот капитал пред сѐ се заинтересирани акционерите. Но, од друга страна, за здрав банкарски и целокупен финасиски систем се заинтересирани и регулаторите на национално

ниво. Поради огромното значење на ризиците и заштитата од нив истите заземаат посебно место и се актуелизиранои и во Базелската спогодба со дефинирање на т.н. регулаторен капитал.

1.2. Промени во опкружувањето на банките

Карактеристично е дека одделни видови ризици во поголема или помала мера се

појавуваат во одреди историски периоди како резултат на промените на пазарот на капитал. Имено, најголемите финансиски кризи во изминативе 20 години предизвикале промени на финансиските пазари кои биле поголеми од три историски стандардни девијациии и тоа:

- 1987 година - крах на пазарот на акции; - 1900 година - крах на NIKKEI; - 1992 - криза на европските валути; - 1994 - промена на каманите стапки на американските пазари; - 1995 - криза во Латинска Америка - 1997 - Азиската криза; - 1998 - Руската криза - 1999 - Бразилската криза - 2001 - Аргентинската криза - 2008 - Светската економска криза. Поголем број од овие кризи можеле да се предвидат, но сепак за финасискиот свет


17

запрепастувачки била неочекуваната појава на кризата, големината на евентуалните загуби и периодот и брзината потребни за озаздравување на финансиските пазари. Поради, сѐ поголемата глобализација на пазарите на капитал, појавувањето на ризик во еден регион на светот брзо се пренесува и на другите региони. Исто така, кризата која настанува во еден сегмент на пазарот, на пример, на девизниот пазар, предизвикува појава на криза во другите сегменти на пазарот.

Имено, во 70-тите годнини под влијание на бројни фактори банкарските и финансиските институции биле прилично регурирани, а комерцијалното банкарство се сведувало на фундирање на банкарски извори и позајмување (кредитирање). Во услови на ограничена конкуренција, профитабилноста на банките била релативно стабилна, а основна функција на регулаторите била контролата на сигурноста и стабилноста на банките и нивната

можноста за процесирање на пари. Во вакви услови и спектарот на ризици на кои биле изложени банките бил многу тесен. Но, појавата на значајни иновации на финасиските пазари и интернационализацијата на финасиските текови влијаеа на промената на природата

на банкарстовото особено во последниве десеттина години. Технолошкиот напредок и лабавата законска регулатива овозможија зголемување на конкуренцијата помеѓу банките и

небанкарските инститиуци. Меѓу најважните фактори кои претставуваа движечка сила за промените во банкарството најзначајни се следниве четири: развојот на информатичката индустрија, развојот на финансиските пазари и финансиските инструменти, дерегулацијата и засилената конкуренција .

Кон крајот на 80-тите години маржата која потекнуваше од традиционалните банкарски работи се намалувала, а висината на капиталот за одржување на капиталната адекватност се зголемувал. Банките на ова реагирале со воведувње на иновации притоа навлегувајќи во сфера на нови деловни активности.

На голем број девизни пазари флексибилните девизни курсеви ја зголемија

несигурноста, а монетарната политика ги фаворизираа каматните стапки и ја стимулираа нивната чувствителност. Во такви услови беше зголемено пазарното финасирањето преку хратии од вредност и учеството на берзите.

Процесот на дерегулација прогресивно водел до исчезнување на старата односно

постоечката регулатива што се темелела на застарени правила кои воделе до сегментација на

финасиските институции. Традиционалните разлики помеѓу комерцијалните и инвестициското банкарство континуирано слабеле, а како резултат на тоа почнуваат да


18

функционираат финасиски холдинг компании кои претставуваат универзални банкарски

институции што истовремено формираат кредитно, инвестициско и пазарно портфолио. Неконзистентноста меѓу регулацијата и конкуренцијата се зголемуваше и доведуваше

до нелојална конкуренција. Имено, комерцијалните банки мораа да издвојуваат задолжителни разерви за депозити, а небанкарските институции (инфестиционите фондови) ја немаа таа обврска и значајно беа поконкуренти со цената на средствата која ја пласираа на своите

клиенти. Во услови на важење стари правила на кои регулаторите повеќе не можеа да се

ослонат, почнува да се дефинира нова регулатива насочена кон зголемување на сигурноста на банките. Новите правила беа дефинирани во Базел од Банката за меѓународни порамнувања.

Процесот на дерегулација којшто доведе до развојот на меѓународните финансиски

пазари и зголемувањето на финасиските инструменти на банките им овозможи широк

пристап кон изворите на финасирање, дизајнирање на нови производи и услуги. Појавата на бројни производи и услуги им овозможуваше деверзификација на кредитните институции. Новите производи се креираа константно, особено тие што беа наменети за финасиските пазари - фјучерси, опции, свопори и др. Исто така и услугите, како што се консалтинг, аквизиција, проектно финансирање, секјуритизација на хипотеките и кредитните картички, деривати и слично, се развиваа со брзо темпо.

Иако динамиката на овие проемни во некои земји беше поинтензивна од други, банките во целиот свет сé повеќе се вклучени во развојот на нови инструменти, производи, техники и услуги. Традиционалните банкарски работи кои се темелеа на прибирање на депозити и пласирање на кредити денес се само еден мал дел од профитабилните банкарски

активности. Основен мотив за иновација било воведување на капитални барања што пак,

резултирало со појава на бројни нови “вонбилансни” инструменти – гаранции и акредитиви, како и терминските договори. Овие инструменти не секогаш се претставуваат како средства или обврски, иако ја изложуват банката на одредени ризици. Некои од средствата технички се многу сложени и, освен за пазарните експерти се непознати, предизвикуваат сложени проблеми во мерењето, управувањето и контролата на ризикот. Од друга страна пак, добивката поврзана со овие инструменти е доста висока, бидејќи финасиските пазари од кои произлегува исто така се многу нестабилни, со што ја изложуваат банката на нови или повисоки нивоа на ризична изложеност.


19

Денес, постои мислење дека финасиските иновации во банкарстово, посебно тие врзани со вонбилансните средства, можат да доведат до концентрација на ризик и зголемување на нестабилноста на банкарскиот систем во целина. Ова е особено значајно за валутниот и каматиот ризик. Меѓусебната поврзаност на различните видови ризици, како во рамките на една банка, така и на ниво на целиот финасиски систем се зголемува и станува сé посложена. Интернационализацијата и лабавата законска регулатива ги зголемува можностите за ширење последните две финасиски кризи од Тајланд до остатокот на

Југоисточна Азија односно од САД до западна Европа, како и нивните влијанија на

банкарските системи во остатокот на светот. Сите овие промени генериираа ризици кои се зголемуваа поради новата конкуренција,

иновацијата на производите, поместувањето од комерцијално кон универзално банкарство, зголемувањето на пазарната ориентација и исчезнувањето на старите бариери коишто беа

ограничувачки за ширината на банкрарските операции. Овие промени ја зголемија потребите за напредно на мерење, управување и надзор на

ризикот. Квалитетот на организацијата на корпоративното управување во банките станува сé почеста тема, а пристапот на уредување и надзорот на банките драматично се промени.

Последната светска економска криза (2007 и 2008) беше проследена со големи загуби во банкарската индустрија. Банките кои со години искажуваа високи профити одеднаш се соочиле со големи загуби, благодарение на преголемата изложеност на кредитен ризик и сé поголемиот број на неизмирени обврски кои произлегуваат од трговското портфолио, структурираните производи и позициите на финансиските деривати што не биле заштитени

од ризик. На почетокот на овој милениум макроекономските услови беа многу поволни.

Економскиот раст беше изразито силен и стабилен, со обилни средства на пазарот на капитал и високи приноси во финасискиот сектор: висока профитабилност, цената на многу активни позиции растел, а гледајќи ги историските стандарди, волатилноста на цената на пазарот на акции, обврзници и пазарот на кредити и девизи биле прилично ниски, и конечно премијата за ризик беше мала. Во исто време, светската економија силно растеше во окружување на ниска инфлација и стабилно макроекономско опркуржување. Она што многу економисти го предвидувале било формирање на дебаланс од различни нивоа на глобалната економија и

глобалниот финасиски систем. Сé побрзиот развој на споменатите производи и инструменти на финансиските пазари

(кои беа во функција на диверзификација и трансфер на ризикот на релација финансиски –


20

реален сектор) што беше следен со ниско ниво на премија на ризик, сé повеќе наведуваше на зголемување на вниманието на разбирање и управување со ризиците. Кога финансиката криза се покажа во право светло тогаш BIS и Форумот за финансиска стабилност ја препознала

главната причина за финасиската криза - потценетост на “основите на ризик” и “количината на ризик”

4.

Поради ова, појавата на глобални кризи, новото банкарско окружување и зголемувањето на пазарната нестабилност ја наметнаа потребата за уште поголема

внимателност во перцепцијата на ризиците, што пак доведе до развој на заеднички пристапи

во техниките за управување, моделирање и контрола на ризикот во такви ситуации.

1.3. Анализа на изложеноста на банките на ризици

Во нашата земја согласно важечкиот Закон за банки и Одлуката за управување со

ризиците опфатени се следниве банкарските ризици5: кредититен, ликвидносен, валутен,

пазарен, оперативен, ризик од промана на каматните стапки, репутацискиот и стратегискиот ризик.

1.3.1. Кредитен ризик

Согласно Одлуката за управување со ризиците кредитниот ризик претставува ризик од

загуба за банката, поради неможност нејзиниот клиент да ги измири своите обврски кон неа, во договорениот износ и/или во договорените рокови.

Овој ризик настанува кога клиентот од објективна или субјективна причина нема да

биде во можност да ги изврши своите обврски кон банката. Значаен дел од активата на банката е концентрирана во кредитните пласмани кои носат најмногу приход, но и се подложни на најголем ризик. Неизмирувањето на обврските од страна на должникот е главна причина за настанување на делумна или целосна загуба за банката по основ на позајмени

средства или камата. Затоа се вели дека и овој ризик е еден од најважните во поглед на големината на потенцијалните загуби.

4 Jean - Claude Trichet, (Under) pricing of risks in the financial Sector, European Central Bank, Jan. 2009

5 Odluka za upravuvawe so rizicite, Slu`ben vesnik na RM, br. 31/2008


21

Кредитниот ризик се јавува и поради неизвеност дека должникот ќе ги исполни своите

кредитни обврски во предвиденото време. Бидејќи постојат голем број должници, од физички лица до Владите и многу видови различни обврски – од кредити до деривати, кредитниот ризик се јавува во повеќе форми. Во традиционалното банкарско кредитниот ризик претставува најважниот вид ризик. И покрај многуте иновации во финансиските услуги, кредитниот ризик сé уште е најзначајна причина за стечај на банките поради тоа што повеќе од 80% од билансот на банката во принцип се однесува на управувањето овој вид ризик.

Кредитниот ризик, во поширока смисла, го опфаќа и ризикот од намалување на бонитетот (рејтингот) на корисникот на кредитот. Таквото намалување на рејтингот на должникот автоматски не претставува дифолт (неизмирување на обврските), што значи дека доаѓа до зголемување на веројатноста за неисплаќање на обврските.

Во современото банкараство изложеноста на кредитниот ризик се мери преку

проценка на очекуваните загуби за одредена инвестиција врз основа на квантитативни

анализи. Според, Базелскиот комитет за супервизија, евентуалните загуби зависат од три комполненти:

Кредитниот ризик може значајно да влијае и на несолвентноста на банката, во случај кога мал број важни клиенти генериираат огромни загуби. Тоа се следи преку класичните процедури за мониторинг на банката. Системот на лимити поставува ограничувања во поглед на поврзаните субјекти во внатрешноста на една индустриска гранка или земја. Оценката на кредитните барање ја вршат кредитните референти или кредитните одбори во банката, чија задача е да се постигне минимален консензус во поглед на одобрување на дадени кредити, пред да биде донесена одлуката што води кон преземање одреден ризик.

Процедурите и правилата за одобрување на кредити јасно дефинираат кој е одговороен

за преземање такви обврски. Денес, банките настојуваат сé повеќе да го централизираат управувањето на кредитното портфолио и известувањето за постоечките кредити, за да се придржуваат на веќе дефинираните глобални лимити, посебно кога имаат неколку т.н. “големи” клиенти. Воспоставување правила за диверзификација на пласманите овозможува еден од начините за заштита од кредитниот ризик.

Иако, постојат бројни процедури за одобрување на кредитите, процесот за мерење на кредитниот ризик во последниве години е предмет на анализирање. Прво, постоечките кредитни биланси во време на дифолт не се однапред познати, освен за кредитите кои имаат амортизационен план, но не и за дозволените минуси на трансакциските сметки или


22

кредитни картички, со оглед на тоа дека средствата се повлекуваат во рамките на лимитите и на иницијатива на клиентите, па затоа кредитните биланси во време на дифолт се непознати и неизвесни. Заради ова, износот под ризикот (LGD) кој може да се изгуби во случај на неисполнување на обврските од страна на должникот целосно е неизвесен. Исто така, не е доволно да се има податоци за кредитните обврски, и врз основа на тоа да се измери ризикот. Ризикот има две категории: квантитет или износот кој потенцијално може да се изгуби и квалитет – веројатност за неизмирување на обврските. Квалитетот на ризикот се оценува врз основа на рејтингот на клиентот и истиот се определува врз основа на интерни или екстерни

извори. Мерењето на квалитетот на ризикот води кон квантифицирање на веројатноста за дифолт на клиетот и веројатноста за наплата при банкрот. Од ова може да се заклучи дека кредитниот ризик како најстар од сите банкарски ризици е резултат на мултифункционални

ризици па оттаму и парадоксот дека овој ризик, иако е најпознат од сите ризици и понатака

многу тешко може да се квантифицира.

1.3.2. Ризик на ликвидност

Базелскиот комитет за супервизија ликвидноста ја дефинира како способност да се

финасира зголемувањето на активата и навременото исплаќање на обврските што треба да

достасат. Ликвидносниот ризик е ризикот банката да не може да обезбеди доволно средства за измирување на своите краткорочни обврски во моментот на нивното достасување, или потребните средства да ги обезбеди со многу повисоки трошоци6. Ризикот на ликвидност може да се дефинира како неможност на банката со расположливите финансиски средства да

одговори на барањата за одобрување кредити, гаранции и акредитиви, како и да ги исплати своите обврски. Ризикот на ликвидност претставува сегашен или иден ризик во однос на приходите и капиталот, кој се појавува во случај кога банката не е во можност да ги измири обврските кои доспеваат, а притоа да не направи одредени загуби.

Ликвидноста на банките им е потребна за компензација на оче

Documents

УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ ...eccfp.edu.mk/files/PostgraduateUpload/doktorska.pdf · 2014. 5. 15. · УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ