rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/1194/15573.pdfВестник КазНУ. Серия юридическая. №1 (61). 2012 2 Послание Президента – интеллектуальный

ISSN 1563-0366 KazNU Bulletin. Law series. №1 (61). 2012

Д.Л. Байдельдинов 1

ISSN 1563-0366ИНДЕКС 75882; 25882

ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫЗаң сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУСерия юридическая

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN Law series

№1 (61)Алматы

«Қазақ университеті»2012

Вестник КазНУ. Серия юридическая. №1 (61). 2012

Послание Президента – интеллектуальный ориентир КазНУ2

Редакционная коллегия:

Байдельдинов Д.Л. (главный редактор, тел.: 8-727-377-33-36, вн. 12-44), Кенжалиев З.Ж (зам. главного редактора, тел.: 8-727-377-33-36, вн. 12-56),

Сартаев С.С., Тыныбеков С.,Ибраева А.С., Джансараева Р.Р., Усеинова Г.Р.,

Еркинбаева Л.К., Лаптева Н.Г.,Умербаева Р.Е. (ответ. секретарь),

тел.: 8-727-377-33-36,8-727-377-33-37 (вн. 12-57)

Зарегистрирован в Министерстве культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан. Свидетельство № 956-Ж от 25.11.1999 г.

(Время и номер первичной постановки на учет № 766 от 22.04.1992).

ИБ № 5833

Басуға 12.02. 2012 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 16 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.

Тапсырыс №634. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы.

050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71.«Қазақ университеті» баспаханасында басылды.

© КазНУ им. аль-Фараби, 2012.

Ғылыми басылым

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ЗАҢ СЕРИЯСЫ№1 (61)



Послание Президента – интеллектуальный ориентир КазНУ

Д.Л. БайдельдиновКазахский национальный университет им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Прошёл небольшой период, и за стройкой Послания Президента народу Казахстана слы-шен рабочий ритм страны, определены задачи и взят деловой темп.

Седьмое направление «Качественный рост человеческого капитала в Казахстане» поражает масштабностью и сложностью поставленных за-дач.

«Национальный план действий по развитию функциональной грамотности школьников, не-зависимая система подтверждения квалифика-ции специалиста, внедрение в процесс обучения международных методик и технологий, духов-ное и физическое развитие молодежи» – это за-дачи, которые в обычном режиме растягиваются на годы.

Наше государство находится на стадии соци-ально-экономической модернизации, ускорения всех сфер деятельности и развития. Президент Республики Казахстан – Лидер Нации, Н.А. На-зарбаев поставил большие задачи, а наша задача – выполнять и реализовывать его Послание.

На новой правовой и идейной основе работа-ет Министерство образования и науки Казахста-на. Министр Жумагулов Бахытжан Турсынович добился невиданного финансирования науки в нашей стране – 1 трилион 200 миллиардов тен-ге. Но за этими средствами стоят и новые под-ходы к организации науки и образования. Не-обходимо внедрять международные стандарты, проходить международную аккредитацию, резко повышать уровень качества подготовки не толь-ко студентов, но и самих педагогов, указывает Б.Т. Жумагулов, на встрече с ППС КазНУ имени аль-Фараби.

Выполняя наказы Президента, новый темп взяли преподаватели Казахского национального университета на пути трансформации в исследо-вательский университет. Благодаря удачному ме-неджменту, внедрению индикативной системы

показателей, под руководством ректора акаде-мика Г.М. Мутанова университет сделал резкий скачок и по оценкам рейтингового агентства QS вышел в число 401-450 топ-университетов мира. Совершенствование форм и методов образова-ния в КазНУ имени аль-Фараби проходит путем научных исследований, где студент и преподава-тель являются полноценными и равноправными участниками, дополняя образовательное и науч-ное развитие друг друга. Абсолютно правильная тенденция современного образовательного ме-неджмента КазНУ позволила укрупнить и уси-лить качественный потенциал действующих ка-федр и преподавателького коллектива.

Свою определенную роль в социально-эконо-мической модернизации общества выполняют и процессы изменения и совершенствования в си-стеме юридической науки и образования. В своё время этот вопрос был вынесен на заседание Совета по Правовой политике при Президенте Республики Казахстан. В его решении было от-мечено о необходимости создании Центра мо-ниторинга за подготовкой юридических кадров при Министерстве Образования и Науки Респу-блики Казахстан, об усилении государственного контроля за качеством подготовки юридических кадров, а это возможно путем дальнейшего со-блюдения государственной политики, особенно в сфере действия негосударственных учебных заведений. В этом вопросе остается нерешенной проблема функционирования учебно-методи-ческой секции по специальности «юриспруден-ция» на базе частного вуза. Уточняю, суть про-блемы заключается в том, что государственную методологическую политику подготовки кадров для судебных и правооохранительных органов суверенного Казахстана в настоящий момент осуществляет частный вуз. Думается, что дан-ная функция должна быть возложена на государ-ственный вуз.



Юридический факультет КазНУ как наиболее прогрессивное учебное заведение, ориентируясь на передовые формы обучения Назарбаев-Уни-верситета, также взял курс на внедрение между-народных стандартов и критериев. На факульте-те под руководством талантливых учёных-юри-стов академика С.С. Сартаева, профессоров Р.Е. Джансараевой, Г.Р. Усеиновой, С.Т. Тыныбекова, Н.Г. Лаптевой открыта и функционирует сеть на-учно-исследовательских центров и институтов.

Так, важной проблемой современной модер-низации технического преобразования, внедре-ния нанотехнологий стал вопрос о защите автор-ских и интеллектуальных прав собственников. Потери в этой области составляют миллионы тенге для экономики Казахстана. Но до сих пор остаются нерешенными проблемы правового обеспечения данного института, среди которых наряду с традиционными формами защиты ин-теллектуальных прав собственника появились абсолютно новые формы коммуникационного общения интернет-сферы.

Эти задачи в значительной степени должны быть решены в научном Центре КазНУ «Про-блем права интеллектуальной собственности» (директор Б.А. Жетписбаев). Центр «Проблем права интеллектуальной собственности» дол-жен осуществлять защиту интересов субъектов и объектов интеллектуальной собственности, изучение состояния, структуры, динамики от-дельных институтов интеллектуальной соб-ственности (авторское право, патентное право, селекционные достижения, права на топологии и интегральных микросхем, права на защиту не-раскрытой информации, инновационной инфор-мации) в современном Казахстане, анализ эконо-мических факторов, генерирующих их развитие инновационных процессов, внесение предло-жений, направленных на комплексное научно-теоретическое исследование проблем граждан-ско-правового обеспечения индустриально-ин-новационного развития Республики Казахстан, осуществления инновационной деятельности в условиях рыночной экономики, формулирова-ние предложений по совершенствованию норм действующего законодательства об интеллекту-альной собственности, формулирование право-вого определения интеллектуальной собствен-ности на основе исследования развития и ста-новления законодательства об интеллектуальной собственности, разработку и внесение рекомен-

даций, направленных на совершенствование за-конодательства об интеллектуальной собствен-ности.

Особое внимание в Послании Президента уделено задаче модернизации судебной и право-охранительной системы суверенного Казахста-на. В этом разделе Президент обозначил целый комплекс проблем, связанных с реформой дея-тельности судов, органов Прокуратуры, поли-ции. Выделены и сопутствующие проблемы в законодательной сфере. На мой взгляд, в этом ряду находятся и вопросы научного осмысле-ния реформ, выработка научной концептуаль-ной базы. В определенной степени эту задачу пытается решить созданный в КазНУ «Центр криминологических исследований и уголовной политики». Учёные данного Центра выступа-ли со своими предложениями по концепции со-держания Уголовно-Процессуального Кодекса, о необходимости разработки которого отмечал в Послании Президент страны Н.А. Назарбаев. Но, по мнениям профессоров КазНУ Г.И. Бай-мурзина, Л.Ш. Берсугуровой, Ш.М. Шарипова, невозможно написание Уголовно-Процессуаль-ного Кодекса без разработки параллельного про-екта Уголовного Кодекса Республики Казахстан. Это стало необходимо, учитывая изменения со-циально-экономической и политической жизни страны, криминогенной ситуации, демократиче-ских преобразований. Наряду с указанными про-блемами остается вопрос о разработке нового проекта Кодекса об административных правона-рушениях и Административно-процессуального Кодекса. Только жесткая градация и единая кон-цепция в оценке степени общественной опас-ности совершенных правонарушений позволяет четко разграничивать действия вышеназванных нормативных актов.

В своём Послании Президент особо отметил необходимость усиления воспитательного ком-понента процесса обучения. В этом направлении в казахстанских вузах делается очень много, есть масса примеров воспитания наших студентов и молодежи в духе патриотизма, межнационально-го согласия, толерантности, высокой духовности и законопослушания. Но особенность исследо-вательского университета заключается в том, чтобы данные качества молодёжи направить в исследовательскую среду научных открытий, изобретений, максимально привязать к практи-ческой деятельности. В этом направлении сту-



денческой научной самодеятельности на юри-дическом факультете КазНУ особо выделяется «Юридическая студенческая клиника». Студенческое клиническое движение ставит

своей задачей и целями: оказание бесплатной юридической помощи малоимущим, инвалидам, детям-сиротам и иным категориям социально незащищенных категорий, повышение уровня обучения студентов юридического факультета Казахского национального университета, содей-ствие повышению качества подготовки специ-алистов по программе высшего юридического образования, принятие мер по защите лиц от дискриминации в правах, установление коорди-национных связей с другими правовыми клини-ками, образованными в Республике Казахстан, а также с общественными организациями, зани-мавшимися социальной поддержкой и защитой прав населения, в том числе международными правозащитными организациями, а также ока-зание правовой помощи и предоставление бес-платных юридических и правовых консультаций социально уязвимым слоям общества, развитие у студентов профессиональных навыков по пре-доставлению консультаций, правовому анализу и подготовке юридических документов, обеспе-чение возможности студентам юридического фа-культета изучения и использования материалов практики деятельности судебных и иных право-охранительных органов, социализация студен-тов-юристов, в частности ознакомление с про-блемами практического применения положений действующего законодательства и т.д.

Юридическая клинка Казахского националь-ного университета им. аль-Фараби была создана в 2008 году на базе юридического факультета.

Юридическая клиника является структурным подразделением юридического факультета Каз-НУ имени аль-Фараби, обучающим студентов практическим навыкам юриста через оказание бесплатной юридической помощи социально не-защищенным категориям граждан под руковод-ством преподавателей.

В феврале 2012 года юридическая клиника КазНУ имени аль – Фараби выиграла междуна-родный проект по программе «Равенство перед законом: доступ к правосудию в странах Цен-тральной Азии», финансируемый Министер-ством иностранных дел Финляндии и Фондом Евразия Центральной Азии. В рамках проекта КазНУ им. аль-Фараби посетила посол МИД Финляндии по особым поручениям госпожа Лаура Рейниля. Она отметила высокий уровень подготовки студентов юридического факульте-та и их моральный и патриотический настрой по оказанию юридической помощи различным гражданам нашего государства. В планах юри-дической клиники КазНУ стоит заключение До-говора о взаимном сотрудничестве с Алматин-ским филиалом НДП «Нұр Отан» по открытию совместного юридического Бюро по правовым консультациям. Как отмечает первый замести-тель Председателя Алматинского филиала НДП «Нұр Отан» М. Бидали, это позволит оказывать правовую помощь гражданам, которые обра-щаются в общественные приемные НДП «Нұр Отан», реально решать их проблемы, а студенты юридического факультета КазНУ получат жиз-ненную практику. Помимио профессиональных знаний, такое сотрудничество формирует в на-шей молодежи дух патриотизма, национального согласия, любви к Родине.

Послание Президента Н.А. Назарбаева к на-роду Казахстана является программным идеоло-гическим документом, в котором тесно увязаны различные направления социально-экономиче-ского развития нашего государства. Действен-ность этого документа состоит в том, что реа-лизация данных направлений будет эффективна только в случае их комплексного решения, где вопросы науки и образования, идейного воспи-тания и служения судебно-правовой и правоох-ранительной системе нашего государства явля-ются единой задачей.

© 2012 al-Farabi Kazakh National University

Құқықтың қайнар көздері6

Раздел I

ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

Құқықтың қайнар көздері

Т. АғдарбековҚ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ, Казақстан, Түркістан қ.

Аннотация. Бұл мақалада əдеп-ғұрып қағидаларымен қазіргі заманғы құқық қағидалары салыстыр-малы түрде қарастырылған.

Еліміздің тəуелсіздігін анықтаудың страте-гиялық міндеттерінің біріне – бұрынғы ұлттық əдет-ғұрып тарихындағы тəуелсіз рухта қалып-тасқан құқық туралы ғылыми пікірлердің, қазіргі кездегі құқықтың қайнар көздері ту-ралы ғылыми-теориялық пікірлермен тікелей байланыстылығын айқындау.

«Құқықтың қайнар көзі» туралы сөз бол-ғанда, оның пайда болуы мен əрекеті туралы факторларға көңіл аударылады. Сол арқылы нормативтік белгілердің өмірге келудегі негізгі процестерін жəне мемлекет белгілеген бəріне бірдей тəртіп жолын түсіндіруге болады. Қысқаша айтқанда «құқықтың қайнар көздері» заңды істерді шешудегі тəжірибеден нені басшылыққа алатынымызды анықтауға қажет. Бұл заң нормаларын бекітудің сыртқы көрінісі, нысаны əдісі.

Əдет мемлекеттіліктің пайда болған кезінде, қоғамдық қатынастарды əмбебап жəне тиімді реттейтін құрал болды. Сол салада əдет құқығына айналды, яғни оларды дəстүрлік пайдалану нəтижесінде көпшілікке міндетті ұйғарымға айналды жəне мемлекеттік билікпен санкция беріліп ресми қолданыла бастады. Тек солар ғана көне құқықтың ескерткіші ретінде қалды. Оларға мынандай құқықтық жинақтар жатады: «Қасым ханның қасқа жолы», Есім ханның ескі жолы», Тəуке ханның « Жеті жарғысы».

Қазақ халқының əдет-ғұрып құқығы, басқа халықтардың құқығы секілді, үстем таптың еркін білдіретін, мемлекеттік билік рұқсат еткен жəне қоғамдық қатынастар мен тəртіпті қолдау үшін

мəжбүрлі түрде іске асырылатын үстем таптың мүддесіне тиімді заңнамалық ғұрыптардың жиынтығы ретінде саналады. Қазақ əдет-ғұрып құқықтарын патриархальдық-феодальдық қаты-нас тарды сақтау үшін, хандар, сұлтандар, билер жəне феодальдық-рулық ақсүйектердің басқа да өкілдері бекіткен жəне қолдануға рұқсат берілген [1].

Қазақ құқығында қылмыстық құқық пен басқа да (азаматтық) құқықтарды айырып қарауға болмайды, себебі, қазақтың əдет-ғұрып құқығы, басқа барлық халықтардағы сияқты, ежелден келе жатқан құқық бастауының барлық салаларының бірегей негізі – қайнар көзі болып есептеледі.

Қазақтың əдет-ғұрып нормаларының қай нар көздерінің біріне, шариғат заңдарын жатқыз-ғанды дұрыс деп есептеймін. Себебі, ХУ ғасыр-дың орта шенінде, қазақтың рулары мен тай-паларында ислам діні тарай бастады жəне сол дінге сенетіндерге табиғи ықпал етті, яғни, қазақтың əдет-ғұрып нормалары оның кейбір мазмұндарын қабылдауға тура келді. Сондықтан, құранда: (Ей момындар! Кісі өлтіргендерден қан қарызын алу сендерге парыз етіледі: азамат үшін азамат, құл үшін құл, əйел үшін əйел өлтіріп қан қарызы алынады) делінген жəне ислам діні заңының ықпалы, неке жағынан да бейнеленеді. Сондықтан, біздің ойымызша, Тəуке ханның «Жеті жарғысында» «Бір еркектің төрт əйел алу-ына болады» деген жəне ондағы кісінің өкімі ту-ралы қанға-қан, жанға-жан қағидалары да ислам дінінің ықпалы деп тұжырымдауға болады.

Т. Ағдарбеков 7


Қазақтың əдет-ғұрып құқығының жиынты-ғы – қондырманың идеологиялық бөлімінің бір нысаны ретінде патриархальдық-рулық қатынастардың біршама қалдықтарын сақтай отырып, қазақтың феодальдық қоғамының базисінің өз болмысына сəйкес құқықтық көзқарастар мен құқықтық мекемелерді туғызды. Феодальдық мемлекетке байланысты əдет-ғұрып құқығы да мəні жағынан, соған байланы-сты дамыды. Мысалы, патриархальдық-рулық қатынастарға тəн əдет-ғұрып: қанды кек, құн төлеу, барымта, қалың мал беру, көп əйел алу, қызды алып қашу т.б. əдет-ғұрып құқығының нормасына кіргенін айтсақ жеткілікті сияқты.

Қазақтың əдет-ғұрып құқығының төмен де-гідей негізгі үш қйнар көзден тұратындығын Т.М. Күлтелеевтің зерттеулерінен айқын көруге болады: а) əдет-ғұрып («əдет» немесе «заң»); б) билер сотының тəжірибелері («бидің билігі»); в) билер құрылтайының ережесі («Ереже»)[2].

Тəуке ханның құқықтық нормалары басқа да заңдық əдеттер,заңдылық күші болса да, билер сотының тəжірибесіне байланысты тоқтаусыз өзгертіліп жəне толықтырылып отырған. Осыған орай орыстың белгілі ғалымы Рудаков.

Қазақтың жəне басқа да халықтардың əдет-ғұрып құқығын зерттеу кезінде айтқан мынадай ма ңызды пікірге қосылуға болады: «Судебная практика прзнается до некоторой степени источ-ником права там, где суды руководятся писаным законом, где суд связан положительным правом, а жизнь потепенно переходит к новым формам, будет порождать новые отношения и создавать новые интересы, столкновение которых будет находиться в суде, там судевная практика может явиться огромной паравотворящей силой» [3].

Сонымен қатар, атақты билердің соттық шешімдері, басқа сондай, соған ұқсас істерді ше-шуге үлгі болып, заңдылық күшке ие болған. Мы-салы, Төле бидің «Шідер» деген билік шешіміне көңіл аударайық. Төле би аттың аяғындағы шідерді ұрлағаны үшін, ұрыға шідердің үш тармағын үш атқа салдырып «енді осы үш атты үш жаққа ұрып айда, егер аттар шідерді үзіп бо-санып кетсе, айыптан азатсың, ал шідер үзілмесе үшеуін біріктіріп ұстаса, онда ол үш тармақты шідер емес, үш ердің қызметін атқарғаны. Онда бір тармағы үшін бір бесті айып төлейсің» деген шешім шығарған. Халық есінде бұл билік «Тұсау ат сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды» [4] деген мақалмен сақталған.

Билердің шешімдері ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін ешқандай құжатталмаған, кейін билік кітабы ашылып, онда арнайы түрде, билердің билік шешімдерінің мазмұндары жазы-латын болған.

Сол кездегі «Ережелер» шын мəнінде, тұрақты-əрекеттегі заң ретінде болды. «Ереженің» құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы сонда, ол қазақтың əдет-ғұрып заңдарындағы өзгерістерді, оның көне нормаларымен салыстырғанда дұрыс көрсеткен жəне қазақтың əдет-ғұрып құқығына орыс құқығының ықпалын айқындаған. Яғни, біз тұрақты түрде «Ережені» қазақтың əдет-ғұрып нормаларының маңызды қайнар көзі ретінде əрқашанда көңіл аударғанымыз жөн сияқты. «Ережені» жазу Тəуке ханның тұсында баста-лып əрі қарай жалғасын тапқан. Ол билердің арасындағы өте күрделі мəселелерді шешу үшін дайындалып келісім-шарт ретінде болған. Ондай «келісімдер» ХУІІІ ғасырда жəне ХІХ ғасырдың бірінші жартысында да тəжірибеде қолданылған.

Біздің ойымызша, бұларға қосымша, шариғат-ты да қайнар көздерге жатқызуға болады [2].

Қазіргі кездегі құқықтың қайнар көздеріне – роман-германдық құқықтағы нормативтік актілер (заңдар, ардонанстар, статуттар), ал англо-саксондықта келісім жəне құқықтық пре-цедент жатады. Сонымен қатар, құқықтың қайнар көздері ретіндегі үстемдікте: құқықтық əдет, соттық не əкімшілік прецедент, құқықтық доктрина, нормативті құқықтық доктрина, нормативті құқықтық акт, нормативтік келісімдер. Құқықтың қайнар көздерінің қалыптасып да-муы екі жолмен іс жүзіне асырылады: құқықтық шығармашылық жəне сол не басқа əлеуметтік нормаларға санкция беру. Солардың ішіндегі, бірінші жолына, ең маңыздысына, арнайы өкілеттік берілген мемлекеттік органдар мен ла-уазымды адамдардың құқықтық шығармашылық əрекеттері жатады. Сондай əрекеттердің арқасында жаңа тəртіп пайда болады.

Екінші жолына, қазіргі кезде көп таралған, арнайы сипаттылық жасап, мемлекеттік қолдау жəне қорғаудың қажеттігі. Яғни, бар қоғамдық əрекеттер мен белгілі құқық зерттеушілерінің пікірлерін не жекелеген сот тəжірибесіндегі кездерді санкциялау.

Құқықтық прецедентті, құқықтың қайнар көзі ретінде санасақ – ол соттағы нақтылы іс ту-


Құқықтың қайнар көздері8

ралы шешім, кейін сондай істерді шешуге үлгі болғандығын байқаймыз. Оның маңыздылығы сонда, ол соттардың функциясын іс жүзіне асы-ру, ықпал жасап, заңдардағы ақтаңдақтардың ор-нын толтырады.

Қазіргі кезде, прецедент негізінен англоса к-сондық құқық жүйесіндегі елдерге тəн, себебі, олар соттардың əрекетіне негізделіп, соттар-ды құқықтың туғызушысы ретінде көрсетуге ұмтылады.

Құқықтық доктрина, құқықтың қайнар көзі ретінде белгілі жəне өз еңбектерінде мойындалған ғалым заңгерлердің əртүрлі құқықтық мəселелер бойынша айтылған (мақалаларда, монографи-яларда) жəне тəжірибедегі белгілі мəселелерді шешуге пайдаланатын тұжырымдамалар.

Қазіргі дүниеде, сондай «таза» нысан жоқ. Себебі, англо-саксондық жүйеге жатады, тек сон-да ғана, егер азаматтық кодекстерде ақтаңдақтық болса, белгілі ғалымдардың азаматтық құқық жөніндегі еңбектеріне сілтеме жасалады.

Мұсылмандық құқықта, құқықтық доктрина қазіргі кезде де маңызды рөль атқарады –жалғыз ғана құқықтың қайнар көзі ретінде сақталған.

Еліміздегі отандық юриспруденцияда доктри-наны дербес құқықтың қайнар көзі ретінде мой-ындалмайды. Бірақ, тəжірибедегі көп мамандар көп жағдайда (дəлелдеу үшін не кеңесу үшін) авторлық түсініктемелерді, заңдарда жəне басқа нормативтік құқықтық актілер үшін пайдаланы-лады.

Нормативті-құқықтық акт-құқықтың ныса-ны жəне қайнар көзі, континентальды құқық елдеріне тəн, оның қатарына Ресей де жатады. Нормативті-құқықтық акт, бұл белгілі тəртіппен шығарылған құқықтық шығармашылық органы-ның актісі, ол құқық нормаларын белгілеуші, өзгертуші, не жоюшы, жалпыға бірдей міндет-тілік сипаты бар жəне мемлекеттің мəжбүрлеу күшімен бекітіледі.

Нормативті-құқықтық актілердің негізгі белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:

1) Жалпыға міндетті нақтылы белгілен бе-ген, типтеріне сəйкес келетін нақтылы қоғам дық қатынастар аясы, нормативті үлгідегі ұйғарым;

2) Қызмет бабына сай, қатаң түрде белгіленген құқықтық шығармашылық, орган-нан шығып, ондағы аманат етілген бірлікпен тұтастық талабын, барлық субъектілері мен ор-

гандарын қамтамасыз етіп, əлеуметтік маңызы бар қоғамдық қатынастарды реттеудегі, тəртіп белгілерін талап етуші;

3) Қатаң процедура процесінде қабылда-нады;

4) Олардың талабын қамтамасыз етуге формаль ды белгіленген құжатты-жазылған бел-гілі нысанына сай, онда көрсетілген ұйғарым-дардың мазмұнымен таныстырылады;

5) Олардың уақыттағы, кеңістіктегі жəне адам дар арасындағы əрекетін нақтылы белгі-лейді;

6) Бір-бірімен нақты белгіленген көне қа тынаста болады, негізіне заңды күші бар нормативтік акт қойылады, себебі ол құқықтық шығармашылық органдарының қызметімен қамтамасыз етілген;

7) Қоғамдық дамудағы өзгермелі қажет-тілікке жеткілікті түрде, тез көңіл аударуға қабілетті, сондықтан басқа құқықтың қайнар көздерінен айырмашылығы сонда, ол əлеуметтік қажеттілікке байланысты, заң нормаларын оперативті түрде толтыра алады;

8) Нормативті-құқықтық актілердегі бекі-тіл ген нормативті ұйғарымдардың орында-луы, қолданылуы мемлекеттік мəжбүрлеумен қамтамасыз етіледі, оның механизмі өздерінің нормативті құқықтық актілерінде көрсетілуі мүмкін.

Келесі құқықтың қайнар көзіне құқықтық шығармашылық жатады. Қазақстан Респуб-ликасының құқығының қайнар көздерінің ішін-дегі алдыңғы орынды нормативтік-құқықтық актілер алады: мемлекеттік органдардың актілері, құқық нормаларының мазмұндары (заңды нор-малар). Олар құқықтық шығармашылықтың нəтижесі. Құқықтық шығармашылық – көбірек кең көлемдегі құрылым бөлігінің құрылысы – құқықтың қоғамдық қалыптасу процесі, яғни, бұл обьективті қалыптасатын, қажеттіліктің əсерімен жəне мемлекеттік əрекетпен құрылған нормативті-құқықтық актілердің алғы шартта-рына жатады.

Қорыта айтқанда, қазақтың əдет-ғұрып заңдары өзінің қайнар көздерін, алдымен шариғат заңдарынан, одан кейін «Қасым ханның қасқа жолынан», «Жеті жарғыдан», «билер сотының үлгі шешімдерінен» жəне оған қосымша Шыңғыс ханның «Ұлы жасағынан»

ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. №1 (61). 2012

Т. Ағдарбеков 9


алатындығын толық айта аламыз. Осыған орай, академик С.З. Зимановтың айтқан пікірін: «Бұл заңдар «Жеті жарғының» құрамдары, мазмұны жағынан, сонау Орыс хан, Қасым хан, Есім хан жəне монғолдық заң үлгілері» деген ойын толық қолдаймыз жəне қазіргі кездегі құқықтың қайнар көздерінің ерекшелігін, еліміздің құқықтық мем-лекет құру жолындағы негізгі міндеттерге байла-нысты толық түсінуге болады.

Əдебиет

1. Загряжеский Г. Юридический обычай киргиз. – Вып. ІV. – 1876. – С. 181-189.

2. Культелеев Т.М. Уголовное и обычное право казахов. – Алматы, 2004. – 168 б.

3. Қазақтың ата заңдары. Т. ІV, 2005. – 497 б.4. Зиманов С.З., Өсеров Н. Жеті жарғы жайлы. –

Алматы, 1989. – 838 б.

T. Agdarbekov

In the given scientifi c-theoretical article in the comparative plan right sources in the Kazakh common law with right sources during the modern period are described.

Т. Агдарбеков

В данной научно-теоретической статье в сравнительном плане освещаются источники права в казахском обычном праве с источниками права в современный период.


«Жеті жарғы» қазақ əдет құқығының қайнар көзі ретінде10

«Жеті жарғы» қазақ əдет құқығының қайнар көзі ретінде

Д.А. ТұрсынқұловаƏл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада «Жеті Жарғының» өзгешелігі құқықтың бастауының қазақ дəстүрлі қоғамында қарастырылған.

Қай халықтардың болмасын мемлекеттік құқықтық тарихында қоғам өмірінде маңызды роль атқарған құқықтық жəдігерлер болады. Мысалы, Ежелгі Вавилондағы «Хаммурапи патшаның» заңы, Ежелгі Римдегі «ХІІ тақта заңы» жəне т.б. айтсақ болады. Сол сықылды дəстүрлі қазақ қоғамында да қоғамдық өмірде маңызды роль атқарған құқықтық мұралар баршылық. Қазақ хандығының ең негізгі құқықтық мұрасы бұл «Жеі жарғы» заңы болып табылады. Əрине, қазақстандық ғалымдар тара-пынан оның ішінде тарихшылар, заңгерлер т.б. «Жеті жарғы» заңының қыр-сырын осы уақытқа дейін зерттеп келе жатыр. Бізде «Жеті жарғының» кейбір қырларын сөз етуді мақсат етіп отырмыз. Қазақ хандығында жеті жарғыға дейін Қасым мен Есім тұсында үлкен құқықтық кодификаци-ялау жүргізілгенін жақсы білеміз. Жеті жарғы негізінен Қасым хан мен Есім ханның заңдарына негізделіп жасалды. Сондықтан, жеті жарғының бастауы осы заңдар деп санай аламыз. Қасым ханның «Қасқа жолы» туралы осы уақытқа дейін толыққанды мəліметтер келтірілмеген. Кезінде қазақ совет энциклопеиясында бұл заңның бағыттары туралы төмендегідей пікір айтылған болатын::

“1 Мүлік заңы (Жер дауы. Мал-мүлік).2 Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау,

шабу).3 Əскери заң (аламан міндеті, қосын жасау,

қара қазан, ердің құны, тұлпар ат).4 Елшілік жоралары (майталмандық

шешендік, халықаралық қатынастағы сыпайы-лық, əдептілік).

5 Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер, жасауыл, бекеуіл, тұтқауылдардың міндеті)” [1, 295 б.] жеті жарғының екінші негізхгі бастауы Есім ханның

заңы болып табылады. Бұл заңның бағыттарын кейбір ғалымдар былай көрсетеді: “Есім хан бұрыннан келе жатқан жол-жоралғыларды бір ретке келтіріп, заман ыңғайына қарай оның бой-ына жаңа нəр береді. Сондықтан да, ол халық жадында “ескі жол” ретінде бекиді. Осы уақытқа дейінгі бізге жеткен аңыздарды, деректерді са-ралай келе, бұл ескі жолмен сол кезеңге дейінгі қазақ еліндегі заңдарға мынадай толықтырулар мен түзетулер енгізілген деп пайымдаймыз.

І Елдің тəртібіне қатысты жоралғылар (хан пəрменіне, батыр, абыз ісі, би мəртебесі).

1 Құн тарту жоралғылары (өнер құны, сүйек құны жəне құн ісін жайғастыру)

2 Жесір ісіне қатысты жоралғылар (əмеңгерлік жəне жесір дауын шешу жолы).

3 Жаза белгілеу жоралғылары (жан жазасы, мал жазасы, ар жазасы жəне оны тарту тəртібі)” [2, 84-85 бб.].

Енжі Жеті жарғының бізге жету тарихына келетін болсақ, Жеті жарғының толық нұсқасы осы уақытқа дейін табыла қойған жоқ. Соған қарамастан жеті жарғының əр түрлі нұсқалары қоғам өмірінде орын алып жүр. Соның бір көлемдісі «Үш пайғамбар» атты еңбекте жарияланған мына нұсқа болып табылады: “Бірінші һəм негізгі сала – жер дауы. Қыс қыстау, жаз жайлау, қоныс, құдық – мал баққан елдің атадан балаға мирас қып қалдыратын еншісі. Өйткені жер – атамекен, кіндік-жұрт, отан. Жер – тіршілік етер ортасы, баба моласы, кіндік байлар қасиетті тұрағы. Сондықтан көшпелілер үшін жерден киелі ештеңе жоқ. Жер дауынан қиын дау да жоқ.

Екінші сала – үй ішілік тірліктегі сыйластық, байланыстылық, əке мен бала, ене мен келін арасындағы қарым-қатынас, үлкен мен кіші арасындағы сыпайыгершілік, ата-анаға де-

Д.А. Тұрсынқұлова 11


ген құрмет, жастарды тəрбиелеу, баулу сияқты инабаттылық, имандылық шаралары. Өйткені, “баланы жастан” дейтін қағиданы қатты ұстанған халқымыз ұл-қызын ибалылыққа үйретіп, имандылық қасиетке икемдеп отырған ғой.

Үшінші тармақ ұрлық пен қарлыққа, барым-та мен сырымтаға кедергі қойып, бұқараны адалдыққа шақырып, еңбекпен күнелтуге бейімдеген заңдар тізбегін қамтиды. “Арам жемейік, адал өлейік” дейтін пікір сол кезде қалыптасса керек.

Жарғының төртінші бабы ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-дамай-ды əділдікпен шешуге арналған. Ынтымақтық тілеген ел дауды бүлікпен емес билікпен тынды-руды көздегені ақиқат. Өйткені, Қазыбек би өмірі – соның ақиқат куəсі. Сондықтан бұл тармақтың қазақ даласы үшін де, қазақ баласы үшін де мəні зор екені даусыз.

Бесінші бап ел бірлігін сақтау, отанын қорғау, сыртқы жауға тойтарыс беру, жасақ құру, сардар сайлау, сауын айту тəрізді жаугершілік кезіндегі мемлекеттік ірі оқиғаларды қамтыған ереже-қағидалар шоғырын түзсе керек.

Алтыншы тармақ түгелдей құн дауы-на бағытталған. “Қанды кек”, “қанды мойын құныкер”, “ежелгі дұшпан”, “ескі жау” ұғымдары қалыптастырған қаталдық пен қатыгездікті жұмсартып, онсыз да оңай желпілдегіш түндігіне одан сайын жел үрлемей, жаттан емес, жақыннан жау тапқызатын қатқылдылықты иітуге барын салған үш бидің, соның ішінде, Қаз дауысты Қазыбектің де мəмілегер даналығы бар бұл тармақта. Өлімді өліммен көбейтпей, ізгілік тілекпен Өмірді арашалаған, Өмірді қорғаған бұл əрекеттің маңызы да ерекше.

Бірінші айып – “қара қазан” төлеу. Қара қазан төлеуі – айыпкердің шаңырағының ортасына түскенінің белгісі.

Екінші айып – “қара нар беру”. Сол қара нар-мен өлген кісі атақты адам болса Түркістанға апарылып қойылатын болған.

Үшінші айып – “қара мылтық алу”. Қара мылтықты алу – қылмыскердің күшін алуы, қаруын жоюы. Бұдан кейін ол өлгенмен тең болмақ-мыс.

Төртінші айып – “қара шолақ бие жетек-тету”. Қара шолақ бие жетектету айыпкердің ырысының шайқалуының анық нышанына бағаланған.

Бесінші айып – “қара кілем ұстату”. Қара кілем ұстату – тұралағандықтың көрінісі саналған.

Алтыншы айып – “жетім беру”. Ол көңілде кірбіңдік қалмасын, аралас-құраластық бастал-сынды меңзеген.

Жетінші айып – “жесір бастаған тоғыз жөнелту”. Ол – қан-жыны араласып, ағайынның қылшықсыз табысуының басы деп есептелінген.

Əрине бұл жерде біз айыптың шешімінің бəрін қолмен қойғандай етіп шегелеп айттым деуден аулақпыз. Бізге жеткен қисындардан түйіндеген жобаны ғана ұсынып отырмыз. Өзгелердің дəлелмен өзгерткен басқа нұсқалары бар болса қарсылығымыз жоқ.

Енді “Жеті жарғының” ең соңғы жетінші тар-мағына көшелік. Бұл тармақ тұтастай жесір дауы-нан құралады. Əрине, ол тұста ру мен руды, ауыл мен ауылды əрі біріктіретін де, əрі бөлектейтін де жесір дауы болғаны рас. Құда боп төс түйістіріп, көңіл қосып, құшақ табыстырған қазақ осы қыз дауы, жесір дауы арқылы аттан-айқайға басып, сойыл-шоқпарға жармасып, барымта-сырымтаға аттанып, оқ боратып, шаң суырып, бас жарып, білек сындырып, қан ағызып, көз шығарып, алыс-жұлысқа да, төбелес-ұрысқа да, сойқан соғысқа да барып қалатын. Сол себепті де ең бір осал тұс, өкпе сызы көп, айқай-жанжалы мол, ұрыс-керісі орасан осы жесір дауына үш бидің – Төленің, Қазыбектің, Əйтекенің “Жеті жарғысы” қатты көңіл бөлген көрінеді” [3, 73-74 бб.]. Кезінде Қазанғап Байболұлыда өзінің «Төле би» тура-лы дастанында «Жеті жарғының» арналарының қандай бағытты қамтитындығын мынандай өлең сөзбен өрбіте көрсеткен болатын:

“Жер дауы баяндайын – біріншісі,Ру, қоныспенен меншікті ісі.Иеленген жеріне жанжал болса,Біреуге басымдық қып озбыр кісі,Үй іші мен баланы тəрбиелеу –Болған жосын заңының екіншісі.Ұрлық, қарлық, барымта – үшінші заң,Баян етер бəрін де білген кісі.Төртінші боп саналған мынау заңы,Бір халық пен басқа ру болса дауы.Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы,Есім ханның күнінде ауыр еді.Осылардан қиын боп ажырауы.

ISSN 1563-0366


«Жеті жарғы» қазақ əдет құқығының қайнар көзі ретінде12

Кісі өлтірген айыпкер болса кісі,Қасым хан мен Есім хан мынау ісі.Шаңырағын түсіріп ортасына,Сау қоймайтын ол үйдің бүлдіргісі.Тəуке хан мен Төле би жеңілдетіп,Жеті айып төлетті келсе күші.Қара қазан – бірінші кесім еді,Шаңырағын ортаға түсіргені.Екіншісі қара нар төленетін,Жобаменен жоғарғы шешімдегі.Алып барып Қаратау , Түркістанға,Қойсын өлген сол үлкен кісіні енді.Қара мылтық үшінші беріледі,Сол үлкеннің қаруы күші – деді.Қара шолақ бір бие –төртіншісі Жеңілгендік өлтірген ол белгісі.Ол ағзалы киеді болған кісі,Жетім бастап алтыншы қара кілем,Жеткізеді тоғызға түр-түрімен.Жесір бастап жетінші тоғыз беріп, Жарастырып Қоңырды өлтіргенмен.Былай еді жетінші жесір дауы,Құда болған ажырап кетсе жары.Ал мынадай үш тоғыз айып салып,Берген малдың үстіне жамалады.Жамбы бастап бірінші тоғыз төлер,Ат бастаған бір тоғыз жəне берер.

Түйе бастап үшінші бұл да тоғыз,Қалың малдан тысқары есептелер.Сол дəуірде қыз кетіп моншақ таққан,Рулы ел жабылып айып көрер.Бір жесірге серкелі Дулат болып,Айтысты деп айтатын қариялар” [4, 207-208 бб.].

Жеті жарғы қазақ мемлекеттілігінің биікте-у і не ерекше еңбек сіңірген, сонымен қатар ел тұтастығын сақтауда маңызды роль атқарған негізгі құқықтық ескерткіш болғандығы баршамызға жақсы белгілі деп санаймын. Жеті жарғының Қазақстанның мемлекеттік тарихын-да ерекше роль атқарғандығын жəне дала кон-ституциясы қызметін атқарғандығын баса айту-ымыз қажет.

Əдебиеттер

1. Қазақ совет энциклопедиясы / Жалпы ред. Қ. Қаратаев. – Алматы, 1972. – 4 Т. – 954 б.

2. Қуандықов Б.Ж. Əйтеке бидің билік-ше-шімдері. – Алматы: Өркениет, 2003. – 145 б.

3. Үш пайғамбар / Құраст. А. Нысаналы. – Алма-ты: Дəуір, 1992. – 184 б.

4. Байболұлы Қ. Төле би. – Алматы, 1991. – 182 б.

Д.А. Турсынкулова

В данной статье рассматриваются особенности ставновления «Жеті Жарғы» как источника права в традиционном обществе казахов.

D.A. Tursynkulova

This article describes the features of the Formation “Zetì Zarġy” as a source of law in the traditional society of the Kazakhs.

А.Б. Сманова 13


Қазақстан Республикасында діни экстремизммен күрес туралы қолданыстағызаңнаманың құқықтық негіздері

А.Б. СмановаƏл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Мақалада діни экстремизмнің ұғымы мен күресу жолдары қарастырылған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасында қабылданған заң актілерінің нормативтік-құқықтық базаның құқықтық негіздеріне кешенді талқылау берілген.

Қазіргі заманда адамзаттың жаһандану мə се лелерінің бірі ретінде экстремизмге қарсы күрес болып табылады. Діни негіздегі экс тре мизм мəдени, экономикалық жəне заңды кеңістіктердегі жаһандану үрдісінің байланысы, бұл объективті үрдіс топтар мен жалпы адамзаттық құндылықтар арасындағы қақтығыстар мен конфликтілерді, əртүрлі мəдениеттегі халықтардың жəне діни наным-сенімдердің наразылығын тудырады. Қазіргі өркениет пен дəстүрлі діндер туралы көзқарастар қарама-қайшылықтарға ие болуда.

Батыста мемлекеттік шекараны алып тастап, біріккен Еуропаны құру мақсатында, дəстүрді жеңілдету мақсатында, конфессиялардың тарапынан негативті қарама-қайшы пікірлердің пайда болуынан қарқынды таластарды тудыруда.

Шығыста дəстүрлердің қақтығыстары өркениет заманында жаппай қантөгісті алып келуде. Бұған дəлел қазіргі таңдағы алыс жəне жақын шетелдердегі қоғамдық-саяси хал-ахуалы дəлел.

Қазіргі таңда діни наным-сенім жағ дайында жалпы экстремизм деген терминге ғалымдар ортақ бір нақты мазмұн беретін анықтама берген жоқ. Сан түрлі пікірлер айтылуда. Нақтылап заңи тұрғыда айтатын болсақ қоршаған ортаға, қоғамға үлкен қауіпті құбылыс. Экстремизм терминіне сөздік қордан алып сараласақ (ехtгеmus) деген латын тілінен енген термин, сөз дік мəні соңғы, шеткі деген мағы наны білдіреді, ал саяси мағы-на сы шектен шыққан көз қарас негізінде іс-əрекет арқылы ерекшеленетін күрделі əлеуметтік феномен. Жəне де атап айтқанда, тікелей немесе жанама түрде жалпы демократияны жоққа шығаратын саяси қызмет түрі.

Экстремизмнің негізгі белгілері: біріншіден, мемлекетте диктатура орнатуды ашық жариялайды, яғни бұл дегеніміз елдегі азама-т тардың саяси жəне азаматтық құқықтарын кемсіту; екіншіден, елдегі конституциялық кұрылым ды үзілді-кесілді мойындамайды, оны зорлық-зомбылық күшімен жоюға жəне билікті заңсыз басып алуға ашық түрде насихаттайды; үшіншіден, заңсыз қарулы жасақ тар құрады; төртіншіден, елде əлеуметтік, нəсілдік, ұлттық, тіл жəне діни алауыздықты қоздыра ды, сонымен қатар, осы ерекшеліктер бойынша азаматтардың құ қығын шектеуді мақсат етеді; бесіншіден, елде белгілі бір ұлттың немесе діни конфессияның тота литарлық режімін орнатуға ұмтылады [1].

«Діни экстремизм» бұл қоғамдағы дəстүрлі діннің құндылықтарын жоққа шығару. Дəстүрлі дінге жат «идеяны» белсенді негізде насихаттау. Қоғамда зайырлықты қалыптастырмау үшін, оған қарсы əрекеттер жүргізе отырып, қоғамға белгілі бір діни конфессиялар арқылы, діни ағымдар бойынша өз түсініктері мен көзқарастарын жүргізуде.

Жоғарыда аталған іс-əрекет терді жасай тын-дарды қоғам тұлғалары экстремистер деп атайды. Соңғы уақыттары экстремистер өз мақсат тарына жету үшін «қанды террорлық» əрекетті құрал ре-тінде қолданып, əлем жұрт шылығын алаң датып отыр. Экстремизм нің қай түрі болса да тұтас əлемге, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне, елдің аумақ тық тұтастығына, азаматтардың құқы ғына жəне бостандығына үлкен қауіп төндіреді. Кез келген ел үшін діни экстремизмнің ең қауіп ті түрі – дінді жамылып, діни наным сенімдерді ұрандата бүр кемелеп ұлттар мен діндер арасына қарама-қайшы бір-біріне от қойып,

ISSN 1563-0366


Қазақстан Республикасында діни экстремизммен күрес туралы қолданыстағы заңнаманың...14

шағыстыру. Оның арты үлкен қақтығыстарға əкеледі. Діни экстремизмнің негізгі мақсаты – өз дінінің басқа діни конфессияларға басым екенін мəжбүрлі түрде мойындату. Халыққа өз діни идеологиясына сүйене, соған сай құқықтық нормаларды жасап, бөлек мемлекетті құру негізгі ұштасқан мақсаттарының қатарына жатады.

Қоғамдық пікірге сүйене келе діни экстремизм бұл діни фана тизмнің тысқары шектен шыққан түрі. Яғни, кез келген экстремизмнің мəні насихат жүргізушілердің пікірлеріне құлақ аспай қосылмаған дарға зорлық-зомбылық əрекеттерді ұштастыра отырып көрсету болып табылады. Діни экстремизм ғаламды жер шарындағы өмір сүріп жатқан адамзат қоғамына өзіндік сипатына тəн көзқарасы мен діни фанаттық идеологиясын қалыптастырып дамыту мақсатында əрекет етуді ұйымдастырады. Терроризмнің шыңға шығып өркендеуі діни экстремизммен тығыз байланысты. Қазіргі таңда өмір сүріп жатқан қоғамымызда діни экстремизм қарқынды бағытта қанатын жайып, қоғамымызды дүрліктіру жолында. Халықаралық экстремизм мен терроризмге қарсы тиімді күрес жүргізу үшін барлық қоғам мүшелерімен ұйымдаса отырып, бірігіп күшейту қажет. Себебі жеке дара бұл күшпен күресу мүмкін емес, күресу үшін жаппай біріге отырып жеңу жолдарын қарастыру қажеттігі туындап отыр.

2006 жыл ы 8 қыр күйек те БҰҰ Бас Ассам-б леясы «Ғаламдық террормен күрес» стра те-гиясын қабылдады. Бұл құжат та БҰҰ-ға мүше мемлекеттер экстремизм мен терроризмнің бар-лық пішінін бір жақты айыптайды жəне осыған қарсы тығыз ынтымақтастық арқылы əрекет етуге дайын екендігін көрсетеді. Стратегияны əр мемлекет шы найы түрде іске асырып жатса, діни экстремизм мен күрес шын мəнінде өз нəтижесін берер еді.

2005 жылдың 18 ақпанында «Экстремизмге қар сы іс-қимыл туралы» Қазақстан Респуб-ликасының заңы қабыл дан ды [2]. Аталған нормативтік-құқықтық актінің 10-бабы «Қа-зақ стан Республикасы мемлекеттік орган да-рының шет мемлекеттер дің органдарымен жəне халықар а лық ұйымдармен экстремизмнің алдын алу, анық тау жəне жолын кесу сала сын-дағы өзара іс-қимылы» деген нормалардан тұрады. БҰҰ-ның «Ғаламдық террормен күрес» бағдарламасына сəйкес келеді. Еліміз аталған бағдарлама аясында бір жыл бұрын қабыл данған

заңы арқылы экстремизм жəне терроризмге қарсы басқа мемлекеттермен бірігіп күресу үшін дайын екендігін анықтаған.

Қазақстан өз жағынан аумақтық-ай мақтық бейбіт өмірді, қауіпсіз дік ті жəне тұрақтылықты қам тама сыз етуге, сонымен қатар, демокра-тиялық, əділ жəне ұтым ды саяси, экономикалық халық аралық тəр тіп орнату үшін барлық жігер ынтасын сала отырып, ұйымдаса жүзеге асыратынын паш етті. Оған дəлел ретінде еліміздің 1996 жылы «Шанхай бестігі» деген ұйым құрылып, 2001 жыл дың 1 маусымынан бастап Шанхай ынтымақтастық ұйымы атал-ған құрылым аясындағы экстре мизм мен терроризмге қарсы əрекет етудің нақ ты іс-шаралар қатарын жүргізу барысын жатқызсса болады. Сонымен қоса, Қазақстан Республикасы егеменді тəуелсіз мемлекет ретінде ТМД-ның бір мүшесі ретінде де халық аралық экстремизммен күресу бағдарламасын бекітіп жұмысын жүзеге асыруда. Сол бағдарлама аясында 2000 жылы ТМД-ға мүше мемлекеттер арнайы антитеррорлық орталықта құрған болатын. Ол Орталық ТМД-ның арнайы сала лық органы жəне ТМД-ға мүше мемлекеттердің құзіретті органдарының арасындағы байланысты қамтамасыз ететін үйлес тіруші ретінде қызмет етеді.

1997 жылы ел Үкіметі «Миссионерлік əрекет-пен айналысатын шетелдік азаматтарды жəне азаматтығы жоқ адамдарды аккредитивтеу тəртібі туралы Ережені» бекітті. 2005 жылдың шілдесінен бастап миссионерлік əрекет Қазақ-стан Республикасының «Діни сенім бос-тандығы жəне діни бірлестіктер туралы» Заңымен реттеледі. Реті келгенде айта кететін жағдай, қоғамда қалыптасқан пікір бойынша миссионерлік қызметтің заңда берілген анықтамасы күрделі толықтыруды қажет етері анық. Бұл мəселені қазіргі таңда танымал қоғам қайраткерлері, ғалымдар, шығармашық зиялы қауымның көрнекті өкілдері, Парламенттің жекелеген депутаттары мен көкірегі ояу, көзі ашық қатардағы жұртшылық өкілдері жеткілікті деңгейде көтеріп келеді.

2004-2005 жылдары Қазақстанның Жо ғарғы соты «Аль-Каида» ұйымын, «Шығыс Түр-кіс танның исламдық партиясын», «Курдтар халық конгресін», «Өзбекстанның ислам дық қозғалысын», «Асбат-аль-Ансарды», «Мұ сыл-ман бауырларын», «Талибанды», «Боз гурдты»,

А.Б. Сманова 15


«Орталық Азияның моджахедтер жамаатын», «Лашкар-и-Тайбаны» жəне «Əлеуметтік рефор-малар қоғамын» лаңкестік ұйымдар деп тауып, олардың Қазақстан аумағында əрекет етуіне тиым салды. 2005 жылы Астана қаласының соты «Хизб ут-Тахрир аль-Исламиді» экстремистік ұйым деп тауып, оның қызметіне ел көлемінде нүкте қойды. Қисыны келгенде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-ші бабы, 3-ші тармағында діни негізде құрылған пар-тиялардың іс-қимылына тиым салынатыны жазылғанын атап өткен жөн. 1999 жылы Қазақстан Республикасының «Терроризммен күрес туралы» Заңы, 2002 жылы 19 ақпанда «Қазақстан Республикасында терроризммен күрес туралы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы, 2005 жылы Қазақстан Республикасының «Экстремизмге қарсы күрес туралы» жəне «Қазақстан Рес-публикасының ұлттық қауіпсіздігін қамта масыз ету мəселелері жайлы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдары қабылданды. Аталған заң актілеріне сəйкес, экстремистік жəне террористік əрекеттер үшін жауапкершілік күшейтіле түсті.

Мемлекеттік билікті жүзеге асырушы заң

шы ғармашылық, атқарушылық, сот орган-дарының тарапынан мемлекеттің тыныштығын қамтамасыз ететін нормативтік-құқықтық актілер толыққанды қабылданып жүзеге асырылуда. Бірақ ол нормалардың сақталуын, орындауын, пайдалануын, жалпы айтқанда жүзеге асыруын қоғам мүшелері қамтамсыз ету қажет. Қорыта айтқанда, осындай діни экстремизм деген құбылыспен күрес жүргізу өзіміздің қолымызда.

Жəне де орта жəне жоғары оқу орындарында барынша отансүйгіштікке бағыттауды, білім мен қоса тəрбие мəселесін дұрыстап қолға алу керек. Болашақта «қолымды мезгілінен кеш сермедім» деп Абай атамыз айтқандай, өкініш сезімі көкейімізде қалып жүрмесін.


1. Дүйсенбаев Ж. Діни экстремизммен күрес күшейтілуі тиіс // http://i-news.kz/news/

2. О противодействии экстремизму. Закон Республики Казахстан от 18 февраля 2005 года № 31. Ведомости Парламента Республики Казахстан, 2005 г., № 5, ст. 3 (вышедшие из печати: 21.03.2005 г.); “Казахстанская правда” от 26 февраля 2005 года № 45-46.

А.Б. Сманова

В статье раскрывается понятие религиозного экстремизма и пути борьбы с ним. А также описан комплексный анализ правовых основ с нормативной правовой базой законодательных актов принятый Республикой Казахстан, обеспечивающий безопасность всего народа.

A.B. Smanova

The article deals with the concept of religious extremism and the way to combat it. Also describes a comprehensive analysis of the legal framework of the legal and regulatory framework of legislation passed by the Republic of Kazakhstanthat provides security of the people.

ISSN 1563-0366


Жаһандану кезеңінде əлеуметтік мəселелер саласындағы мемлекеттің қызметі16

Жаһандану кезеңінде əлеуметтік мəселелер саласындағы мемлекеттің қызметі

А.М. Каратаева Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада əлеуметтік сипат мəселелері жəне оның шешу жолдары қарастырылып, жаһандану кезеңінде əлеуметтік мəселелер саласындағы мемлекеттің қызметі сарапталады.

Қазіргі кездегі əлем елдері, оның ішінде Қа-зақстан Республикасы жаһандану кезеңінде өмір сүріп жатыр. Əлемдік экономикалық дағдарыс, əлеуметтік əл-ауқаттың нашарлауы, жаппай тəртіпсіздіктердің орын алуы, əр түрлі саяси кикілжіңдердің болуы жаһандану дəуірінің бел-гілері болып табылады. Осы кезде Қазақстан Республикасы əлемде болып жатқан əр түрлі дағдарыстардың куəсі бола отырып, өзінің даму-ында қақтығысып отыр. Соның бірі ұзақ уақыт бойы қалыптасқан əлеуметтік мəселелер. Оның бірнеше себептері бар:

Біріншісі, қиын əлеуметтік жəне экономикалық дағдарыстар барысында адамдардың əл-ауқа ты-ның төмендеуі, соның нəтижесінде бірқатар мə-селелердің туындауы. Олар: жастардың отбасы құруға ынтасының жоқтығы, көптеген отбасында балалардың аз болуы.

Қазіргі кезде жас отбасылары арасында бір ба-ладан кейін тағы басқа бала тууды кейінге қалдыру етек алуда. Бірқатар əлеуметтанушылардың зерт-теулерінде жас кезде бала туудың келеңсіз тұс-тарының баршылығын атап көрсетеді. Ол көбінде əл-ауқаты төмен халықтың бөлігінен кездеседі. Тұрғылықты халықтың мұндай бөлігін əлі оқуын бітірмеген, ешқандай мамандығы жоқ, үйде тұрақты кіріс жоқ, үйі жоқ, жұмыссыз қалу қаупі бар адамдар құрайды.

1995 жылғы Қазақстан Республикасының қол-данымдағы Конституциясының 27-бабында: «Неке мен отбасы, ана мен əке жəне бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау жəне оларды тəрбиелеу ата-ананың етене құқығы жəне міндеті» делінген [1]. ҚР Конституциясының бұл бабы ана мен баланың, отбасының мем-лекеттің қорғауында болады деген міндет, ол азаматтарға белгілі бір ақша қаражатын алып тұру құқығын береді дегенді білдірмейді. Əлеуметтік

қамсыздандыруға конституциялық құқықтан шығатын əр түрлі жəрдемақылар мен бірреттік ақылардың нақты көлемі туралы мəселелер əлеуметтік қамсыздандыру туралы заңдарымен реттелініп отырады. Өз ретінде атқарушы билік ҚР Үкіметі мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыт тарын əзірлейді жəне олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады (ҚР Конституциясының 66-бабы). Сонымен қатар, ана мен баланың əлеуметтік қорғалуына кепілдікті бекіту бойынша конституциялық міндеттерді мемлекетпен жүзеге асырылуы үшін құқықтық тұрғыдан мемлекеттік əлеуметтік-экономикалық дамуына тікелей қатысы бар. Қазақстан Республикасының неке жəне отбасы заңында еліміздегі отбасы қатынастарының құқықтық реттелуінің негізгі бастамалары қарастырылған [2]. Ол Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негізі мен адам жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын баянды ететін Қазақстан Республикасының қолданымдағы Конституциясының ережелерімен тікелей не жа-нама байланысты болып келеді. Жалпыға мəлім отбасы əрқашанда қоғамның тірегі болған жəне болады да.

Отбасы қатынастарын құқықтық реттеудің негізгі мақсаты – отбасын нығайту, өзара махаббат пен сыйластық сезімдеріне негізделген отбасылық қатынастарын құру отбасы мүшелерінің алдында жауапты əрі өзара көмек берушілік болып табыла-ды. Бұл мақсаттар некеге отыру жəне тоқтату, ерлі-зайыптылардың, ата-ананың, балалардың құқықтары мен міндеттері, бала асырап алу жəне т.б. сияқты институттар арқылы неке жəне отбасы заңының негізгі идеясымен анықталады. Отбасын қорғау тек отбасылық құқықтық нормалармен ғана емес, еңбек, тұрғын үй, əлеуметтік қамсыздандыру сияқты құқық салаларының нормаларымен де реттеледі.

А.М. Каратаева 17


Некенің, отбасының, ана, əке, баланың қор-ғалуы қызметі мемлекеттің қолдауына ие бола-ды. Ол дегеніміз осы аяда мемлекеттің функци-ясы тек неке жəне отбасы қатынастарын реттеу-мен ғана шектелмейді, керісінше оның мазмұны мен көлемі жағынан да ұлғаяды.

Мемлекет ана мен əке, баланың қорғауын бекітеді, осыған мұқтаж адамдардың сынып-тарын анықтайды. Мемлекет көпбалалы отба-сылар, жалғыз басты ана мен əке, физикалық кемшілігі бар балалар, мүгедектер, асыраушысы-нан айырылған отбасылар, арнайы мемлекеттік балалар мекемелері үшін əр түрлі жеңілдіктерді қарастырады.

Халықтың орта есеппен кірістері жыл сайын өсіп отырады, өскенімен де, жаңа шығындарды өтеуге, медициналық қызметтерді, білім, көлік жəне т.б. жалақының жоғары деңгейін қалпына келтіру шарасы аз болады. Кейбір жеңілдіктерді алып тастау себебінен тұрғылықты халықтың əл-ауқаты төмен қабатына қиынға соқты. Мы-салы, ең аз жалақы мөлшері негізгі білім орда-сы болып табылатын мектептер мен халық тың денсаулығын сақтау мекемелерінің қызмет-керлерінде болып отыр.

Əлеуметтік мəселелердің қатарына қазіргі кезде халықтың тұрғын үйге қол жеткізе алмай жүруі кіреді. Көп балалы отбасыларда тұрғын үй қажеттілігі жиі кездесетін проблема болып отыр. Əдетте көп балалы отбасылардың əл-ауқаты төмен болады. Егер халықаралық тəжірибеге сүйен сек, дамыған елдердегі отбасыларда бала аз болады, ал экономика жағынан қалып қойған елдер дің отбасыларында бала көп болады.

Мұндай ахуалдан шығудың бірден-бір жолы болып мемлекет тарапынан екінші, үшінші, төр-тінші балаларды туған аналарға көбірек жəрдем-ақылар, медициналық қызмет алуға, ком му налдық қызметтерді төлеуде, балабақшаға же ңілдіктер жасап салық төлеуді де азайтса жағдай бір шама жақсарар еді. Бұл шаралар кешенді мем лекеттік бағдарлама етіп белгіленіп, елдің ұзақ уақыт даму саясатына айналса жөн болар еді.

КСРО-ның салық заңдарына сəйкес бойдақ-тарға, жалғызбастыларға жəне балалары жоқ 25-50 жас аралығындағы еркектерге, 25-45 жастағы əйелдерге салық салынатын. Осын-дай салық мөлшерін бүгінгі заңдарға енгізсе, бойдақтардың, жалғызбастылардың саны біршама азаяр еді. Осы салықтан түскен ақшаны əл-ауқаты төмен, көп балалы не болмаса жетім балаларды қамтамасыз етуге жұмсаған жөн

болар еді. Сонымен бірге мемлекет ынталан-дыру шарасы ретінде балалары, немерелері жəне шөберелері көп отбасылардың алатын зейнетақыларын көбейтсе де дұрыс болатын еді.

Мемлекеттің басты байлығы – халық, сон-дықтан да ұлттың, халықтың өсіп-өркендеуін қамтамасыз ету үшін денсаулық сақтау, білім беру, салық, тұрғын үй жəне еңбек заңнамаларына реформалар жасау қажет.

Жаһандану кезеңінде көптеген жас отбасылар тұрғын үйге тапшы болып отыр, мемлекет тара-пынан жастардың репродуктивтік мінез-құлқына əсер ететін тұрғын үймен қамтамасыз ету шара-ларын жүзеге асыру қажет. Бұл мəселені шешу үшін барлық деңгейдегі мемлекеттік орган-дардың қатысуы мен өзара əрекет етуі талап етіледі.

Жаһандану барысында əл-ауқаты төмен ха-лық тың қабатын тұрғын үймен қамтамасыз ету мəселесін реттеу үшін жаңа тетіктер қажет. Жас отбасыны тұрғын үймен қамтамасыз ету мəселесі əлеуметтік саладағы белгілі бір теріс құбылыстарға əкеліп соғады: жастарда əлеуметтік қорғалмаған сезім қалыптасады; дұ рыс тіршілік етудің жоқтығынан жастардың еңбекке деген қабілеттіктері жоғала бастайды; тұрғын үймен қамтамасыз етумен байланысты қиындықтар үшін отбасы құруға қажеттіліктеріде азаяды; жастардың көші-қоны күшееді; көптеген жа-стар тұрақты тұруға шетелге кетеді; балалар мен жастардың қылмыстылығы күрделенеді жəне т.б.

Кіріс демекші, қазіргі кездегі əлеуметтік мəселелерді шешу үшін кірістің, ақшаның рөлі зор. Төмен кіріс табатын адамның тіршілігі де төмен, мұндай адам дамымайды. Əлеуметтік үрдістің негізгі себептерінің бірі болып тіршілік деңгейінің түсуі, ұлт денсаулығының жоқтығы, тамақ, азық-түлік сапасының жоқтығы, дəрі-дəрмектің қымбат болуы, əр түрлі нервтік жүйке жүйесінің жұқаруы, адамның рухани түсуі де се-беп болады.

Адам өмірі қауіпті жəне күтпеген сəттерге толы. Кез-келген кезде денсаулықтан, сонымен қоса, тіршілік етудің негізгі көзі – жалақыдан да айырылып қалуға болады. Өмір сүрудің негізгі жəне көп жағдайда жалғыз көзі болып табы-латын жалақыны жоғалту қызметкерді жəне оның отбасын аса ауыр материалдық жағдайға алып келеді, ал бұл, өз кезегінде, кедейшілікке, қайыршылыққа, əр түрлі ауруларға əкеліп соғады [3,3 б].

ISSN 1563-0366



Кедейшілік төмен жалақыдан, төмен зейнет-ақыдан жəне төмен жəрдемақыдан болады.

Аталған қиындықтарды өз бетімен, дербес жеңу көп жағдайда мүмкін болмайды. Осын-дай кезде көмекке мемлекет келеді. Халықтың экономикалық тұрғыдан бəсең бөлігінің (қарт адамдардың, еңбекке қабілеттігі жоқ жəне жұ мыссыз тұлғалардың) материалдық қам-та масыз етілу деңгейінің күрт төмендеу мə-се лесін шешуді мемлекет өз мойнына алады. Ол əлеуметтік қамсыздандыру жүйесін жасап, əлеуметтік оқиғалар – кəрілік, өлім, нау қастық, мү гедектік, ана болу, жұмыссыздық туын-даған кезде зейнетақылар, əлеуметтік жəрдем-ақылар береді жəне қызмет көрсетеді. Елдің халқын əлеуметтік қамсыздандыруды дамы-ту, мемлекеттің əлеуметтік саясатының жəне қызметінің басым бағыттарының бірі болған жəне болып қала береді.

Жоғарыда атап өткеніміздей нарықтық қа-тынастар орын алған кез-келген өнеркəсіптік – дамыған мемлекетте халықты əлеуметтік қор ғау азаматтардың құқықтары мен бостан дық тарының кепілдіктері жүйесінде маңызды орынды иеленеді. Алайда, нарықтық қатынастар өз бетімен халықты əлеуметтік қорғау меха низмін туындатпайды. Халықты əлеуметтік қор ғаудың ерекшелігі оның аса көп материалдық шы ғындарды талап етуінен жəне ешқандай пайда əкелмейтінінен көрініс та-бады. Осы ерек шелігіне орай халықты əлеуметтік қорғауды шешу мəселесін мемлекет өз мойнына алады [3,3 б].

Қенес заманында жас отбасыларға тұрғын үй тегін берілетін, қазіргі кезде əр бір адам тұрғын үй мəселесін өз бетінше шешеді. Елімізде бірнеше мың адам мемлекеттік бағдарламамен тұрғын үйге қол жеткізуге кезекте тұр. Бірнеше мың адамдар тұрғын үйді несиеге алу кезегінде жүр.

Жас отбасының тұрғын үйді жеке меншікке сатып алу көп жағдайда мүмкін емес. Себебі, елімізде тұрғын үйдің құны көп адамдардың «қалтасына» сай келмейді. Осы тұрғыдан жас отбасыларға тұрғын үй мəселесін шешуге бай-ланысты мемлекеттік көмек қажет. Мысалы, баланың туылуына байланысты үйі жоқ жас отбасыларға мемлекеттік бағдарлама бойынша несие беру; олардың қол жеткіліктілігі; тұрғын үй жүйесін нығайту жəне т.б. түрінде іске асы-рылуы керек.

Екіншісі, балалардың проблемалары. Қазақ-станда əлеуметтік қорғаусыз, ата-анасыз қал-ған балалар өте көп. Балалардың қаңғырып

жүру шілігі, баланың есірткіге құмарлығы жəне қыл мыстылыққа бейімделуі, əлеуметтік жəне мемлекеттік қауіпсіздік деңгейіндегі проблемаға айналды. Қазақстанда 90 мың жетім бала бар, соның 46 мың балалары балалар үйінде, интер-наттарда жəне т.б. арнайы мекемелерде тұрады. Оның 80% ата-аналары тастап кеткен балалар.

Қазақстандық балаларды шетел азамат та-рының асырап алу саясатын дұрыс жүргізу қажет. Мемлекет балалар үйіндегі, интернат-тардағы, қамқорсыз қалған балаларды респу-блика азаматтарының асырап алуы жөнінде са-ясат жүргізуі қажет. Осы мақсатта халықаралық тəжірибелерге сүйенуі керек.

Осы жағдайды реттейтін республикамыз-да бірнеше заңнамалық актілер бар. Олар: «Неке жəне отбасы туралы», «Қазақстан Рес-пуб ликасындағы баланың құқықтары тура-лы», «Отбасылық үлгідегі балалар ауылы мен жасөспірімдер үйлері туралы», «Кемтар бала-ларды əлеуметтiк жəне медициналық-педа го-гикалық түзеу арқылы қолдау туралы» жəне т.б. Елімізде жетім балаларға, ата-ана сының қамқорлығынсыз қалған балаларға, мү ге дек балалар мен олардың ата-анасының ме ди-циналық-əлеуметтік қамқорлық жасауға, мүм-кіншіліктері шектелген балалардың пробле-маларын шешуге арналған мемлекеттік бағ-дарламалар бекітілген. Олар: «Қазақстан бала-лары», «Жетім балалар», «Мүгедек балалар» жəне т.б. Балалардың мүдделерін қамтамасыз ететін бірқатар халықаралық құжаттар да бар. Олардың ішінде: «Бала құқығы туралы» Конвен-ция, «Мүгедектердің құқықтары туралы» Кон-венция, «Балаларды қорғау жəне шетелден (мем лекетаралық) баланы асырап алуға қатысты ынты мақтастық туралы» Конвенцияларды айту-ға болады.

Жетім балаларға қамқорлық жасауға арналған бағдарламалар да бекітілген. Ол бағдарламалар ата-анасынан айырылған балаларды қазіргі əлеу-меттік-экономикалық жағдайда өзіндік жеке тіршілік етуге дайындау үшін жағдай жасау жөніндегі шаралар, əлеуметтік жетімдіктің пай-да болу себептерінің алдын алу, интернаттық мекемеде тəрбиеленіп жатқан жетім баланың əлеуметтік-экономикалық қамтамасыз ету, осы мекемелердің кадрлық жəне материалдық ба-засын дамыту, жетім балалар мен ата-ана-сының қамқорлығынсыз қалған балаларды медициналық қамтамасыз етуді жетілдіруді қамтиды. Сондай-ақ мүгедек балаларға қам-

А.М. Каратаева 19


қорлық жасау мақсатында бағдарламалар бар. Мұндай бағдарламалар мүмкіншіліктері шек телген балалардың мəселелерін шешуді жəне халықтың осындай бөлігін тəуелсіз өмір сүруі үшін жағдай жасауды, мүгедек балалар мен олардың ата-анасының медициналық-əлеуметтік, əлеуметтік-экономикалық жəне өнегелік мəселелерді шешуге, олардың қоғамда бейімделуіне бағытталған. Сонымен бірге от-басын жоспарлауға арналған бағдарламалар да жүргізілуде. Мұндай бағдарламалар халықтың отбасын жоспарлауға арналған сұрақтарды қамтиды, сондай-ақ жасөспірімдердің, олардың ата-аналарына жыныстық жəне репродуктивтік мінез-құлқы мен отбасы-неке қатынастарының этикасы жайлы мəселелерді қамтитын жаңа көзқарастар жасауды қарастырады; жас өспі-рімдерді жыныстық тəрбиелеуде отбасы мен мектептің жауаптылығын күшейтуді, отбасын жоспарлау жəне оны қазіргі заманның тала-бына сай контрацепция құралдары жəне т.б. құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету мəселелері бойынша кəсіби дайындалған кадрлар бар қызметтерді ұйымдастыруды қамтиды. Соны-мен қатар, балалардың тамақтануын дамыта-тын орталықтардың бағдарламалары, отбасы мен балаға əлеуметтік көмек көрсету, кəмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарының ал-дын алу бағдарламалары бар.

Үшінші себеп, денсаулық сақтау саласындағы мəселелер. Ұлттың денсаулығы – тұрақты даму-шы мемлекеттің басты байлығы. Денсаулықты сақтауға, туылымды көбейтуге, алғашқы медициналық санитарлық жүйені нығайтуға, жас балалары бар жəне əл-ауқаты төмен отбасыларды сапасы жоғары азық-түлік өнімімен қамтамасыз ету мақсатында, елімізде бірқатар мемлекеттік бағдарламалар қабылданды. Сонымен қатар, мемлекетте əр түрлі факторларға байланысты халық денсаулығының нашарлауы байқалуда. Оның ішінде əр түрлі жұқпалы аурулар (ЖҚТБ, АҚТҚ, туберкулез, гепатит жəне т.б.) етек жайып келеді. Мемлекет халықтың денсаулығы саласын реттеуде көптеген заңнамалар қабылдады.

Жаһандану кезеңінде адамдар қоғам дамуы -ның негізгі тірегі ретіндегі денсаулық жағ-дайы ның нашарлауымен қақтығысып отыр. Денсаулық сақтау құқығы бұл Қазақстан Респу-бликасы Конституциясында белгіленген құқық болып табылады.

Қазіргі кезде елімізде халықтың денсаулығын сақтау барысында көптеген заңи актілер қа был-

данды. Туылымның сапасын əйелдің репро-дуктивтік денсаулығын жақсарту үшін əр түрлі мемлекеттік шаралар жүргізілуде. Дені сау бала-ның туылуы дені сау əйелге байланысты. Бұл жағдайда мемлекет əйелдердің денсаулығын жақсарту мақсатында санаторияларға емдеуге тегін түрде жіберу арқылы көмектесе алады. Со-нымен қатар, балаға қарау негізіндегі демалыс уақытын еңбек стажына бекітіп, баланың белгілі бір жасқа толғанға дейін бір күндік жұмыстың жарты күндігін ғана орындап, оған тиісті бюд-жет заңына сай толық жалақы алуын қамтамасыз етуі қажет.

Адам өлімінің көпшілік себебі жолкөлік апаттарының нəтижесінде болады. Сонымен қатар өндіріс жағдайындағы аурулардың нəти-же сінде де адам өлімі өсіп келеді. Өндірісте жұмыс жасайтын мыңдаған адамдар шаң-тозаң, ауаның ластануы, əртүрлі техникалық прогрестің жетістігі нəтижесінде уланады. Кəсіпорындарда денсаулық сақтау жүйелері қамтылмағандықтан, медицина бөлімшелерінің жетіспеушілігінен осындай мəселелердің болуын қамтып отыр.

Осы кезеңде халықтың жұмыс істейтін бөлігінің денсаулығын жақсарту жөнінде шара-ларын қамтитын құқықтық реттеу базасы қажет.

Халықтың денсаулығына адамдардың əл-ауқаты, тұрмыс деңгейімен тамақтану сапасының төмендеуі, еліміздің экологиялық ахуалы, жалақы мен басқа да əлеуметтік ақылардың тө-мендеуі елеулі зиян əкеледі.

Халық арасында жалпылама білім беру, ме-дициналық білім беру арқылы аурулар мен өлімді тоқтатып, ұрпақты дұрыс жолға салуымызға мүмкіншілік бар.

Қазақстан Республикасының дамушы елдер-ге қарағанда тіршілік ету сапасы жағынан арт-та қалып келеді. Қазіргі кезде тіршілік етудің сапасының негізі тіршілік ету ұзақтығы, əл-ауқаты деңгейі, білім жəне қоршаған ортаның жағдайы болып табылады.

Көп адамдардың денсаулығы дұрыс тамақ-тан бау нəтижесінде де бұзылады. Шетелдің тез тамақтану əдісін елімізде қолданғалы бері халқымыз семіздік ауруына шалдығуда. Сонымен қатар, əр түрлі сапасыз тағамдарды қолдану адам ағзасына елеулі зиян əкелуде. Көптеген жас өсіп келе жатқан ұрпақтарымыз спортпен шұғылдануды қойды, спортпен шұғылданғаннан гөрі сыра, арақ ішкенді дұрыс деп санайтын болды.

Денсаулықты сақтау саласындағы заңдардың жүзеге асырылуы үшін атқарылатын бастапқы

ISSN 1563-0366



шаралары – халықтың əл-ауқаты мəселесін мем-лекет тарапынан алғашқы қатарлы мəселе етіп оны қамтамасыз ету халықтың тұрмыс, еңбек тіршілік жағдайын жəне демалуға жағдай жасау, аурудың алдын алуға, салауатты тіршілік етуге негізделген үгіттеу, насихаттау, ақпараттандыру жұмыстарын жүргізу болып табылады.

Адамдардың гигиеналық тазалық нормала-рын сақтамауынан əр түрлі жұқпалы жыныстық онкологиялық, жұқпалы тері аурулары, туберкулез, гепатит сияқты аурулар етек жайып келе жатыр.

Халықаралық сауда ұйымының мəліметтеріне сүйенсек, Қазақстан туберкулез ауруының көрсеткіші жағынан алғашқылардың қатарында тұр. Қазіргі кезде денсаулық сақтау жүйесі аурулардың алдын алумен емес, емдеумен əлекке түсуде, себебі халықтың басым бөлігі өз аурула-рын дер кезінде емдемей жүріп алады.

Біздің ойымызша, халықтың денсаулығының нашарлауының бірнеше себептері бар. Олардың қатарында, адамның өз уақытында дəрігерге көрінбеуі, əр түрлі əлеуметтік-экономикалық дағ дарысқа ұшырауы, дəрі-дəрмектің қымбат-ты лығы, медициналық қызметкерлердің жұмы-сының сапасыздығы, білікті медициналық кадр-лардың жетіспеушілігі, медициналық қызмет-керлердің коррупцияға жақындығы жəне т.б.

Қазіргі адамдардың көбі тегін медициналық көмектің бар екендігін білмейді, сонымен қатар, қандай жағдайда төлеу керектігін жəне қай жағдайда төлемейтіндігін білмейді.

Жаһандану кезеңінде денсаулық сақтауды басқару үшін медициналық ғылымды дамыту қажет, халықтың денсаулығы туралы тұрақты мəліметтер жинау қажет, денсаулық сақтау қызметін дамыту керек, медициналық-анықтама, медициналық-ақпарат жүйелерінің қызмет етуін көтермелеу қажет. Осы аяда Дүниежүзілік ден-саулық сақтау ұйымының басшылығымен он жылда бір рет өткізілетін аурулар, жарақаттар

мен өлімнің себептерін халықаралық статисти-калық топтастыру жетекші орын алады. Ауру-лардың халықаралық топтастырылуы алын ған құжаттардың халықаралық сəйкестігін қамтамасыз ететін нормативтік құжат болып табылады.

Əлемдегі көптеген мемлекеттер адам ден-саулығын жақсарту мен өлімді азайту үшін тіршілік ету дағдысын өзгерту бағытын ұстанады. Қазақстан халқының тіршілік ету дағдысын, салауатты өмір сүруіне жағдай жа-сау үшін бастапқыда кедейшіліктің таралуын тоқтатып, жұмыссыздықты жою қажет. Сонымен қатар, жас ұрпақтарымызға дұрыс тəрбие беруге ұмтылуымыз қажет.

Сонымен мемлекеттің əлеуметтік функциясы дегеніміз – адамдардың əл-ауқатын көтермелеуді қамтамасыз ету, тұрғындардың еңбекке қабілетті бөлігін жұмыспен қамту жəне мемлекеттік қолдауға мұқтаж адамдарға əлеуметтік қорғауды жүзеге асыру бойынша мемлекет қызметінің ба-сты бағыттары болып табылады. Мемлекеттің əлеуметтік функциясы білім, ғылым, мəдениет, азаматтардың денсаулығы саласындағы мем-лекеттік саясатты қамтиды.


1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жылы қабылданған. 21 мамыр 2007 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен. – Алматы, 2008.

2. Қазақстан Республикасы. Неке жəне отба-сы туралы Заңы. 17 желтоқсан 1998 жылы Парламентпен қабылданған. 21 мамыр 2007 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен // Егемен Қазақстан. – 2007. – 22 мамыр.

3. Жұмағұлов Ғ.Б., Ахметов А., Ахметова Г. Əлеуметтік қамсыздандыру құқығы: оқу құралы. – Алматы: Заң əдебиеті, 2005. – 360 б.

А.М. Каратаева

В данной статье рассматриваются проблемы социального характера и раскрываются пути их решения, также раскрываются функции государства в сфере социальных проблем в период глобализации.

A.M Karataeva

In this article is devoted to problem of social characters, analysis function of state in the sphere of socials problem in the period of globalization.

Ə.Қ. Бердібаева 21


Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар

Ə.Қ. БердібаеваАбай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Мақалада дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек қатынастарынан туындайтын шарттардың нысандары мен түрлері қарастырылады.

Дəстүрлі қазақ қоғамында келісім-шарттық қатынастардың негіздері көп жағдайда өзара көмек жүйесінен туындап жатады. Сондықтан да, біз мұндай келісім-шарттарды қарау барысында жалпы өзара көмек жүйесінің де теориялық мəелелеріне тоқталып өткеніміз жөн.

Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек жүйесін зерттеген ғалымдардың Д.А. Турсын-кулова өзінің еңбегінде өзара көмектің мəнін былай түсіндіреді: “Қазақ қоғамының саяси құқықтық болмысын айқындайтын ежелгі дəуірлерден келе жатқан құрылымдық жүйелер көп. Солардың қатарына көшпелі қазақ қоға-мындағы өзара көмек (ағайынгершілік) қаты-настар жүйесін жатқызамыз. Қазақ хал қы еш уақытта туған-туысын, ағайынын, жақы нын жауға бермеген. Қысыл-таяң сəттерде қолы-нан келген барлық көмекті аямаған. Сон дай құрылымдық жүйенің бірі, өзара көмек инс-титуты болып табылады. Өзара көмек жүйесі Қазақ стан аумағында есте жоқ ескі замандардан бері, қалыптасып, тамыр үзбей дамып келе жатыр. Көшпелі қазақ жұртындағы өзара көмек қатынастарының құқықтық сипатын, оның ішкі мəнін ашып саралау үшін сол қоғамдағы құқықтық жүйенің бітім-болмысын тануы қажет. Шартты түрде алып қарағанда ХҮ-ХІІІ ғасырлар аралығында қазақ қоғамында, өзінің сипаты бөлек, ұстанымдары ерекше құқықтық жүйе дамып толастады. Бұл кезеңдегі қазақ қоғамындағы құқықтық жүйе соңғы кезде ғалымдар тарапынан, қазақ қоғамының алтын ғасырының көрінісі ретінде бағаланып жүр. Шын мəнінде, оның қоғамдағы роліне терең мəн беретін болсақ, осы кезең аралығы дəстүрлі қазақ қоғамының адами принциптерге сүйенген, классикалық үлгісін қалыптастырды” [1, 10

б.]. Бұл оймен келісе отыра, біз дəстүрлі қазақ қоғамында өзара көмек жүйесі рулық, қауымдық санаға негізделген, қазіргі тімен айтқанда əлеуметтік мемлекеттің негізін құрайтын ерекше жүйе болып табылады.

Өзара көмек жүйесін, оның құрылымдық элементтерін əрине былай қарағанда, қазіргі түсініктегі келісім-шарттың аясына сыйғыза қою ерсі де көрінуі мүмкін. Бірақ та, біздің ойымызша, бұл көп жағдайда өзінің міндеткерлік сипатымен ерекшеленетін жəне соны негіз тұтатын институт болып табылады. Өзара көмек жүйесі келісім – шарттық қатынастарды тудырады, əрі оның бастауы да бола алады. Сондықтан да, біз мəселенің осы қырын негізге ала отыра, жұмысымызда тарауша белгілеп, қарастырдық.

Өзара көмек жүйесінің негізін құрайтын құрылымдық жүйе тамырлық болып табылады. Тамырлық бірімен бірі қандық туыстықта болмайтын достас адамдардың арасында қалыптасатын келісімнің түрі. Мұнда тамыр болатын адамдар өзара қиыншылықта бір-біріне көмектесуді мойнына алады. Тамыр талабын бұзғаны үшін билердің алдында жауапкершілікке тартылып, құн тартатын кездерді тарихтан көптеп кездестіреміз.

Тамырлық – бір-біріне берілетін сыйлыққа негізделген достық. Егер тараптардың бірі екіншісінің сыйлығына жауап бермесе, билер сотына жүгінуге құқылы болған. Ғылыми еңбектерде тамырлықтың 3 түрі ажыратылып көрсетіледі:

1) Дос тамыр – бұл бір-біріне сыйлық беруге негізделген атадан балаға қалып отыратын достық. Дос тамырлардың балаларын ата-тамыр деп атайтын;

2) ауыз-тамыр – ауызша достық;

ISSN 1563-0366


Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар22

3) сүйек тамыр [2, с.124]. Тамырлық екі тараптың қатынасы. Тамырлыққа келіскенде екі тарап өзара міндеттер мен құқықтарға да ие бо-лады. Тамырлық шарты бұзылғанда дау туып, былайша айтқанда талаптық іске айналып кетіп отырады. Л. Баллюзек бұл мəселені былай атап көрсетеді: “К разряду исковых дел следует от-нести споры по так называемому тамырстыву-и еще-бата-оку-аза-салу.

Тамырством называется у киргизов дружба двух лиц6 основанная на взаимных подарках их друг другу по очереди, сначала одним, по-том другим, и держащаяся всегда исключитель-но этими подарками без особенных внутренних симпатий друг к другу. Поэтому как скоро нет с которой-либо стороны очередного подарка, узел дружбы разрывается и друзья ссорятся из-за пе-решедшего тому или другому из них с которой либо стороны излишка.

Предварительно правил решения спора меж-ду этими друзьями называющимися тамырами, необходимо заметить, что тамырство состоит в назначении подарка не по усмотрению того, кто дарит, а по выбору и усмотрению одаряемого-ка-кой выбор по усмотрению называется кулка-са-лу, а самый подарок кулкою.

На этой особенности тамырства основано и решение происшедшего между тамырами спора, т.е. если по расчету и по соображению всех вре-менных между ними подарков окажется равное число кулки с обеих сторон, то спор признает-ся затеянным, хоты-бы кулка одной стороны по качеству и ценности и была-бы дороже таковой же с другой стороны; ибо отдать другу более ценный, а выбрать себе менее ценный подарок, зависит совершенно от личного произвола каж-дого. Следовательно совершенно справедливо считать их удовлетворенными не по качеству, а по количеству кулки. Рассчитав таким обра-зом друзей, надлежит предоставить им продол-жить или прервать существовавшее между ними тамырство-при чем если они изъявят согласие на первое, то право следующей кулки считается за тем, за кем остановилась ее очередь.

Если же при расчете выйдет перешедший на чью-либо сторону излишек в кулке, то тамыр, на стороне которого найден ж этот излишек, обязан он и возвратить, или в случае желания продол-жать прежние отношения с другом, обязан сде-лать первый подарок бата-оку-аза-салу есть тоже

взаимная обязанность друзей и сватьев, заклю-чающаяся в явке каждого из них в случае смерти того или иного другого для прочтения молитвы за упокой души умершего, с приводом на этот случаи нескольких голов скота, называющегося азою

Если один из друзей или сватьев в отношении азы исполнил уже свой долг, то и другой обязан в свою очередь исполнить этот долг и вести азу в случае смерти какого-либо из родных первого. В противном случае он признается перед вино-ватым, а потому уговаривается обычаями к тому, чтобы отправился к другу или свату с должною азою, либо возвратил то количество скота, ко-торый получен был азу им самим прежде” [3, с. 280-281]. Осы айтылған жағдайлардың барлығы біздің ойымызша, тамырлықты келісім-шарттар деңгейінде бағалауға жол ашады. Қарап отыр-са, тамырлық өзара көмектің бір түрі болуымен қатар, екінші қырынан келісім-шарттық да аста-ры бар.

Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек институтының дамыған нысандарының біріне жылу мен жұртшылық жатады. Жылу ежелгі дəуірлерден келе жатқан өзара көмектің бір түрі. Оған мынандай түсінік беріледі: “Обычай жылу устанавливал для членов родовой и аульной об-щины обязанность оказывать помощь родичу скотом в случае джута или какого-либо другого стихийного бедствия, следствием которого яв-лялась потеря скота. Родич, отказавший в такой помощи, терял право на ее получение сам, если наступала в ней необходимость” [4, с. 69]. Жы-луды кейбір еңбектерде негізінен былай ашып көрсетеді: “Жылу – жəрдəм. Қазақ арасындағы өзара көмектің осы бір түрі тым ерте кездегі рулық қауым құрылысынан бері келе жатқан əдет-ғұрыптарға жатады. Бұл əдет-ғұрып бойын-ша: табиғи апатқа-жұтқа, өртке, селге тағы басқа да дүлей күш кесіріне кенеттен кездесіп, мал-мүлкінен, баспанасынан айырылып, күн көрісі қиынға соққан адам өзінің туыстары мен рула-старынан жылу – жəрдем сұрайды. Бұған ағайын-туғандары мен руластары түгел көмектесіп, жылу-жəрдем жинап жинап береді, одан ешкім де бас тартпайды. Жылу беруден кімде-кім бас тартса, өз басына осындай күн туғанда мұндай көмектен мақұрым қалады жəне жалпы жұрт келесін бұзғандығы үшін жек көрінішті болады.

Кездейсоқ адамдар да, өзінің туыстары мен



руластарынан осы борышты өтеуді талап етеді.бұл да “жұртшылық жəрдемі” деп аталады.

Қолының қысқалығынан үйленуге шама-сы келмеген адамдарға да, ағайын-туғандары “қалыңмалға” көмек көрсетеді. Қазақтың байырғы салты бойынша, мүлде панасыз қалған жетім-жесірлерді жəне қарайтын адамы жоқ, салт бас қарттар мен мүгедектерді ағайын-туғандары яки руластары асырап, бағып-қағуға міндетті болған. Халық бұқарасы ішінде мұндай көмектің өмір сүруі қазақ қоғамында қайыршылардың болмауына игі əсер етіп отырды” [4, 387-388 бб.]. Жылумен қатар, жұртшылықтың да өзіндік ерекшеліктері бар. Жылу жəне жұртшылық көбінесе дəстүрлі қазақ қоғамында кедей топтың немесе жұтқа ұшыраған адамдардың еңсесін көтеріп, шаруашылығын жолға қою үшін қолданылған. Мəселен, “Обычаями жылу, журтшылык широко пользовались богатые ско-товладельцы. Они оказывали помощь обеднев-шим шаруа и даже целым аулам скотом, за что привлекали их к бесплатному труду в своем большом хозяйстве. Особенно широко использо-вался ими обычай асар, так как бедного и даже среднего достатка шаруа-скотовода этот обычай совершенно не интересовал в своем хозяйстве такой шаруа мог справится всегда сам вместе со своей семьей. Но бии, аксакалы, не говоря уже о султанах, в случаях стихийных бедствий, па-дежа сота, при уплатах долгов (например, куна) широко использовали обычаи родовой помощи, обирая своих сородичей, стремясь восстановить свое хозяйство за счет трудящихся подвластных им общин или просто почти бесплатно заставляя их работать в своем обширном хозяйстве” [4, с. 69-70]. Қазақ арасындағы өзара көмектің осы бір түрі тым ерте кездегі рулық қауым құрылысынан бері келе жатқан, орта ғасыр кезеңінде ептеп өзгеріске ұшыраған əдет-ғұрып заңының бір тармағына жатады. Бұл əдет-ғұрып бойын-ша табиғи апатқа, жұтқа, өртке, селге тағы сол тектес дүлей табиғаттың кесіріне ұшырап, мал-мүлкінен, баспанасынан айырылып, күнкөрісі қиынға соққан адам өзінің туыстары мен рула-старынан жылу-жəрдем сұрайды. Бұған ағайын-туғандары мен руластары түгел көмектесіп, жылу-жəрдем жинап береді. Одан ешкім де бас тарпайды. Егер бұл науқаннан кімде-кім бас тартса өз басына осындай күн туғанда мұндай көмектен мақұрым қалады жəне жалпы жұрт келесін бұзғандығы үшін жек көрінішті бола-

ды” [5, 383 б.] Кейбір еңбектерде жылуды есте жоқ ескі замандағы алаштан тартып өрбітетін жағдайларда кездеседі. Жұртшылық пен жылу-ды кейде сый-құрмет көрсетудің бір түрі ретінде бағалайтын жағдайлар да болған. С.Е. Толыбе-ков кезінде жылу мен жұртшылықты дəл осылай былай деп бағалады: “Третьим видом доброволь-ных подарков является жлу или журтшылық. Его выдавали пострадавшему от грабежа или разорившемуся от стихийных бедствии. Напри-мер: “Когда при преследовании его (Кенесары Касымова) царскими отрядами вынужден был бросит до двух тысяч собственных баранов, то для возмещения этого убытка собрал насильно с приверженцев своих по нескольку баранов”. Обычно вопрос об организации жылу с опре-делением размера взимаемого взноса с каждого хозяйства решался на совете родоправителей или аксакалов. Отказавшихся от внесения при-нуждали к уплате, ссылаясь на случаи у предков взаимного жылу или угрожая отсечь им подол в знак исключения из числа добрых людей. Таким образом, вымогательство подарков было одним из видов патриархально-феодальной эксплуа-тации” [6, с. 357]. Бұл кеңестік дəуірдің соқыр саясатының белгісі деп есептейміз.

Осы жерде біз келісім-шарттық мəмілелік қатынастардың теориялық тағы бір қырына көңіл бөлетін болсақ, кейінгі зерттеп жүрген ғалымдар да, келісім-шарттық қатынастарды мəміленің негізінен туатын отбасы жəне некеге байланысты міндеткерліктен туатын дей келе, мəміле жасаудың мəні былай деп есептейді: “Мəміленің жеке шарттары негізінен мəміле жасаушылардың құқықтық қабілеттігі жəне құқықтық қабілетсіздігіне назар аударған. Кез – келген міндеттеме құқығы мəмілесіз жүзеге аспайды. Мəмілеге мынандай белгілер тəн: а) тұлғаның ерік, тілек, ниет білдіруі; б) құқыққа сəйкес əркет ету, яғни əдет-ғұрып заң норма-ларына кереғар болмау; в) екі аралық мəміле қатынастың пайда болуы; г) құқықтық салдарға ие болуы. Ең бастысы екі жақтың келісімі, еркі болып, ол ауызекі түрде не болмаса жазбаша түрде көрініс табуы тиіс. Бұл куəлер қатысуы не болмаса екі тарабы қол қоюы арқылы жасалады.

Көшпелі қазақ қоғамында мəміле жасау, мəмілесу көбінесе ауызекі түрде болған мəміле бір жақты немесе екі болмаса көп жақты, ақылы жəне ақысыз, нақты не болмаса консенсуал-ды, казуалды немесе абстрактылы, шартпен

ISSN 1563-0366


Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар24

жасалған болуы мүмкін. Қазіргі кезде мəміленің түрлері көп, əрі басқа да түрлері пайда болуына талас жоқ. Өйткені, əлемдік қарым-қатынастың күшейе түсуі мəміле түрлерін көбейте берері хақ.

Мəміле жасалған, яғни келісілген кезден ба-стап екі тарапқа міндеттеме құқығы тиісті болып, ондағы көрсетілген іс-əрекеттер орын далуға жа-тады. Мəміле негізінен кəмелетке толған, ақыл-есі бүтін, өзін-өзі толық игере алатын, құ қық қабілеттігі болуын талап етеді. Əрекет қабілет-сіздігі, яғни психалық ауыру болуы мəмілені жарамсыз етеді. Сол секілді мəміле зорлап, мəжбүрлеп не қорқытып не алдап жасалынған болса, ол да жарамсыз деп саналады.

Қазақ халқының міндеттеме құқығы əлі күнге жан-жақты зерттелініп, азаматтық құқықтық зерттеу пəніне айнала қойған жоқ. Міндеттеме құқықтары тарихымыздың бөлінбес бөлшегі бо-лып табылатынына қарамастан, тəжірибелік сая-си мəні жоғары екеніне мəн бермей келеміз. Оның да себептері бар. Өйткені, қазақ қоғамындағы міндеттемі құқықтар көбінесе ауызекі жасалын-ды əрі көптеген жағдайларға тəуелді болып келді. Қазақ хандығы өрлеп тұрғанда жасалынған: “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” жəне Тəуке ханның “Жеті жарғысы” секілді құқықтық ескерткіштерде міндеттеме құқықтары көп əңгіме етілмегенмен, ол жайлы ешкім зерттеп, тұжырымдар айта қойғаны жоқ.

Сонымен мəміленің басты мақсаты азаматтық құқықтық қатынас орнату негізінде екі жаққа да жауапкершілік жүктейтін құқықтық қатынас жасау. Көшпелі қоғамда міндеттеме құқығының көрінісі өте көп, өмір салаларының кез-келген тұстарында кездеседі. Мысалы, отбасы құқығындағы екі ерлі-зайыптының некелесуінен бастап, бала табу, өсіру, ата-ананы асырап бағу, отанды қорғау, əдет-ғұрыпты орындау, мəмілелерге опа ету, уəдені екі етпеу, т.б. болып көрініс таба береді” [7, 139 б.]. Əрине, біздің ой-ымызша Қ.С. Иманбаевтың бұл беріп отырған сипаттамасы, қазіргі кезеңдегі келісім-шарттың түсінігінен жəне міндеттеменің негізінен ту-ындап отыр. Бұл жерде ғалым дəстүрлі қазақ қоғамындағы келісім-шарттық қатынастардың мəніне терең бойламағандығын көрсетеді.

Осы жерде тағы бір айтып кететін мəселе, жылудың берілу тəртібі былай болып табылады: “Əр түрлі табиғи апат (жұт, өрт т.б.) салдары-нан мал мен дүниесінен айырылып, күн – көруі қиындап кеткен адамдар қазақ баласынан жылу

жинауға хақылы. Жылуды ел болып та, жеке дам болып та жинайды, қандай да түрі болмасын жылу жинау туралы шешімді ел басшылары мен билердің келісімімен алады.

Егер апат бір адамға, бір ата баласына ғана келген болса, рулы ел өз бетімен-ақ көмектесіп, жұтаған адамдарға қарайласады. Ал жоқшылық тұтас руға келсе, онда амалдың жоқтығынан өзге елдерге барып өтініш жасауға тура келеді. Ел билері көрші алыс-жақын елдердің бас-шыларынан жылу жинау келісімін алады. Кей жағдайларда өз сыйлауларына қарай (құда-жекжат т.б.) көрші рулар өз бетімен көмек көрсетеді.

Қазақ ішінде жылуды кез-келген дəулетті қазақтан сұрау айып болып табылмайды (егер шын жұтап отырса). Жағдайы келіп отырған адам нашарға деп жылу беру тəңірі алдындағы іс болып табылады. Егер жылу жинаушы (адам не ру) өзінің берекесіздігінен, жағымсыздығынан, не өз дəулетсіздігінен ағайыннан көмек ала ал-май өзге елде жүрсе, айыпталады “өз ағасын ағаламаған, өзгенің ағасын жағалайды” [8, 111 б. ]. Ал жұртшылық болса, “.... қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне руластары жəне туыстары тарапынан малдай не-месе мүліктей беретін жəрдемі. Мұндай жағдай əркімнің басына түсуі мүмкін болғандықтан көпшілік оған толықтай қатысатын” [9, 67 б.]. Міне, жылу мен жұртышылқ байланысты бо-лып табылса да, олардың арасында бірінен – бірі алшақтайтын жағдайларда кездеседі. Сондықтан да, бұлар өзара көмектің жеке-дара екі институ-тын құрайды.

Қазақ қоғамы негізінен көшпелі өмір салтын ұстанғандықтан, қауымдық санаға негізделген қоғам мүшелерінің арасындағы да келісімдік бай-ланыстар кеңінен дамыған. Бұған жұртшылықты жатқызуға болады. Рулы елдің бір отбасы жұтқа, қуаңшылыққа ұшырап қалғанда оған барлық ағайын туыстары міндетті түрде көмектесетін болған. Демек, жұртшылық рулы елдің құқықтық деңгейге көтерілген келісімі болып табылады. Жұртшылыққа қатыспаған ауқатты ру мүшелері ел алдында қараланып, рудың ісіне араласудан шеттетілетін.

Жылу мен жұртшылықты біз негізінен келісім-шарттық сипатта қарайтынымыз, бұл ежелгі дəуірлерден келе жатқан дəстүрлі қазақ қоғамындағы руаралық, қауымдық келісімнің түрі болып табылады. Себебі, жылу мен



жұртшылыққа қатыспаған отбасылар өздерінің басына күн туғанда, мұндай көмектен айыры-лады. Сонымен қатар, көшпелі қоғам негізінен мал шаруашылығына негізделген, ал қазақ қоғамында жұт əр түрлі апаттар көп жағдайда кездесіп отырады. Міне, осындай аппатардың жо-лын бөгеу үшін өмірге келген ағайынгершілікке негізделген, руаралық келісімнің бір түрі бо-лып табылады. Əрине, бұл жазбаша жасалып, құқықтары мен міндеттері нақтыланатын қазіргі классикалық келісім-шарт емес. Сондықтан да, бұл институттарды келісім-шарт ретінде бағалауда, оның ішкі мəніне үңіле білуіміз қажет. Сонда ғана біз бұның келісім-шарттық табиғатын танимыз.


1. Турсынкулова Д.А Қазақ əдет құқығы бойын-ша өзара көмек (Асар) институты: заң ғыл. канд. дис...: 12.00.01. – Алматы, 2007. – 126 б.

2. Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр Да-ринской области. Ташкент, 1889. – Т. 1. – 147 с.

3. Баллюзек Л. Народные обычаи имевшие, а от-части и ныне имеющие в малой киргизской

орде силу закона // Материалы по казахскому обычному праву. – Алматы: Жалын, 1998. – С. 217-299.

4. История государства и права Казахской ССР. / под общ. редакцией члена-корреспондента АН КазССР С. Сартаева. Алма-Ата: Мектеп, 1982. – Ч. 1. – 182 с.

5. Бихай С. Қазақ мəдениетінің тарихы. – Алма-ты, 2001. – 552 б.

6. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ-начале ХХ века. (Политико-экономиче-ский анализ). Алма-ата: Наука, АН КазССР, 1971. – 633 с.

7. Иманбаев Қ.С. Қазақ əдет-ғұрып құқық жүйе-сіндегі міндеттеме институттары // ҚазҰҰ хабаршысы. Заң сериясы. – 2008. – №3 (47) – 139-143 бб.

8. Артықбаев Ж.О. Жеті жарғы – мемлекет жəне құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тари-хы, мəтіні). – Алматы: Заң əдебиеті, 2003. – 150 б.

9. Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы: оқу құралы – Алма-ты: Ғалым, 2000. – 176 б.

А.К. Бердибаева

В данной статье рассматриваются формы и виды договоров возникающие от взаимопомощи в традиционном обществе казахов.

A.K. Berdibaeva

This article describes the forms and types of contracts arising from mutual aid in the traditional society of the Kazakhs.

ISSN 1563-0366


Профессиональное мышление юриста и его роль в формировании правовой культуры 26

С.С. Дюсебалиева Атырауский государственный университет им. Досмухамедова, Казахстан, г. Атырау

Аннотация. В данной статье автор рассматривает профессиональное мышление юриста и его роль в формировании правовой культуры.

Наиболее ярким и четким показателем про-фессиональности знаний, которыми должен обладать юрист, является развитое профессио-нальное мышление. Высококвалифицированный юрист способен мыслить юридически, т.е. на своем участке деятельности осмысливать факты действительности при помощи четких юридиче-ских понятий и конструкций и, в частности, да-вать юридическую оценку фактам – правильно и точно юридически их квалифицировать.

В энциклопедическом словаре мышление определяется как опосредованное и обобщенное отражение существенных закономерных связей действительности [1].

Для познания закономерностей явлений, вы-явления связей и отношений между вещами, не-обходима мыслительная деятельность, ибо связи в окружающем мире не могут быть познаны органа-ми чувств человека. Деятельность человека разум-на благодаря мышлению. Мышление дает ответ на вопросы, которые нельзя разрешить путем непо-средственного чувственного отражения. Благодаря мышлению человек ориентируется в окружающем мире, поскольку использует полученные ранее обобщения в изменяющейся ситуации.

По мнению известного российского ученого А.Э. Жалинского, профессиональное мышление юриста есть обобщенная ориентация в конкрет-ных профессионально-правовых ситуациях дей-ствительности, или иначе – система информа-ционно-правовой насыщенности, сложившаяся благодаря установкам профессионального на-значения [2, с. 198].

В профессиональном мышлении юриста устанавливается отношение условий его дея-тельности к цели, осуществляется перенос юри-

дических знаний из одной ситуации в другую, преобразование данной ситуации в соответству-ющую обобщенную схему. Умение юридически мыслить означает целенаправленно оперировать понятиями в условиях возникшей юридически значимой практической задачи.

Мышление судьи, прокурора, адвоката, сле-дователя – это практическое мышление, оно на каждом этапе связано с определенными прак-тическими проявлениями. Умственная деятель-ность юриста-теоретика (ученого) осуществля-ется на пути перехода от практики к абстракции, теории, а юриста-практика – от абстракции к жи-вой действительности. К примеру, осматривая место происшествия, следователь находит следы прошедшего события. Устанавливая существен-ные, неизбежно повторяющиеся взаимосвязи между событиями, следователь путем логиче-ского мышления реконструирует целостную картину возможного хода события. Оценивая юридическую фабулу дела, прокурор увязывает существо дела с принятым решением провопри-менителя. Эта реконструкция происходит опос-редованным путем – через понимание связей между внешними проявлениями и сущностью того, что происходило в действительности. Та-кое логическое отражение возможно на основе обобщения и знаний.

Сущность профессионального мышления юриста может быть выражена через составля-ющие: установление всеобщих взаимосвязей в профессионально-правовой сфере; обобщение свойств однородной группы правовых явлений; понимание сущности конкретного правового яв-ления как разновидности определенной группы таких явлений [3, с. 3-5].

Профессиональное мышление юриста и его роль в формировании правовой культуры

С.С. Дюсебалиева 27


В юридической литературе выделяют та-кие формы мышления как понятие, суждение, умозаключение. Понятие – форма мышления, в которой отражаются существенные свойства однородной группы предметов или явлений. К примеру, квалифицируя юридическое дело, да-ется понятие того или иного явления. Тем са-мым, юрист-практик подводит итог творческой мыслительной деятельности, ориентируясь на закрепленное в законе понятие. Таким образом, в мышлении юриста моделируются объектив-ные свойства и взаимосвязи между правовыми явлениями, их существенные общие особенно-сти, которые выражаются в форме суждений, умозаключений и понятий. Весь процесс мыш-ления базируется на соотнесении ситуативной информации (о конкретном событии, факте) с обобщенной информацией, хранящейся в памя-ти индивида.

Суждение – форма мышления, в которой от-ражаются связи предметов и их признаков или отношения между предметами. Суждение юри-ста должно иметь нормативность, точность, фор-мализованность выводов. Суждение специально обосновывается ранее проверенными фактами, закономерностями, системой умозаключений.

Умозаключение – вывод нового суждения из других суждений; это получение нового знания из имеющихся знаний. Умозаключение юриста не должно выходить за рамки норм, установлен-ных в законах.

Динамика (процесс) правового мышления мо-жет быть представлена через следующие этапы. На первом этапе выявляется, создается и форму-лируется ситуация, связанная с определенным объектом мышления, получением его факти-ческой и правовой характеристики, формули-рованием задачи. На втором этапе проводится анализ возможностей использования правовых средств и способов решения задачи с учетом по-следствий и существующих ограничений. На по-следнем этапе проводится выбор оптимального варианта решения, определение возможных ре-зультатов и негативных последствий [4, с. 207].

Профессиональное мышление юриста свя-зано с выполнением общественных и госу-дарственных задач с помощью юридических средств и способов, действий и операций, вы-несенных решений и актов их реализации, при-дания конкретным общественным отношениям и ситуациям правовой формы. Мышление юриста

прагматично по своему характеру, т.к. для него важен, прежде всего, процесс практического осуществления принятых решений, их законно-сти, соответствия компетенции и задачам органа, который он представляет.

Содержание профессионального мышления юриста составляют установки на: высокую нор-мативную культуру, которая предусматривает веру в святость буквы и духа закона, склонность к порядку и законопослушности; обостренное чувство справедливости, которое выражается в умении критически оценить поведение окружа-ющих людей и самокритическом отношении к собственным действиям; общий и специально-профессиональный интеллект, эрудированность, оперативная информационная насыщенность не только в узкой сфере своей деятельности, но и в смежных с ней областях.

Для судей важно придерживаться принци-пов, закрепленных в ст. 77 Конституции РК. Эти принципы являются основополагающими, по-этому считаем необходимым привести их содер-жание полностью:

1) лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет при-знана вступившим в законную силу приговором суда;

2) никто не может быть подвергнут повторно уголовной или административной ответственно-сти за одно и то же правонарушение;

3) никому не может быть без его согласия из-менена подсудность, предусмотренная для него законом;

4) в суде каждый и меет право быть выслу-шанным;

5) законы, устанав ливающие или усиливаю-щие ответственность, возлагающие новые обя-занности на граждан или ухудшающие их по-ложение, обратной силы не имеют. Если после совершения правонарушения ответственность за него законом отменена или смягчена, применя-ется новый закон;

6) обвиняемый не о бязан доказывать свою не-виновность;

7) никто не обязан давать показания против самого себя, супруга (супруги) и близких род-ственников, круг которых определяется законом. Священнослужители не обязаны свидетельство-вать против доверившихся им на исповеди;

8) любые сомнения в виновности лица толку-ются в пользу обвиняемого;

ISSN 1563-0366


Профессиональное мышление юриста и его роль в формировании правовой культуры 28

9) не имеют юридич еской силы доказатель-ства, полученные незаконным способом. Никто не может быть осужден лишь на основе его соб-ственного признания;

10) применение уго ловного закона по анало-гии не допускается [5].

Мышление следователя, прокурора и других юристов-практиков должно основываться на вы-шеперечисленных принципах. Особое значение имеет принцип презумпции порядочности (не-виновности) каждого подследственного, пока его вина не будет доказана в судебном порядке.

К сожалению, в судах РК имеют место огра-ничения подсудимого в осуществлении его права на защиту, что является показателем недостаточ-ного осмысления судьями принципа приоритет-ности прав человека как главного принципа в их профессиональной деятельности.

В связи с этим полагаем, что особого внима-ния в формировании профессионального мыш-ления юриста должно быть отведено творческо-му началу, без которого невозможна актуализа-ция права. К примеру, казахстанскому обществу необходим такой судья, который бы обладал духом творчества, критического преобразую-щего восприятия правовых норм, ибо без этого условия судья не может выполнять возложенные на него ст. 78 Конституции обязанности и права оценивать действующие законы с точки зрения защиты прав и свобод человека.

Сегодня большое значение в профессиональ-ной культуре судей должно уделяться развитию конституционного правосознания, основой кото-рого должно стать стремление судей к достиже-нию мира и согласия в обществе. Важно уяснить для судей, что их основное назначение – не ка-рать и наказывать, а воспитывать членов обще-ства, достигать компромисса и согласия в обще-стве и в духовном состоянии членов общества.

Профессионально мышление не может фор-мироваться абстрактно. Здесь важны такие явле-ния, как правосознание, правовой дух, правовые воззрения. Обратим внимание на развитие кон-ституционного духа. Особенно это важно для ра-ботников прокуратуры. В статье 83 Конституции РК закреплено, что прокуратура от имени госу-дарства осуществляет высший надзор за точным и единообразным применением законов, указов Президента Республики Казахстан и иных нор-мативных правовых актов на территории Респу-блики, за законностью оперативно-розыскной

деятельности, дознания и следствия, админи-стративного и исполнительного производства, принимает меры по выявлению и устранению любых нарушений законности, а также опро-тестовывает законы и другие правовые акты, противоречащие Конституции и законам Респу-блики. Прокуратура представляет интересы го-сударства в суде, а также в случаях, порядке и в пределах, установленных законом, осуществля-ет уголовное преследование. Тем самым в кон-ституционных нормах прямо возлагается обя-занность увязать профессиональное мышление с конституционным правосознанием. Без него у нас не приживется ни одна конституция. Ибо Конституция есть духовный источник конститу-ционного обустройства, развития, функциониро-вания государственности, привития гражданину конституционно-юридических устремлений.

Отметим опасность вырождения професси-онального юридического мышления, выражаю-щуюся в профессиональном правовом нигилиз-ме правоохранительных органов. К сожалению, данное явление имеет тенденцию к росту, что не может не беспокоить как государство, так и общество в целом.

Правоохранительные органы стали, прежде всего, карающими, наказывающими, и даже больше того, во многих случаях органами, про-воцирующими членов общества на совершение преступлений, или точнее органами, ожидающи-ми, чтобы члены общества совершали престу-пления, что, безусловно, выгодно для представи-телей этих органов, т.к. приносит им определен-ные дивиденды. Тем самым сегодня забывается такая функция права, как предупредительная и воспитательная. Это весьма опасно для обще-ства и для его будущего. Эта идея также выража-лась в Послании Президента РК народу Казах-стана от 6 февраля 2008 г.

Полагаю, что сегодня результативность пра-воохранительных органов должна оцениваться не только по количеству вынесенных наказаний, а и по количеству предупредительных мер, на-правленных на предупреждение совершения преступлений и воспитание членов общества.

Полагаем, что при исследовании профессио-нального мышления юристов необходимо учи-тывать внутреннюю психическую самооценку личности юриста, его готовность служить обще-ству или личным интересам.

С.С. Дюсебалиева 29


Общественная полезность или личная выгода или их сочетание – вот цели, определяющие про-фессионализм юриста и его приложение к юри-дической деятельности.

Высшие учебные заведения при подготовке юристов должны обращать особое внимание на обучение юридическим наукам на основе плю-рализма мысли ученых, юридических школ, при этом уделять внимание развитию творческого понимания правовых проблем, возникающих в обществе. Именно в стенах юридических вузов необходимо получение таких практических на-выков, как умение публично выступать, общать-ся с людьми, грамотно составлять юридические документы и др.

Разумеется, что культура юриста-профессио-нала должна быть более высокой по сравнению с правовой культурой иных граждан.

Таким образом, юристы должны обладать особым профессиональным мышлением, кото-рому должны быть присущи активность и ини-циативность, поисковый характер, глубина и широта, логичность и организованность, доказа-тельность (нетерпимость к голословным утверж-дениям), непротиворечивость, способность мыс-

лить при «информационных пустотах», умение выдвигать гипотезы и тщательно исследовать их, находчивость, гибкость, скорость, практич-ность, ясность, устойчивость, прогностичность, креативность (мыслить быстро и творчески), критичность.

Большое значение имеют личностные каче-ства юриста, например духовные потребности, интересы, устремления, ценностные ориента-ции, черты характера, психофизиологические качества (темперамент) и др.

Литература

1. Советский энциклопедический словарь. – М., 1985. – С. 848.

2. Жалинский А.Э. Профессиональная деятель-ность юриста. – М., 1997. – С. 198.

3. Сартаев С.С., Ибраева А.С. Правовая культура юридического сообщества // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2001. – № 4. – С. 3-12.

4. Габитов Т.Х. Профессиональная этика юри-ста. – Алматы, 2003. – С. 207.

5. Конституция Республики Казахстан. – Алма-ты, 2002. – С. 32.

С.С. Дюсебалиева

Бұл мақалада автор заңгерлердің кəсіби ойлау қабілетін жəне оның құқықтық мəдениетіне əсер етуі қарастырылады.

S.S. Dyusebalieva

In this paper the author considers the professional thinking lawyer and its role in the formation of legal culture.

ISSN 1563-0366


Правовые аспекты понятий толерантности30

Правовые аспекты понятий толерантности

Д.А. Турашбекова Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Статья написана для всестороннего раскрытия значении термина «толерантность». А также статья научно раскрывает правовые аспекты понятий толерантности. Толерантность тесно связано с понятиями – правовое сознание, правовая культура, правовое воспитание, и она является одной из основ для построении правового государство и гражданского общество.

В современной общественно-политической жизни наблюдается обострение различных по уровню, содержанию и масштабу противоречий – об этом открыто говорят государственные де-ятели, политики, социологи, представители са-мых различных сфер жизни и деятельности. К числу таких противоречий относятся геополити-ческие, межнациональные, этнические, религи-озно-нравственные и многие другие. Эти проти-воречия проявляются также на уровне интересов различных групп людей, характеризующихся трудносовместимыми взглядами, убеждениями, представлениями относительно приоритетов их реализации.

Решение задачи выживания человеческого сообщества требует выработки таких стратегий мышления и деятельности, которые способство-вали бы установлению и достижению согласия на самых различных уровнях, по широкому кру-гу вопросов и противоречий.

В условиях обострения большого числа про-тиворечий актуально философское осмысление путей достижения согласия, а также их закрепле-ние в виде законодательных актов, деклараций, межгосударственных и общемировых соглаше-ний и, что еще более важно, закрепление в виде общепризнанной системы ценностей, в основе которой лежат такие общие термины, как кон-сенсус (согласие), компромисс, взаимоприемле-мость, а также более узкоспециализированные: терпимость, прощение, ненасилие, сочувствие, понимание, сопереживание, взгляд на окружаю-щий мир глазами другого человека, т.е. то, что обозначается термином «толерантность».

Дело в том, что толерантность как явление не является односмысловым. Понятие «толерант-

ность» характеризует и качество личности, и моральное правило, и принцип деятельности, и принцип отношений между индивидами [1].

Толерантность как качество личности выра-жает способность индивида к договорённостям, склонность к доброжелательности, доброте, ува-жение к инакомыслию.

Толерантность как моральное правило озна-чает требование исполнения всеобщего нрав-ственного закона, согласно которому к человеку следует относиться как к цели и высшей ценно-сти, а не как к средству.

Толерантность как принцип деятельности и поведения указывает на признание множествен-ности равноценных позиций и равенства прав других, согласование и применение интересов.

Толерантность как принцип отношений меж-ду индивидами характеризует стремление к со-хранению мира, сотрудничеству индивидов друг с другом, диалогу и компромиссу.

Данное понятие всеобъемлющее, оно прони-кает во все сферы современной жизни и в каж-дой из них имеет свою специфику. Сегодня мож-но с уверенностью говорить о следующих видах толерантности:

1. Политическая толерантность – терпимость к людям других политических взглядов, уваже-ние к иным политическим позициям, признание права каждого на свои политические направле-ния.

Политическая толерантность определяется как добродетель воздержания от употребления силы для вмешательства во мнения или действия другого, если даже оно отклоняется от мнения или действия субъекта толерантности. Толерант-ность не разрешает конфликт, не устраняет его

Д.А. Турашбекова 31


причин, не снимает противоречий между кон-фликтующими сторонами, а переводит конфликт в легитимное русло.

В современной политологической литерату-ре наметилась тенденция рассмотрения поли-тической толерантности как моральной нормы и установки участников конфликтной ситуации, связанной с практикой ведения демократическо-го процесса.

2. Научная толерантность – терпимость к дру-гим точкам зрения в нау ке, допущение разных теорий и научных школ.

3. Педагогическая толерантность – терпи-мость к собственным детям, учащимся, умение понять и простить их несовершенство.

4. Административная толерантность – уме-ние руководить без нажима и агрессии.

5. Культурная толерантность – уважение яв-лений культуры, представ ляющих ценность для других, допущение плюрализма вкусов.

6. Правовая толерантность. Толерантность как общечеловеческий императивный принцип применительно к правовому воспитанию граж-дан означает:

1) принятие иных логик и взглядов, спо-ров, право человека на критическое отношение к юридической действительности;

2) признание права на отличия в использо-вании различных юридических средств и форм в процессе обучения, просвещения и образования;

3) готовность политической власти допу-скать в рамках Конституции к участию в распро-странении правовых ценностей деятельность оппозиции, принимать политическое многооб-разие, многопартийность;

4) рассматривать терпимость как фактор, стабилизирующий систему форм правового вос-питания гражданственности на уровнях право установления, право применения и правосудия.

7. Говоря о религиозной толерантности, необ-ходимо признать, что она, в отличие от светской толерантности, имеет свою особую специфику.

Религиозная толерантность лишь устанавли-вает допустимые границы, нормы во взаимоот-ношениях между конфессиями в целях стабиль-ного и поступательного развития общества.

8. Национальная толерантность – специфи-ческая черта национального характера, духа на-родов, являющаяся неотъемлемым элементом структуры менталитета, ориентирующаяся на терпимость, отсутствие или ослабление реакции

на какой-либо неблагоприятный фактор в меж-национальных отношениях.

Национальная толерантность отражает уро-вень культуры межнационального общения, является «барометром» достижений межнацио-нального согласия и мира, показателем зрелости людей, их согласия к общему поиску путём со-трудничества и сотворчества.

9. В этническом плане концепция толерант-ности исходит из гуманистических течений, в которых подчёркивается непреходящая ценность различных достоинств и добродетелей человека, в т. ч. достоинств (разнообразных признаков), отличающих одного человека от другого и под-держивающих богатство индивидуальных вари-аций единого человеческого вида.

10. Нравственная толерантность реализуется только в сфере межличностных отношений, но-сит характер нравственной целевой мотивации (доброта, великодушие, терпимость, уживчи-вость), выступает как душевное качество инди-видов, а именно как терпимость. Основывается либо на душевной склонности индивидов к миру и взаимопомощи, либо на национальном осозна-нии своего долга по отношению к другим, либо на всеобщем законе права.

11. Коммуникативная толерантность – это характеристика отношения личности к людям, показывающая степень переносимости ею не-приятных или неприемлемых, по её мнению, психических состояний, качеств и поступков партнёров по взаимодействию.

Коммуникативная толерантность – одна из важнейших и очень информативных черт чело-века. Она собирательна, поскольку в ней отра-жаются факторы его судьбы и воспитания, опыт общения, культура, ценности, потребности, ин-тересы, установки, характер, темперамент, при-вычки, особенности мышления и, конечно, эмо-циональный стереотип поведения.

Не случайно практически каждая работа, по-свящённая толерантности, начинается с анализа самого понятия.

И так, установление адекватных предмету любого научного, в особенности гуманитар-ного исследования понятийно-категориальных характе ристик, является сложным вопросом. Это связано с тем, что социальное взаимодей-ствие является объектом изучения комплекса гуманитарных дисциплин, каждая из которых базируется на определенных теоретико-методо-

ISSN 1563-0366



логических основах и имеет свой понятийный тезаурус. Это вносит в определение одного и того же научного понятия-термина свои особен-ности. Ключевым понятием нашего исследова-ния является понятие толерантности. Изучение научной литературы, словарей и энциклопедий стало основанием для вывода о том, что в насто-ящее время нельзя говорить о толерантности как об окончательно сформировавшемся и единоо-бразно понимаемом термине.

Понятие толерантности формировалось на протяжении длительного времени и постепенно приобретало и накапливало все более разносто-ронние значения, чтобы во всей полноте соот-ветствовать современности [2].

Имеющееся во многих европейских языках слово толерантность, от латинского tolerantia – терпение (англ. – tolerance, toleration, нем. – tol-eranz, фран. – tolerance), связывается с терпимо-стью, снисходительностью к кому- или чему-ли-бо, обозначает готовность предоставить другому человеку возможность осуществить свободу мысли и действия.

«Толерантность» полностью отождествляет-ся с понятием «терпимый» – способный, уме-ющий терпеть что-нибудь чужое, мириться с чужим мнением, характером и т.п. [3]. Так, «то-лерантность» определяется сходным образом как «терпимость к чужим мнениям, верованиям, поведению» [4].

В.М. Золотухин [5], про анализировав эво-люционное возрастание интереса к понятию «толерант ность» («терпимость») в историко-фи-лософской мысли, указал на многообразие опре-делений данного понятия, на ее недостаточную разработанность и нечеткость в историко-фило-софском плане. В своей работе В.М. Золотухин приводит отличающиеся друг от друга опреде-ления толерантности (терпимости), сформули-рованные в различные исторические периоды и в различных философских школах и направ-лениях, что свидетельствует не только о разли-чии взглядов на понятие и связанные с ним про-блемы, но и подчеркивает их многогранность. В «Философском словаре по правам человека» [6] также отмечается, что возросший в конце ХХ в. интерес к толерантности как общественному явлению со стороны общественных и гумани-тарных наук определил различное толкование термина. Здесь же подчеркивается, что «толе-рантность» не есть терпимость или снисходи-

тельность. Она – активное признание прав и сво-бод другого, безотносительно к его этническим, религиозным или гендерным особенностям.

Таким образом, понятие толерантности, хотя и отождествляется большинством источников с понятием терпения, имеет более яркую активную направленность. Толерантность – не пассивное, покорное терпение, а активная нравственная по-зиция и психологическая готовность к терпимо-сти во имя взаимопонимания между этносами, социальными группами во имя позитивного вза-имодействия с людьми иной культурной, нацио-нальной, религиозной или социальной среды.

Наиболее точное определение понятие «толе-рантность» приобрело в «Декларации принципов толерантности» генеральной конференции ЮНЕ-СКО от 16 ноября 1995 года, толерантность озна-чает «уважение, принятие и правильное понима-ние богатого многообразия культур нашего мира, наших форм самовыражения и способов проявле-ний человеческой индивидуальности» [7] .

В этом же документе говорится: «Толерант-ность – это свобода в многообразии. Это не толь-ко моральный долг, но и политическая, правовая потребность. Толерантность – это добродетель, которая делает возможным достижение мира и способствует замене культуры войны культурой мира» [8].

Последовательное утверждение принципов правового государства и формирование граждан-ского общества в общественной жизни невоз-можно без высокого уровня правовой культуры, развитого правового сознания.

В связи с этим остро возникает необходимость в утверждении и последовательной реализации принципа правовой толерантности.

Правовая толерантность и ее использование в общении между людьми выступает в качестве одной из составляющих утверждения разумных цивилизованных установок между ними [10].

Воспитание является наиболее эффективным средством предупреждения нетерпимости. Воспитание в духе толерантности начинается с обучения людей тому, в чем заключаются их общие права и свободы, дабы обеспечить осуществление этих прав, и с поощрения стремления к защите прав других.

Воспитание в духе толерантности следует рассматривать в качестве безотлагательного императива; в связи с этим необходимо поощрять методы систематического и рационального обу-

Д.А. Турашбекова 33


чения толерантности, вскрывающие куль турные, социальные, экономические, поли тические и религиозные источники нетерпимости, лежащие в основе насилия и отчуждения.

Воспитание в духе терпимости должно быть направлено на противодействие влиянию, вызывающему чувство страха и отчуждения по отношению к другим. Оно должно способ-ствовать формированию у молодежи навыков независимого мышления, критического осмыс-ления и выработки суждений, основанных на моральных ценностях [7].

Правовое воспитание – это относительно самос тоятельный вид целенаправленной, про-ти воречивой деятельности, сопряженной с систематическим идейно-психологическим воз-действием на сознание и поведение человека, в результате которой происходит трансляция (передача) и распространение юридической культуры среди членов общества. Трансляция и распространение правовой культуры среди членов общества происходит в целях толерантного формирования определенных позитивных и преодоления негативных представлений, взгля-дов, ценностных ориентаций, установок, обес-печивающих реализацию юридических норм.

Толерантное правовое воспитание – это утверждение в сознании и поведении человека терпеливо-устойчивых, идейно- психологических установок в юриди-ческой деятельности отдельных личностей и социальных групп, способных противо-действовать экстремизму и снижению социаль-ной напряженности в коллективе, государстве, обществе в целом. Экстремизм интолерантен, нетерпим, поскольку он противозаконен, так как характеризует деятельность общественных и религиозных объединений иных организаций, либо средств массовой информации, либо физических лиц по планированию, под готовке и совершению действий, направ ленных на насильственное изменение основ конститу-ционного строя и нарушение целостности [10].

Толерантность характеризует собой осо-бый принцип правового воспитания, обла-даю щего качеством общечеловеческого импе-

ратива, выступающего результатом селек тивной социально-правовой эволюции, практи ческое использование которого позволяет опти мизи-ровать состояния законности, справед ливости, правомерности, обязательности, утвер ж дение в

обществе отношений социального партнерства и миролюбия.

Толерантное правовое воспитание в сов-ременном обществе приобретает ведущее место, призванного обеспечить конструктивное преду -преждение и преодоление конфликтов на основе консенсуса, достижения паритетных компро-миссов между людьми, укрепления солидарности и терпимости в гражданских отношениях, а также между этническими, национальными, социальными, культурными, религиозными и языковыми группами.

В заключение можно сказать, термин «толе-рантность» в словаре иностранного языка опре-деляется как «терпимость к чужому мнению, вероисповеданию, поведению». Как мы уже по-няли из вышесказанного, на самом деле это по-нятие более широкое. Суть толерантности – при-знание единства и многообразия человечества, уважение прав другого, а также воздержание от причинения вреда, т.к. вред, причиняемый дру-гому, означает вред для всех и самого себя.

Толерантность не означает терпимого отно-шения с социальной несправедливости, отказа от своих или уступки чужим убеждениям. При-нятие других не подразумевает, что человек дол-жен раствориться в окружающих, забыв о себе. Уважая других, человек должен сохранить своё достоинство, жить своей, а не чужой жизнью.

Необходимость развития толерантного со-знания у людей вызвана событиями, происходя-щими в мире. Появление нетерпимости, непри-миримости ведёт к серьёзным последствиям, таким, как пренебрежение к другим, этнические чистки, геноцид, войны, терроризм, репрессии, эксплуатация и др. На наш взгляд, формирование установок толерантного сознания и поведения – очень актуальная тема на сегодняшний день.


1. Бодрова Н. А. Формируем толерантное созна-ние. Как? – www.fessl.ru

2. Семашко М. А. Развитие термина «толерант-ность» в гуманитарных науках // Электронный научно-педагогический журнал. – Октябрь. – 2007 г.

3. Ушакова Д.Н.Толковый словарь русского языка. – М., 1996.

4. Советский энциклопедический словарь. – М., 1988.

ISSN 1563-0366



5. Золотухин В.М. Две концепции толерантности. – Кемерово: Изд-во КГТУ, 1999. – С. 15-25.

6. Философский словарь по правам человека. – М., 2007.

7. Декларация принципов толерантности. Утв. рез. 5.61 генеральной конференции ЮНЕСКО от 16 ноября 1995 года //www.tolerance.ru

8. О Правовых основаниях конфессиональной

толерантности //www. christsocio.info9. Толерантность – это не только моральный

долг, но и политическая и правовая потреб-ность. http://prokuror.kaluga.ru

10. Павлов В. Н. Правовое воспитание и толе-рантность в условиях современного россий-ского общества: Автореф. канд. юрид. наук. – Владимир, 2005.

Д .А. Турашбекова

Мақала «төзімділік» терминінің мағынасын жан-жақты зерттеуге бағытталып жазылған. Сонымен қатар, мақала төзімділік ұғымын құқық тұрғысынан да ғылыми сомдайды. Төзімділік – құқықтық сана, құқықтық мəдениет, құқықтық тəрбие ұғымдарымен тығыз байланысты жəне ол құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құру жолындағы алғышарттардың бірі болып табылады.

D.A. Turashbekova

This article is written to investigate from different sides of view the meaning and direction of tolerance. At the same time the un-derstanding of tolerance is valued from the legal point of view. Legal value, legal culture, legal education these are that should be fi rst steps in building the nation and civil society.

З.Ж. Кенжалиев 35


Раздел II

КОНСТИТУЦИОННОЕ И АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВО

Основные цели и задачи конституционных нормо языках в Республике Казахстан

З.Ж. Кенжалиев Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Автор пишет в статье, что принятие закона, может предотвратить или преодолеть все проблемы и дебаты, которые возникают в связи с внедрением принципов и нормами Конституции языков.

В связи с дальнейшим продвижением Респу-блики по пути демократизации казахстанская общественность все заинтересованнее начала обсуждать как наши достижения в деле создания суверенной государственности, так и проблемы, которые возникают на этом пути. Среди них на-блюдается и актуализация проблемы языковой ситуации в Республике.

Без глубокого знания и осмысления основ-ных конституционно-правовых целей и задач государства в этой «особо тонкой и уязвимой» сфере общественной жизни очень трудно пра-вильно и верно оценить те достижения, которых мы достигли на этом пути, а также разобраться в тех «недочетах», которые мы допустили, с тем, чтобы продолжить накопленный положитель-ный опыт в языковых отношениях в рамках за-данного конституционно-правового поля.

Свободный выбор языка общения – вот глав-ный принцип, который закреплен в нашей Кон-ституции для регулирования языковых отноше-ний в нашем обществе. Каждый имеет право свободно выбрать тот язык общения (общения в универсальном смысле), на котором он хочет по-строить свои отношения с другими субъектами общения.

Отражением и воплощением этого принци-па являются нормы Конституции, устанавли-

вающие в Казахстане государственный язык (казахский язык) и язык официального употре-бления (русский язык), поскольку мы свободно выбрали (в результате голосования за принятие действующей Конституции) казахский язык го-сударственным языком и установили, что «в го-сударственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официаль-но употребляется русский язык». Однако статус русского языка как официально употребляемого языка не означает, что он является вторым госу-дарственным языком или официальным языком. Он является лишь языком «официально употре-бляемым наравне с казахским».

Согласно Конституции казахский язык является государственным, а русский язык «официально употребляется наравне с казахским». Этот свой конституционно-правовой статус они должны реализовать для осуществления и в рамках тех целей и задач нашего государства, которые прямо указаны в Конституции, – для создания и поддержания мира и миропорядка в государстве, «миролюбивого гражданского общества», приверженного идеалам « свободы, равенства и согласия». Осуществление функции казахским и русским языками, основанных на их конституционно-правовых статусах, должно происходить

Основные цели и задачи конституционных норм о языках в Республике Казахстан36


в условиях их бескорыстного, мирного и партнерского взаимодействия и взаимопомощи, при которых не допускается их «конфликтование и противоборство» и категорически запрещается и пресекаются всякие проявления открытого их «противостояния и столкновения». Лишь тогда мы сможем устранить все имеющиеся реальные и «искусственно созданные» причины и факторы, которые порождают ситуации, при которых русский язык вынужден входить в состояние противоборства и противостояния с казахским языком в сфере функционирования государственного языка.

Сфера действия государственного языка и языка официального употребления – это сфера реализаций конституционно–правовых ценно-стей, принципов и задач казахстанского государ-ства. Государственный язык и язык официаль-ного употребления являются лишь вербально–словесными и письменными выразителями этих целей и задач, внешними формами, «физически-ми» носителями и «материальными» проводни-ками их содержания. Поэтому у государствен-ного языка и языка официального употребления при осуществлений ими своих функций не быва-ет «собственных» целей и задач, отличных от це-лей и задач этого государства. Принципы и цен-ности, цели и задачи этих языков, наделенных соответствующими конституционно–правовыми статусами, полностью совпадают с принципами и ценностями, целями и задачами государства Казахстан, и они едины и одни и те же, поэтому между ними не могут быть ни несовпадения и ни малейшей разницы, они ни на йоту не могут быть «разъединены» друг от друга. Государственный язык и язык официального употребления – это «зеркальные и точные» отражатели государ-ственной политики и идеологий, у них не может быть ничего «своего и собственного», отличного от того, что хочет выразить в них и через них го-сударство и народ Казахстана. Именно поэтому критерий нормального их функционирования, совпадающего с их конституционно– правовыми статусами, – это их функционирования как род-ственных языков, как языков одной цели и зада-чи, как «кровнородственных языков», в связи с чем любые действия, слова и даже намеки, ко-торые могут каким-то образом негативно влиять на такой конституционно–правовой статус их взаимоотношений, должны пресекаться и при-знаваться «анти-конституционными».

Именно в таком понимании и в такой трактов-ке состоит истинная суть, смысл и содержание конституционно–правовых идей, принципов и норм о языках, в том числе их норм, посвящен-ных статусу государственного казахского языка и статусу русского языка как языка, который «офи-циально употребляется наравне с казахским». В проведений в жизнь такого понимания пункта 2 статьи 7 Конституций должны добиваться и мы – граждане Казахстана.

Главная цель государства и государствен-ного обустройства общественной жизни – это создание и обеспечение мира и мирных усло-вий жизни на территории государства, основан-ного на общенародном и публичном договоре (Конституции и соответствующих ей законах). Одним из основных средств обеспечения этой главной цели государства – его государственный язык. Если так, то государственный язык – это язык мира, это язык обслуживания и обеспече-ния мирного общения народа Казахстана и его граждан, и язык их правового закрепления и узаконения (язык права и правопорядка). В Ос-новном Договоре о создании нашего государства (в Конституции) мы закрепили норму о том, что «государственным языком в Республике являет-ся казахский язык, а русский язык официально употребляется наравне с казахским языком». Мы должны неукоснительно выполнять эти тре-бования Конституции. И тогда никто не сможет использовать языки народов Казахстана в про-вокационных целях для проведения своих шо-винистических и ультра-националистических воззрений и устремлений, превращая их в языки «противостояния и противоборства». Лишь тогда казахский и русский языки, и языки представи-телей других народов Казахстана станут языка-ми «мира и мирной жизни», языками «единства и дружбы», языками созидания и укрепления суверенитета и независимости нашего государ-ства. Именно в таком пониманий заключается суть и смысл принципов и норм Конституций о языках, в том числе статьи 7, а также толкования Конституционного Совета о языках.

Согласно постановлению Конституционного Совета от 23 февраля 2007 года разница статуса государственного языка от статуса языка офи-циального употребляемого заключается в том, что, во-первых, государственный язык в Респу-блике лишь один и единственный, это казахский язык, во-вторых, государственный язык являет-

З.Ж. Кенжалиев 37


ся одним из определяющих факторов государ-ственности Казахстана, в-третьих, казахский язык символизирует суверенитет Казахстана, в-четвертых, казахский язык является элементом конституционно-правового статуса Республи-ки, и в-пятых, государственный язык выражает единство народа Казахстана.

Государственный язык в Республике облада-ет высшим политико-правовым статусом, а язык официального употребления таким статусом не обладает. Как подчеркивается в Постановлении Конституционного Совета, «высший политико-правовой статус государственного языка поддер-живается закреплением Конституцией и возмож-ностью установления законами исключительно-сти либо приоритетности его функционирования в публично-правовой сфере».

Отличие государственного языка от офици-ально употребляемого языка также в том, что государственный язык обладает верховенством в публично-правовой сфере и «в области государ-ственно-правового регулирования». В Постанов-лении Конституционного Совета отмечается, что «Основной Закон предусматривает верховенство статуса казахского языка, придавая ему публич-но-правовое значение (пункт 1 статьи 7 Консти-туции)».

Согласно Конституции, русский язык являет-ся языком официально употребляемым наравне с казахским. Согласно Постановлению Конститу-ционного Совета, это означает, что русский язык как язык официально употребляемый не может быть вторым государственным языком и офици-альным языком. Тем самым он не может стать одним из определяющих факторов государствен-ности Казахстана, не может символизировать су-веренитет Казахстана, не может стать элементом конституционно-правового статуса Республики, так как все эти моменты являются свойствами, присущими лишь государственному языку.

Точно так же официально употребляемый язык не обладает высшим политико-правовым статусом в Республике, тем самым он исключен возможности приоритетного функционирова-ния в публично-правовой сфере. «Исключитель-ность и приоритетность функционирования в публично-правовой сфере», как отмечается в Постановлении Конституционного Совета, мо-жет быть установлена законами только для госу-дарственного языка.

Конституционно-правовой статус официаль-

но употребляемого языка, согласно этому По-становлению, не позволяет ему также обладать верховенством в публично-правовой сфере и в области государственно-правового регулирова-ния. Данное разъяснение Конституционного Со-вета означает, что все законы и иные норматив-но-правовые акты в нашей Республике должны разрабатываться, готовиться и приниматься, в первую очередь, на государственном языке и пе-реводиться на официально употребляемый язык, а не наоборот.

А равенство в употреблении казахского и русского языков, согласно Постановлению Кон-ституционного Совета, означает, «что в госу-дарственных организациях и органах местного самоуправления казахский и русский языки упо-требляются в равной степени одинаково, неза-висимо от каких-либо обстоятельств». Разъясняя данную норму, Конституционный Совет отме-чает, что из этого следует необходимость «обе-спечивать возможность физическим и юридиче-ским лицам обращаться в государственные орга-ны и органы местного самоуправления и полу-чать информацию от них с соблюдением п. 2 ст. 7 Конституции – в равной степени на казахском или русском языках, вне зависимости от языка, на котором ведется делопроизводство».

В Постановлении Конституционного Совета отмечается и другой признак равенства казах-ского и русского языков, это «равная юридиче-ская значимость текстов нормативных правовых актов на казахском и русском языках». Поэтому «… в случае, если несоответствие текстов на казахском и русском языках искажает концеп-туальное содержание правовой нормы и делает невозможным ее однозначное понимание, такая норма, исходя пункта 2 статьи 7 Основного За-кона, может быть признана в установленном по-рядке не соответствующей Конституции».

В постановлении Конституционного Сове-та от 23 февраля 2007 года было отмечено, что второй пункт статьи 7 Конституции («наравне с казахским официально употребляется русский язык») не означает «наделение русского языка статусом второго государственного языка». В нем подчеркивается, что что «Основной Закон предусматривает верховенство статуса казах-ского языка, предавая ему публично-правовое значение (пункт 1 статьи 7 Конституции)»1 (До-полнительное постановление Конституционно-го Совета Республики Казахстан от 23 февраля

ISSN 1563-0366 KazNU Bulletin. Law series. №1 (61). 2012 ISSN 1563-0366

Основные цели и задачи конституционных норм о языках в Республике Казахстан38


2007 года, №3. Сборник постановлений Кон-ституционного Совета Республики Казахстан. – Астана, 2010. – с. 417). Далее в нем разъясня-ется, что «верховенство статуса государственно-го языка означает закрепление Конституцией и возможность установления законами исключи-тельности либо приоритетности его применения в публично-правовой сфере»2 (Там же. – с. 419).

Вся проблема в том, что до сих пор не реали-зовано требование данной нормы данного поста-

новления Конституционного Совета Республики – до сих пор не принят закон, устанавливающий «исключительность либо приоритетность при-менения в публично-правовой сфере» государ-ственного языка. Если бы такой закон был бы принят, то можно было бы предотвратить или преодолеть все те проблемы и дискуссии, кото-рые возникают в связи с реализацией принципов и норм Конституции о языках.

З.Ж. Кенжалиев

Автор мақалада тіл нормаларының қағидалары мен негізгі мақсатын жəне конституциялық құқықтық мəртебесін қарастырған.

Z.Zh.Kenzhaliyev

The author concludes that the adoption of the law, can prevent or overcome all the problems and debates that arise in connection with the implementation of the principles and norms of the Constitution of the languages.

А.Е. Жатканбаева 39


К теории административной нормы

А.Е. ЖатканбаеваКазахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Автор пишет о том, что нормы административного права представляют собой один из видов правовой нормы должного поведения участников, установленное государством в лице упол-номоченных органов.

Нормы административного права являются ключевым звеном в механизме административ-но-правового регулирования.

Нормы административного права, как и нор-мы других отраслей права, представляют собой правило общего характера, определенную нор-му должного поведения, установленную госу-дарством, охраняемую и обеспечиваемую спе-циальными государственными средствами. Их действие состоит в определении определенного порядка поведения участников административ-но-правовых отношений (субъектов) на которых распространяется их действие.

Соответственно, исследование норм админи-стративного права невозможно без анализа ад-министративно-правовых отношений, содержа-ние и круг которых, в свою очередь, вызывают серьезные споры среди ученых-администрати-вистов. Это объясняется, прежде всего, транс-формацией правоотношений, серьезными изме-нениями в системе государственного управления и государственной власти, что, соответственно, привело к необходимости переоценки предмета административного права, определению круга общественных отношений отнесенных к регла-ментации административным правом. Разноч-тения и разногласия в этом ключевом вопросе опасны и влекут за собой создание искусствен-ных отраслей права или, наоборот, всеохватыва-ющему явлению. К такой точке зрения приходят некоторые современные специалисты в области административного права, и с этим нельзя не со-гласиться.

Наиболее классической точкой зрения на предмет административного права является мне-ние о том, что к нему относятся отношения, воз-никающие в процессе государственного управле-

ния. Так, например, в советский период к такого рода общественным отношениям относили «от-ношения, возникающие в связи с организацией управления народным хозяйством, социально-культурной и административно-политической деятельность [1, с. 93]. А.П. Коренев, проводя более подробный анализ административно-пра-вовых отношений, помимо отношений в области государственного управления, отнес к ним еще и «отношения, возникающие в связи с разреше-нием органами государственной власти, суда и прокуратуры вопросов государственной служ-бы, а также некоторых внутригосударственных вопросов управленческого характера» [2, с. 3].

Современное же изменение взглядов на роль и значение административного права сопрово-ждается переоценкой его предмета. Чтобы под-черкнуть остроту момента, на наш взгляд, до-статочно привести наиболее яркие точки зрения современных ученых.

Так, К.С. Бельский относит к предмету ад-министративного права не только отношения в сфере государственного управления, но и при-числил к ним полицейские отношения и отноше-ния в области административной юстиции. Так, по его мнению, административное право может состоять из трех тесно взаимосвязанных между собой в практической сфере и самостоятельных правовых образований внутри административ-ного права: администрации, полиции, юстиции [3, с. 20-21]. Данная теория, на наш взгляд, под-лежит серьезной критике. Так, полиция – это она из разновидностей, исполнительных органов власти обладающая определенной спецификой, и следует ли ее выделять как самостоятельное образование спорно и не соответствует ни одной из теории властей. Вместе с тем нельзя забывать

ISSN 1563-0366


К теории административной нормы40

и о том, что административное право, помимо регулирования поведения деятельности государ-ственных служащих, регламентирует и поведе-ние служащих в негосударственных структурах.

Однако вместе с тем мнение К.С. Бельского как одного из основоположников современного административного права, классика отразилось на мнении ряда ученых, к ним можно, напри-мер, причислить Д.Н. Бахраха, который в своем учебнике 2004 г. «Административное право» к определению понятия административного пра-ва подходит через его предмет, и с этим нельзя не согласиться, так как нормы любой отрасли права несут на себе отпечаток общественных от-ношений, составляющих ее предмет. В предмете административного права он выделяет уже три составные, а именно общественные отношения, возникающие при осуществлении:

1. регулятивно и созидательной деятельно-сти публичной администрации;

2. охранительной деятельности публичной власти;

3. административного судопроизводства су-дами [4, с. 1].

Ю.А. Тихомиров менее критичен. По его мне-нию, обновление концепции административного права следует искать в мирном сосуществовании публичного и частного права как правовых ка-тегорий, как двух опор правового знания, одной из несущих конструкции которого выступает ад-министративное право [5, с. 18-19]. При этом им выделяются следующие функции администра-тивного права:

1) организация и осуществление государ-ственного управления;

2) государственное регулирование;3) защита публичных интересов;4) самореализация прав граждан в сфере госу-

дарственного управления [5, с. 77-78].Немного иная позиция высказана казахстан-

ским ученым–административистом А.А. Тарано-вым, который выделяет следующие отношения, относимые им к предмету административного права:

1) связанные с организацией исполнительных органов власти;

2) возникающие в ходе реализации админи-стративно властных полномочий в управлении в взаимодействии органов власти с гражданами, государственными и негосударственными орга-низациями;

3) административно-деликтного характера [6, с. 12-13].

Ю.Н. Старилов в систему административно-правового регулирования включает нормы, кото-рые:

1) регулируют отношения в сфере организа-ции и функционирования публичного управле-ния, в области действии органов государствен-ной исполнительной власти;

2) определяют порядок совершения управ-ленческих действий и соответствующих управ-ленческих процедур;

3) обеспечивают общественный порядок и общественную безопасность;

4) создают гарантии судебной правовой защи-ты физических и юридических лиц от незакон-ных решений и действии органов государствен-ной власти, должностных лиц и муниципальных служащих посредством административного судопроизводства, осуществляемого в судах об-щей юрисдикции и арбитражных судах;

5) устанавливают виды административно-го принуждения за отрицательные результаты управления, неисполнение и ненадлежащее ис-полнение должностных обязанностей, а также ответственность за совершение правонарушения в различных областях управления;

6) обеспечивают права и свободы как граж-дан, так и юридических лиц [7, с. 37-38].

Исходя из этого, им выделяются следующие четыре основных блока административного права:

1) организационно-управленческое право, регламентирующее отношения в сфере общей организации управления и его осуществления в различных отраслях и сферах;

2) управленческий процесс, т.е. порядок со-вершения управленческих действий, установле-ния управленческих процедур, принятия и ис-полнения правовых актов управления, админи-стративный договор;

3) административный процесс, т.е. судебная защита граждан от действий и решений органов публичной власти, нарушающее их права и сво-боды;

4) административно-деликтное право [8, с. 313-314].

Исходя из приведенных точек зрения, видно, что до сих пор не достигнуто единого мнения о предмете и структуре административного права. Мнения разнятся. И в этом и есть специфика ад-министративного права.



Административное право, как уже указыва-лось выше, представляет собой совокупность норм права, регулирующих определенные обще-ственные отношения, являющиеся предметом отрасли. При этом следует отметить, что именно административное право обладает самым широ-ким предметом регулирования, который доста-точно сложно систематизировать.

Если другие отрасли права выделили из своей системы отдельные процессуальные отрасли, на-пример уголовное право или гражданское право. Тогда как в административном праве это сложно. Это объясняется разнообразием и разноплано-востью административно-процессуальных от-ношений. Так, Б.Б. Аскаровым предложено сле-дующее понятие административного процесса – внешняя правоприменительная деятельность органов и учреждений исполнительной власти и уполномоченных государством субъектов по урегулированию в пределах их компетенции конкретных юридических дел, возникающих на основе материальных норм различных отраслей права, осуществляемую в предусматриваемых процессуальными нормами права несудебных формах [9, с. 74-75].

Уже, исходя из этого определения, видно, что к данной сфере относятся как административ-но-деликтные отношения, так и отношения по реализации различных властных полномочий. Вместе с тем существуют мнения ученых о не-обходимости отдельного выделения админи-стративно-процессуального права. Так, такой точки зрения придерживаются В.Д. Сорокин, Н.Г. Салищева и др. Другие ученые предлага-ют объединить процессуальные нормы в специ-альную (третью) часть административного пра-ва, наравне в общей и особенной [10, с. 52-55]. Определенные шаги к этому уже сделаны. Так, в казахстанском законодательстве неоднократно поднимался вопрос о необходимости принятия административно-процессуального кодекса, ко-торый и был разработан весной 2009 года.

На наш взгляд, говорить о предмете админи-стративного права можно только через анализ сто-ящих перед ним задач. К наиболее основным зада-чам административного права можно отнести:

определение статуса органов государ-ственного управления и их должностных лиц;

определение статуса субъектов отноше-ний, возникающих в процессе государственного управления;

правовая регламентация управленческой и регулятивной деятельности исполнительных ор-ганов власти;

правовая регламентация административ-ной ответственности за неправомерные дей-ствия;

определение основ управленческих проце-дур и юрисдикционных процессов и пр.

Анализ стоящих перед анализируемой отрас-лью права задач показывает, что оно затрагивает наиболее важные и широкие сферы регулиро-вания и управления. Административное право, являясь публичной отраслью права, охватывает самый широкий круг публичных отношений, а именно отношения, непосредственно связанные с государственным управлением. То есть в наи-более широкой трактовке его можно охарактери-зовать как базовую отрасль права, представляю-щую собой юридическую сторону государствен-ного управления.

В конце ХХ века в связи с разделением госу-дарственной власти на три ветви, когда основ-ные управленческие функции были возложены именно на исполнительную власть, то и измени-лось само определение административного пра-ва, которое сегодня в большинстве источников трактуется как «самостоятельная отрасль права, представляющая собой совокупность правовых норм, которыми регулируются общественные отношения в сфере исполнительной власти (го-сударственного управления) [11, с. 3].

Однако, по нашему мнению, такая интерпре-тация административного права является слиш-ком зауженной и не отражает реального положе-ния вещей. Из данного определения выпадает достаточно широкий круг правоотношений, а именно отношения, складывающиеся между гражданами и исполнительной властью, юри-дическими лицами и исполнительной властью, административно деликтные правоотношения рассмотрения дел в судебном порядке, обеспече-ние законности в деятельности исполнительной власти. Соответственно данное определение не является объективным.

Более широкое определение дано Ю.А. Ти-хомировым, который охарактеризовал админи-стративное право как «базовую отрасль права в системе права с мощным императивно-регули-рующим потенциалом, обеспечивающим функ-ционирование исполнительной власти и соблю-дение публичных интересов юридическими и

ISSN 1563-0366



физическими лицами, охрану и реализацию прав и свобод граждан» [12, с. 70].

Данное определение близко к реальному по-ложению вещей. Именно публичный интерес является самоцелью административного права, его достижение обеспечивается всей системой исполнительных органов власти, а также иными органами власти, чью роль и деятельность нель-зя принижать. Достижение публичных интере-сов обеспечивается достаточно широким ин-струментарием методов и средств, основными из которых являются регулирование и управление, причем и то, и другое осуществляется в жестком императивном режиме, без чего государственное управление в принципе невозможно. Причем ме-тоды управления и регулирования применимы ко всем без исключения общественным отноше-ниям, независимо от сферы воздействия, круга лиц, поставленной цели.

Считаем, что административное право – это базовая, публичная отрасль права, представ-ляющая собой совокупность правовых норм, регламентирующих в императивном порядке общественные отношения в процессе реализа-ции исполнительными и иными органами госу-дарственного управления процессами жизнедея-тельности с целью их приведения в соответствие с публичными интересами.

Административно-правовые отношения – это вид правового отношения, складывающийся в процессе организации и деятельности исполни-тельных органов власти, а также непосредствен-но в процессе реализации ими и иными органа-ми государственного управления возложенных на них задач и функций.

В научной литературе достаточно подробно рассмотрены особенности административно-правовых отношений, среди которых главен-ствующее положение занимает то, что они но-сят императивный характер, что обеспечивается нормами права (административными нормами).

Административно-правовые отношения пред ставляю собой разновидность правовых отно ше ний, разнообразных по своему характеру, юри дическому содержанию, по их участникам. Им свойственны все основные признаки любо-го правоотношения, как-то: первичность право-вых норм, вследствие чего правоотношение есть результат регулирующего воздействия на дан-ное общественное отношение данной правовой нормы, придающей ему юридическую форму;

регламентация правовой нормой действий (по-ведения) сторон этого отношения; корреспон-денция взаимных обязанностей и право сторон правоотношения, определяемая нормой и т.п.

Однако следует выделить некоторые особен-ности, дополняющие эту общую характеристику и способные служить основой для отграничения административно- правовых отношений от дру-гих видов правоотношений. К таким особенно-стям относятся:

– права и обязанности сторон данных отно-шений связаны с деятельностью исполнитель-ных органов государства и других субъектов ис-полнительной власти;

– всегда одной из сторон в таких отношени-ях выступает субъект административной власти (орган, должностное лицо, негосударственная организация, наделенные государственно-власт-ными полномочиями);

– административные правоотношения прак-тически всегда возникают по инициативе одной из сторон;

– если произошло нарушение административ-но-правовой нормы, то нарушитель несет ответ-ственность перед государством;

– разрешение споров между сторонами, как правило, осуществляется в административном порядке;

– административные правоотношения яв-ляются властеотношениями, построенными на началах “власть-подчинение”, где отсутствует равенство сторон. Признак подчинения является в таких отношениях доминирующим, поскольку он предопределен важнейшими приоритетами государственно-управленческой деятельности.

Подводя итог вышеуказанному, можно дать соответствующее понятие административного правоотношения, как урегулированное адми-нистративно-правовой нормой управленческое общественное отношение, в котором стороны выступают как носители взаимных прав и обя-занностей, установленных и гарантированных административно-правовой нормой.

Исходя из предмета научного исследования, а также отталкиваясь от приведенных понятий под административно-правовыми нормами, на наш взгляд, следует понимать юридические нормы должного поведения участников, установленное государством в лице уполномоченных органов (должностных лиц), выраженное в определен-ной организационной форме направленные на



регламентацию общественных отношений, скла-дывающихся в процессе организации и деятель-ности исполнительных органов власти, а также непосредственно в процессе реализации ими и иными органами государственного управления возложенных на них задач и функций.

Данное понятие позволяет выделить две ос-новные функции административно-правовых норм, а именно его учредительную функцию и регулятивную функцию.

Учредительная функция этих норм выражает-ся в том, что в них устанавливается круг прав и свобод органов государственного управления, их подразделений, должностных лиц, то есть ими закрепляется правовой статус. В этом смысле административно-правовые нормы очень близки с конституционными нормами.

Административно-правовые нормы про-должают детализацию конституционных норм, одной из основных функций которых является учредительная. Она заключается в признании и юридическом оформлении важнейших соци-ально-экономических и политических институ-тов общества. «Она проявляется в закреплении устойчивости системы общественных отно-шений, в сохранении и упорядочении осново-полагающих начал организации государства и общества. Одно из основных проявлений учре-дительной функции заключается в том, что Кон-ституция придает общественным отношениям правовую форму, узаконивает общественно-по-литические институты, возникающие и развива-ющиеся в системе фактических общественных отношений, и наделяет их необходимыми юри-дическими качествами» [13, с. 28].

Если учредительная функция конституци-онных норм заключается в установлении, то в административно-правовых нормах использу-ются традиционные средства правового регу-лирования, а именно: дозволение, предписание и запрет. Если конституционные нормы имеют всеобщий, универсальный характер, одновре-менно обращены ко всем субъектам и обычно не порождают конкретных правоотношений, то ад-министративные нормы, наоборот, направлены на создание и правовую регламентацию конкрет-ных правовых отношений, и в них в подавля-ющем большинстве случаев четко указан круг субъектов. В качестве примера можно привести законодательство о государственной службе, ко-торое обеспечивает непосредственную реали-

зацию в жизнь конституционные нормы о госу-дарственной власти, органах государственного управления и о конституционном праве граждан поступления на государственную службу РК.

В административно-правовых нормах непо-средственно выражается регулятивная роль ад-министративного права, проявляющаяся в сле-дующем:

а) административно-правовые нормы пресле-дуют цель обеспечения должной упорядоченно-сти организации и функционирования, как всей системы исполнительной власти (государствен-ного управления), так и ее отдельных звеньев, рационального их взаимодействия;

б) административно-правовые нормы опреде-ляют тот или иной вариант должного, т.е. соот-ветствующего интересам правового государства, поведения всех лиц и организаций, действую-щих непосредственно в сфере государственно-го управления и выполняющих тот или иной объем его функций (например, администрация края, области), либо тем или иным образом за-трагивающих своими действиями интересы этой сферы (например, общественные объединения, граждане). Должное поведение предполагает, какие действия можно совершать (дозволения), от каких следует воздержаться (запреты), какие совершать необходимо (предписания). В этом и выражается, по существу, управляющее воздей-ствие на поведение;

в) административно-правовые нормы, дей-ствуя в сфере государственного управления, пре-жде всего и главным образом, предназначены для обеспечения эффективной реализации конститу-ционного назначения механизма исполнитель-ной власти, т.е. исполнения, проведения в жизнь требований законов Республике Казахстан. Тем самым они выражают сущность исполнительной ветви единой государственной власти;

г) административно-правовые нормы, опре-деляя границы должного поведения в сфере го-сударственного управления, служат интересам установления и обеспечения прочного режима за-конности и государственной дисциплины в обще-ственных отношениях, возникающих в процессе государственно-управленческой деятельности;

д) административно-правовые нормы, в от-личие от многих других отраслей права имеют свои собственные юридические средства защи-ты от посягательств на них (невыполнение, не-добросовестное выполнение их требований и

ISSN 1563-0366



т.п.). Имеется в виду административная ответ-ственность, как правило, наступающая во внесу-дебном порядке. В таком же аспекте можно гово-рить и о дисциплинарной ответственности, рам-ки применения которой несравненно уже, чем у административной ответственности (исключи-тельно служебные отношения). Административ-ные средства правозащиты не являются чисто административно-правовой прерогативой. С их помощью практически осуществляется защита не только административно-правовых норм и регулируемых ими управленческих отношений, но и норм многих других отраслей права (напри-мер, трудового, финансового, земельного и т.п.);

е) административно-правовые нормы во мно-гих случаях могут выступать в роли регулятора иных общественных отношений, а не только их защитника. Так, с их помощью обеспечивает-ся урегулированность финансовых, земельных, трудовых и иных отношений; именно на их осно-ве определяется порядок взимания налогов, сбо-ров, осуществляется государственный контроль за соблюдением налогового, природоохранного, трудового законодательства, устанавливаются основные организационные начала предприни-мательской деятельности и т.п.;

ж) административно-правовые нормы доста-точно часто устанавливаются непосредственно в процессе реализации исполнительной власти и непосредственно ее субъектами.

То есть нормы административного права определяют границы должного допустимо-го или рекомендуемого поведения участников управленческих отношений, устанавливают правовое положение и компетенцию органов исполнительной власти, а также регулируют их деятельность, регламентируют формы и методы осуществления исполнительной власти и опре-деляют порядок взаимоотношений между субъ-ектами управления.

Как уже отмечалось выше, норма права по своему юридическому значению есть опреде-ленное правило поведения, соблюдение которо-го гарантируется различного рода организаци-онными, разъяснительными и стимулирующими средствами, а также применением в отношении тех, кто его не соблюдает, мер юридического принуждения (дисциплинарная, административ-ная, материальная, уголовная ответственность). Подобные качества в полной мере присущи ад-министративно-правовым нормам. Вместе с тем

административно-правовые нормы имеют ряд существенных особенностей, выделяющих их в системе норм права.

Ученые-административисты высказывают различные точки зрения на особенности адми-нистративно-правовых норм. Так, Ю.Н. Стари-лов указывает, что административно-правовые нормы обладают следующими характерными чертами: обеспечивают публичный интерес; обеспечивают организационное начало в систе-ме регулирования управленческих отношений; оказывают односторонне властное воздействие на субъекты права; обеспечены принуждением [8, с. 339].

М.Б. Смоленский отмечает иной перечень особенностей административно-правовых норм:

1) они определяют должное поведение всех лиц и организаций, действующих в сфере госу-дарственного управления;

2) определяя границы должного поведения в сфере государственного управления, адми-нистративно-правовые нормы устанавливают и обеспечивают режим законности и государ-ственной дисциплины в общественных отноше-ниях, возникающих в процессе государственно-управленческой деятельности;

3) администартивная ответственность явля-ется юридическим средством защиты от посяга-тельств на административно-правовые нормы;

4) с помощью административно-правовых норм обеспечивается регулирование таких об-щественных отношений, как финансовые, зе-мельные, трудовые и др.;

5) административно-правовые нормы часто устанавливаются в процессе реализации испол-нительной власти [14, с. 22].

Тогда как Ю.М. Козлов указывает на нали-чие более солидного перечня особенностей ад-министративно-правовой нормы, считая, что: нормы административного права предназначе-ны для обеспечения эффективности реализа-ции конституционных прав и свобод граждан в сфере государственного управления; имеют целью упорядочение организации и функциони-рования всей системы исполнительной власти; выражают сущность исполнительной ветви го-сударственной власти; служат интересам уста-новления режима законности и государственной дисциплины; имеют свои собственные средства юридической защиты (в виде институтов адми-нистративной и дисциплинарной ответственно-



сти); регулируют не только собственно управ-ленческие, но также земельные, финансовые и другие отношения; характеризуются созданием в процессе правоприменительного правотворче-ства; являются вторичными, подзаконными по отношению к нормам административного зако-нодательства [15, c. 59-68].

Эти и многие другие точки зрения на спец-ифику административно-правовых норм пред-ставляют собой интерес для теории администра-тивного права. Они во многом схожи друг с дру-гом, одни являются более детализированными, а другие обобщенными. Но вместе они позволяют раскрыть специфику административно-право-вой нормы, что определено самим понятием и содержанием административного права.

С нашей точки зрения, соглашаясь с выше приведенными позициями, считаем, что наибо-лее важными и существенными признаками ана-лизируемых нами норм являются:

1) их публичный характер. Через администра-тивно-правовые нормы находит выражение госу-дарственный интерес. Нормы административно-го права, как уже указывалось выше, связаны с организацией и деятельностью специально соз-данной системы государственного управления, а в современных условиях с функционированием системы органов исполнительной власти они яв-ляются гарантом претворения в жизнь политики и решений законодательной и судебных орга-нов государства. Таким образом, в нормах ад-министративного права находит выражение го-сударственная политика в области обеспечения устойчивости существующего государственного строя, в том числе и системы разделения властей.

Иерархичность административно-правовых норм также предполагает, что каждая из них принята в соответствии с конкретной генераль-ной линией государственно-управленческой де-ятельности, которая базируется на учете обще-государственных, общественных, публичных интересов;

2) нормы административного права импера-тивны, что во многом обусловлено самой приро-дой административного права как юридической стороны государственного управления и, соот-ветственно, методами административно-право-вого регулирования, а именно предписаниями должного поведения содержащихся в нормах административного права. Именно администра-тивно-правовые нормы характеризуются без-

апелляционно властным характером своих пред-писаний, не допускающим никаких возражений и иных вариантом поведения на уровне воли правоприменителя. Так, следует вспомнить пра-вила дорожного движения или правила техники безопасности, в которых своеволие или вариан-ты иного поведения даже не предполагаются и не допускаются.

Императивный характер предписаний долж-ного поведения, содержащийся в нормах адми-нистративного права автоматически предпо-лагает односторонность властного воздействия управляющего субъекта на объект воздействия и обеспеченность принудительной силой госу-дарства. Именно исполнительная власть обе-спечивает и поддерживает реализацию функции государственного управления всем объемом не-обходимого принудительного аппарата, наделен-ного необходимыми средствами и механизмами воздействия;

3) административно-правовые нормы по сво-ей природе вторичны, то есть они принимаются на основании и во исполнение закона. То есть по-давляющее большинство административно-пра-вовых норм содержатся именно в подзаконных актах, которые, в свою очередь, принимаются для обеспечения непосредственной реализации, претворения в жизнь законов, поскольку сущ-ность административно-правового регулирова-ния заключается в обеспечении непосредствен-ного государственного управления через доско-нальную или достаточно подробную регламен-тацию самого процесса государственного управ-ления, закрепления конкретных управленческих режимов. Естественно, что это не возможно на законодательном уровне и обеспечивается целой системой подзаконных актов, разрабатываемых и принимаемых специально уполномоченны-ми органами, являющимися специалистами в данной области, сфере, подробно анализирую-щих возможные ситуации и предупреждающих возможность допущения незаконных и нежела-тельных ситуаций, противоправных деяний или нецелесообразных решений. Практически под-законное нормотворчество оказывается незаме-нимым инструментом всего процесса правопри-менения и, соответственно, административно-правового регулирования.

Другой стороной медали является то, что принимаемые подзаконные акты должны быть направлены на обеспечение своевременного,

ISSN 1563-0366



полного и точного исполнения детализируемо-го ими закона, не искажая или не подменяя его смысла. К большому сожалению, следует кон-статировать то, что на практике именно прини-маемые уполномоченными государственными органами (должностными лицами) становятся основной «иконой» для нижестоящих инстанций и они опираются на «вторичный» акт, забывая о первичной базе, самом законе. Это усугубляет-ся иногда и тем, что принимаемые подзаконные акты иногда «сводят к нулю» сам закон, подме-няя его, искажая его содержание, затягивая воз-можность реализации его норм и пр.

Еще одной немаловажной особенностью ад-министративно-правовой нормы является то, что они чутко реагируют на происходящие про-цессы. Это объясняется их предназначением как норм, призванных регламентировать особые общественные отношения – отношения, склады-вающиеся в процессе государственного управле-ния, а также самим порядком их принятия.

Нормы административного права не только упорядочивают, закрепляют и защищают новые общественные отношения, возникающие при из-менении тех или иных обстоятельств, но и вы-тесняют из сферы исполнительной власти (го-сударственного управления) общественные от-ношения, не отвечающие современным услови-ям. Что во многом определяется более простым способом принятия административно-правовых норм, тем более, что во многих его нормах опре-деляется механизм исполнения, претворения в жизнь, применения требований законов к кон-кретным обстоятельствам и объектам управле-ния.

Несмотря на теорию статичности правовой нормы, то есть постоянства, следует констати-ровать и тот факт, что фактическая действитель-ность бесконечна и находится в постоянном дви-жении, тогда как состояние, зафиксированное в норме, остается постоянной величиной. То есть фактически правовая норма отстает от реальной действительности, которая всегда движется и преобразуется. В связи с этим нормотворческо-му органу всегда приходится контролировать и обеспечивать постоянное соответствие нормы регулируемым им отношениям. И эта аксиома имеет непосредственное отношение к админи-стративно-правовой норме, так как регулируе-мые ею общественные отношения в процессе государственного управления наиболее под-

вержены изменениям и модификациям. Этим и объясняются постоянные изменения в действую-щем административном законодательстве, чему ярким примером является КоАП РК, изменения и дополнения в который вносятся с редким по-стоянством.

Целям исполнения и применения законода-тельства служит и правотворческая деятель-ность самих органов исполнительной власти. В случаях, когда нормы законов не имеют прямо-го действия, эту роль выполняют подзаконные акты, издаваемые Правительством, центральны-ми и региональными органами исполнительной власти. Детализируя и конкретизируя конститу-ционные и законодательные нормы, подзакон-ные акты делают их реально «работающими».

Любая правовая норма есть акт правотвор-чества, и административно-правовые нормы не представляют собой какого-либо исключения. За соответствующими субъектами исполнительной власти действующим законодательством закре-плены полномочия по самостоятельному уста-новлению правовых норм. Налицо администра-тивное законотворчество.

Для административного права характерно юридическое опосредствование такой деятель-ности, основным содержанием которой является исполнение или применение к конкретным об-стоятельствам требований законов, составляю-щих основу всей правовой системы Республики Казахстан. Поэтому административно-правовые нормы как регулятор общественных отношений управленческого типа могут характеризоваться в качестве одной из важнейших юридических форм правоприменения в сфере государствен-ного управления. Следовательно, данные нор-мы несут в своем содержании двоякую юриди-ческую «нагрузку»: правоустановительную и правоприменительную. Между этими функция-ми административно-правовых норм теснейшая взаимосвязь, в рамках которой четко выявляется следующая закономерность: правоустановление (правотворчество) по своей сути служит целям правоприменения (исполнения). Об этом, в част-ности, свидетельствует тот факт, что действую-щим законодательством установлено, что норма-тивные акты субъектов исполнительной власти издаются «во исполнение» законов.

Однако вся совокупность действующих ад-министративно-правовых норм не сводится к тем, которые устанавливаются непосредственно



названными субъектами. Многие нормы адми-нистративного права содержатся в Конституции Республики Казахстан. Ими определяются ос-новные параметры государственно-управленче-ской деятельности и возникающие в ее процессе управленческие отношения (например, консти-туционный статус личности, субъектов испол-нительной власти и т.п.). Почти в каждом законе немало административно-правовых норм.

Это означает, что существует определенная иерархия административно-правовых норм: кон-ституционные нормы, нормы законов и нормы, право на установление которых предоставлено действующим законодательством непосредствен-но субъекту исполнительной власти (например, Правительству РК). Наполненные единым юри-дическим содержанием эти правовые нормы не равнозначны по своей юридической силе.

Как уже отмечалось, административно-пра-вовые нормы, устанавливаемые субъектами ис-полнительной власти, вторичны по сравнению с аналогичными нормами конституционного или законодательного характера, т.е. производны от них. Последние по своему юридическому зна-чению первичны. Отсюда – подзаконность не только деятельности субъектов исполнительной власти, но и устанавливаемых ими администра-тивно-правовых норм. В иерархии правовых норм им отводится определенное место, выра-жаемое следующей юридической формулой: они создаются на основе (основании) и во исполне-ние Конституции, законов и нормативных указов Президента Республики Казахстан как главы го-сударства.

Являясь вторичной, то есть производной формой правоустановления, административно-правовые нормы, создаваемые непосредственно субъектами исполнительной власти, обеспечи-вают действенность, прежде всего, конститу-ционных и законодательных правовых норм. Тем самым они служат одним из существенных юридических средств, придающих этим нормам характер реально «работающих» правовых уста-новлений, а также детализирующих и конкрети-зирующих содержащиеся в них общие правила поведения.

Поэтому на долю административно-право-вых норм, создаваемых субъектами исполни-тельной власти, падает основная нагрузка по приданию тем или иным позициям, законода-тельно закрепленным, прямого действия. Иначе

говоря, общие нормы закона в процессе их при-менения в рамках функционирования механизма исполнительной власти и в полном соответствии с функционально–компетенционными принци-пами разделения властей, как правило, нуждают-ся в опосредствовании их нормами администра-тивного права.

Государственно-правовая действительность наглядно подтверждает жизненность подобного, отработанного многолетней практикой, меха-низма соотношения административно-правовых норм, содержащихся в законодательных актах и устанавливаемых субъектами исполнительности власти (например, механизм проведения в жизнь законодательства о приватизации, борьбе с мо-нополизмом, об охране окружающей природной среды и т.п.).

Административное нормотворчество, однако, не может быть безграничным, хотя, как показы-вает практика, подобная тенденция проявлялась с различной интенсивностью в процессе разви-тия отечественной системы государственного управления. В связи с этим обращают на себя внимание весьма показательные моменты, отно-сящиеся к содержанию и порядку формирования административно-правовых норм,

Во-первых, длительный период времени зако-нодательная (представительная) власть действо-вала формально, в силу чего она практически подменялась исполнительной властью. В резуль-тате большинство административно-правовых норм создавалось не законодательным путем, а органами государственного управления общей компетенции (как например, в начале 90-х годов законодательство о приватизации государствен-ного имущества). Дело, в конце концов, дошло до того, что в состав действующего законода-тельства, вопреки Конституции, стали включать и постановления Правительства, т.е. исполни-тельная власть, по существу, превращалась в составную часть законодательного процесса. В законодательном регулировании многих обще-ственных отношений наблюдались многочис-ленные пробелы, которые «заполнялись» оби-лием правительственных нормативных актов, не всегда соответствующих букве и духу закона.

Во-вторых, чрезвычайное развитие получило административное нормотворчество отраслево-го характера, следствием чего стало обилие ве-домственных административно-правовых норм, нередко расходящихся с требованиями законно-

ISSN 1563-0366



сти и правопорядка, т.е. вообще не опирающихся на законодательство.

Необходимо, однако, учитывать, что, несмо-тря на то, что для исполнительной власти глав-ное не правотворчество, а правоприменение, лишить субъекты этой ветви власти определен-ного объема правоустановительных полномочий было бы не оправданным. Но для этого требу-ется четкое и недвусмысленное решение вопро-са о границах и объеме компетенции субъектов исполнительной власти по самостоятельному, но непременно подзаконному, установлению адми-нистративно-правовых норм. Пока эта задача по-следовательно не решена.

Достижению такой цели может способство-вать следующее. Прежде всего, административ-но-правовые нормы общего характера должны иметь, как правило, законодательную форму своего выражения. Поскольку же полностью решить данную задачу подобным путем не ре-ально, постольку соответствующие субъекты ис-полнительной власти наделяются полномочиями по созданию таких норм в случаях, когда:

а) соответствующий законодательный акт прямо предусматривает таковую возможность;

б) определяемая для данного субъекта ис-полнительной власти компетенция включает его правоустановительные полномочия, причем не в виде простой констатации, а в конкретном вы-ражении (например, перечисление вопросов, по которым могут издаваться нормативные акты). Пока данная проблема практически четко не ре-шается;

в) исполнительное (административное) нор-мотворчество используется преимущественно в целях внутрисистемного регулирования, т.е. в интересах внутренней организации механиз-ма исполнительной власти (государственного управления);

г) используется механизм «делегированно-го» законодательства, т.е. законодатель пере-дает тому или иному субъекту исполнительной власти соответствующие правоустановительные полномочия, в обычных условиях относящиеся к исключительной компетенции законодателя. Этот институт у нас не развит, но его перспек-тивное значение очевидно. Главное состоит в том, чтобы в законодательных актах непрямого действия был установлен конкретный адресат их исполнения с одновременным определени-

ем объема необходимых для этого подзаконных нормотворческих полномочий.

Таким образом, необходимы условия, не по-зволяющие чрезмерно расширять сферу админи-стративного нормотворчества. С другой сторо-ны, столь же необходимы и условия, позволяю-щие этому виду правоустановительной деятель-ности развиваться в строгих рамках законности и государственной дисциплины.

Административно-правовые нормы содер-жат в себе юридически обязательные правила поведения, адресованные, прежде всего, субъек-там исполнительной власти (государственного управления). Объясняется данная особенность тем, что на характер административно-правовых норм оказывают определяющее влияние при-рода и социальное назначение государственно-управленческой деятельности. Соответственно и в современных условиях основным объектом административно-правового регулирования по-прежнему остаются действия (поведение) испол-нительных органов, их внутренних структурных подразделений, а также действующих от их име-ни должностных лиц. Административно-право-вые нормы, следовательно, рассчитаны в значи-тельной степени на регулирование организации и функционирования аппарата государственного управления.

Административно-правовые нормы не мо-гут быть сведены к чисто «аппаратным». Роль этих норм значительно более многообразна, что прямо вытекает из сущности и назначения госу-дарственно-управленческой деятельности как формы практической реализации исполнитель-ной власти. Соответственно, аппарат управления «живет» не только и не столько интересами соб-ственного бытия. Он повседневно связан как с нижестоящими звеньями, так и со всеми иными сторонами, действующими в сфере государствен-ного управления, либо так или иначе затрагива-ющими ее интересы. В первом случае имеются в виду различного рода государственные по своему характеру образования (предприятия, корпора-ции, учреждения и т.п.), а во втором – негосудар-ственные образования политического, социаль-но-культурного, коммерческого типа, а также, что особенно важно подчеркнуть, граждане.

Следовательно, регулирующее воздействие административно-правовых норм весьма мас-штабно. В этом их универсальность, как универ-сальна (в смысле масштаба) сама деятельность



по реализации задач и функций исполнительной власти. При этом, конечно, надо иметь в виду, что административно-правовые нормы не регу-лируют отношения между гражданами.

Исходя из всего вышесказанного следует сде-лать вывод о том, что нормы административного права представляют собой один из видов право-вой нормы, юридические нормы должного пове-дения участников, установленные государством в лице уполномоченных органов (должностных лиц), выраженные в определенной организаци-онной форме, направленные на регламентацию общественных отношений, складывающихся в процессе организации и деятельности исполни-тельных органов власти, а также непосредствен-но в процессе реализации ими и иными органа-ми государственного управления возложенных на них задач и функций.


1. Советское административное право. Госу-дар ственное управление и административное право/ под ред. Ю.М. Козлова, Б.М. Лазарева, А.Е. Лунева, М.И. Пискотина – М: Юрид. Лит-ра, 1978. – С. 240.

2. Коренев А.П. Нормы административного права и их применение. – М: Юрид. Лит-ра, 1978. С.

3. Бельский К.С. К вопросу о предмете админис-тративного права // Государство и право. – 1997. – № 11.

4. Бахрах Д.Н. Административное право: учебник для вузов. – М: Издательство БЕК, 1997.

5. Тихомиров Ю.А. Публично-правовое регули-ро вание: динамика сфер и методов // Журнал российского права. – 2001. – № 5. – С. 290.

6. Таранов А.А. Административное право. – А: Жеті Жарғы, 1997. – С. 240.

7. Старилов Ю.Н. Административная реформа: способствует ли она совершенствованию административно-правого регулирования? // Административное и административно-про-цессуальное право. Актуальные проб лемы. – ЮНИТИ-ДАНА. Закон и право. – 2004.

8. Старилов Ю.Н. Курс общего административ-ного права. В 3 т. Т. 1 История. Предмет. Нормы. Субъекты. – М., 2002. – С.540.

9. Аскаров Б.Б. К вопросу о понятиях и видах административного процесса / Вестник КазНУ. Серия юридическая. – № 3 (43). – 2007. С. 137.

10. Габричидзе Б.Н., Чернявский А.Г. Курс административного права Российской Феде-ра ции. В 3-х ч.: учебник для вузов. – М., 2003. – С. 480

11. Овсянко Д.М. Административное право. – М., 1995. с….

12. Тихомиров Ю.А. Административное право и процесс. Полный курс. Второе издание. – М: Изд. Тихомирова М.Ю., 2005. – С. 697.

13. Лучин В.О. Конституционные нормы и правоотношения: учебное пособие, для вузов. – М: Закон и право. ЮНИТИ, 1997. – С.159.

14. Смоленский М.Б. Административное право для студентов вузов. – Ростов на Дону: Феникс, 2006. – С. 253.

А.Е. Жатқанбаева

Автор мақалада мемлекет уəкілетті органдар арқылы əкімшілік құқығының нормасы құқықтық норма ретінде қарастырады.

A.E. Zhatkanbayev

The author concludes that the rules of administrative law are one of the types of legal norms and legal rules is a proper behavior of participants established by the State and its authorized agencies.

ISSN 1563-0366


Құрама штаттарының əкімшілік құқығының ерекшеліктері50

Құрама Штаттарының əкімшілік құқығының ерекшеліктері

Қ.Р. Балабиев Халықтар Достығы Университеті, Қазақстан, Шымкент қ.

Аннотация. Бұл мақалада дамудың жəне АҚШ-тың əкімшілік құқығының ерекшеліктері қарастырылады.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасын-да атқарушы билік органдарының қызметін ұйымдастыру бойынша көптеген заңдар жəне нормативті актілер қабылданды. Дегенмен олар-дың қызметінің тəртібі, процедуралар мəсе-лесі əлі де толық құқықтық түрде бекітілмей отыр. Жалпы сипаттағы іс жүргізу нормала-ры Қазақстан Республикасының əкімшілік құ-қық бұзушылықтар туралы Кодексінде ғана қарастырылған. Əкімшілік құқық бұзушылық сипаты жоқ азаматтардың жеке істері бойын-ша өтініштерін атқарушы билік органдарының қарас тыруы, əсіресе норма шығармашылық про-цедуралары толық нормативті түрде реттелмеген.

Бүкіл мемлекеттік басқару жүйесінің тиім-ділігін арттырудың қазіргі заманғы өзекті міндеттері мен жолдарын белгілей отырып, ел Президенті Н.Ə. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған 2008 жылғы Жолдауында: «Үкімет əкімшілік реформада көзделген Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесін үздік халықаралық тəжірибені ескере отырып, нəтижелілік, ашықтық жəне қоғам алдындағы есептілік негізінде дамыту жөніндегі шараларды жедел қарқынмен іске асыруға тиіс. Əкімшілік реформаның басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нəтижелілігін арттыру болуға тиіс. Яғни, халыққа қызмет етуі шарт…», – деп атап өтті.

Осы орайда Республикамызда жүргізіліп отырған құқықтық реформаларға талдау жасау үшін, шет ел əкімшілік құқық институтының тəжірибелерін саралап қарастыру, дамыған мемлекеттердің оның ішінде Америка Құрама Штаттарының əкімшілік құқығының даму кезеңдерін қарастыру маңызды дүние.

Көптеген дамыған шет мемлекеттерде əкім-шілік мекемелердің қызметінің тəртібі кешенді

құқықтық актілермен реттеледі. Бұл орайда, Америка Құрама Штаттарының əкімшілік-іс жүргізу құқығы ерекшеленеді. Амери-ка мемлекетінде əкімшілік процедуралар, əкімшілік қызметтің барлық түрлері: норма шығармашылық, атқарушы, құқық қолдану, құқық қорғау қызметтері толық реттелген. Əкім-шілік мекемелердің жəне олардың лауазымды тұлғаларының барлық іс-əрекеті əкімшілік-іс жүргізу құқығының нормаларымен қамтылған.

Ақпаратты жинау, нормативтік немесе жеке актінің жобасын дайындау, оны ашық мəжілісте қарастыру, ол бойынша шешім қабылдау, қабылданған шешімді жоғарғы органдарда шағымдауға дейін жариялау, соттың əкімшілік істер бойынша қаулысын қарастыру жəне шығару сияқты əкімшілік процестің барлық кезеңдері де толық реттелген.

Жалпы АҚШ мемлекеттік құрылымы, оның ішінде əкімшілік құқығы федералды конститу-цияның үстемдігімен сипатталады. АҚШ Кон-ституциясы «биліктің бөлінісі» принципіне негізделген: заң шығару билігі парламентке, атқару билігі президентке, сот билігі Жоғары сотқа берілген. Биліктің осы үш тармағының əрқайсының өкілеттілігі нақты айқындалып көрсетілген.

Барлық құқықтық талас мəселелерін шешу-ге Конституциялық билік өкілеттілігі берілген соттар, құқыққа байланысты барлық мəселеде, биліктің басқа екі тармағын бақылауға ала-ды. Бұл əрине мемлекеттік басқарудың американдық жүйесінде олардың дəйекті де нығыз ұстанымдарын тудырады. АҚШ əкімшілік құқығы, əкімшілік мекемелердің өкілеттілігі мен іс əрекетінің тəртібін, сонымен қатар, соттардың əкімшілікке бақылау жасауын реттейді.

Негізінен, АҚШ Конституциясының 1-бабы

Қ.Р. Балабиев 51


«Заң билігі» – заң шығару, 2-бабы «Атқарушылық билік» – заңдарды қолдану, 3-бабы «Сот билігі» – заңдарды түсіндіру, таңдау болып, үш тармақты билікті жариялайды. Мемлекеттік билік штат-тар мен федерациялар деңгейінде федерацияға (шектеулі құзыреттер) жəне штаттарға (кең полициялық құзыреттер, бірақ, шектелмеген) бөлінеді. Ал АҚШ-тың Жоғарғы Соты екіге бөлінеді: біріншісі, федералдық апелляциялық соттар – федералдық соттар, екіншісі, Штат-тар деңгейіндегі жоғарғы соттар, яғни, штаттар деңгейіндегі апелляциялық соттар. Жоғарғы Сот апелляциялық соттардан (ал апелляциялық сот 13 аймақтық округтық апелляциялық соттар-дан, бір федералдық округта бір апелляциялық сот болады) жəне 94 алғашқы сот сатыларынан (федералдық аудандық соттардан) тұрады.

АҚШ əкімшілік жүйесінің федералды деңгейінің құрамын атқарушы билікке ие Прези-дент, АҚШ Конресі Сенатының Спикері вице-президент құрайды. Сонымен қатар, амери-кандық федералдық атқарушы билік құрылы-мына: министрліктер (хатшы басқаратын департаменттер – барлығы 14), АҚШ Президенті жанындағы атқарушы аппарат – Президенттің Атқарушы басқармасы (басқармалар, кеңестер – барлығы 9), тəуелсіз агенттіктер, бюро, корпорациялар жəне Орталық банк.

Атқарушы аппарат жəне министрліктер АҚШ Президентінің тікелей бақылауына қарайды. Тəуелсіз агенттіктер, корпорациялар атқарушы биліктің жүйесіне кіргенімен, өз қызметтерінде АҚШ Президентінен тəуелсіз.

Атқарушы билікті реттеуші заң шығару жүйесінің – федералды, штаттар, жергілікті өзін-өзі басқару жəне басқару түріндегі үш сипаты бар.

Федералдық деңгейде конституция норма шығармашылық өкілдіктер Конгреске берілген, ал ол өз кезегінде нормативті актілерді шығару құқығын Президентке жəне басқа да əкімшілік ведомстваларға береді.

Қалыптасқан дəстүр бойынша, əкімшілік құқық үш объектіні: əкімшілік норма шығарма-шылығын, əкімшілік квазисоттық қызметті, соттардың əкімшілікке бақылау жасауын рет-тейді.

Американдықтардың əкімшілік құқығы жеке тұлғаны бюрократиядан қорғауға бағытталған. Америка заңдарында, жеке тұлға жəне оның процеске қатысу мүмкіндігі маңызды. АҚШ

əкімшілік құқығының қайнар көздеріне конс-титуция, федерация жəне штаттар заңы, сот шешімдері, əкімшілік мекемелердің актілері кі-реді.

АҚШ Конституциясының жетекші қағи-даты болып табылатын биліктің бөлінісі – федерацияның жоғарғы органдары, штаттар ара-қатынасына негізделген. Доктриналар мен тəжірибеге сəйкес АҚШ-та биліктің бөлінісі, биліктің əрбір тармағының өз құзыретінен шықпауын, билікті теріс пайдаланбауын көздей-тін тиімді басқаруға бағытталған.

АҚШ Конституциясы бойынша өкілдер Па-латасы жəне Сенаттан тұратын Конгресс заң шығарушы билікке ие (I тармағы), ал Америка Құрама Штаттарының Президенті – атқарушы билікті жүзеге асырады (II тармағы), Жоғарғы Сот жəне төменгі соттар Америка Құрама Штаттарының соттық билігін жүргізеді (III тармағы).

АҚШ заңнамасы əкімшілік мекемелердің уəкілеттігін жəне іс-əрекет тəртібін, соттардың əкімшілікке бақылау жасауын реттейді. Олар толық түрде əкімшілік қызметтің барлық түрін: əкімшілік норма шығармашылығын, əкімшілік квазисоттық қызметті, соттардың əкімшілікке бақылау жасауын жүзеге асырады. Əкімшілік мекемелердің барлық іс-əрекеті, заңмен қарас-тырылған ескертпеден басқа жағдайларда əкім-шілік құқық нормаларына бағынады. Тергеу жүргізуден жəне мəлімет жинаудан, нормативті немесе жеке актілердің жобасын дайындаудан, ашық мəжілісте оны қарастырудан, ол бой-ынша шешім қабылдаудан, осы шешімді жа-риялаудан бастап, жоғарғы органдарда жəне сотта оны даулауға, əкімшілік іс бойынша соттардың қарастыру жəне қаулы шығаруына дейін əкімшілік процесс кезеңдерінің барлығы реттелген. АҚШ əкімшілік жүйесінде жеке жəне заңды тұлғалар құқықтарының іс жүргізу кепілдіктеріне ерекше көңіл бөлінген. Американдық ғалым Э. Фройнд осыған байла-нысты былай деп атап өтеді: «əкімшілік құқық – бұл əкімшілік шығарған құқық емес, əкімшілікті бақылаушы құқық» [1].

Американдық соттар ғасырлар бойы əкімшілік іс жүргізуді жетілдіре отыра, құқық үстемдігін толық қамтамасыз еткен. Осы тұрғы-дағы соттық құқық шығармашылығы АҚШ Конституциясының Ү жəне ХІҮ түзетулерінде көрініс тапқан, атап айтқанда Ү түзетуде «Ешкім


Құрама штаттарының əкімшілік құқығының ерекшеліктері52

де.... өмірінен, бостандығынан немесе мүлкінен тиісті құқықтық процедурасыз ажырамауы тиіс» деп айқындалған.

Əкімшілік құқықтың қалыптасуында легис-латуралардың заң шығару қызметінің орны ерекше. 1887 жылы, алғашқы тəуелсіз агенттік–штаттар аралық сауда Комиссиясын құрған штаттар аралық сауда туралы Заң қабылданды. ХХ ғ. 30-жылдарында Ф.Д. Рузвельт жəне одан кейінгі АҚШ президенттері кезеңінде АҚШ Конгресінің норма шығармашылық қызметі ерек-ше табысқа ие болды. Жылға дейін тəуелсіз ве-домствалар мен департаменттердің қызметіндегі сəйкессіздіктерді реттеу мақсатында «Жалпы əкімшілік процедуралар туралы» федералды заң қабылданды.

1946 жылдан бастап қолданысқа енген, əкім-шілік-құқық шығармашылық қызметін реттеуге бағытталған «Жалпы əкімшілік процедуралар туралы» федералды заңы федералды əкімшілік–іс жүргізу құқығының өзіндік бір кодексі бо-лып табылады. Заңда эталондық процедуралар тізімі берілген. Ол бойынша, реттеуші ведомства нормативті акітлерді қабылдау немесе өзгерту ба-рысында қабылданатын құжаттар, өз қызметінің ережелері, тиісті істер бойынша сот шешімі туралы халықты хабардар етіп, нормативтерге енгізілетін барлық өзгертулерді «Федералдық регистрде» жариялауы тиіс.

Осы Заң тұрғысында Б. Шварц төмендегiдей нақты ғылыми анықтама берген: «Заңда алдыңғы əкімшілік тəжірибенің барлық жақсы жақтары алынып, Заң шығарушы органның əкімшілік процедураны реттеуші маңызды ережелерді бекітуге бағытталған ең маңызды шарасы» [2].

1946 жылғы Заң, 1966 жылы кодификация-ланған АҚШ заңдар жинағының бесінші тара-уына «Үкіметтік ұйымдар жəне қызметкерлер» деген атаумен енгізілген. Оның əкімшілік процедураларға арналған тармақтарына, демо-кратияландыру жəне нақтыландыру мақсатында бірнеше рет өзгертіліп, толықтырулар жаса-лынған

Аса маңызды өзгертулер 1967 жылғы ақ-параттар еркіндігі туралы Заңмен жəне 1974 жылғы жеке өмірге қол сұқпаушылық тура-лы Заңмен енгізілген. Қазіргі таңда федерал-ды əкімшілік–іс жүргізу құқығының барлық негізгі нормалары, Заңдар жинағының бесінші тарауының § 551-559, 701-706, 1305, 3105, 3344, 5362, 7521 тұжырымдалған [3].

АҚШ-тың əкімшілік реттеуші ведомствала-рының басқа да мемлекеттік мекемелеріне қара-ғанда, заңдарға түсініктеме беретін, толық ты-ратын нормативті актілерді қабылдау құ қығымен қатар, олардың орындалуын бақылау құқығы бар.

Профессор Н.А. Крашенников пікірінше, Фе дерация органдары жəне оның субъектілері арасындағы қайшылықтарға, заң шығарушы жəне атқарушы биліктердің мүдделерінің тоғыс-уына байланысты АҚШ əкімшілік жүйесінде көп-теген тəуелсіз ведомствалар жүйесі (агенттіктер) қалыптасты. Олар норма шығармашылығы жəне квазисоттық уəкілеттіліктері берілген əкім-шілік мекемелер құқығына ие бола отырып, министрліктерден оқшауланған жəне өз алдына дербес түрде [4].

Федералды департаменттер жəне олардың ведомствалары бұйрықтар, нұсқаулар, процеду-ралар түріндегі нормативті актілер шығарады. Əкімшілік нормативті актілер «Федерал рэд-жистер» ресми басылымында жарияланады, сонымен қатар көп томды «Федералды ұйға-рымдар Жинағында» беріледі.

Мазмұны бойынша мекемелер актілері екі топқа бөлінеді: шартты (contingent) жəне толық-тырушы (немесе заңға тəуелді) актілер. Көптеген штаттар əкімшілік процедуралар туралы өзіндік заңдарға ие. Жергілікті басқару органдары да əкімшілік-құқықтық актілерді шығарады. Ортақ федералды Конституциядан бөлек əр штаттың жеке конституциясы, заң шығарушы жəне атқарушы билiктерi бар.

АҚШ əкімшілік əділеті азаматтық жəне конституциялық процестермен тығыз байла-нысты. Жалпы юрисдикциялық соттарда əкім-шілік-құқықтық дауларды қарастыру жəне тиісті өкілеттілігі бар түрлі квазисоттық органдарды құру оның ерекшелігі болып табылады. 1957 ж. Азаматтық құқық туралы Заңға сəйкес, ат қарушы билік шеңберінде азаматтық құқықтар бойынша ерекше Комиссия құрылған, оның мүшелерін Сенаттың келісімімен президент тағайындайды. Комиссия дауыс беру барысында, нəсілі, терісінің түсі, діні, жасына жəне басқа да жағдаяттарға байланысты саяси құқықтарына қысым жасалғандығы туралы азаматтардың арыздарын қарастыруға міндетті. Сонымен қатар, əкімшіліктің нормативті актілерін, феде-рал ды үкімет заңын жəне саясатын бағалауға міндетті. Кемсітуге жол бермеу үшін Комиссия

Қ.Р. Балабиев 53


квазисоттық тыңдаулар өткізуге міндетті жəне үйлестіру өкілдігіне ие.

Американдық заңнама, əкімшілік-құқықтық қатынастар шеңберінде пайда болатын барлық мəселелерді шеше алмайды. Мемлекеттік жəне құқықтық дамудың осы аспектісінде Жоғарғы Соттың қызметі маңызды болды. Жоғарғы Сотта қаралатын, азаматтар жəне мемлекеттік мекемелер арасындағы əкімшілік–құқықтық қатынастардан туындайтын істер, жоғарғы сот Э. Уоррен төрағалығы кезеңінде (1960 жылдары) көбінесе азаматтардың пайдасына шешіліп отырды.

Дегенмен, əкімшілік процестің негізгі принциптері заңнама деңгейінде, оның ішінде конституциялық деңгейде бекітілген. АҚШ əкімшілік құқық нормаларын қолдану тəжірибесі үшін, тиісті құқықтық процедураларды сақ-тау туралы талаптары бар конституцияға енгізілген Ү жəне ХІҮ түзетулерінің маңызы зор. Американдық заңгерлердің пікірінше, ол, қаралатын іс бойынша барлық мүдделі тұлғалар-дың хабардар болуы жəне оларға істі талқылауға қатысу мүмкіндігін беру сияқты екі өзара байланысты элементтен тұруы қажет. «Тиісті дəрежедегі құқықтық процедуралар» талабы, жекелеген құқық субъектілерінің құқықтарының теңдігін қамтамасыз ететін, мемлекеттік жəне қоғамдық өмірдегі құқық үстемдігі жүйесінің іргелі принципі болып табылады.

АҚШ заңнамасында, əкімшілік құқық бұзу-шылық, лицензиялық, зейнетақы, салықтық жəне жекелеген нақты тұлғалардың құқығы мен мін деттері туралы шешім шығарылатын басқа да істерді мекемелерде қарастыру тəртібі толық түрде реттеледі. Мұндай дəлелдемелерге ерекше назар аударылады.

Нормативті акт немесе мекеме бұйрығы, іске қатысты маңызды дəлелдемелерге негізделуі қажет.

Əкімшілік істі қарау соттағы істі талқы лау тəрізді хаттамаланып, онда тараптардың сөйлеген сөздері, ұсыныстары, алынған немесе қарастырылған дəлелдемелер, ресми фактілер, дəлелдемелерді тараптардың бағалауы толық қамтылады.

Мекеме дəлелдемелерді ауызша жəне жазбаша түрде қабылдайды. Мұнда, шешім қабылдайтын тұлға, істі қарастыру барысында келтірілген жəне хаттамада көрініс тапқан дəлелдемелерді ғана басшылыққа алады. Судьялар, атқарушы билік органдары қабылдаған актілердің заңды-лығына бақылау жасай отыра, факт бойынша, əкімшілік юрисдикция басымдықтары презумп-циясына жəне құқық мəселелері, яғни əкім-шілік органдарының құқық нормаларын түсіндіру жəне пайдалану мəселелері бойынша сот тар юрисдикциясының басымдықтары презумпциясына сəйкес шешім шығарады.

Американдық əкімшілік-іс жүргізу заңна-масында, мемлекеттік мекемелер қызметінің ұтымдылығын арттыратын жəне мүдделі азамат-тар мен ұйымдардың құқығының кепілдіктерін беретін басқа да тиімді жағдайлар жасалынған.


1. Административное право зарубженых стран / под ред. А.Н. Козырина. – М.: СПАРК, 1996.- С. 57-72.

2. Schwartz В. An Introduction to American Admin-istrative Law. – L., 1962. P. 7, 134-135.

3. Соединенные Штаты Америки. Конституция и законодательные акты. – М., 1993. – С. 253-286.

4. История государства и права зарубежных стран / под общ. ред. проф. О.А. Жидкова и Н.А. Крашенниковой: В 2-х ч.-2-е изд., стереотип. – М.: НОРМА. 2005. – С. 2. – С. 530-531.

К.Р. Балабиев

В статье рассматриваются вопросы развития и особенностей административного права США.

K.R. Balabiyev

In article questions of development and features of administrative law of the USA are considered.

ISSN 1563-0366


Қазақстан Pеспубликасында конституциялық заңдылықты нығайтудағы конституцияның...54

Қазақстан Республикасында конституциялық заңдылықты нығайтудағы конституцияның жоғарылығының маңызы

А.Ж. Жарболова Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада конституциялық заңдылық режимін қалыптастырушы фактор ретінде конституцияның жоғарылығы қарастырылады. Қазақстан Республикасында конституциялық бақылауды жетілдіру қажеттігі негізделіп, конституцияның жоғарылығы қағидасының бірыңғай ұғынылуында орын алған қайшылықтарды жою қажеттігі туралы қорытынды жасалады.

Қазақстан Республикасы Негізгі заңы – Конс титуцияда өзін құқықтық, демократиялық мем лекет ретінде орнықтыратынын бекітіп, оған қол жеткізуді мақсат етіп ұстанған тұста конституцияның жоғарылығы мəселесі алдыңғы кезекке шығады. Конституцияның жоғарылығы елімізде мемлекеттік биліктің орнығуы мен жүзеге асуының легитимдігінің, адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттің жоғары құндылығы ретінде өз қолданымын табуының, мемлекеттік жəне қоғамдық институттардың қызметінің заңдылығының алғышарты, негізі болып табылады. Конституцияның жоғарылығы қабылданып жəне қолданылып жатқан заң актілерінің Конституцияға, оның талаптарына сəйкес келуін мүмкін ете отырып түрлі қоғам-дық қатынастардың қатысушысы ретінде қоғам мүшелерінің (жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, мемлекеттік жəне қоғамдық ұйымдар) Кон-ституция нормаларын сақтауын, бұлжытпай орындауын шамалайды. Басқаша айтқанда, қоғамның барлық салаларында конституциялық заңдылықтың орнығуын қамтамасыз етеді.

Құқықтық категория ретінде «конституциялық заңдылық» барлық қоғамдық қатынас қатысу-шыларының Конституция ережелерін сөзсіз сақтауын, оған сəйкестікте өзінің іс-əрекеттерін ұйымдастырып, жүзеге асыруын, ал құқық шығармашылық қызметте нормативтік актілер-дің Конституция талаптарына дəлме-дəл сəйкес келуін білдіреді.

Конституцияның жоғарылығы мен конс-титу циялық заңдылық өзара тығыз байла-нысты, бірінсіз-бірі болмайтын жағдайлар. Бүкіл конституциялық кеңістікте Конститу-

ция пəрменін жүргізу онда конституциялық заңдылықтың орныққандығын білдіреді. Конс-титу циялық заңдылық Қазақстан Республи-касы Конституциясында бекітілген нормалар-ды, идеяларды, принциптерді мемлекеттің, оның органдарының, ұйымдарының, лауазым-ды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың, заңды тұлғалардың, шетелдік-тердің орындауынан көрінеді [1, 43 б.]. Конс-титу цияның жоғарылығы конституциялық заңдылықтың орнығуының негізі, оның болу-ын шамалайтын фактор болып табылады, ал конституциялық заңдылық – конституцияның жоғарылығының көрінісі, нəтижесі. Тиісінше, конституциялық заңдылық режимінің орнығуы конституцияның жоғарылығын, оның мəнін дұрыс ұғынып, оны қамтамасыз ететін тетіктерді жетілдіруді қажет етеді.

Конституцияның жоғарылығының мəні көпшілігіміз ұғынып жүргендей оған нормативтік құқықтық актілер жүйесінің қатаң сəйкестікте келуінен де тереңде жатыр. Конституцияның жоғарылығын, оны шынайы қамтамасыз ету қажеттігін оны қабылдаған халықтың мақсат-мұратымен байланыстыра отырып қарау керек. Қазақстан Конституциясын ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды мақсат ете отырып қабылдаған. Тиісінше конституцияның жоғарылығы, яғни нормативтік құқықтық актілердің, билік органдарының (лауазымды тұлғалардың) əрекеттерінің Конституцияға сəйкес болуы сол Конституцияны қабылдаған халықтың мұратына жетудің ең басты негізі болып табылады. Демек, конституцияның

А.Ж. Жарболова 55


жоғарылығының мақсаты – Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып бекіткен Қазақстан мемлекетінің демократиялық, зайырлы, құ-қық тық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнығуына, адам, оның өмірі мен құқықтарының, бостандықтарының ең қымбат қазына ретінде шынайы танылуына қол жеткізуде.

Кез-келген құқықтық механизмнің тиімді жұмыс істеуі үшін оның кепілдіктерін нығайту қажет. Тиісінше конституцияның жоғары-лығын, оны сақтау маңыздылығын мойын-дап қана қоймай оның нормаларының тікелей қолданылуын, барлық қоғам салаларында конституцияның үстемдігін, бұзылмауын қамта-масыз ету үшін оның кепілдіктерін күшейту қажет. Ондай кепілдіктердің негізгісі болып құқықтық кепілдіктер табылады.

Құқықтық кепілдіктер – бұл конституцияның сақталуын, үстемдігін қамтамасыз ететін барлық құқықтық амалдар. Нақты айтсақ, құқықтық мүмкіндігі өзінің тағайымына лайық конституциялық бақылау тетіктерінің бекітілуі, конституциялық құқықбұзушылық үшін конституциялық жауаптылық институтының реттелуі, т.с.с.

Конституцияның жоғарылығының, бұ зыл -мауы ның келесі бір кепілдігі ретінде идео-логиялық кепілдіктерді көрсетуге болады. Кон-ституция нормаларының сақталуын, құрмет-телуін қамтамасыз етуде қоғам мүшелерінің құқықтық мəдениетін, құқықтық санасын, құқықтық білім деңгейін көтеру маңызды шара.

Келесі кепілдіктердің бірі – əлеуметтік-экономикалық кепілдіктер. Бұл кепілдіктер Кон-ституция нормаларының, əсіресе адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты конституциялық ережелердің сақталуын, бұзылмауын қамтамасыз ететін əлеуметтік-эконо микалық жағдайлардың болуын шама-лайды. Дамыған экономикасы, өндірісі, əлеу-мет тік инфрақұрылымы бар əлеуметтік теңдік пен тұрақтылық орын алған мемлекетте жеке тұл ғаның əлеуметтік-экономикалық, жеке құқықтарын бекітетін конституциялық норма-лардың бұзылу фактісі де неғұрлым төмен бола-ры анық.

Конституцияның үстемдігі, оның сақталуы белгілі бір шамада мемлекеттің саясатына, мемлекеттегі саяси орнықтылық пен түрлі са-яси күштердің тұрақтылығына да байланысты

болады. Бұлар өз кезегінде конституцияның жоғарылығының, бұзылмауының саяси кепілдік-терін құрайды.

Осы кепілдіктер жеке дара емес, бірлескен жиынтығында Конституцияның жоғары, үстем болуын мүмкін етеді. Аталған кепілдіктердің ішіндегі ең ықпалдысы, маңыздысы – құқықтық кепілдіктер. Құқықтық кепілдіктер жайлы сөз болғанда конституциялық бақылау институ-тын жетілдіру мəселесі жиі айтылады. Себебі, конституциялық бақылау конституциялық заңды лық режимін қалыптастырудың маңызды факторы болып табылатын конституцияның жоғарылығын, оның бұзылмауын қамтамасыз ету функциясын білдіреді.

ҚР Конституциялық Кеңесіне конституцияның жоғарылығын, оның нормаларының дұрыс ұғынылып, қатаң орындалуын қамтамасыз ету міндеті жүктелген. Тиісінше мұндай міндеттерді жүзеге асыру үшін оның өкілеттіктері оған сай болуы керек. Конституциялық Кеңестің қызметін бекітетін нормаларды саралау Конституциялық Кеңестің құқықтық мүмкіндіктері оның мақ-сатына, тағайымына толықтай жауап бере алмай-тындығын көрсетеді. Ол туралы ғылымда жиі айтылып, бірқатар ғалымдар тарапынан тиісінше ұсыныстар білдіріліп жатыр [2-3]. Сондықтан оларды қайталамас үшін Конституциялық Кеңестің өкілеттіктері мен оған жолданушы субъектілердің шегін кеңейту мəселелеріне тоқталмаймыз.

Конституциялық бақылау институты рет-телген шет елдердің кейбірінде алдын ала конституциялық бақылау жүргізілуі мүмкін (Ирландия...), ал келесі бірінде кейіннен жүргізі летін конституциялық бақылау жүзеге асырылады (АҚШ, Швейцария), сондай-ақ конституциялық бақылаудың осы екі нысаны да қолданылатын елдер бар. Қазақстанда басымдық алдын ала бақылауға беріле отырып (оның өзі де жетілдіруді қажет етеді), конституциялық бақылаудың аталмыш екі түрі де қолданылады. Оның өзінде ол Конституциялық Кеңестің тек-серу объектісі болып табылатын актілердің түрлеріне байланысты. Конституцияны са-ралау алдын ала жəне кейіннен жүргізілетін конституциялық бақылау объектісі болып Парла-мент қабылдаған заңдар мен Республика бекіткен халықаралық шарттардың табылатындығын көрсетеді. Өзге нормативтік құқықтық актілер тек кейіннен жүргізілетін конституциялық

ISSN 1563-0366



бақылау объектісі болуы мүмкін. Осы тұста айта кететіні, ҚР Конституциялық Кеңесі заңдардың (халықаралық шарттардың) конституциялығын тексеруге қатысты негізінен алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Əрине, конституцияның бұзылуына жол бермес үшін конституциялық құқықбұзушылықтың алдын-алу маңызды да қажетті. ҚР Конституциялық Кеңесі Парла-мент қабылдаған заңдарды қол қойғанға дейін, халықаралық шарттарды бекіткенге дейін тексеру арқылы алдын ала конституцияның бұзылмауын қамтамасыз етеді, яғни конституциялық құқық-бұзушылықтың алдын алады. Алайда, конститу-цияның бұзылмауын қамтамасыз етуде бұл бірден-бір тиімді жол болып табылмайды. Конс-титуциялық бақылаудың тиімділігін арттыру үшін жəне Конституцияның бұзылмауын ары қарай да қамтамасыз ету үшін қазақстандық заңнамада кейіннен бақылауды да кеңінен енгізген дұрыс. Ол бірнеше жағдайлармен себептеледі: біріншіден, Парламент қабылдаған барлық заңдардың Президент қол қойғанға дейін конституциялық бақылаудан (тексеруден) өтетініне ешбір кепілдік жоқ. Заңнамаға сəйкес Конституциялық Кеңес тек конституциялығын тексеруге қатысты өтініш түскен заңдардың ғана конституцияға сəйкестігін тексере алады. Олай болса, өтініш білдіруші субъектілердің шегінің тым шектелгеніне əрі Конституциялық Кеңеске жүгіну оған жолданушы субъектілер үшін міндет болып табылмайтынына байланысты да бірқатар заңдар конституциялық бақылаудан сырт айна-лып кетуі мүмкін. Мұндай жағдайда кейіннен конституциялық бақылау алдын ала бақылаудан тыс өтіп кеткен Конституцияға қайшы заңдарға «сүзгі» іспеттес болады; екіншіден, Қазақстанда кейіннен конституциялық бақылау тек соттардың өтініші негізінде ғана жүзеге асырылады. Сот-тардан басқа ешкім қолданымдағы нормативтік құқықтық актілердің конституциялығын тек-серу жөнінде Конституциялық Кеңеске жол-дана алмайды. Оның өзінде соттар тек бір жағдайда ғана – егер сот белгілі бір іс бой-ынша қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт конституциямен баянды етілген адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзса ғана Конституциялық Кеңеске өтініш білдіре алады. Конституцияда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарынан бөлек Қазақстанның конституциялық құрылысына, мемлекеттік

жəне жергілікті биліктің ұйымдастырылуы мен қызметіне, мемлекетіміздің саяси жəне экономикалық жүйесінің негіздеріне де қатысты қаншама маңызды, түбегейлі қағидаттар, нор-малар бекітілген емес пе? Демек, қандай да бір нормативтік акт осы аталған мəселелерге қатысты Конституция нормаларын бұзса, оған қайшы келсе ол акт конституциялық бақылау объектісі болмайды. Республика заңнамасын саралау мұндай конституциялық емес актіні «тұсауға алудың» конституциялық бақылаудан бөлек бір жолын көрсетеді. Ол – прокурорлық қадағалау. Қазақстан Республикасының «Про-куратура туралы» заңына сəйкес Прокуратура заңдылық бұзушылықты анықтап, оларды жою жөнінде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясына қайшы келетін заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды. Наразылық оны шығарған органға немесе жоғары тұрған органға беріледі жəне ол 10 күн ішінде қаралуға жатады. Наразылықта прокурор заңсыз актінің күшін жоюды не оны Конституцияға ... сəйкес келтіруді талап етеді [4, 19 бап]. Прокурордың конституцияға қайшы актінің ары қарайғы тағдырына қатыстылығы оның тиісті актіге наразылық жасауымен аяқталады деуге болады. Конституцияға қайшы актінің күшін тоқтату сол актіні қабылдаған органмен немесе уəкілдік берілген жағдайда жоғары тұрған ор-ганмен немесе сотпен жүзеге асырылуы мүмкін. Оның өзінде ондай актілердің күшін тоқтату олардың өздерінің қарауына байланысты. Бұған қоса, республика заңнамасында наразылық жасалған заңсыз актінің күшін жою немесе оны өзгерту механизмі толық реттелмеген. Мы-салы, Парламент шығарған конституциялық емес заңдардың күшін жою немесе оған сəйкестендіру мəселесі жеке реттеуді қажет етеді. Əрі практикада орын алмауына байланы-сты тиісті мəселе біраз түсініксіздік тудырады. Прокуратура туралы заңда бекітілген наразылық жасалған конституцияға қайшы актілерді жою жəне өзгерту тəртібі Парламенттің заңдарына келіңкіремейді (тиісті заңдардың күшін тоқтатуы немесе конституцияға сəйкестендірілуі жаңа заң шығармашылығы арқылы жүзеге асады...).

Қазақстанда орнықты конституциялық заңды-лық режимін қалыптастыру үшін конститу цияның шынайы жоғарылығының фундаментін жасау керек. Оның бірі – заңдар мен өзге актілердің мөлдірлігі мен толықтығы болып табылады.

А.Ж. Жарболова 57


Қазақстанда кейіннен конституциялық бақы-лау, атап кеткеніміздей, тек соттардың өтінішінің негізінде, оның өзінде сот қолдануға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқық тық акт Кон-ституциямен баянды етілген адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұсқан келтірген жағдайда ғана жүзеге асыры-лады. Мұның өзі соттардың тиісті актілердің конституциялығын тексеруге қатысты өтініш білдіру мүмкіндігін шектейді. Себебі, Республи-ка соттары тек қарауындағы іске қатысты ғана актілердің конституциялығын тексеру жөнінде өтініш бере алады. Қарауындағы қандай-да бір іске байланысты емес, Конституцияда бая нды етілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын нормативтік құқықтық актілерді байқаған жағдайда соттар қауқарсыз болып шығады. Бұл аталған жағдайлар Қа-зақстанда конституциялық бақылаудың кейін-нен жүргізілетін нысанын да жетілдіруді қажет ететінін көрсетеді.

Республикамыздың құқықтық мемлекет ретінде дамуы үшін, онда конституциялық заңдылық режимінің тұрақты орнығуы үшін конституцияның жоғарылығының дұрыс əрі бірыңғай ұғынылуы маңызды. Көпұлтты Қазақстан халқы Республика Конституция-сын оның қазақша не орысша мəтініне қандай да бір өзгешелік берместен тұтастай бір тари-хи құжат ретінде қабылдады. Тиісінше оның жоғарылығы, бұзылмауы мəселесі де бірыңғай қаралуы керек. Алайда, Республика Консти-туциясына нормативтік актілердің сəйкес келуі тұрғысында тиісті актілердің орыс жəне қазақ (мемлекеттік) тіліндегі мəтіндерінің арақашықтығын көреміз. Нақты айтсақ, ҚР Конституциясы қабылданғаннан бергі 16 жыл ішінде конституцияның жоғарылығы ретінде орыс тілінде мəтінделген Конституцияның жоғарылығы ұғынылатындығын байқаймыз. Ашып айтсақ, бір мысал: мемлекеттік тілдегі Конституцияның 10-бабының 2-бөлімінде «Ре-спублика азаматын ешқандай жағдайда азамат-тығынан ... айыруға болмайды» деп бекітілген [5]. Ал «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» ҚР заңында 21-бапта Қазақстан Респу-бликасы азаматтығынан айырылу жағдайлары қарастырылған [6]. Яғни азаматтық туралы заңның 21 бабы Конституцияның 10-шы ба-бын бұзып тұр. Соған қарамастан мұндай Конституцияға қайшылық 16 жыл құқықтық

кеңістікте қолданылып келеді, тиісінше де-путаттар тарапынан қалыпты жағдай ретінде өз бағасын алып отыр. Оның себебіне келсек, бұл конституциялық қайшылық қазақ тілінде мəтінделген Конституцияға қатысты қайшылық. Конституцияның орыс тіліндегі нұсқасына атал-мыш заң қайшы келмейді. Өйткені, «азаматтықтан айыру» термині Конституцияның орыс тіліндегі мəтінінде «лишение» деп, ал «Азаматтық тура-лы» заңда (орыс тіліндегі) «утрата» деп реттел-ген. Демек, орыс тілінде жарық көрген тиісті актілердің мəтінінде қайшылық жоқ, тиісінше бəрі дұрыс. Заң шығарушылардың, заң жо-басын түзушілердің мемлекеттік тілге деген немқұрайлығы, заңдарды орыс тілінде қабылдап, сапасыз аудармаға жол беруі ақыр аяғында сонша жыл бойы мемлекеттік тілде жазылған Конституцияға қайшылық жағдайдың тұрақты орнығуына, тіптен еленбеуіне жеткізіп отыр. Ол өз кезегінде Конституцияның жоғарылығының «орталануына» негіз беріп келеді. Ғылымда бұл қайшылықты жағдай «утрата» терминінің орнына оның аудармасы ретінде «жоғалту» сөзін қолданумен шешілген. Сондықтан, атал-мыш конституциялық құқықбұзушылықты ҚР азаматтығы туралы заңға өзгерту енгізіп 21-бап-та көрсетілген жағдайларды ҚР азаматтығынан айыру жағдайлары емес ҚР азаматтығын жоғалту жағдайлары деп анықтау арқылы жойған дұрыс.

Академик С.С. Сартаевтың ойы бойын-ша, Конституция қоғамның негізгі құқықтық идеяларын объективтендірудің аса маңызды нысанының бірі болып табылады. ... Конститу-ция қоғамның саяси жəне құқықтық жүйелерінің дамуының негізгі бағыттарын айқындайды, осы жүйелердің өзегі ретінде қызмет етеді [7, 501 с.]. Конституцияның жоғарылығын, конституцияның нормативтік құқықтық актілер жүйесіндегі үстемдігін, оның тікелей əрекет етуін шынайы қамтамасыз ету конституциялық заңдылық режимін қалыптастырудың маңызды құралы болып табылады. Ал конституциялық заңдылық режимі қамтамасыз етілген шы-найы құқықтық мемлекетте Конституцияны жəне заңнаманы сақтау міндеті бір мезгілде моральдық-этикалық тəртіп категориясы, тиісті қоғамның өнегелік жағдайының көрсеткіші бо-лып табылады [8, 49 с.]. Олай болса, құқықтық қатынастың барлық қатысушылары – мем-лекет, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар, жеке тұлғалар,

ISSN 1563-0366



қоғамдық ұйымдар өздерінің қызметтерінде, іс-əрекеттерінде алдымен конституциялық тəртіпті қамтамасыз ету арқылы конституциялық заңдылықты тұрақтандыруға бағытталуы тиіс.


1. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Академиялық курс. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 480 бет.

2. Мами К.А. Конституционная законность и судебная власть в Республике Казахстан: основные тенденции и приоритеты: автореф. дис... д-ра юрид. наук. – Алматы, 2003. – 48 с.

3. Караев А.А. К вопросу об эффективности конституционного контроля // Право и государство. – 2000. – №3. – С.36-39.

4. Прокуратура туралы Қазақстан Республика-сының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.

5. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 30 тамыз 1995 ж.

6. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы 1991 жылдың 20 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының заңы.

7. Сартаев С.С. Мы живем в Конституционном пространстве. – Алматы: ТОО РПИК «Дəуір», 2010. – 696 с.

8. Ким Ю.А. Роль и значение Конституционного Совета в обеспечении конституционной законности // Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проб-лемы: материалы международной научно-практической конференции 27-28 марта 1997 г. – Алматы, 1997. – С.49-55.

А.Ж. Жарболова

В статье рассматривается верховенство Конституции как фактор становления режима конституционной законности, ис-следуется необходимость совершенствования конституционного контроля в Республике Казахстан, сделан вывод о необходи-мости устранения противоречий в едином понимании принципа верховенства Конституции.

A.Zh. Zharbolova

The article deals with the content and essence, guarantee the rule of the Constitution, examines the need to improve the consistent constitutional control in the Republic of Kazakhstan, the analysis of the need to eliminate the contradictions in the study of problems of rule of the Constitution.

Б.Т. Ауешова 59


Қазақстан Республикасында сот билігінің Конституциялық құқықтық негізі

Б.Т. Ауешова Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар жəне

инженеринг университеті Қазақстан, Ақтау қ.

Аннотация. Бұл мақалада автор Қазақстандағы сот жүйесінің қазіргі таңдағы конституциялық-құқықтық тұрғыдан қарастырған.

Қазақстан Республикасында Конституция – құқықтық саясаттың басты көзі [1].

Осыған байланысты оның негізін барынша толық пайдалануымыз керек. Құқықтық саясат-ты жүзеге асыру үшін заңдылықтарды одан əрі жетілдіруге бағытталған нормативті-құқықтық актілерді қабылдау жетілдіру қажет деп түсі-неміз. Тұжырымдаманы жүзеге асырудың тиім-ділік деңгейі құқықтық саясаттың, құқықтық нормалардың мазмұнын қоғам мүшелері де, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен олардың ла-уазымды тұлғалары да қандай дəрежеде түсініп, жүзеге асыруына тікелей байланысты деп айтуға болады [2].

Қазіргі күнгі Қазақстанда, бүгінгі мемлекеттік құқықтық құрылыс барысында көптеген мəсе-лелердің бар екендігін байқаймыз. Елдің Ата заңы Конституцияда бекітілген демократиялық жəне құқықтық құндылықтарды өзінің толық іске асыруынан əлдеқайда алыста екенін көруге бо-лады. Мысалы, кейбір шетелдік сарапшылардың пікірінше Қазақстанда соттың тəуелсіздігі мен сот жүйесін тиімді қалыптастыруға арналған ар-найы заңдар қабылданған.

Конституциядағы сот билігі институты ая-сында (75-бап) мынадай [1]:

«1. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. 2. Сот билігі сот-та іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық жəне заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады...» деген ережелер мазмұны бар. Қылмыстық іс жүргізу заңы бұл ережелерді қылмыстық іс жүргізу нысанында жүзеге асы-рылатын сот билігі институтының мазмұнын анықтайтын, өзінің нормаларына қосқан. Атап айтқанда, ҚІЖК (57-бап 1-бөлім): «Сот, сот билігі органы бола отырып, қылмыстық істер бойынша

əділ сотты жүзеге асырады», – деп көрсетілген. Тəуелсіз мемлекет құруының бастапқы

кезеңінде сот жүйесінің заңнамасын негізінен КСРО Конституциясы, сот құрылымы, судья-лардың мəртебесі туралы заңдар құрады. Осы заңдар бойынша сот төрелігін жалпы юрисдикция соттары мен төрелік соттар атқарды. Кадрларды іріктеу жəне соттардың жұмысын материалдық-қамтамасыз ету, сот төрелігін жүзеге асыру, сот қаулыларын орындау жөніндегі көмекші қызметтер, статистиканы қалып тастыру жəне басқа да мəселелер əділет органдарына жүктелді.

Сондай-ақ, осы Заңда алғаш рет заң шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөліну принциптері мақұлданған болатын. Содан кейін, осы заңды негізге ала отырып, 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі еліміздің тəуелсіздігін нығайтуда жəне жаңа мемлекеттік органдарды құруда үлкен маңызға ие болған, тəуелсіз еліміздің алғашқы Конституциясын қабылдады.

Конституцияға енгізілген маңызды өзгеріс-тердің бірі – сот жүйесін əлемдегі озық үлгілерге лайықты жетілдіру болатын [3].

Заман талабына сай соттарды сапалы кадр-лармен қамтамасыз ету кезек күттірмейтін мəселеге айналды. Аталмыш өзгерістерге сəйкес Əділет біліктілік алқасы таратылып, оның міндеті Жоғары Сот Кеңесіне берілді. Конституциялық өзгерістерге дейінгі жылдары аудандық жəне оған теңестірілген соттардың судьяларын тағайындау жөнінде Əділет біліктілік алқасының кепілдемесінің негізінде Əділет министрі, ал облыстық соттардың судьяларын тағайындау жөнінде ұсынысты Жоғары Сот Кеңесі жасап келген болса, ендігі жерде барлық деңгейдегі соттардың судьяларын тағайындауға ұсынысты

ISSN 1563-0366


Қазақстан Республикасында сот билігінің конституциялық құқықтық негізі60

Жоғары Сот Кеңесі жасап келеді. Бұл барлық деңгейдегі судьялардың бірдей мəртебеге ие болуына жəне сот жүйесін сапалы да білікті кадрлармен қамтамасыз етуге өз септігін тигізді.

Тəуелсіздік жылдарында сот жүйесінің қа-лып тасуына мемлекеттік бағдарламалар негі-зінде енгізілген, құқықтық саясат тұжырым-дамалары өз ролін атқарады.

Қазіргі таңда еліміздің Сот билігіне толықтай сипат беру үшін, əрбір заңгер маман Консти-туция баптарына жүгінетіні сөзсіз. Себебі, ата Заңымыздың қағидаларында Сот билігі біртұтас биліктің бір тармағы ретінде танылып, мемлекеттік билік органдарының өзара тепе-теңдік принципі негізінде жұмыс атқаруының тұғырына айналды. Еліміздің Сот билігінің мазмұнын ашуда аталмыш қағида шешуші əрі орталық орын алады [4].

Біріншіден, сот билігі – мемлекетіміздің басқа билік салаларынан, атқарушы жəне заң шығарушы билік тармақтарынан атқаратын өкілеттіктері бойынша да дараланып тұр, демек, өз қызметінде тəуелсіз əрі тек заңдарды ғана басшылыққа алады.

Екіншіден, сот билігінің басты мақсаты – еліміздің заңдарына сай əділ шешімдер қабылдау болғандықтан, азаматтардың, жеке жəне заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын қорғауда шешуші рөлге ие.

Қазіргі таңда сот билігін тəуелсіз билік саласы ретінде жетілдіру жолдары тікелей сот жүйесіндегі құрылымдық өзгерістерге алып келетіндігі анық.

Жалпы алғанда, Қазақстан ның сот жүйесін дамытуды мынадай кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.

1-кезең. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының қабыл дануы. Ол сот билігінің ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі қағидаларын бе кітіп берді. Заң бойынша Конс титуциялық сот, Жоғарғы Сот, Жо ғары төрелік сот пен төменгі сатыдағы сот тар сот төрелігі органдарына жатқы зыл ды. Қандай да болмасын өзге орган ның немесе лауазымды тұлғаның сот би лігі функцияларын өзіне алуға құқылы емес тігі, соттар мен судьялардың мəрте-бе сі конституциялық заңдармен белгіле не тіндігі, нақтылы істер бойынша сот тө релігін жүзеге асыру мəселелері жөнінде судь ялардың есеп бермейтіндігі, судья ларға ешкімнің тиіспеуі жəне тағы басқа мəселелер атап көрсетілді. Сондықтан да 1993 жылғы Конституция құқықтық жүйенің

қа лыптасуына жəне қоғамда демокра тиялық үр-діс тердің дамуына маңызды ықпал етті.

Конституцияның негізгі қағидасын жүзеге асыру мақсатында 1994 жылғы құқықтық рефор-маның мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаның басты ұста ны мы сот құрылысы мен сот ісін жүргізуді қайта құруға, материалдық жəне іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге негіз-делді.

Сот ісін жүргізудің маңызы ретінде, сотты дəлел демелерді жинау міндетінен босату, сот қызметінен айыптаушылық белгілерін алып та-стау, соттарды бір жүйеге біріктіре оты рып, ба-рынша мамандандыру көз дел ді. Жоғарғы Сот бірыңғай сот жүйесіндегі жоғары сот сатысы деп танылды [5].

2-кезең. 1995 жылғы 30 тамызда қа былданған Қазақстан Республикасының Конституциясы судьялардың тəуелсіздігін қамтамасыз етудің қажетті кепілдіктерінің болуын қарастырды. Төрелік соттар жүйе сі таратылып, олардың функ циялары жалпы юрисдикция соттарына берілді.

Ал Қазақстан Республикасы Прези дентінің “Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мəртебесі тура лы” Конституциялық заң күші бар Жар лығы соттар қызметінің негізгі қағида ла рын, соның ішінде судьялардың құқық тық жəне əлеуметтік кепілдіктерін ай-қындап берді. Бұл Жарлық еліміздегі сот жүйесін реформалау мəселесіндегі көп жыл ғы пікірталастың қорытындысы іс петтес болды.

Онда: судьяны құрметтемегені үшін жауап кершілік енгізу, судьяларға еш кім нің тиіспеуі, судьялардың өкілеттіктерін тоқ тата тұрудың жəне тоқтатудың негіз де рін орнық-тыру, судьяның тəртіптік жауапкершілікке тартылу жағдайларынан басқа кезде мəні бой-ынша қаралған немесе өндірісінде тұрған істер бойынша қандай да бір түсініктеме беруге міндетті еместігі, судьяға соттан тыс функ-циялар мен міндеттерді жүктеуге тыйым салу қарастырылды. Жергілікті сот судьяларын ел Президентінің тағайын дауы, Жоғарғы Соттың судьяларын Пар ламент Сенатының сайлауы енгізілді. Та рихта алғаш рет судьялар тұрақты мер зім ге тағайындалды, бұл олардың тəуел сіз-дігінің кепілдігін анағұрлым күшейтті.

3-кезең. 2002 жылы сот жүйесін жетілдіруге мақсатталған мемлекеттік Құ қықтық саясат тұжырымдамасы қа был данды. Тұжырымдамада

Б.Т. Ауешова 61


сот жүйесін же тіл дірудің, судьялардың тəуел-сіздігін нығай тудың бағыттары айқын далды.

Сот жүйесі жалпы елдің ішінде, əділдіктің, ақиқаттың қорғаушысы, жаршысы ретінде қабылданады. Мемлекеттік деңгейде ол бұзылған құқықты қалпына келтірудің, кінəлілерге əділ жаза белгілеудің кепілі, үшінші мемлекеттік биліктік тармағы. Бүгінгі күнде сот жүйесін реформалау мəселесі де күн тəртібінде екені баршамызға аян [6].

Сот жүйесін одан əрі жетілдіру мақсатында экономикалық, əкімшілік, ювеналдық (кəмелетке толмағандар ісі бойынша) жəне басқа да арнаулы соттар институтын дамыту мəселесі қарастырылды.

Аталған тұжырымдамаға сəйкес, Пре зи-дент тің Жарлықтарымен маманданды рыл ған ауданаралық экономикалық жəне əкім ші лік соттар құрылды. Бұл бағыт жалпы ал ғанда, сот-тарды мамандандыру азаматтардың құ қықтарын қорғау шегін кеңейтуге мүмкіндік берді.

2006 жылғы 16 қаңтарда “Алқабилер туралы” жəне “Қа зақстан Республикасының кейбір заңна-ма лық актілеріне алқабилердің қатысуы мен қылмыстық сот ісін жүргізу мəсе лелері бойынша өзгерістер мен толықты рулар енгізу туралы” заңдар қабылданып, аса ауыр қылмыстар туралы істер бой ынша қылмыстық істерді қарауға алқа-билердің қатысуы қарастырылды.

4-кезең. 2007 жылғы 21 мамырда Қа зақстан Республикасының Конституция сына түзетулер енгізудің нəтижесінде Қа зақ стан ның сот жүйесі азаматтардың құ қықтарын қорғаудың қуатты тетігіне, со ның ішінде қамауға алуға соттың санкция беру құ қығына ие болды. Сот жүйесінің жұмысын жəне сот төрелігін іске асыруды реттейтін жаңа заңдар топтамасы қабыл данды.

“Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өз ге рістер мен толықтырулар енгізу туралы” 2008 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер енгізіліп, қамауға алуды санкциялауды соттың ерекше құзырына беру қарастырылды.

“Қазақстан Республикасының Қыл мыс-тық кодексіне жəне Қылмыстық іс жүр гізу кодек сіне өзгерістер мен толы қ ты рулар енгізу туралы” 2009 жылғы 10 шіл дедегі Қазақстан Респуб ликасының За ңына сəйкес, өлім жазасын қолдану ая сы қысқартылып, ол тек адамдардың қаза болуына ұштасқан террорлық қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында жасал ған аса

ауыр қылмыстар үшін қолданы латын болып шектелді.

“Қазақстан Республикасының сот жүйе-сі мен судьяларының мəртебесі ту ралы” Конституциялық заңға 2008 жылғы 17 қарашада өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, 2009 жылғы 10 желтоқсанда “Қазақстан Республика-сы ның Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу жəне Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мəселелері бой ынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң қабылданып, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесі іске қосылды. Сонымен заңға сəйкес, аудандық сот – бірінші сатыдағы сот, облыстық сот – апелляциялық жəне кассациялық сатыдағы сот, Жоғарғы Сот – тек қадағалау сатысының соты ретінде жұмыс істей бастады.

Қорыта айтқанда, Құқықтық саясат тұжырым-дамасының 2020 жылға дейінгі кезеңге арна-лып белгіленген қағидатта рын жүзеге асыру – елімізде сот жүйесін одан əрі дамыту деңгейін жаңа сатыға көтеруге жəне азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сенімді қор-ға луына кепілдік береді [7].

Республика Конституциясы сот-құқықтық реформаны жүзеге асыруда да үлкен нəтижеге жетуге ықпалын тигізді. Конституция ең алдымен сот билігін жүзеге асырудың нысандарын бекітті. Қазіргі кезде Республикамызда сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық жəне заңмен көзделген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылды.

Елбасының: «Сот – құқықтық рефор-ма – сот жүйесінің тиімділігіне байланысты түбегейлі проблемаларды шешуді көздейді, бұл мемлекеттің əрі қоғамның басты назарында бо-луы керек», – деп көрсеткеніндей, сот жүйесінің жаңа түрін қалыптастыру, соттарға құқықтық мемлекетке тəн өкілеттіктерді толық көлемде беру басты мəселелердің біріне айналып отыр.Əр уақыттың заңына қарап, сол кездің құқықтық жағдайын жəне заман келбетін қиындықсыз аңғаруға болады, осыдан «Заң дəуірдің айна-сы», «Заманына қарай заңы» деген нақыл сөздер қалыптасқан.

Əдебиет

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, Жеті жарғы, 2005. – 44 б.

ISSN 1563-0366


Қазақстан Республикасында сот билігінің конституциялық құқықтық негізі62

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың 2005 жылғы ақпан айын-дағы «Қазақстан экономикалық, əлеу мет -тік жəне саяси жедел жаңару жолында» 18.02.2005.// Егемен Қазақстан, 2005.-19 ақпан.

3. Шаухаров Қ. Сот жүйесін жетілдіре бермек // Егемен Қазақстан. – 2011. – 5 наурыз.

4. Еркін Əбіл. Сот беделі – ел мəртебесі // 16.02.2011. Егемен Қазақстан. – 2011. – 16 ақпан.

5. Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 352 с.

6. Байжан К. Сот əділдіктің айнасы болуы тиіс // 09.01.2010. Егемен Қазақстан. – 2010. – 9 қаңтар.

7. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған «Құқықтық саясат тұжырымдамасы» // Еге-мен Қазақстан. – 2010. – 23 ақпан.

Б.Т. Ауешова

В данной статье рассматриваются конституционно-правовые аспекты судебной системы в Казахстане на современном этапе.

B.T. Auyeshova

This article describes the constitutional and legal aspects of the judicial system in Kazakhstan at present.

К.А. Адилова 63


Роль Kонституции в развитии гражданского общества

К.А. Адилова к.ю.н., заведующая кафедрой конституционного и международного права университета

им. Д.А. Кунаева Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Эта статья анализирует роль конституции в развитии фондов гражданского общества. Гражданское общество рассматривает автор в понятии конституционной системы страны.

Становление и функционирование граж-данского общества возможно лишь при усло-вии существования в государстве и обществе фактического демократического конституци-онного строя. Однако, как показывает внутри-государственная практика различных стран, конституционный строй сущест вует далеко не в каждом государстве. Наличие в государстве кон-ституции совсем не означает, что такое государ-ство можно считать конституцион ным, а обще-ство – гражданским [1, с. 75].

Многие государства-правопреемники СССР после его распада обрели свою независимость, укрепили государст венный суверенитет, закре-пив при этом в своих Конституциях принципы конституционного строя, по всем критериям со-ответствующие международ но-правовым стан-дартам прав человека. Но в реально существую-щих госу дарственно-правовых условиях весьма сложно утверждать о существовании в них де-мократического конституционного строя. Еще труднее вести речь о формировании гражданско-го общества [2, с. 149].

Термины «конституционный строй», «осно-вы конституционного строя» вошли в научный оборот, в законодательные акты в начале 1990-х годов. Их появление связано, главным образом, с разработкой и обсуждением Конституции Ре-спублики Казахстан 1993 года. С ее принятием данные понятия стали выступать в качестве офи-циального наименования одной из групп обще-ственных отношений.

Несмотря на имеющиеся в отечественной юридической литературе различные трактовки и толкования, понятие «конституционный строй» предполагает дальнейшее теоретическое иссле-дование, особенно в современных условиях ста-

новления гражданского общества в Республике Казахстан. Современные ученые-юристы неод-нозначно подходят к теоретическому обоснова-нию (определению) этого понятия. Одни авторы определяют его как систему господствующих экономи ческих и социально-политических от-ношений в их конституционной форме, вопло-щающих суверенитет народа, свободы и права человека и определяю щих сущность общества в целом. Другие считают, что конституционный строй – это система конституционных отноше-ний, предмет конституционного регулирования. Ю.П. Еременко в понятие «конституционный строй» включает еще и гос подствующие идеоло-гические отношения [3, с. 18].

Многие полагают, что конституционный строй – это и конституцион ные нормы, и консти-туционные принципы, регулирующие отдельные виды общественных отношений существующего социального строя.

Понятие «конституционный строй» в казах-станском законодательстве до недавнего време-ни практически не применялось. Советские кон-ституции ис пользовали термины «общественное устройство», «основы общественного строя и политики». В конституциях зарубежных социа-листических стран применялись термины, ана-логичные советской конституционной системе: «общественный строй», «общественно-экономи-ческий строй», «политиче ский строй».

Демократизация советского строя, расшире-ние гласности в 1990-х гг. по ставили в повестку дня необходимость конституционных реформ в СССР. В конституционном законодательстве бывшего Союза ССР появился термин «консти-туционный строй» с учреждением поста Прези-

ISSN 1563-0366


Роль конституции в развитии гражданского общества64

дента СССР и измене нием редакции статей Кон-ституции СССР 1977 г. [4].

Наибольшее распространение и признание как важная общественная и правовая катего-рия «конституционный строй» получил в пери-од подготовки, разработки проекта и принятия Конституции Республики Казахстан 1993 года. В процессе подго товки проекта Конституции 1995 года была сформулирована новая научная док-трина, раскрывающая суть и содержание консти-туционного строя Казахстана, ба зирующаяся на следующих основополагающих началах:

- приоритете прав и свобод человека; - разделении властей (законодательной, ис-

полнительной, судебной);- господстве права и верховенстве закона;- признании многообразия и равной защи-

щенности всех форм собст венности, включая частную собственность на землю и природные ресурсы;

- свободе предпринимательства, справедли-вой конкуренции;

- политическом многообразии (плюрализме мнений), способном учитывать интересы раз-личных социальных слоев общества.

Итак, что же следует понимать под конститу-ционным строем?

Для решения этого вопроса обратимся к та-ким уже известным понятиям, как государствен-ный строй и общественный строй. Государствен-ный строй охватывает: форму правления, форму государственного устройства, политический ре-жим, то есть организацию государства и порядок осуществления государственной власти. Устрой-ство общества, его организация включает в себя положение человека и гражданина, систему хо-зяйствования, формы собственности, политиче-ские и идеологические, религиозные и другие устои общества.

Теперь обратимся к разделу 1 Конституции Республики Казахстан «Общие положения». В статьях 1, 2 Конституции четко провозглашается форма Республики Казахстан как государства; ст. 3 закрепляет принадлежность всей власти в Ка-захстане народу; далее раскрывается механизм реализации государственной власти (п. 4 ст. 2). Иначе говоря, здесь фактически устанавливает-ся устройство государства или, как еще принято именовать, государственный строй, организация государства.

В п. 1 ст. 1 Конституции провозглашается по-ложение человека в обществе, фиксируется, что человек, его жизнь, права и свободы являются высшими ценностями государства Республики Казахстан. Но права и свободы человека и граж-данина являются элементами не государственно-го строя, а организации, устройства общества. То же самое можно сказать об отношениях, регули-руемых п.п. 3, 5 ст. 5 и некоторыми другими ста-тьями Основного Закона Республики Казахстан.

Сле довательно, конституционный строй – это форма или способ организации го сударства, ко-торые обеспечивают подчинение его праву и ха-рактеризуют его как конституционное государ-ство [2, с. 46].

Таким образом, конституционный строй – это определенный способ ор ганизации государства, закрепленный в его конституции. Понятием «конституционный строй» интегрируются в еди-ное целое общественные отношения, которые образуют в своей совокупности государствен-ный и общественный строй или устройство, ор-ганизацию государства и общества.

Резюмиуя изложенное, считаем обоснован-ной дефиницию: конституционный строй – это форма организации государства, основанная на приоритете прав и свобод личности, полновла-стии народа, разделении властей, верховенстве права, многообразии и равно правии всех форм собственности, политическом и идеологическом плюра лизме, гарантированных конституцией, при которой государство в лице сво их органов подчинено праву.

Иными словами, конституционным призна-ется строй, закрепляющий общечеловеческие гуманистические принципы, соответствующие общепризнанным международно-правовым нор-мам, направленные на всестороннюю защиту человека, его прав и свобод, обеспечивающие гарантии их реализа ции.

Сущность конституционного строя выража-ется в закреплении в конституции и обеспечении в правоприменительной практике совокупно-сти не зыблемых основополагающих ценностей, провозглашающих гуманные правовые отноше-ния между человеком, гражданским обществом и государством.

Формирование фактического конституцион-ного строя в любом государстве во многом зави-сит от ряда факторов:



- правосознания и правовой культуры обще-ства в целом;

- уровня социально-экономического разви-тия общества и политиче ского режима;

- создания и обеспечения гарантий реализа-ции основ конституцион ного строя, закреплен-ного в основном законе государства, в том числе прав и свобод граждан, и др.

Конституция Республики Казахстан 1995 года закрепила те политические, экономические и соци альные изменения, которые произошли в результате реформ. В соответствии с Конститу-цией Казахстан, это правовое, демократическое, социальное, свет ское государство, в котором признается народовластие в различных формах его выражения.

Разумеется, считать Казахстан в современ-ных условиях государством, подчиненным пра-ву, в котором обеспечиваются все гарантии, обеспечиваю щие конституционность существу-ющего строя, было бы не совсем объектив но, по-скольку пока не созданы необходимые условия для их реализации.

Конституционный строй не сводится к факту сущест вования конституции, а становится ре-альностью только при наличии двух условий: если конституция соблюдается и если она де-мократична. Такая трактовка конституционного строя представляется нам весьма обосно ванной, поскольку конституционный строй – это, пре-жде всего, демократич ный строй, для которо-го характерны высокий уровень фактического народо властия в обществе, подчиненность госу-дарства праву, политическое и идео логическое многообразие, всесторонняя защищенность личности, обеспече ние ее прав и свобод, соот-ветствие основам международного права и т. п. Средство, ведущее к торжеству справедливости во всех сферах обществен ных отношений, обе-спечивающее все конституционные права и сво-боды граждан, – это право, а государство в лице государственных органов власти ограничено рамками закона.

Следует иметь в виду, что, помимо юриди-ческого аспекта, понятие «конституционный строй» предполагает наличие и социальных норм (в сфе рах морали, этики, культуры, рели-гии) в обществе, значение которых для формиро-вания гражданского общества бесспорно велико.

Нормы морали и иные социальные нормы, укрепившие свои позиции в обществе, признава-

емые им, как бы помогают реализовать правовые предписания, отражаясь в принципах конститу-ционного строя. Зачастую они нахо дят свое пра-вовое закрепление в нормативно-правовых актах императивного характера, превращаясь в нормы права, целью которых становятся либо за щита прав и свобод граждан (в демократическом, кон-ституционном государ стве) либо интересов пра-вящих кругов (социальных слоев), занимающих привилегированное положение в обществе (в государстве с авторитарным или тоталитарным политическим режимом).

В разделе 1 Конституции Республики Казах-стан 1995 года «Общие положения» нашли кон-ституционное закрепление следующие принци-пы: демократизм, суверенитет государства, пра-вовое государство, разделение власти на ветви, социальный, светский характер государства, ре-спубликанская форма правления, приоритет прав и свобод человека и гражданина, политический и идеологический плюрализм, экономическая основа государства, местное са моуправление и др. Именно основы конституционного строя, не-смотря на их отличие в правовых системах раз-личных стран, дают представление о том, какой госу дарственный и общественный строй в них существует.

Каковы же критерии конституционности того или иного строя? По нашему мнению, в осно-ву демократического конституционного строя должны быть заложены следующие принципы:

- народовластие, демократизм избиратель-ной системы (п.п. 1, 2 ст. 3 Конституции РК);

- признание и обеспечение государством приоритета прав и свобод человека и граждани-на, объявление их высшей ценностью (ст. 1) ;

- разделение властей и подчинение государ-ства в лице государствен ных органов власти пра-ву (п. 4 ст. 3);

- идеологический и политический плюра-лизм (п.1 ст. 5);

- светский и социальный характер государ-ства (ст.1);

- равноправие мужчин и женщин, наций и народностей (ст. 14);

- многоукладная экономика, разнообразные формы собственности и формы хозяйствования (п.1 ст. 6);

- свобода предпринимательства и иной, не запрещенной законом деятельности (ст. 26);

- признание местного самоуправления как

ISSN 1563-0366



формы осуществления власти народа на местах (ст. 89);

- активность негосударственных образова-ний (местного самоуправ ления, общественных организаций и т.д.).

Юридическое закрепление и фактическое обеспечение всех этих принципов способствует формированию правового государства и граж-данского общества, а следовательно, установле-нию в нем режима законности и право порядка.

Таким образом, вышеназванные основные принципы (основы консти туционного строя) практически всех названных стран аналогичны друг дру гу, что дает возможность признать их универсальный общепризнанный ха рактер.

Признание и юридическое закрепление уни-версальных принципов кон ституционного строя в конституциях перечисленных государств свя-зано:

- во-первых, с выбором ориентира дальней-шего общественного раз вития по пути демо-кратизации всех сфер общественной жизни и формирова ния на их основе правового государ-ства и гражданского общества;

- во-вторых, с гуманизацией отношений лич-ности и государства;

- в-третьих, с необходимостью дальнейшего политического социаль но-экономического, куль-турного сотрудничества друг с другом, в том чис-ле по вопросам защиты прав и свобод человека;

- в-четвертых, с влиянием внешнего фактора (международного права, международных отно-шений и национально-правовых систем).

Влияние международного сообщества и меж-дународного права и правовых систем зарубеж-ных государств распространилось на основные принципы конституционного строя и, в первую очередь, на систему организации государствен-ной власти (появились новые институты – ин-ститут президент ства, местного самоуправления и т.д.).

Однако следует учитывать, что любая на-ционально-правовая система отличается при-сущими ей особенностями, характеризующими общественное и государственное устройство. Рассмотрим это положение на примере ряда со-временных демократических стран.

Американская концепция прав и свобод чело-века исходит из идеи есте ственного происхожде-ния прав индивида. В основу конституционного стату са личности принятая в 1787 г. Конституция

США заложила запреты на принятие законов об опале (наказание без судебного разбирательства) и за конов, имеющих обратную силу (разд. 9 ст.1); о лишении гражданских прав членов семей тех лиц, которые осуждены за государственную измену (разд. 3, ст. III). В разделе 2 ст. IV Консти-туции США закреплено равенство прав граж дан различных штатов; статья VI содержит запрет на проверку религиозной принадлежности в каче-стве условия для занятия какой-либо должности на службе США.

Дополнивший Конституцию США «Билль о правах» с его поправками (9 поправок) регла-ментировал правовой статус личности.

Применительно к системе высших орга-нов государства Конституция США закрепляет принцип разделения властей: законодательная власть (кон гресс); исполнительная власть (Пре-зидент США и кабинет министров); су дебная власть (верховный суд и иные суды).

В системе государственно-территориально-го устройства США ярко выражен принцип фе-дерализма, в соответствии с которым субъекты федера ции – штаты обладают своей системой права и судебной системой, имеют наряду с фе-деральным собственное гражданство (штатов). Жесткое разгра ничение предметов ведения фе-дерального центра и штатов также выражает специфику американского федерализма как од-ного из основных принципов конституционного строя. Конституция США гарантирует всем шта-там республиканскую форму правления. Другой важной особенностью конституционного строя США является признание местного самоуправ-ления, которое построено в соответствии с адми-нистративно-территориальным де лением.

Наиболее выраженными особенностями кон-ституционного строя Вели кобритании являются:

- политический и идеологический плюра-лизм;

- демократичное избирательное право и из-бирательная система (закрепляют всеобщее, рав-ное и прямое избирательное право при тайном голо совании);

- монархическая форма правления (монарх стоит на первом месте в системе государствен-ных органов);

- самоуправление.Монархия отложила заметный отпечаток на

систему государственных органов власти, од-нако это не означает, что в Великобритании не



существует конституционного строя, по скольку монархическая форма правления поддержива-ется большинством граждан Великобритании и отражает историческую преемственность и ин-дивидуальность государства.

Особенности конституционного строя Гер-мании выражаются в политическом и идеоло-гическом многообразии; народовластии; под-чиненности государства праву, многоукладной экономике. Основу конституционного статуса личности (гражданина) составляют достоинство человека, право каждого на свободное развитие своей личности, равенство. Особенностью изби-рательной системы Германии является сочетание в ней элементов системы пропорционального представительства и мажоритарной системы, на-личие у каждого избирателя двух голосов: пер-вый – для избрания депутата по избирательному округу, второй – для голосования по земельному списку кандида тов. В основу избирательной си-стемы заложены принципы всеобщего, равно го, свободного и прямого избирательного права при тайном голосовании. В основе государственного устройства лежит принцип разделения властей, хо тя сам этот термин в основном законе прямо не упоминается.

Конституция Италии 1947 г. закрепляет право народной инициативы (абз. 2 ст. 71), которая не заканчивается народным голосованием, а обяза-тельно рассматривается парламентом, принцип разделения властей, подчи ненность государства праву, приоритет прав человека и гражданина. Статья 2 Конституции устанавливает, что «Ре-спублика признает и гарантирует неотъ емлемые права человека, как отдельной личности, так и в общественных ор ганизациях, где личность раз-вивается и требует выполнения ненарушимых обязанностей политической, экономической и социальной солидарности».

Конституция Испании провозглашает крае-угольными принципами права человека, демо-кратический, социальный и правовой характер государ ства. Конституция 1874 г., несмотря на религиозную окраску (преамбула на чинается словами «Во имя Всемогущего Бога»), закрепля-ет такие традици онные демократические прин-ципы конституционного строя и демократиче-ские институты, как институт непосредственной демократии, демократиче скую избирательную систему и принцип разделения властей, полити-ческое многообразие и др.

Исследование основ конституционного строя Японии, Индии, Индоне зии, Бразилии, Китайской Народной Республики, Польши, Венгрии и Болга рии, позволяет сделать вывод: им присуща объективная специфика, обуслов-ленная историческими, политическими, соци-ально-экономическими и иными особенностя-ми. Им присущ демократизм избирательной системы, наличие развитого института местно-го самоуправления, посредством которого осу-ществляются непосредственные формы наро-довластия по управлению госу дарственными и общественными делами. Особое место в осно-вах занимают принципы верховенства права (за-кона), приоритет прав и свобод человека играж-данина и др. Это создает определенную право-вую базу для формирова ния конституционного строя, свойственного правовому государству, что соз дает предпосылки для формирования гражданского общества в этих государ ствах с учетом конкретных внутригосударственных особенностей и тенден ций.

Следует заметить, что принципы конститу-ционного строя практически во всех рассмо-тренных конституциях систематизированы в специальных гла вах «Основы конституционно-го строя» или «Общие положения», изучая ко-торые, можно предположить дальнейший ход и ориентацию развития каждой страны. В то же время исследовать процессы развития граж-данского общества исключительно на основе изучения конституционных норм и принципов конституционного строя различных государств, представляется затрудни тельным. Объясняет-ся это, прежде всего, внутригосударственной специфи кой: особенностями социально-эконо-мического, политического характера, а также отсутствием в конституциях ряда государств систематизированных конституционно-право-вых норм, нацеленных на формирование и дальнейшее развитие гражданского общества. Как правило, в конституциях современных го-сударств наблюдается некая разбросанность конституционных норм, регламентирующих элементы гражданского общества, что отрица-тельно сказывается на уровне их реализации. Данное наблюдение можно расценивать как одну из существен ных недоработок нашей от-ечественной Конституции 1995 года. Полага-

ISSN 1563-0366



ем, что наличие в действующих Конституциях отдель ной главы названной, например «Граж-данское общество» или «Основы гражданского общества», обогатило бы содержание основно-го закона и стало существенным достижением юридической науки на пути к формированию и развитию гражданского общества. Это спо-собствовало бы бо лее эффективной реализации конституционных положений, видению реаль-ной перспективы развития современного госу-дарства.


1. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. – М., 1995. – 473 с.

2. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Рес-публики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 389 с.

3. Еременко Ю.П. Советская Кон ституция и за-конность. – Саратов, 1982. – 285 с.

4. Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. – 1990. – №12. – Ст. 189.

K.A. Adilova

Бұл мақалада азаматтық қоғам негіздерін дамытудағы конституцияның ролі талданады. Автор азаматтық қоғамды Рес пуб-ликаның конституциялық құрылысы тұжырымында қарастырады.

К.А. Əділова

This article analyzes the role of constitution in the development of the foundations of civil society. Civil society is considered by the author in the concept of the constitutional system of the country.

М.М. Иманбекова 69


Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік билікті бөлу қағидасына сəйкес құзыреті

М.М. Иманбекова Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ, Қазақстан, Түркістан қ.

Аннотация. Бұл мақалада автор мемлекеттік абыздың мəселелерін қарайды жəне шешу жолын ұсынады.

Атқарушы биліктің міндетті қызметін жіктеу Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдық өрісін аша түседі, мемлекеттік биліктің тармақтарға бөліну жүйесіндегі оның орнын көрсетеді жəне Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде қызметінің сипатын бағалайды. Үкімет барлық атқарушы органдарды басқарушы жəне олардың қызметіне басшылық жасаушы атқарушы биліктің ең жоғары органы ретінде елге мемлекеттік басқару жүргізіп, мемлекеттің атқарушы билігінің кейпін танытады.

Елдің Ата заңы мемлекеттік билік жүйесін-дегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің орнын анықтап, биліктің басқа тармақтарымен арақа-тынасының нормативтік негіздерін белгілейді. Қазақстан Республикасының Конституциясы Үкіметтің Парламентпен, Президентпен өзара ic-қимылын анықтайды жəне тежемелік əрі тепе-теңдік жүйесінің механизмін нақтылайды. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкіметі сот билігімен де өзіндік құқықтық байланыста болады. Олай болса, Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті мемлекеттік билікті бөлудің конституциялық ұстынына сəйкес анықталады деген сөз.

Мемлекеттік билікті жекелеген тармақтарға бөлу туралы негізгі пікірлер бұдан көп ғасыр бұрын пайда болған еді. Мемлекеттік биліктің бөлінуі туралы шешімді əрмен қарай алғаш дамытқандардың бірі Аристотель болды. Оның пікірінше, кез келген мемлекеттің үш бөлігі ту-ралы сөз қозғалуы тиіс еді. Кейін осы ой билікті бөлудің теориялық жəне практикалық негізіне айналды [1].

Осы тақырыпты ағылшын бағытында да-мыту шылардың қатарында Дж. Локты, Ж.Ж.

Рус соны атауға болар еді. Бұл ойшылдардың еңбектерінде негізінен басынушылыққа жол бермеу үшін мемлекеттік билікті мүмкіндігінше шектеу туралы идеяға көбірек назар аударылады. Əpi олар мемлекеттік билікті шектеудің ұтымды тəсіл ретінде əділ заңдарды жəне мемлекеттік биліктің дұрыс бөлінуін көрсетеді.

Осы тұрғыда атақты француз ойшылы Ш.Л. Монтескье мемлекеттің үш міндетті атқара тынын атап өтеді. Олар: заң шығару, оның орындалуын қамтамасыз ету жəне азамат-тық, қылмыстық əділ сотты жүзеге асыру. «Қолында билігі бар кез келген адам оны тepic пайдалануға бейім болатындықтан, бұл үш міндетті əр түрлі органдар атқаруы қажет. Əpi «сол биліктердің бірін-бірі тежеп отыра алатын-дай мүмкіндіктерінің болуы шарт» [2].

Ш.Л. Монтескьенің пікірінше, билік тармақ-тарының қайсыбіріне бөлекше басымдық беруге болмайды, яғни олардың өзара қарым-қатынасы тең құқықтық жəне бірін-бірі тежеп отыратын-дай жағдайда болғаны дұрыс. Сөйтіп, Ш.Л. Мон-тескье мемлекеттік билікті бөлу тұғырнамасын іске асыру үшін міндетті түрде билік өкілеттіктері бөлінуі тиіс деген тұжырымға келеді.

Біздіңше, билікті бөлу принципі теориялық тұрғыдан һəм практикалық тұрғыдан алғанда да үш тармағы бірін-бірі қадағалап əрі толықтырып тұратын биліктің біртұтастығы жүйесін жоққа шығару деген сөз емес. Егер шын мəнінде мемлекеттік билік түбегейлі бөлінетін болса, онда мұндай жағдайда билік тармақтарының арасындағы өзара қарым-қатынас үзіліп, мемлекеттік биліктің біртұтас механизм ретінде өмір сүру процесі бұзылады.

1995 жылы Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануы ең алды-

ISSN 1563-0366


Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік билікті бөлу қағидасына сəйкес құзыреті70

мен еліміздің бірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ете алатындай мемлекеттік билікті бөлудің жаңа моделін icкe асыру қажеттілігінен туындаған еді. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында халқымыздың тəуелсіздігі бөлінбейтін болғандықтан мемлекеттік биліктің де біртұтас екендігі, бірақ ол өзінің міндеттерін əр түрлі мемлекеттік органдарға бөліп беру негізінде жұмыс істейтіндігін де ерекше атап көрсетіледі.

Біз мұндай қорытындыны Қазақстан Респу-бликасы Конституциясының 3-бабына сүйеніп жасап отырмыз. Онда былай жазылған: «Ре-спубликада мемлекеттік билік біртұтас, ол Кон-ституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы жəне сот тармақтарына бөлінуі, олардың тежемелік əрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара ic-қимыл жасау принципіне сəйкес жүзеге асырылады».

Қазақстанда ең жоғары атқарушы ор-ган – Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сəйкес, Үкімет мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тəртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын əзірлейді жəне олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады. Яғни, Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің ішкі жəне сыртқы саясатының негізгі бағыттарын – мемлекеттің стратегиялық даму бағытын анықтаса, Үкімет оны жүзеге асырудың нақты жолдарын жəне тиісті қаржы мəселесін шешеді.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Кон-ституциясы мен «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы конституциялық заңға сəйкес Үкіметтің өкілеттігіне мыналар жатады: ол республикалық бюджетті жоспарлап, оның орын-далуын қамтамасыз етеді, əрі, бұл жөнінде Пар-ламентке есеп береді. Бұрын Қазақстан Респу-бликасы Үкіметі бюджеттің орындалуына бай-ланысты монополиялық құқықты иемденгеніне қарамастан Есеп комитеті мүшелері санының тең жарымын тағайындайтын. Ал, қазір «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу» туралы заңға сəйкес Үкіметтің Есеп комитеті мүшелерін тағайындау құқығы алып тасталды.

Қазақстан Республикасының Конституция-сында заңмен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы нақты белгіленген. Бұл ереже Үкіметке де

жауапты міндеттер жүктейді. Дəлірек айтқанда, қабылданып жатқан жаңа заңдарға байланысты нормативтік құқықтық актілердің уақытылы қабылдануын қамтамасыз ету мəселесі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі заң шығарушы биліктің қызметін бақылауға қатысты өкілеттікке ие. Дегенмен де, бұл ме-ханизм негізінен Қазақстан Республикасының Президенті арқылы жүзеге асырылады. Үкімет ұсынған заң жобасы қабылданбай қалған жағдайда, Премьер-министр Парламенттің қос палатасының бірлескен отырысында Үкіметке сенім білдіру туралы мəселе көтеруге құқылы. Мұндай институт көптеген мемлекеттердің іс-тəжірибесінде қолданылады. Əpi бұл Үкімет өз пікірін Парламентке қарсы коюдың ең күшті құралы болып табылады.

1995 жылы қабылданған Конституциямыз-да көрініс тапқан билік тармақтарының өзара əрекеттестік механизмі елдегі реформаларды жүйелі түрде жүргізуге мүмкіндік жасайды. Де-генмен де, Қазақстан Республикасы Конституци-ясын ешбір күшсіз деп айтуға келмес. Мəселен, онда мемлекеттік биліктің бөліну принципін жүзеге асырудың тек бастапқы ерекшеліктері ғана көрсетілген. Демек, алдағы уақытта тежемелік жəне тепе-теңдік механизмдері əрмен қарай дамытылып, билік тармақтарының өзара қатынасының ең үйлесімді жолына қол жеткізу қажет.

Осы орайда Қазақстан Республикасы Үкіметі мүшелерінің жауапкершілігін артты-рып, оларды бip командаға жұмылдыру, өздері жүргізіп отырған саясат үшін жоғары атқарушы органның əрбір мүшесінің жауапкершілігін көтеру үшін Қазақстан Республикасының Конституциясының 68-бабы өзгертілді. Ол қазір былай оқылады: «Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде шешімдер қабылдауда дербестікке ие əpi өздеріне бағынышты мемлекеттік органдардың жұмысы үшін Қазақстан Республи-касы Премьер-министрінің алдында жеке-дара жауап береді. Үкіметтің жүргізіп отырған сая-сатымен келіспейтін немесе оны жүргізбейтін Үкімет мүшесі орнынан түсуге өтініш береді не ол лауазымнан босатылуға тиіс» [3].

Біздің ойымызша, мемлекеттік биліктің былайша дербес саналатын үш тармаққа (заң шығарушы, атқарушы, сот) бөлінуі мемлекеттік органдардың ерекшеліктерін жай ғана бөле са-лудан гөpi маңыздырақ нəрсені аңғартса керек.

М.М. Иманбекова 71


Нақтырақ айтқанда, мемлекеттік билікті бөлу ұстыны билік тармақтарының құзыретіне шек қою, тежемелік жəне тепе-теңдік жүйесін тиімді пайдалану нəтижесінде өзара бақылау орнату арқылы көрінеді.

Яғни, мемлекеттік биліктің əpбip тармағы өз саласында ең жоғары жəне дербес болуы тиіс. Бұдан өзгеше болуы мүмкін емес. Өйткені, басқа жағдайда мемлекеттің тəуелсіздігіне күдік төнуі мүмкін немесе қайсыбір бақылаусыз қалған билік тармағының кесапатына əкеліп соқтырары анық.

Мемлекет алдында тұрған стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін атқарушы биліктің қызметіне байланысты теориялық жəне практикалық проблемаларды шешудің маңыздылығы күннен-күнге артып келеді. Жал-пы, атқарушы билік органдары үшін тек өздеріне ғана тəн ерекшеліктер бар. Олар – атқарушылық жəне басқарушылық сипаттағы қызметі. Бұлар Конституцияға, заңдарға, Президенттің нормативтік актілеріне негізделген [4].

Атқарушы билік органдары арқылы жəне же-кебас органдардың, жалпы не арнайы құзыреті бар орталық жəне жергілікті органдардың басын қосатын иерархиялық, көп салалы, полифункци-оналды өте күрделі жүйе. Сондықтан олардың ерекшеліктерін белгілейтін нақты құқықтық база мен шешім үйлестіру шаралары қажет. Осы біртұтас жүйенің шегінде орталық атқарушы органдардың құзыретінен тысқары жатқан жергілікті атқарушы органдардың дербестігіне – атқарушы биліктің жергілікті органдарын құру, олардың міндеттерін анықтау, əкімшілік-аумақтық орналасуы бойынша тиісті əкімге бағыну мəселелеріне байланысты қатаң шаралар сұранып-ақ тұр.

Биліктің бөлінуі жөнінде əңгіме қозғалған соң, оны енді Қазақстанның ғылыми əлемі қа-лай түсінетіндігіне тоқталып өтейік. Қазақ-стан ның М. Баймаханов, С. Зиманов, В. Ким, 3. Кенжалиев, С. Сартаев, F. Сапарғалиев, А. Чер няков сияқты маңдай алды ғалымдары би ліктің бөліну принципін зерттеп, оның өмір-де қолданылуын жан-жақты қарастырып ке леді. Алайда, қолданыстағы заңдардың өзгер тілуіне, Конституцияға, Қазақстан Респуб ли касының Үкіметінің қатысы бар заңдарға то лықтырулардың енгізілуіне байланысты ат қарушы биліктің, соның ішінде Қазақстан Респуб ликасы Үкіметінің құзыретін қайта саралау қажет [5].

Л. Калинина атқарушы биліктің ұйым-дастырушылық-құқықтық проблемаларын зерт-тей келіп, Үкіметті жалпы құзыреті бар орган жəне өз құзыреті шегінде заңдардың орында-луын жүзеге асырушы, Ресей Федерациясының заңдары мен басқа да актілерінің атқарушы биліктің өзге органдары, Ресей Федерациясы құрамындағы республикалардың, автономиялық облыстардың, автономиялық округтардың, өлкелердің, облыстардың, Мəскеу жəне Санкт-Петербург қалаларының атқарушы билік орган-дары тарапынан орындалуын үйлестіруші жəне бақылаушы атқарушы биліктің жоғары органы ретінде қарастырады [6].

Сонымен, Қазақстан Республикасының Үкі-меті дегеніміз салалық жəне салааралық мем-лекеттік басқару органдарының жетекшілері мен басқа да лауазымды тұлғалардан тұратын, орталық жəне жергілікті атқарушы органдар жүйесін басқарып, олардың қызметіне басшылық ететін, Президент алдында жауапты, Парламент-ке есеп беретін, Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының, Президент жарлықтарының орындалуын қамтамасыз ету өкілеттігін жəне заңдарға байланысты бүкіл ре-спублика аумағына жалпы міндеттілік мəні бар нормативтік актілер қабылдау құқығын ием-денген, жалпы құзыреті бар атқарушы биліктің алқалы органы.

Үкіметтің мəні мен тағайындалуы жөнінде пікірлердің əртүрлілігі экономикалық, саяси, əлеуметтік, т.б. көптеген объективтік факторларға байланысты болады. Қазір еліміздегі қоғамдық өмірдің демократияландырылуы Қазақстан Ре-спубликасы Үкіметінің мəнін, оның міндеттері мен ерекшеліктерін анықтау мəселесін жаңа көзқараспен қайта қарауды көлденең тартып отыр.

Біздің ойымызша, қазақстандық қоғамның демократиялық жəне құқықтық даму про-цесінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің эко номикалық жəне əлеуметтік міндеттері, сондай-ақ оның ұйымдастырушылық рөлі тек артып, ал мəжбүрлеу сипатындағы элементтері едəуір кеми түспек. Яғни, Үкімет те мемлекет сияқты адамзат дамуының жемісі болғандықтан, адамзат қоғамы дамуының белгілі бip саты-сында пайда болып, əртүрлі заңдылықтардың нəтижесінде дамып, ұдайы жетілдіріледі. Демек, өзінің міндеттерін жүзеге асыруға байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің қызметі

ISSN 1563-0366


Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік билікті бөлу қағидасына сəйкес құзыреті72

қазақстандық қоғамның даму нəтижесі деп түсінгеніміз жөн.


1 Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление Конституции Республики Казахстан: пробле-мы и перспективы. – Алматы, 2002.

2 Монтескье Ш. Избранные произведения. – М., 1955.

3 Тлеубаев Қ.Ө. Қазақстан Республикасы

Үкіметінің билікті бөлу принципімен сəйкес конституциялық-құқықтық уəкілеттілігі: Дис. ...з.ғ.к. – Алматы, 2006.

4 Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление Конституции Республики Казахстан: пробле-мы и перспективы. – Алматы, 2002.

5 Джапаркулов Н.Б. Компетенция Правитель-ства Казахстана: проблемы теории и практи-ки // Вестник КазНУ. Серия юридическая.

6 Калинина Л.А. Исполнительная власть в ее ор-ганизационно-правовых формах. – М., 1994.

М.М. Иманбекова В данной статье автор рассматривает проблемы государственной власти и предлагает пути решения.

M. M. Imanbekova

The article describes the Kazakhstan Repablic`s state power rules and problems of ruling.


А. Агыбаев 73

Раздел III

УГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНАЛИСТИКА

Усилить эффективность роли уголовного закона

А. АгыбаевКазахский национальный университет им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Аннотация. Автор в данной статье анализирует проект Уголовного Кодекса делает не-которые замечания, рекомендации и предложения.

Предметом научно-правового исследования является проект Уголовного Кодекса Республи-ки Казахстан, направленный на усилении эффек-тивности роли Уголовного Кодекса, повышения гарантии независимости и неприкосновенности личности и улучшение дейстствующего уголов-ного законодательства путем признания утратив-шими силу многих устаревших уголовно-право-вых норм, фактически утративших свое действие.

Значимость его заключается в том, что он на-правлен, прежде всего, на необходимость обнов-ления и развития уголовного законодательства, усиления роли правоохранительных органов в борьбе с преступностью, гарантий и законности и правопорядка, а также осбовождение действу-ющего уголовного законодательства от многих устаревших норм.

Законопроектом с точки зрения обеспечения прав и свобод граждан и общественной без-опасности предусмотрено ряд новшеств, в том числе понятия преступления, предлагается воз-можность изменения содержания понятия вины, предусмотрены различные варианты класси-фикации преступлений, введено новое понятие «уголовные проступки» и др.

Таким образом, разработка проекта нового уголовного кодекса основывается на Положени-ях Конценции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, а также Указа Президента от 17 августа 2010 г. №1039 «О мерах по повышению эффективности право-охранительный деятельности и судебной систе-

мы в Республике Казахстан», что свидетельству-ет о его необходимости и своевременности.

В Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года уделено особое внимание вопросам совершенствования и обновления уголовного законодательства.

Уголовный Кодекс РК был принят в 1997 году, введена в действие в январе 1998 года. За это время данный кодекс получил высокую оценку со стороны международного сообщества. Вме-сте с тем за прошедшие годы положения УК неоднократно подвергались изменениям и до-полнениям, принято более 60 законов, которыми были внесены поправки в УК РК 1997 года. На момент принятия Уголовный кодекс содержал 393 статьи. Из них 95 статей предусматривались – Общей частью и 298 статей Особенной части. За истекшие 14 лет коррекции подверглось более 300 статей. При этом порядке 70 статей изменя-лись и дополнялись по 2 раза, более 30 статей подверглись коррекции по 3 раза, а свыше 25 ста-тей- по 4 раза. Имеются также случай внесения поправок в одни и те же статьи УК по 5 и 6 раз.

Ныне Казахстан находится на качественно ином этапе своего развития, в условиях которо-го появлются новые, ранее неизвестные обще-ственные отношения и связанные с ним угрозы, а существующие подвергаются серьезной транс-формации. Все это обусловливает необходимость не только коррекции действующих механизмов уголовно-правовой защиты, но и создания новых уголовно-правовых институтов.

Усилить эффективности роли уголовного закона74


Представленный на обсуждение новый Уго-ловный Кодекс РК затрагивает многие из ука-занных вопросов, в этой связи он представля-ется актуальным, своевременным, значимым и востребованным для современного развития независимой Республики в рамках претворения в жизнь основных идей и принципов Конститу-ции Республики в контексте нового этапа стро-ительства в Казахстане правового государства, что, безусловно, будет способствовать дальней-шему укреплению режима законности, соблюде-нию конституционных прав и свобод человека и гражданина, обеспечению устоичивого социаль-но-экономического развития страны, укрепле-нию государственности.

Бесспорно, что обеспечение прав и свобод человека – главная задача в проекте нового Уго-ловного Кодекса РК, такое признание, прежде всего, находит свое выражение в универсальных международных правовых актах в области прав человека, среди которых особо следует выделить всеобщую Декларацию прав человека, а также некоторые другие международные универсаль-ные и региональные международные договоры, уже признанные Республикой Казахстан.

На наших взгляд, проект нового Уголовного Кодекса Республики Казахстан подготовлен на достаточно высоком научном уровне.

В проекте новой редакции Уголовного Ко-декса обоснованно предлагается о целесообраз-ности в самостоятельных статях определить основные принципы уголовного права, рассмо-треть возможности применительно к отдельным неосторожным деяниям снизить максимальный срок наказания, использовать в уголовном ко-дексе, наряду с термином «выдача», «передача»; ввести в УК новую категорию деяний-уголовный проступок, расширить основания освобождения от уголовной ответственности и наказания, о целесообразности полной отмены условно до-срочного освобождении для лиц, совершивших преступлениях сексуального характера в от-ношении несовершеннолетних; совершивших преступления террористического характера или преступления, носящие признаки экстремизма и иные особо тяжкие преступления. С учетом гуманизации уголовной политики предлагается расширить перечнь статей УК, по которым на-значается наказание в виде общественных работ, предлагается пересмотреть содержания наказа-ния в виде ограничения свободы, исправитель-

ные работы; неприменение мер наказания в виде лишения свобод к лицам, совершившим отдель-ные, в том числе экономические преступления, и добровольно возместившим в полном объеме имущественный ущерб; расширить возможность применения амнистии в отношении лиц, совер-шивших отдельные тяжкие и особо стяжкие преступления, шире использовать конфискацию иммущества как вид наказания в корыстных пре-ступлениях, установить уголовную ответствен-ность юридических лиц.

Вместе с тем следует обратить внимание на следующие спорные вопросы проекта нового Уголовного Кодекса:

В проекте Уголовного Кодекса предлагается введения уголовной ответственности юридиче-ских лиц за ограниченный перечень преступле-ний. Однако в проекте не конкретизировано, за какие виды преступлений юридические лица будут привлечены к уголовной ответственно-сти, какие виды меры наказания будут назначе-ны юридическим лицам, как квалифицировать общественно-опасные деяния руководителей, юридических лиц за совершенные ими престу-пления. Особо следует отметить что, спорным является установление вины юридического лица. В проекте данного законо ничего об этом не сказано.

В проекте нового Уголовного Кодекса особо подчеркиваются меры пощирительного харак-тера и предлагается дополнить общую часть УК РК о неприменений меры наказания, связанной с лишением свободы, особенно лицам, совершив-шим экономические преступления. Возмещение добровольно имущественного ущерба по закону является обстоятельством, смягчающим уголов-ную ответственность и наказание. На наш взгляд, неприменение меры наказания в виде лишения свободы всесторонне учитывается конкретно по обстоятельствам совершенного преступления. Если совершено преступление, представляющее большую общественную опасность, наказание в виде лишения свободы неминуемо.

На наш взгляд, в новом УК следует предус-мотреть ответственность за проституцию, за вовлечение несовершеннолетних в занятие про-ституцей, за изготовление и использование пор-нографической продукции.

В проекте УК обоснованно предлагая объеди-


А. Агыбаев 75

нить статьии 128 и 133 УК, в ст.128 УК предус-мотреть квалифицирующий признак – как тор-говля несовершеннолетними.

На наш взгляд, следует из Уголовного Кодек-са исключить такие нормы, как ст. 223 (получе-ния незаконного вознаграждения), ст. 232 (недо-бросовестное отношения к обязанностям), уси-лить уголовную ответственность коммерческого подкупа – ст 231УК, злоупотребления полномо-чиями – ст. 228 УК, дать уголовно-правовное по-нятие коррупционному преступлению.

В проекте УК отсутствует понятия и харак-терные признаки уголовного проступка, его от-личие от преступления.

В проекте также необходимо было указать виды и признаки множенственности преступле-ниий, особенно понятие и виды рецидива, зна-чение рецидива для квалификации и назначении меры наказания за совершенное преступление.

В проекте нового Уголовного Кодекса не рас-крыты особенности уголовной ответственности несовершеннолетних, гуманизации уголовного наказания несовершеннолетним, содержание и сроки применения принудительных мер воспи-

тательного воздействия, особенности примене-ний норм уголовного законодательства несовер-шеннолетним.

В проекте нового УК также не предусмотре-ны основания применения принудительных мер медицинского характера.

Проект уголовного кодекса РК направлен на реализацию социально значимых целей, предус-мотренных в Концепции уголовной политики РК на период с 2010-2020 года, в которой уделено особое внимание вопросам совершенствования уголовного законодательства и усиления борьбы с преступностью в стране.

В целом, анализ содержания законопроекта позволяет утверждать, что по юридической фор-ме и смыслу он отвечает основным требованиям, предявляемым к актам подобного рода.

Вместе с тем представленный на обсуждение проект Уголовного Кодекса следует доработать с учетом высказанных замечаний, рекомендаций и предложений, а также полный текст проекта УК опубликовать в средствах массовой информации для всенародного обсуждения.

А. Ағыбаев

Бұл мақалада автор Қылмыстық кодекстің жобасын зерттей отырып, кейбір кемшіліктерін көрсетеді.

A.Agybayev

This article examines presented a draft of the Criminal Code should be revised in the light of the comments, recommendations and suggestions, as well as the full text of the draft Criminal Code published in the media for public discussion.



Пайдақорлық қылмыстылығының теориялық мəселелері76

Пайдақорлық қылмыстылығының теориялық мəселелері

Г.М. АтахановаƏл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада пайдақорлық қылмыстылығының теориялық мəселелері қарастырылады.

Тонау. ҚК-нің 178-бабының 1-бөлігінде тонау мүлікті ашық түрде өз меншігіне алу деп анық талған. Ашық түрде тонау айыптының мүлікті жəбірленушіден немесе өзге адамдардан жасырмай иеленуін білдіреді. Қылмыстың ашықтығын анықтау кезінде субъективті де, объективті де критерийлерді ескеру қажет. Мына жағдайлар тонау болып табылады: біріншіден, мүлік айыптының əрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білетін жоғарыда аталған адамдардың көзінше ұрланса жəне айыпты осы жағдайды біліп отырса; екіншіден, ұрлық айыптының əрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білмей отырған иеленушінің немесе өзге адамдардың көзінше жасалып отырса, бірақ айыпты мүлікті ашық түрде алып отырмын деп қателессе; үшіншіден, мүлік айыптыға қарсыласуға, оны əшкерелеуге ниеті жоқ өзге адамдардың көзінше алынып отырса, бірақ айыпты көріп отырған адамдардың мүлікті алуына кедергі болғысы келмей отырғанын білмесе [1, 124 б.]. Тонау кінəлінің билік етуге мүмкіндігі бар болған жағдайда оны иелену сəтінен бастап аяқталған болып табылады.

Ұрлық ретінде басталған əрекет кейіннен мүлік ашық түрде алынып немесе ұсталып отырса, тонауға айналып кетуі мүмкін.

ҚК-нің 178-бабының 1-бөлігінде тонау кейде күштеусіз жасалады. Алайда ҚК-нің 178- бабының 2-бөлігіндегі қылмыстық заң жəбірленушінің өміріне немесе денсаулығына қауіпті емес күш қолданумен немесе осындай күштеуді қолдану туралы қорқыту арқылы тонау жауапкершілікті қарастырған. Жəбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті емес күштеу деп салдары денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуына немесе еңбекке қабілеттіліктен аз уақытқа айырылуына алып келген ұрып-соғуды, басқа күштеу түрлерін қолдануды немесе дене-сіне жарақат тигізуді айтады.

Қарақшылық. ҚК-нің 179-бабының 1-бө-лі гінде тонауға мүлікті тікелей иелену мақса-ты мен жəбірленушінің өміріне немесе ден-сау лығына қауіпті күштеуді қолдану не месе осындай күштеу қаупінің төнуі деген анық-тама берілген. Осы анықтама бойынша, объек-тивті жағынан қарақшылық мүлікті тікелей жəбірленушінің еркіне қарсы алуға бағыт-талған күштеудің қолданылуын немесе осын-дай күштеу қорқыту қаупін білдіреді. Құры-лымы бойынша қарақшылықтың құрамы ық-шамдалған (формалды) болып табылады. Физикалық немесе психикалық күштеу тікелей жə бірленуші тарапынан мүліктің алынуына ықтимал қарсыласуын басуға бағытталған жағдайда, күштеу қолданылған немесе күштеу мен қорқыту сəттен бастап қарақшылық құрамы аяқталған болып саналады.

Кінəлі шын мəнінде күштеуді қолданған немесе жəбірленушінің өміріне я денсаулығына қауіпті күштеуді қолдану туралы қорқытқан жағдайда қарақшылық құрамы орындалған болып табылады. Осындай күштеу қатарына мыналар жатады: салдары денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуына немесе еңбекке қабілеттілігінен айырылуына алып келген жеңіл жарақаттан бастап ауыр жарақатқа немесе өлімге əкеп соққан болса. 179-баптың 3-тармағы бойынша күштеу немесе қорқыту иеленушіге (иесіне) қолданылған жағдайда да, олар мүліктің алынуына немесе ұсталуына қарсыласа алатын кез-келген тұлғаға қолданылған жағдайда да қарақшылық орын алған болып табылады.

Қарақшылық екі объектілі күрделі қос объектілі қылмыстар қатарына жатады. Онда бөтен меншікке ғана емес, жəбірленушінің өз басына қастандық жасалады. Шабуылға ұшы-раған адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады.

«Шабуыл» термині жəбірленушіге кенеттен,

Г.М. Атаханова 77


ойламаған жерден физикалық қысым жасаумен байланысты. Шабуыл кенеттен болғандықтан жəбірленуші өз мүмкіндігінше тойтарыс беру қабілетін жоғалтады немесе үшінші адамның көмегіне жүгіне алмайды, себебі күш көрсету əрекеті табан асты туындайды. Қарақшылықта зорлық пен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады. Күш қолданусыз шабуыл жасау мүмкін емес.

Адамның дене құрылысына жəне физио ло-гиялық жағдайына тіптен əсер етпейтін немесе шамалы ғана əсер ететін қалыпты қызметін бұз-байтын əсері күшті жəне есеңгірететін заттарды ағзаға енгізу, ол заттардың денсаулыққа жəне өмірге қаншалықты қауіпті екендігіне байла нысты, тонау немесе қарақшылық ретінде сара ланады.

Қарақшылық кезіндегі шабуылды кең мағынада түсіну керек. Ол жəбірленушінің жеке басына кез келген нысанда күш көрсетіп əсер етумен сипатталады, нəтижесінде оның өміріне немесе денсаулығына қауіп туады.

Зорлықтың жалпы мазмұны қайсыбір адам ға заңға қарсы қандай да бір күш қол дану да жатыр. Жалпы қабылданған пікір бой ын ша күш қолдану адамның дене бітіміне жəне психикасына жасалған зорлық деп бө лінеді. Осыған байланысты отандас ғалымы мыз Е.О. Алаухановтың пікірінше: зор-лық қыл мыстылықтың түбірінде «зорлық» сөзі жатқанымен де қазіргі ұғымымыздағы зорлық қылмыстылығының негізін зорлық қана емес, күштеу, күш қолдану да құрайды деп пай ым-даған [2,10 б.]. Дене бітіміне зорлық дегеніміз – жəбірленушінің ағзасына, сыртқы жəне ішкі органдарына, оның еркімен санаспай, меха ни-калық құралдармен, сондай-ақ химиялық жəне электр құралдарымен де жасалған əртүрлі қо-ғамға қауіпті заңсыз əсер. Зорлық өмірге қауіпті ме, жоқ па анықтау үшін сот істің барлық мəн-жайын ескеруге тиіс: қылмыс жасау құралын, көрсетілген зорлықтың сипатын, жəбірленушінің жанды жерінің жарақаттаған, алған жарақатына жəбіленушінің психикалық көзқарасын, сот-медициналық сараптаудың қорытындысын жəне тағы басқаларды. Бұл аталған мəн-жайларды сот зорлықшының өмірге қауіптігін анықтау кезінде де ескеруге тиіс.

1988 жылғы 1 шілдедегі Денсаулыққа зиян-ның ауырлығын сот-медициналық тұрғыдан бағалаудың Ережесіне сəйкес салған кезде тікелей өмірге қауіп төндіретін дене жарақаты да, патологиялық жағдай да өмір үшін қауіпті деп танылады. Оған мидың, жүректің жарақат

алуы, ірі қантамырларының көп қан кетуі, тағы басқа жатады. Өмір үшін қауіпті деп, сонымен қатар, өмір жəне денсаулық үшін маңызды болып табылатын органдар мен орталықтардың бүлінуі де саналады, атап айтқанда, бас сүйекке, төске жəне қарынға, жұлынға өткен жарақаттар, жеңіл болса да ішкі органдардың бүлінуі, өмірге қауіп төнетін жағдайға əкеп соғатын жарақаттар (клиникалық естен тану, коллаж, қан жоғалту, май эмболиясы). Жарақаттың қауіптілігін бағалағанда адамның емделгеннен кейінгі жағ дайы емес, жарақат алған кездегі жағдайы еске ріледі.

Қарақшылық кезінде, көп жағдайда, денсау-лыққа нақты қауіптілік төнеді. Бұл мəн-жай едəуір мөлшерде зорлықтың жасалуы тəсілімен анықталады. Мүлікті қылмыскердің иеленген-иеленбегендігіне қарамастан, жəбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұласқан шабуыл жасаған кезеңнен бастап қылмыс аяқталған болып саналады.

Ұрлықтың ауырлататын белгілері ретінде заң мыналарды таниды:

а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;

б) бірнеше рет;в) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға, не

қоймаға заңсыз кіруді.Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу немесе

ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылықтың, ерекше құнды заттарды заңсыз айналымға түсірудің ауырлататын белгілері ретінде:

1) ұйымдасқан топ жасаған болса (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3 б., 178 б.3 б., 179 б.3 б., 180 б.2б.);

2) ірі мөлшерде (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3 б., 178 б.3б., 179б.3б.);

3) қызмет бабын пайдаланған əрекеттер (176 б.2б.в.т., 177 б. 3 б. 2б.в.т.);

4) мемлекеттік функцияларды атқаруға уəкі-летті адам, не оған теңестірілген адам жасаған, егер оларды өзінің қызмет бабын пайдаланумен қатар жасаса (176 б. 3 б. г.т., 177 б. 3 б.г.т.).

Осы тарауда бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсумен байланысты мəселелерге жасалған талдау белгілі-бір қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Кез-келген формадағы бөтеннің мүлкін заң-сыз айналымға түсу бөтен мүлікті заңсыз, өтеу сіз алуды жəне оны айыптының немесе оның жақын адамдарының пайдасына айналдыруды білдіретін пайдақорлық қылмыс болып табылады [3].

Қолданыстағы заңнамада бөтеннің мүлкін

ISSN 1563-0366


Пайдақорлық қылмыстылығының теориялық мəселелері78

заңсыз айналымға түсу тек қана пайдакүнемдік мақсатпен жасалуы мүмкін деп шешілген. Сондықтан заң əдебиеттерінде кездесетін пай-да күнемдік мақсат бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің міндетті белгісі емес деген пайымдаулар пайдасыз болып табылады. Қыл-мыстық құқыққа сəйкес, пайдакүнемдік мақсат – бұл айыптының өзі немесе жақын адамдары үшін материалдық пайда табуға ұмтылуы. Сондықтан заң əдебиеттерінде кездесетін мүлік кез-келген өзге адамдардың пайдасына ұрлануы мүмкін деген пайымдаулар заңға қайшы болып келеді.

2008 жылы қабылданған заңдар бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу үшін қылмыстық жауапкершілік аясын ықшамдады. Қазақстан Республикасының 2008 ж. 17 шілдесіндегі Заңы мүлікті қайтадан ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді қылмыстар қатарынан шегеріп тастады. Ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу үшін жауапкершілік əкімшілік құқықтың əрекет ету аясына толықтай жəне бүтіндей жатқызылған. Сонымен бірге, заң шығарушылар бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің формаларын ғана емес, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұсақ болып танылмайтын мүлікті алудың ерекше əдістерін де белгілеп, ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің критерийлерін анық көрсеткен.

Қылмыстық құқық теориясы тұрғысынан заң шығарушылардың қорқытып алушылықты бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу нысандарына жатқызу туралы шешімі дау туғызбауы мүмкін емес. Өз мазмұны бойынша ол көпшілік мақұлдаған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұғымынан өзгеше, сондықтан да оны меншікке қарсы пайдакүнемдік қылмыс тарға жатқызған жөн.

Жоғарыда баяндалғандардың негізінде біз мынадай тұжырымдарға тоқталдық:

1. Заң əдебиеттерінде пайдакүнемдік міндетті түрде мүліктік пайданы мақсат тұтуы тиісті емес деген пайымдаулар кездеседі. Пайдакүнемдік мақсат жымқырып отырған тұлғаға пайда əкелуі тиіс. Мұндай пайда мүліктік те, басқа да мүддеде болуы мүмкін. Осының негізінде бөтеннің мүлкін

заңсыз айналымға түсудің міндетті белгілерінен «пайдакүнемдікті» алып тастау туралы ұсыныстар енгізіледі. Алайда бүгінде мұндай пайымдаулар қажетсіз болып қалды. Олар заңға сəйкес емес. ҚК-тің алтыншы тарауының 175 бабында аталған ескертпесінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді – бұл бөтен мүлікті пайдакүнемдік ниетпен жəне мақсатпен заңсыз қайтарымсыз алып қою немесе айналдыру деп анық айтылған.

2. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу дің – мүлікті өз қарамағына немесе өзгенің қарамағына алу немесе айналдыру – белгілері өзара тығыз байланысты жəне бір-бірін толық тырып отырады. «Мүлікті алу» жəне «айналдыру» түсініктерінің ұғым ретінде бір-бірі нен мазмұны жағынан айырмашылықтары бар. Олар айыптының қалыптасқан əлеуметтік бай ланысты – меншік қатынастарын бұза отырып, басқа тұлғаның мүліктік аясынан мате риал дық құндылықтарды заңсыз алынуы болып есептелінді.

3. Қылмыстық құқық доктринасында бөтен нің мүлкін заңсыз айналымға түсуге мүлікті өтеусіз алу, яғни оның құнын ақшамен немесе басқа жолмен тепе-тең қайтарусыз деген анықтама берілген. Алайда мағынасы күмəнсіз болғанымен де, өтеусіздік белгісі тегіс қамти алатын белгі болып табылмайтындығын баса айту керек, себебі іс жүзінде иеленушіге оның еркіне қайшы баға эквивалентін беру арқылы бөтен мүлікті иелену жағдайларын қарастырмайды. Сол себептен өтеусіздікпен қатар иеленушінің немесе мүліктің басқа да иеленушісінің субъективті құқығының бұзылу белгісін де ескеру қажет.


1. Зарипов З.С., Кабулов Р.К. Квалификация краж, грабежей, разбоев, совершенных путем про-никновения в помещение или иное хранилище: Лекция. МВД СССР. – Ташкент, – 1991. – 110 с.

2. Алауханов Е.О. Пайдақорлық – зорлық қылмыстарының алдын алудың кримино-логиялық проблемалары: Автореф.заң.ғылым.докторы. – 2004. – 48 б.

3. Хабаров А.В. Преступления против собствен-ности: уч. пособие. – Тюмень: Изд-во Тюм.гос.ун-та, 1999. – 115 с.

Г.М. Атаханова

Теоретические проблемы корыстно-насильственных преступлений по уголовному закону РК.

G. M. Atakhanova

In this article are examined the general [kriminologichesaya] characteristic of crimes against the property and analysis and the esti-mation of state and tendencies of criminality, its causing factors.

Б.О. Беремкулов 79


Сравнительно-правовой анализ уголовно-правового регулирования ответственности за лжепредпринимательство в зарубежных странах: опыт для Казахстана

Б.О. Беремкулов Академия финансовой полиции, Казахстан, г. Астана

Аннотация. В статье автором анализируется зарубежный законодательный и практический опыт борьбы с лжепредпринимательством.

Вопросы борьбы с экономической преступ-ностью представляются актуальными не только для отечественных правоведов, но также для за-конодательства и практики зарубежных стран.

Успех в борьбе с экономической преступно-стью, выражающийся в минимизации негатив-ных последствий ее деятельности, для нацио-нальной экономики доказывает необходимость комплексного подхода, который должен вклю-чать в себя экономические, социальные, орга-низационно-управленческие, уголовно-право-вые (определяемые принципами взвешенной уголовной политики и оптимальным уголовным законодательством), административно-право-вые, оперативно-розыскные, идеологические и международные меры [1, c. 15].

По верному определению М. Анселя, «изуче-ние зарубежного опыта открывает перед юристом новые горизонты, позволяет ему лучше узнать право своей страны, ибо специфические чер-ты этого права особенно отчетливо выявляются в сравнении с другими системами. Сравнение способно вооружить юриста идеями и аргумен-тами, которые нельзя получить даже при очень хорошем знании только собственного права» [2, с. 38]. Поэтому представляется целесообразным при рассмотрении экономических преступлений, в том числе лжепредпринимательства, в нашей стране привлекать и зарубежный опыт.

Не секрет, что только в современный период с переходом от административно-командных ме-тодов в экономике к свободному рынку наряду с декриминализацией ряда составов преступле-ний (спекуляция, частнопредпринимательская деятельность) происходит и криминализация экономических отношений (появление совер-шенно незнакомым для прежнего уголовного за-

конодательства советского периода Казахстана новых уголовно-правовых деликтов). И как пра-вильно отметил Б.В. Волженкин: «Законодатель-ство каждой страны должно учитывать конкрет-ные особенности экономического и социального развития, характеристики преступности, истори-ческий опыт и традиции, в том числе и правовые традиции, особенности национальной психоло-гии и т.д.» [3, с. 537].

Зарубежный законодательный и практиче-ский опыт при регулировании экономической деятельности и непосредственно борьбе с эконо-мической и коррупционной преступностью не-обходимо использовать для пристального изуче-ния и действенного применения наряду с нацио-нальными особенностями отечественного права. Это касается не только уголовного, но и других отраслей права. И связано с тем, что борьба с экономической преступностью зависит от при-менения возможностей всего спектра отраслей права. По нашему мнению, обоснованным бу-дет отметить слова Н.С. Таганцева, который го-ворил: «При подобной оценке на первом плане должно стоять национальное значение правовых положений: не для удивления или восхваления со стороны чужеземцев создаются законы, а для удовлетворения потребностей страны. Но и пол-ное отчуждение от права других народов, от их исторического правового опыта, от вековой ра-боты человечества было бы пагубно для нацио-нального развития права» [4, с. 29].

Уголовно-правовой наукой зарубежных госу-дарств само понятие экономической преступ-ности и ее признаков трактуются по-разному. Е.Е. Дементьева отмечает: «Интерес к проблеме экономической преступности возник в западной криминологии уже в начале ХХ века. Однако в это

ISSN 1563-0366


Сравнительно-правовой анализ уголовно-правового регулирования ответственности ...80

время экономическая преступность понималась как преступность бедных (кражи, нищенство, бродяжничество, а также другие преступления, связанные с посягательствами на собственность, были отнесены к данному виду преступности)» [5, с.5]. Следующий эволюционный этап в изменении понимания сущности экономической преступности произошел в середине ХХ века, когда под ней стали понимать преступность «белых воротничков». Появление термина «беловоротничковая преступность» связано с именем известного американского кримино-лога Э. Сатерленда, который в 1939 году харак теризовал данный вид преступности как уголовно-правовые деяния, совершаемые рес-пек табельными людьми, имеющими высокое социальное положение и в процессе исполнения своих профессиональных обязанностей.

Э. Сатерленд пришел к таким выводам после проведенных обширных исследований противозаконной деятельности корпораций (на примере США). Между тем со временем многие ученые отошли от данного подхода при определении понятия экономической преступности вследствие дальнейших разрабо-ток, приведших их к следующему выводу, что данные преступления могут совершаться и лицами, имеющими не совсем высокий уровень социального положения. Таким образом, возникло понятие «экономическая прес туп-ность», а беловоротничковая преступ ность стала ее частью» [5, с. 6].

По мнению известного шведского юриста Бу Свенссона: «Понятие «экономическая прес-тупность» не имеет четких уголовно-правовых границ, и существуют разные точки зрения по поводу содержания этого понятия» [6, с. 24]. Достаточно привлекательным для определения понятия экономической преступности является высказывание Отто Харро: «Преступления, которые совершаются в рамках фактической или обманной (фиктивной, мистифицированной) экономической деятельности, причиняют ущерб экономической жизни или могут вредить обществу или требуют для разъяснений особенных коммерческих знаний» [7, с. 185]. Некоторые ученые-юристы подобные прес-тупные деяния называли хозяйственными прес туп лениями. По мнению ученого япон-ского университета Васэда Такэхико Сонэ: «Хозяйственное уголовное право в широком

смысле включает в себя общеуголовные нормы, которые применяются в случаях, когда в результате преступления причиняется ущерб хозяй ственной деятельности» [8, с. 77].

Из данных высказываний мы можем сделать следующий вывод, что существующие две разные дефиниции понятия преступлений, посягающих на экономические основы государства, уживаются друг с другом. Главное то, что рассматриваемые явления, как бы не называли, их хозяйственными или экономическими преступлениями, вне зависимости от экономической структуры госу-дарств наносят своими действиями ущерб эконо мическим интересам общества каждого от дельного государства любой общественно-экономической формации.

Изучив разнообразные характеристики экономической преступности, представленные в трудах зарубежных ученых и специалистов (Сатерленда, Куини, Отто Харо, Шнайдера, Е.Е. Дементьевой и других) в борьбе с данным общественно опасным явлением, сделаем вывод, что экономическая преступность представляет собой противоправную деятель-ность юридических и физических лиц, осу-ществляемую с целью извлечения незаконной иму щественной выгоды под прикрытием законных форм экономической деятельности, наносящую ущерб экономическим основам государства, предпринимательству и гражданам.

Зарубежные юристы «к экономическим преступлениям обычно относят налоговые и таможенные правонарушения, мошенничество, в том числе связанное с организацией фиктивных фирм и акционерных обществ, а также мошенническое банкротство, злоупотребление доверием, обман кредиторов … и т.п.» [3, с. 539].

Из истории уголовно-правового регулирования экономической деятельности и зарубежных стран мы видим, что «государство проводило политику борьбы с теми корпорациями, которые создавались в мошеннических целях» [9, с. 42]. К примеру, государство принимает ряд законов «О мыльных пузырях» (Англия, 1720 г.), направленных на пресечение деятельности тех компаний, которые занимались обманом граждан и злоупотреблением путем создания финансовых пирамид» [10, с. 6].

Переходя к рассмотрению такого общественно опасного деяния как лжепредпринимательство, по нашему мнению, следует отметить, что в



зарубежных государствах с развитой рыночной экономикой она также имеет место, но представлена в иных формах.

Группой экспертов Совета Европы к эко-номи ческим преступлениям были отне сены следующие противоправные деяния: «моно-польные преступления; мошенничество органи-заций; подкуп, злоупотребление доверием; обман покупателей; цифровые махинации; фиктивные организации; фальсификация бухгалтерских доку ментов; нарушение экономических требо-ваний и стандартов; умышленную неточ ность в описании товаров; нечестную конкуренцию; финансовые нарушения; уклонение от уплаты налогов на социальные нужды; таможенные нарушения; валютные махинации; биржевые и банковские нарушения; нарушения, наносящие вред окружающей среде; различные способы отмывания денег» [11, с. 84].

Из данного перечня экономических престу-плений «фиктивные организации» и «мошенни-чество организаций» по степени общественной опасности схожи с отечественным лжепредпри-нимательством.

Сравнительно-правовой анализ уголовного законодательства КНР показывает, что близкими по составу к лжепредпринимательству являются преступления, находящиеся в главе 3 параграф 3 ст.ст. 158-162 УК КНР (Преступления против порядка управления компаниями и предприяти-ями) и параграф 5 ст.ст. 192-200 УК КНР (Фи-нансовое мошенничество). Так, ст. 158 гласит: «С использованием при регистрации компании фиктивных документов или с помощью иных мошеннических способов декларирование лож-ных сведений об уставном капитале и регистра-ция компании с введением в заблуждение орга-нов, ответственных за регистрацию компании, при крупном размере суммы ложно деклариро-ванного уставного капитала, тяжких последстви-ях и других отягчающих обстоятельствах нака-зывается лишением свободы на срок до трех лет либо арестом, в качестве дополнительного или самостоятельного наказания применяется штраф в размере от одного до пяти процентов от ложно-го декларированной суммы уставного капитала» [12, с. 300].

Сравнительный анализ уголовного законо-дательства США, Англии, Франции, Германии, Швеции, Японии показал, что в указанных стра-нах отсутствует специальная норма, предусма-

тривающая ответственность за лжепредпринима-тельство. Уголовная ответственность за данного рода преступления предусмотрена в ряде норм, регламентирующих ответственность за мошен-ничество и злоупотребление доверием. Как нам известно, уголовное законодательство некоторых зарубежных стран не кодифицировано, соответ-ствующие уголовно-правовые нормы можно най-ти в других законодательных актах, например в экономическом законодательстве [3, с. 80].

Зарубежное законодательство, регулирую-щее экономическую деятельность, достаточно обширно указывает на наличие корпоративно-го права в США; хозяйственного, хозяйствен-но-уголовного права в Японии, экономического права во Франции, акционерного права в Ве-ликобритании и Германии. В соответствии с указанным законодательством осуществляется регистрация и последующее лицензирование де-ятельности лиц и организаций, занимающихся предпринимательской деятельностью, а также устанавливается ответственность за нарушение регулируемых им норм. В зарубежном законо-дательстве регулирующих сферу экономической деятельности «тесно переплелись между собой нормы гражданского, торгового, уголовного, ад-министративного права, предусмотренные раз-личными видами нормативных актов, принима-емых различными органами и предоставляющих широкий спектр мер юридической ответствен-ности» [9, с. 48].

Лжепредпринимательство может совершать-ся лишь там, где разрешена и легитимно суще-ствует и развивается предпринимательская дея-тельность. В этой связи развитие подобной де-ятельности в СССР по сравнению со странами Западной Европы, как и развитие капитализма, который предполагает обязательное ее наличие, пришлось на более поздний период. Поэтому долгое время советское уголовное законодатель-ство не знало норм не только о лжепредпринима-тельстве, но и норм о преступлениях, похожих на те, которые сегодня принято называть в сфере экономической деятельности. После октябрь-ской революции происходит «отказ от методов «военного коммунизма», в экономической сфере воссоздавались многие структуры и механизмы дореволюционной экономики: рынок, частное предпринимательство, хозяйственные договоры, налоговая система, независимая кооперация и т.п.» [13, с. 454]. Посредством НЭПа советская

ISSN 1563-0366



власть стремилась осуществить политику по-строения социализма в условиях многоукладной экономики, когда временно для обеспечения вы-вода экономики из глубочайшего кризиса, допу-скались капиталистические элементы при сокра-щении командных высот в экономике со стороны государства.

«Сущность НЭПа состояла в том, что это была особая политика пролетарского государ-ства, цель которой была ликвидация капитали-стических элементов и построения социализма, используя разные формы собственности, рынок и торговлю как основное звено» [14, с. 356]. Та-кая политика разрешала ограниченную деятель-ность в некоторых сферах экономики: торговле, сфере услуг, мелком производстве и т.д., однако под строгим контролем государства. Открыва-ются частные предприятия, организуются раз-личные кооперативы – кредитные, потребитель-ские, сельскохозяйственные и др.

Государство всячески начало поддерживать кооперативы, устанавливало им различные эко-номические льготы. 7 декабря 1923 года был издан Закон о налоговых льготах кооперации. Основная доля налогов стала падать на частных предпринимателей или на «частников», как их в это время называли [15, с. 146]. В конце 20-х годов в результате проводимой коммунистами политики было наступление на НЭП и частный капитал. В уголовном законодательстве это от-разилось в принятом 28 декабря 1928 года СНК СССР постановлении «О мерах борьбы с лже-кооперативами». В нем указывалось, что «вы-тесняемые вследствие успехов государственной и кооперативной промышленности и торговли важнейших отраслей народного хозяйства капи-талистические (кулацкие) элементы в ряде слу-чаев проникают в кооперативные организации и превращают их в лжекооперативы, являющиеся орудием и прикрытием их эксплуататорской де-ятельности». В связи с этим союзным республи-кам предлагалось принять меры по усилению уголовной ответственности организаторов и фак-тических руководителей лжекооперативов, а так-же должностных лиц, оказывающих содействие лжекооперативам [16, с. 2]. Принимая меры по усилению уголовной ответственности лиц, обо-значенных во всесоюзных нормативных актах, СНК РСФСР в постановлении от 27 марта 1929 г., ВЦИК и СНК РСФСР в совместном постанов-лении от 9 сентября 1929 г. определили отнести к

числу лжекооперативов кооперативы: «а) если в числе их учредителей или членов выборных ор-ганов участвуют лица, которым это воспрещено законом; б) если в них преобладающее влияние имеют капиталистические (кулацкие) элементы, использующие кооперативную форму в своих классовых целях; в) если деятельность их укло-няется в сторону, противную интересам социа-листического строительства» [17, с. 241].

Также постановлением от 9 сентября 1929 г. в УК РСФСР 1926 года была введена специальная статья 129-а, предусматривающая учреждение и руководство деятельностью лжекооперативов, одновременно предусматривая ответственность должностных лиц за содействие лжекоопера-тивам (ст. 111-а). Из содержания ст. 129-а под лжекооперативами признаются организации, которые прикрываются кооперативными форма-ми в целях использования льгот и преимуществ, представленных кооперации, в действительно-сти же являются предприятиями частнопредпри-нимательскими и преследуют интересы капита-листических элементов, имеющие преобладаю-щее влияние в их составе. В Циркуляре ИКЮ № 77 1928 года «О мерах борьбы с лжекоопера-тивами» отмечалась важность быстрой и реши-тельной борьбы с лжекооперативами и лжетова-риществами, «обычно служащими прикрытием для кулацких и частнопредпринимательских элементов в деле получения незаконным путем всякого рода льгот, принять меры к скорейше-му обследованию соответствующими органами всех тех низовых кооперативных организаций, работа которых по тем или иным данным имеет нездоровые уклоны в сторону связи с кулацкими и частнопредпринимательскими элементами» [18, с. 21]. На основании изложенного, счита-ем, что введение уголовной ответственности за лжепредпринимательство в качестве преступ-ного общественного опасного противоправного деяния в законодательствах бывших республик Советского Союза является своевременным и оправданным. Это обусловлено тем, что ранее существовала единая правовая система. Итогом совместной деятельности в едином законода-тельном обеспечении в области уголовного пра-ва бывших республик СССР стало принятие 17 февраля 1996 года на седьмом пленарном заседа-нии Межпарламентской Ассамблеи государств-участников Содружества Независимых Госу-дарств модельного кодекса – рекомендательного



акта для Содружества Независимых Государств [19, с. 92]. Рассматриваемый состав изложен в ст. 257 в главе 29 Модельного УК «Преступле-ния против порядка осуществления предприни-мательской и иной экономической деятельно-сти». Лжепредпринимательство представляется как «создание коммерческой организации без намерения осуществлять предпринимательскую или банковскую деятельность, имеющее целью получение кредитов, освобождение от налогов, извлечение иной имущественной выгоды или прикрытие запрещенной деятельности, при-чинившее крупный ущерб гражданам, другим коммерческим организациям либо государству, – преступление средний тяжести» [3, с. 632].

Республикой Узбекистан 1 апреля 1995 года первым был принят Уголовный кодекс нового времени. Статья 179 УК РУ, предусматривающая ответственность за лжепредпринимательство законодателем, помещена в главу XII «Престу-пления против основ экономики». Под лжепред-принимательством понимается «создание пред-приятий и других предпринимательских орга-низаций без намерения осуществлять уставную деятельность в целях получения ссуд, кредитов, освобождения (снижения) прибыли (дохода) от налогов или извлечения иной имущественной выгоды» [20, с. 285]. Следующим был принят Уголовный кодекс Российской Федерации 1996 года. Б.В. Волженкин справедливо отмечает: «Наконец, в Уголовном кодексе 1996 года с уче-том требований борьбы с новыми видами обще-ственно опасного экономического поведения сформировано около двух десятков новых соста-вов преступлений (воспрепятствование закон-ной предпринимательской деятельности, лже-предпринимательство… и другие …)» [3, с. 78].

Принятый 24 мая 1996 года Уголовный ко-декс Российской Федерации предусматривал ответственность за лжепредпринимательство в ст. 173 в главе «Преступления в сфере экономи-ческой деятельности» раздела VIII «Преступле-ния в сфере экономики». Российский уголовный закон определил лжепредпринимательство как «создание коммерческой организации без на-мерения осуществлять предпринимательскую или банковскую деятельность, имеющее целью получение кредитов, освобождение от налогов, извлечение иной имущественной выгоды или прикрытие запрещенной деятельности, при-чинившее крупный ущерб гражданам, органи-

зациям или государству» [21, с. 390]. Как по-казал анализ правоприменительной практики, статья 173 «Лжепредпринимательство» УК РФ практически не применяется. Н.А. Деуленко по-лагает, что нецелесообразно иметь в структуре Особенной части УК РФ самостоятельную уго-ловно-правовую норму, предусматривающую ответственность за лжепредпринимательство, следует в ст.ст. 159, 176, 199 УК РФ предусмо-треть его как квалифицирующий признак «с ис-пользованием официально зарегистрированного юридического лица» [22, с. 95]. Связано это с неопределенностью ее формулировки, а также с тем, что предусмотренные в ней деяния охва-тываются другими составами преступлений, в связи с чем данная статья Федеральным законом Российской Федерации от 13 июля 2010 года № 15-П из Уголовного кодекса РФ была исключена, уголовная ответственность за аналогичные пре-ступления наступает по иным статьям УК РФ – мошенничество, уклонение от уплаты налогов, легализация преступных доходов и т.д.

В 1997 году был принят Уголовный кодекс Кыргызской Республики, в котором лжепред-принимательство определено как «создание ком-мерческой организации без намерения осущест-влять предпринимательскую деятельность, име-ющее целью получение кредитов, освобождение от налогов, извлечение иной имущественной вы-годы или для прикрытия запрещенной деятель-ности, причинившее крупный ущерб гражданам, другим коммерческим организациям либо госу-дарству» [23, с. 81]. Республикой Таджикистан новый уголовный кодекс был принят в 1998 году. Б.В. Волженкин обоснованно отмечает: «В целом же система экономических преступле-ний по УК Республики Таджикистан во многом идентична той, которая содержится в УК РФ» [3, с. 528]. Уголовная ответственность за лжепред-принимательство предусмотрена ст. 260 УК РТ, а именно «создание коммерческой организации без намерения осуществлять предприниматель-скую или банковскую деятельность, имеющее целью получение кредитов, освобождение от на-логов, извлечение иной имущественной выгоды или прикрытие запрещенной деятельности, при-чинившее крупный ущерб гражданам, другим коммерческим или некоммерческим организаци-ям либо государству» [24, с. 316]. В примечании к данной статье дается количественная харак-теристика понятия крупного ущерба и дохода.

ISSN 1563-0366



«Примечание 1) в статьях 258, 259 и 260 насто-ящего Кодекса доход в крупном размере либо крупный ущерб признается в тех случаях, когда их сумма превышает сто минимальных размеров заработной платы, доходом в особо крупном раз-мере – доход, сумма которого превышает одну тысячу минимальных размеров заработной пла-ты; 2) под доходом, предусмотренным настоя-щей главой, понимается прибыль, полученная в виде разницы между израсходованными и полу-ченными средствами ...» [24, с. 316].

В Особенной части Уголовного кодекса Ре-спублики Болгария имеется преступление, схо-жее с лжепредпринимательством. Так, в статье 259 УК РБ указывается: «Кто создает юридиче-ское лицо с вымышленной целью или учредит денежный фонд, который не осуществляет или фиктивно осуществляет объявленную при его регистрации деятельность с целью получения под его прикрытием кредитов, освобождения от уплаты налогов, получения налоговых льгот или иных имущественных благ, а также осуществле-ния запрещенной деятельности… » [25, с. 124].

На основе изложенного мы можем сделать вывод, что лжепредпринимательство присуще и зарубежным законодательствам и даже иным правовым системам. В уголовном законодатель-стве зарубежных стан и некоторых стран СНГ данное преступное деяние существует в различ-ных модификациях. В подтверждение сказанно-го Б.М. Нургалиев утверждает, что «есть основа-ния полагать, что и наши преступные структуры уже начали осваивать указанные виды мошенни-честв» [26, с. 140]. В связи с тем, что отечествен-ная преступность не стоит на месте, а изучает и успешно использует опыт зарубежных мошен-ников, то и нам необходимо перенимать пере-довой опыт зарубежных стран в целях борьбы с преступностью, в том числе с лжепредпринима-тельством.


1. Городецкий А.Е. О новых теоретических подходах и практике противодействия орга-низованной экономической преступности // Актуальные проблемы борьбы с организо-ванной преступностью в сфере экономики: материалы Международной научно-прак-тической конференции. – г. Москва. – 17

декабря 2009 года / под ред. А.Г. Хабибулина. – М.: Академия экономической безопасности МВД России, 2010. – 524 с.

2. Ансель М. Методологические проблемы срав-нительного права II Очерки сравни тельного права. – М. 1991. – 38 с.

3. Волженкин Б.В. Преступления в сфере экономической деятельности (экономические преступления). – СПб.: Изд-во «Юридический центр Пресс», 2002. – 641с.

4. Таганцев, Н.С. Русское уголовное право. Т. 1. – Тула: Автограф, 2001. – 800 с.: ил.- (Юри-дическое наследство).

5. Дементьева Е.Е. Экономическая преступность и борьба с ней в странах с развитой рыночной экономикой (на материалах США и Германии). – М., 1992, – 51 с.

6. Свенссон Б. Экономическая преступность: пер. со шведск. / вступ. ст. М.А. Могуновой и Ю.А. Решетова; под ред. М.А. Могуновой. – М.: Прогресс, 1987. – 160 с.

7. Harro Otto. StrafrechtsdogmatischeAspektedep-Wirschaftskriminalitat Max – PLANCK – IN-STITUT – Buchenbach in Freiburg Br. Von 1-5 oktoben 1990.

8. ТакэхикоСонэ. Теория и практика хозяй-ственного уголовного права в условиях рыночной экономики Японии // Вестник МГУ. Серия 11 «Право». 1998. – №4. – С. 77.

9. Аистова Л.С. Незаконное предпринимательство. – СПб.: Издательство «Юридический центр Пресс», 2002. – 283с.

10. Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран: законодательство о компаниях, монополиях и конкуренции / под ред. В.К. Пугинского, М.И. Кулагина. – М., 1992. – 485с.

11. Проблемы борьбы с экономической преступ-ностью в Казахстане. – Алматы: Жеті-Жарғы, 1996. – 187 с.

12. Ахметшин Х.М., Ахметшин Н.Х., Петухов А.А. Современное уголовное законо датель-ство КНР. М.: ИД «Муравей». 2003. – 432 с.

13. Исаев. И.А. История государства и права России: учебник. – М.: Юрист, 1999. – 673 с.

14. История государства и права России: учебник / под ред. Ю.П. Титова. – М.: Былина, 1996. – 569 с.

15.Каржаубаев Е.К., Дуйсенов М.К. Рефор-мирование лжепредпринимательства после



октябрьской революции // Наука и жизнь Казахстана. – 2011. – № 2. – С. 145-149.

16. Кондрушкии И.С. Частный капитал перед советским судом. Пути и методы накопления по судебным и реизионным делам 1918-1926 гг. (с предисловием Д.И. Курского). – М. – Л.: Госиздат, 1927. – 215 с.

17. Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР (1917-1952 гг.) / под ред. И.Л. Гитова. – М., 1953. – 617 с.

18. Еженедельник Советской юстиции. – 1928. – № 16. – 188 с.

19. Модельный Уголовный кодекс для государств-участников СНГ // Правоведение. – 1996. – №1. – С. 92-105.

20. Уголовный кодекс Республики Узбекистан (с изменениями и дополнениями на 18 октября 2001 года). Расмийнашр-Т.: Узбекистон Рес-пуб ликасы Адлиявазирлиги, 2001 й. – 384 с.

21. Комментарий к Уголовному кодексу Россий-ской Федерации. 2-е изд., изм. и доп. / под

ред. Ю.И. Скуратова, В.М. Лебедева. – М.: НОРМА-ИНФРА, 1999. – 832 с.

22. Деуленко Н.А. Лжепредпринимательство: понятие, формы и уголовно-правовое значение: дис…к.ю.н. / Академия управления МВД РФ. – М., 2002. – 197 с.

23.Уголовный кодекс Кыргызской Республики, «Раритет Инфо», Администрация президента КР. – 2003. – 280 с.

24. Уголовный кодекс Республики Таджикистан. Официальный текст / Душанбе: Издательство «Қонуният», 2003. – 230 с.

25. Уголовный кодекс Республики Болгария / ред.кол.: А.И. Лукашев (науч.ред.) и др.; пер. с болг. Д.В. Милушев, А.И. Лукашев; вступит.ст. И.И. Айдаров (Уголовные кодексы стран Восточной Европы). – М.: Тесей, 2000. – 192с.

26. Нургалиев Б.М. Организованная преступная деятельность (уголовно-правовые, процес-суальные и криминалистические аспекты) – Караганда: КВШ ГСК РК, 1997. – 197 с.

Б.О. Беремқұлов

Мақалада автор жалған кəсіпкерлік пен күрестің шетелдік заңнамалық жəне іс жүзіндегі тəжірибеге талдау жасайды.

B. O. Beremkulov

Foreign legislative and practical experience of struggle against the false enterprise is analyzed by the author.

ISSN 1563-0366


Воспитательная работа среди осужденных: состояние и перспективы совершенствования86

Воспитательная работа среди осужденных: состояние и перспективы совершенствования

В.Н. ЖамулдиновПавлодарский государственный университет им. С. Торайгырова, Казахстан, г. Павлодар

Аннотация. В этой статье мы полагаем, проблема воспитательной работы с осужденными в испра-вительных учреждениях всегда была ведущей в специальной (пенитенциарной) педагогике.

Проблема воспитательной работы с осуж-денными в исправительных учреждениях всегда была ведущей в специальной (пенитенциарной) педагогике.

В специальной (пенитенциарной) педагогике исследуется широкий круг вопросов, связанных с реализацией цели исправления осужденных. Практика и наблюдения показывают: не все ос-новные средства исправления осужденных в практике воспитательной работы могут быть применены, так трудоиспользование осужден-ных в современной ситуации практически не применимо: как практический работник могу засвидетельствовать, что устройство на работу в условиях колонии является в высшей степени поощерением. В этой связи перед воспитатель-ной службой встает проблема решения занято-сти осужденных. Причина «ничегонеделания», как правило, приводит к чрезвычайным проис-шествиям в местах лишения свободы.

Решение проблемы исправимости является альтернативой теориям о врожденной преступ-ности, об обеззараживании, о мерах социальной защиты. В этой связи уместно высказывание из-вестного ученого В.И. Мясищева: «Необходимо развенчать миф о закономерной неисправимости или стойкости дефектов характера, в ряде слу-чаев возрождающихся при педагогических труд-ностях». Авторы, затрагивая тему организации библиотечной работы в местах лишения свобо-ды, считают тему актуальной на сегодняшний день. Поскольку в исправительных учреждениях остро стоит проблема комплексного исправле-ния осужденных имеющимися средствами, та-кими, как режим, воспитательная работа, труд, общее образование, профессиональная под-готовка и общественное воздействие. Однако,

как мы заметили выше, возможности труда как основного средства исправления осужденных в силу сложившихся обстоятельств использованы в воспитательной работе быть не могут.

Следует заметить, что перечисленные основ-ные средства исправления в полном объеме не ис-пользуются в силу объективных причин: напри-мер трудовое устройство осужденных в нынеш-них условиях безработицы, а в местах лишения свободы полное отсутствие какой-либо работы приводит к массовому «ничегонеделанию», в следствие чего остро встал вопрос о рациональ-ном использовании свободного времени осужден-ных. В этой связи встал вопрос о поиске и внедре-нию новых форм воспитания осужденных.

Так, в начале 2002 года в исправительных учреждениях практически деятельность библи-отек была прекращена. Как выход из данного положения администрация исправительных уч-реждений разработала меры по возобновлению деятельности библиотек [1].

В целях оказания методической помощи управлением КУИС по Павлодарской области и департаментом культуры Павлодарской обла-сти был составлен договор о сотрудничестве, а также отдельный график посещения библиотек колоний сотрудниками департамента культуры, специалистами библиотек и других учреждений культуры.

Анализ работы воспитательных отделов пока-зал, что фонды библиотек требуют пополнения, так в расчете на одного осужденного оказалось не более двух изданий, что, конечно, не давало своего эффекта. Практика и наблюдения показа-ли, что основными условиями формирования ак-тивного читателя среди осужденных являются:

В.Н. Жамулдинов 87


– доведение фонда библиотек до такого коли-чества, когда на одного осужденного приходи-лось бы не менее пяти изданий;

– обучение осужденных умению библиогра-фической работе;

– создание передвижных библиотек и назна-чение ответственных «книгонош»;

– организация подписок на газеты-журналы, покупка книг на средства осужденных и их род-ственников;

– проведение различных конкурсов по резуль-татам прочитанной литературы: на лучшего чте-ца, на лучшее сочинение, на лучшее изложение и т.д;

– пополнение фонда библиотеки путем обще-ственных инициатив.

Говоря о доступе к книгам, газетам, телеви-дению и радио, необходимо отметить и то, что говорят об этом международные документы.

Например, минимальные стандартные пра-вило обращения с заключенными, Правило 39, гласит:

«До сведения заключенных следует регуляр-но доводить наиболее важные новости за счет чтения газет, журналов или специальных тю-ремных изданий, прослушивания радиопередач или присутствия на лекциях, или же при помощи других средств, допускаемых и контролируемых органами администрации.

Помимо контактов с семьей и друзьями, за-ключенные должны иметь возможность и оста-ваться в курсе последних событий в мире. Для этого необходим регулярный доступ к газетам, радио и телевидению. За исключением каких-то исключительных обстоятельств, нет никаких причин, по которым следовало бы подвергать цензуре доступ к средствам массовой информа-ции. Равно как не должно быть какой-либо нрав-ственной цензуры, выходящей за рамки той, ко-торая применяется в данной стране» [2].

Следует заметить, что тюремная администра-ция должна очень внимательно подойти к вопро-су о разрешении доступа к Интернету. Он может оказаться важным источником информации о со-бытиях в мире, но также и представить возмож-ность для неуместных поступков.

По состоянию на 01.01.2010 г. в исправитель-ных учреждениях Павлодарской области насчи-тывалось 18 библиотек, 54 переносных библио-тек, 6 методических кабинетов, 2 компьютерных

зала с доступом к Интернету, а фонд книг достиг свыше 60 тысяч экземпляров [3].

Данная работа, направленная на исправление осужденных, дает свои ощутимые результаты, особенно в создании психолого-педагогической обстановки в колониях, как следствие намети-лась тенденция к снижению нарушений порядка отбывания наказания [3].

Практика свидетельствует, что одним из ос-новополагающих принципов деятельности ис-правительных учреждений является максималь-ное использование времени отбытия наказания осужденными для повышения их культурного уровня. При этом следует помнить, что содер-жание работы с осужденными должно обеспе-чивать гибкое реагирование на меняющиеся потребности общества, на выработку способно-сти решать задачи в нестандартных ситуациях, разрешать конфликты ненасильственным путем (в противоположность тому, к чему привыкло большинство отбывающих наказание) и общать-ся с представителями различных социальных, культурных, этнических групп. При этом особое внимание должно быть уделено формированию культуры, нравственности, гуманизма, умению учитывать мнение других, уважения прав и сво-бод граждан, а также воспитанию чувства соб-ственного достоинства, способности к самораз-витию и самосовершенствованию.

Для решения этой задачи необходимо пони-мать, что осужденный в реальной жизни прини-мает свои решения не в вакууме. На совершае-мые им поступки большое влияние оказывают факторы культурного, социального, личностного и психологического порядка.

Культура – основная первопричина, определя-ющая потребности в поведении человека. Любая культура включает в себя мелкие составляющие, или субкультуры, которые представляют своим членам возможность конкретного отождествле-ния и общения с себе подобными.

«Воспитывать по книгам невозможно, по-скольку каждый из нас неповторимо индивиду-ален; воспитывать без книг неразумно: никто не в силах превзойти мудрость народов, мудрость тысячелетий».

«Воспитывать с помошью книг, с опорой на книги, с учетом мирового опыта – значит не по-вторить типичных и подчас опасных ошибок, значит экономить время и силы, значит расти и развиваться как воспитателю» [4].

ISSN 1563-0366


Воспитательная работа среди осужденных: состояние и перспективы совершенствования88

Таким образом, мы считаем, что использова-ние возможностей библиотечной работы как со-ставной части процесса исправления осужден-ных может быть использована в пенитенциарной педагогике.

Эффективность воспитания в определенном мере зависит от того, насколько умело сочета-ются формы воздействия на коллектив в целом с индивидуальной работой, направленной на кон-кретную личность.

Диалектика представлении о воспитатель-ной работе среди осужденных рассматривается в психолого-педагогической и специальной ли-тературе как сложный и противоречивый про-цесс наполнения новым содержанием задач и основных принципов затронутого направления тюремной педагогики [5,С.19].

Завершая нашу статью, следует отметить, что затронутая нами проблема исправления осуж-

денных весьма актуальна: предложенные нами методы и подходы заслуживают пристального внимания и дальнейшего исследования.


1. Архив управления КУИС по Павлодарской об-ласти (2001-2005 гг.)

2. Эндрю Койл. Пособие для тюремного персо-нала. Подход к управлению тюрьмой с пози-ций прав человека. – Лондон, 2002. – 156 с.

3. Отчет (форма-15) за 2009 год УКУИС по Пав-лодарской области.

4. Мудрость воспитания / сост. Б.М. Бим-Бад, Э.Д. Днепров, Г.Б. Корнетов – 2 изд., доп. – М.: Педагогика, 1999. – 304 с.

5. Тищенко Е.Я. Попечительский совет и реаби-литация осужденных: учеб. пособ. – Екате-ринбург: СВ-96,2000. – 72 с.

В.Н. Жамулдинов

Осы мақалада біздің көзқарасымыз бойынша педагогикада (пенитенциарлық) тұтқындармен тəрбие жұмысының мəселелері маңызды орын алған.

V. N. Zhamuldinov

In this paper we consider the problem of educational work with prisoners in correctional institutions has always been a leader in the special (prison) pedagogy.

Д.С. Сеюбергенова 89


Қазақстандағы Ресей құрамындағы кезеңдегі билер сотындағы өзгерістер

Д.С. Сеюбергенова Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар жəне

инженеринг университеті Қазақстан, Ақтау қ.

Аннотация. Бұл мақалада Ресей Империясындағы билер сотындығы өзгерістер қарастырылған.

«Қазақтың көне құқығы, ұлан-ғайыр «еркін» аймақта орналасқан, түркі тілді көшпелі өрке-ниеттің төл туындысы, əрі мəдени жемісі, əрі мұрасы» [1].

Би, біріншіден – сот болған. Қазақ даласын-да билік атаққа жету оңайға түспеген. Себебі, би болатын адам жасынан бастап «Дала заңының» негізгі қағидаларын, оның негізгі құқықтық нор-маларын толық меңгеріп, атақты билердің үлгілі сөзінен нəр алған жəне оны басшылыққа алған.

Қазақтың əдет-ғұрып заңдар жүйесі, мəдени жəне демократиялық дəстүрлерге негізделген. Сондықтан өзіне тəн ерекше құқықтық рет теу-шілік мəнін ХХ ғасырдың басына дейін сақтап келді жəне көшпелі өркениеттің шаруашылық–тұрмыстық, дүниетанымдық негіздері осы жаңа дəуірге дейін сақталғанын байқаймыз.

Президентіміз Н.Ə. Назарбаевтың «Тарих тол қынында» атты еңбегінде билер сотының маңызы туралы айтқан мына сөзінен құқықтың іс жүзіне асырылу жолын толық түсінуге болады: «Далалық демократияға, сондай-ақ тəуелсіз билер соты, əйелдердің ер азаматтармен тең құ қықтығы, діни тақуалықтан аулақ болу, рулық тайпалық құрылым басшыларын көпшіліктің қалауы бой-ынша сайлап қою тəн болатын» [2]-деді.

Дəстүрлі қазақ қоғамында билерге ерек-ше маңыз берілді деп айтуға болады. Өйткені билердің шаруашылық, əдетті – құқық, əскери жəне идеологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды.

Сонымен қазақ халқында билер құрметті тұлға болған. Олардың даналық сөздері – ата мұрамыз, алтын қазынамыз деп есептейміз.

Билердің өз кезінде ел басқару ісіне үлкен əсері болып, халқымыздың бірлігі мен ынтымағына зор ықпалы болғанын ешуақытта ұмытуға болмайды. Бірақ оны дүниежүзінің қазіргі өркениетті даму

барысында қазақ елін би басқарсын, билердің басқару жүйесіне кешірейік деген пікір айту, əлбетте, көңілге қонымсыз болар еді. Өйткені би-лер мен оның билік ету жүйесі қазақы қалпымызға ғана үйлесетін қасиет. Яғни, халық құрметтеген билеріміздің бұрынғы қызметтерін қастерлей отырып, олардың шешендік сөз өнерін əлі де да-мыта түсу қазіргі ұрпақтарына сын.

XIX ғасырдың бас кезіне дейін қазақтардың өздеріне тəн бірегей дəстүрлі билер соты болды. Ол көшпелі жəне жартылай көшпелі өмір сал-тына бейімделген еді. XIX ғасырдың 20-жылда-рынан бастап патша үкіметі билер сотын бірте-бірте жоя бастады.

XVIII ғасырдың аяғынан бастап билер со-тымен қатар қазақ жеріне ресми ресейлік сот билігі кіргізіліп, қазақ халқы өзін-өзі басқару құқығынан айырылды.

Ресей Қазақстан аумағына азаматтық жəне əскери сот жүйесін енгізгенге дейін мұнда дəстүрлі билер соты болды. Ол қылмыстық, мүліктік, ішкі отбасылық тəртіп бұзушылықтар мен қылмыс түрлерін қарап, қоғамның құқықтық өмірін ретке келтіріп отырды.

Ал империяның саясаты сот құқығы саласын-да негізгі бағыт қазақтардың билер сотын шектеу, патша өкіметінің заңдарын тереңдеп ендіру. Сот билігі патша өкіметінің əкімшілік аппаратының жазалау бөлігі болды. Осы бағытта ол күшейе түсті. Билер соты да патша өкіметінің еркін, бай феодалдардың еркін қорғауға қызмет етті. Жаңа Ережелер бойынша билер соты «халық соты» деп аталды. Билер қызметке үш жыл мерзімге сайланатын болды. Болыстық сайлауда болы-стармен бірге билер де сайланды. Билер де əскери губернатордың бекітілуіне жатты. Əр бо-лыста ауылдардың санына қарай 4-8 би болды. Əр ауылда бір биден артық болмады.

ISSN 1563-0366


Қазақстандағы Ресей құрамындағы кезеңдегі билер сотындағы өзгерістер90

Ресей империясының отарлау саясатының 1864 жылғы сот реформасын енгізуінің сал-дарынан билер соты өзінің демократиялық-құқықтық институт ретіндегі дəстүрлі мəн-маңызын жоғалтты. Үш сатылы билер сотын (жеке-дара сот, болыстық жəне төтенше съездер) сот төрелігінің жаңа жүйесін енгізіп, құқықтық құзіретін шектеу оның қызметін елеулі дəрежеде өзгертті. Ол қазақ даласындағы отаршылдық басқару əкімшілігінің бір тармағына айналды.

Патша үкіметі XIX ғасырдың 20-90-жыл-дары аралығында билер сотын тарата бас тады. Өйткені билер соты отаршыл өкімет орын-дарының жалпы империялық басқару тəртібін енгізуіне көп кедергі келтірген болатын. Озық ойлы қазақ зиялыларының өкілдері билер соты-ның бұрынғы қалпында өзгеріссіз қала беруін жақтады. Мəселен, қазақтың көрнекті ға лымы Шоқан Уəлиханов билер сотына жоғары баға берді.

1885 жылы Шардары билердің төтенше съезінде Төбе би болып сайланған ұлы Абай құқықтану ғылымына өлшеусіз үлес қосқаны белгілі.

ХІХ ғасырдың орта шенінде іске асырылған сот, земство, халық ағарту жəне басқа да рефор-малар Ресейдің құрамында дамыған шығыстағы ұлттық аймақтарға əсер етпей қоймады. Патша-лы Ресейдің ұлттық аймақтарды шикізат қоры жəне көзі ретінде сақтау саясаты Қазақстанды да қамтыды [3].

1867-1868 жылдардағы реформалар арқылы əскери-сот комиссиялары мен уездік сот-тар құрылды. Ашық таптық сипаты бар сот мекемелері патша үкіметінің отаршылдық саяса-тын жүргізу құралы болды. Сырдария облысын-да қазылар соты сақталынса да, əскери-уездік соттардың дау-жанжалдарды шешудегі рөлі басым еді. Алайда сот істеріндегі өзгерістердің бір айта кететін жайы – ол ескі шариғаттық патриархалдық-феодалдық салттардың күнде-лікті өмірге əсеріне шек қойды. Əрбір болыста төрттен сегізге дейін (шаңырақ санына қарай) билер сайлайтын еді. Шын мəнінде, əскери гу-бернаторлар бекіткен билер мен қазылар сотта-ры патша үкіметінің Қазақстандағы отаршылдық сот жүйесінің төменгі буыны болды. 1861 жылғы крепостниктік құқын жою жөніндегі заң сияқты 1867-1868 жылдардағы реформалар қоғамның түбірлі қайшылықтарын шеше алмағандықтан, реформа арқылы отарлық басқару, билік

нығайтылды. Халықты бағынышты жағдайда ұстайтын, үстем таптың саясатын бұлжытпай орындайтын əскери əміршілер Қазақстанда да өз күшіне енді.

Батыс Сібір губернаторы М.М. Сперанский «Сібір қырғыздары туралы Устав» атты құжат жасақтады. Осы Устав негізінде Орта жүзде хандық билік жойылып, бұрын рулық прин-цип бойынша бөлінетін территория əкімшілік-территориялық прициппен окруктерге бөлінді. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Əр округте 15-20 болыстар, əр болыста 10-12 ауылдар, əр ауылда 50-70 үйлер болды [4].

Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынып, округті коллегиялық орган округтік бұйрық басқарды. Округтік приказға аға сұлтан-төраға жəне төрт заседатель (оның екеуі ресейліктерден тағайындалды, екеуі құрметті қазақтардан сайланды) кірді. Округті аға сұлтан басқарып, бірақ бұйрық құрамындағы ресей өкілдері билік жасады.

«Устав» бойынша қазақтардың сот ісіне, əдет-ғұрып құқығына өзгерістер енді. Билер сотының, адаттың билігі шектеліп, сот əкімшіліктен бөлінбеді.

Сонымен билер соты үш сатыдан тұрды: а) Жалғыз биден тұратын 300 сомға дейінгі азаматтық талап арыздарды қарайтын, 100 сомға дейінгі шешімдерді түпкілікті шешуге құқықты соттар; б) болыстық билер съезі бірінші саты-лы сот ретінде шектеусіз мөлшердегі азаматтық істерді қарады жəне 500 сомға дейінгі дауларды түпкілікті шешуге құқықты, сондай-ақ екінші сатылы сот ретінде жалғыз билер сотының шешімдерін қарады; в) билердің төтенше съезі əртүрлі болыстардың ауылдары арасындағы дауларды қарады, екінші сатылы сот ретінде болыстық билер съезі шешімдерін қарады. Би-лер соты мынадай қылмыстық мəселелерді: жеке басқа қарсы қылмыстар (кісі өлімінен басқа); меншікке қарсы (тонау мен талқандаудан өзге), отбасы-некеге қарсы, ислам дініне қарсы, бо-лыс, би, старшындарға қарсы істерді қарады. Ережелерде айыптың, тоғыздың мөлшерлері нақтыланып, малдың ақшаға шаққандағы құны да белгіленіп отырды. Мысалы, төтенше билер съезі малдың құнын былай белгіледі. 5 жылдық түйе 30 сом, екі жылдық түйе 15 сом, бес жасар жылқы 10 сом, 2 жасар тай – 5 сом, сиыр құны жылқымен бірдей, ірі қой – 2 сом, бір жасар қой

Д.С. Сеюбергенова 91


(тоқты) – 1 сом. Билік үшін əр 10 сомнан 10 тиын төленді [4].

Бұрын халық соттарына жататын жиырмадан аса істер империялық соттарға берілді. Айып са-латын шешімдерде билер кінəліге айып салып, соны орындаттырған. Айып түрлері аз емес. Соның біріне тоқталайық. Бірде бір ауылдың жесірін екінші ауыл жігіті алып қашыпты. Одан кейін екі ауыл жігіттері арасында шатақ шығып, арты төбелеске ұласыпты. Жесір иелері жесірін қайтарып, қарсы жақтың адамдарын сабап та-стаса керек. Біреуінің басы жарылып, біреуінің қолы сынып, биге өтініпті. Би жесірді алып қашқан жаққа: «Айыбыңа ат мінгізіп, үстіне ша-пан жабасың. Бас жарылса бөрік ішінде, қол сын-са жең ішінде, сендер жесірін алып қашпасаңдар төбелес болар ма еді» депті. Ара ағайындар əділ билік болды деп, биге ризалық білдірген екен.

Кейбір авторлардың көзқарасы бойынша Ресейге қосылғаннан кейінгі кезең Қазақстан сот жүйесі дамуының келесі кезеңі болып та-былады, ол жұмыс істейтін екі қосарласқан сот жүйелерімен ұсынылған:

1) Ресей империясы заңдарының негізінде əрекет еткен патшалық мемлекеттік сот мекемелері, олар қазақтардың аса маңызды қылмыстық істерін жəне түрлі халықтың ара-сында туындайтын істерді қарайтын;

2) ұлттық соттар – билер соты, олар қазақ-тардың кішігірім қылмыстық жəне азаматтық істерін шариат (мұсылман құқығы) пен адат (əдеттегі құқық) нормаларының негізінде қарайтын. Осы кезеңде Сібір қырғыздарының жарғысын қабылдау самодержавиенің алғашқы ірі актісі болды, ол іс жүзінде хан билігінің күшін жойып, билікті патша əкімшілігіне берді. 1864 жылғы сот реформасы, патшаның «Сот жарғысы» бекітіліп, Қазақстанның сот жүйесін өзгертуге алып келді. Ал бітімгершілік сот-тары мен сот тергеушілерінің құқығындағы уездік соттар; бітімгершілік судьялар съезінің құқығында əрекет ететін жəне олардың қызметіне қадағалауды жүзеге асыратын, қылмыстық жəне азаматтық соттардың Палаталары ретінде əрекет ететін облыстық басқармалар – облыстық соттар құрылған болатын; əскери-соттық жəне əскери-далалық соттар мемлекетке опасыздық туралы, мемлекеттік лауазымды тұлғаларды өлтіргені туралы, əскери жəне басқа қылмыстар тура-лы істерді қараған. Жоғары сот органы болып Үкіметтік сенат танылды. Реформаның оң сəті

сот өндірісіне буржуазиялық-демократиялық қағидаттардың: соттың əкімшіліктен тəуелсіз болуының жəне судьялар тұрақтылығының, сотта алқа билердің қатысуының жəне бітімгершілік соттардың сайланып құрылуының, сот процесінің жариялылығының, сот алдын-да тараптардың теңдігінің, айыпталушының қорғануға құқығының енгізілуі болып табыл-ды. Қазан төңкерісінің (1917 ж.) жеңісінен кейін Ресейде патшалық сот машинасының күйреп, кеңестік сот жүйесі құрылды деуге болады.

Сонымен, билер сотына бақылау орнады. Ол соттың шешімі жоғарыға шағым болмағанда ғана күшіне енді. Билер соты: рулық, төменгі рулық жəне ауылдық сот деп аталатын буындарға бөлінді. Билер сотының 2 мыңға дейін сомды құрайтын істің шешімдері округтік приказда, 5 мыңнан жоғары істер жөніндегі шешімдер Үкіметтік Сенатта бекітілетін болды. Билерге тұтқында ұстау, Сібірге айдау, дүре соғу, рудан аластау сияқты құқықтар берілді. Ғасырлар бойы ұлттық салт-дəстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дəстүрлі қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып келген еді. Жаңа социалистік қоғам би-лер сотын «ескіліктің қалдығы» есебінде танып, ұлттық, мемлекеттік маңызын жоюға əкеп соқты.

Сегіз ғасырдан астам уақыт осындай ерекшелігімен халық мүддесіне, ұлттық салт-дəстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дəстүрлі қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып кел-ген еді. Жаңа социалистік қоғам үстемдік құрған 1917-1922 жылдар аралығында билер соты та-лай мəрте айтыс-тартысқа түсіп, «ескіліктің қалдығы» есебінде ұлттық, мемлекеттік маңы-зын жоюға əкеп соқты.

1922 жылдың соңы Кеңестер еліндегі барлық республикалар үшін үлкен жаңалық əкелді. Яғни осы жылдың 31 желтоқсаны күні одақтас ре-спубликалар құрылып, Советтік Социалистік Республикалар Одағының салтанат құрған дата-сы тарихи құжат болып бекітілді. Осы негізбен барлық Одақтас республикалар мeмлeкeттiк мəртебелерін белгілеп, қайта құрылды. Соған орай сот, заң шығару орындарын, басқару билігін одақтық саясат негізіне сай қайта жүйелеп, бекітті. Сот құрылымдары да Бүкілодақтық Ат қару комитетінде қаралып, бip жүйеге түсі-

ISSN 1563-0366


Қазақстандағы Ресей құрамындағы кезеңдегі билер сотындағы өзгерістер92

рілді. Одан кейін губерниялық соттар тұрды. Əpбip одақтас республикалардың Жоғарғы Соты құрылып, КСРО Жоғарғы Сотына мəлімет бepiп, бip орталыққа бағынған заңдылық негізінде сот icін жүргізуді үрдіске айналдырды. Сөйтіп, КСРО-дағы барлық сот жүйесі одақтық маңызға ие болды [5].

Дегенмен, қазақтың билер соты өзінің шына-йы лығымен халыққа ең жақын құқықтық ор-ган болған. Құқықтық құрылымы жəне сот ісін жүргізуде өзіндік қалыптасқан бай тарихы бар, əлемдік үлгідегі классикалық соттарға қай жағынан да үйлесе алатын бірегей сот жүйесі екеніне дүниежүзіндегі ғалымдар нақты көз жеткізді.

Яғни, қазақ елінің мыңдаған жылдардан бері ғасырдан-ғасырға ұласып келе жатқан мемлекеттік билігінде билер сотының алар орны ерекше. Шынайы халықтық үлгіде құрылып, ежелден елдік əдет-ғұрыпқа негізделген дəстүрлі құқық нормаларын берік ұстанған бұл сот жүйесі ұлттық санамыздағы ұзақ жылғы даму эволюци-ясында тек əділдік пен ақиқаттың айқын көрінісі ретінде мызғымай келген.

Сондықтан, Қазақ елінің билер соты барша жұрт алдында кəсіби жағынан əбден шыңдалған, тəуелсіз сот билігі ретінде сақталып келді. «Адал би – əділ би» деген принцип содан қалған.

Бұл туралы академик Салық Зиманов өзінің еңбектерінде «Қазақтың билер соты өзіне жү-гінген тараптардың дауларын қарастыра оты-рып, тараптардың арасында, рудың арасын дағы бітімгершілікке жəне бірлікке қол жеткізу ге тыры-сатын. Билер сотының осы асқақ мұрат тарының та-лабына жауап беру үшін билер дала даналарының мектебінен өтуге, алдыңғы ұлы билердің сынынан сүрінбеуге тиіс болған» дейді [1].

Билер – өз заманының дəстүрлі құқықтары мен əдет-ғұрып ережелерін заңи тұрғыдан рет-теп, заман ағымына қарай жаңартып отыратын білікті заңгерлер. «Заманына қарай – заңы, ор-манына қарай – аңы болады» деген қағида ізімен тозығы кетіп, озығы жеткен заңнама үлгілерін

уақытына сай жаңғыртып, елді біртұтас білікті заң ережелерімен қамтамасыз етуді де өз мойны-на алған. Мемлекеттік істерде заң саласын жетік білетін сұңғылалығымен ел мүддесіне қажет ереже-қағидаларды норма шығармашылық жəне заң талқылау қабілеттілігімен иін қандырып, құқықтық қолданысқа енгізетін білікті заң мама-ны бола білді.

Абай заманында күні өткен, ескірген кер-тартпа əдеп-ғұрып, тəртіп, тұрмыс-тіршілікке қарсы тұрып, қоғам санасынан алыстауға тырысқан. Халқымыздың басынан өткен қиын да қилы заманның куəгері, дауласушылар мен таласқандар үшін шындыққа жету құралы, билер мен сот жүйесі үшін даналық пен білім бұлағы, тығырықтан шығар жол болды.

Қорытындылай келе Қазақ елінің ежелгі за-маннан бергі көшпелі жəне жартылай отырықшы тұрмыс-салты мен əлеуметтік-саяси дамуындағы ұзақ жылдарда əртүрлі қоғамға қызмет еткен мемлекет билігіндегі билердің рөлі мен билер соты жəне олардың əлеуметтік мəртебесі осын-дай дүниежүзілік үлкен ғылыми конференцияда жан-жақты талқыланып, аса құнды баға берілуі – билер сотының ұмытылуға айналған мəртебесін қайта жаңғыртуға мұрындық болады деп үлкен сенім артамыз.


1. Зиманов С.З. «Қазақ даласында əділ соттың «Алтын ғасыры» // Қазақтың Ата заңдары. 10 томдық. III том. – Алматы, 2004. – 616 б.

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаев «Тарих толқынында». – Ал-маты, 1999.

3. Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. в пяти томах. – Ал-маты, 1985. – Т.1. – 526 с.

4. Сатанова Л.М. Қазақстан Республикасының мемлекет жəне құқық тарихы: оқулық. – Ал-маты, 2010. – 224 б.

5. Ведомости Верховного Совета СССР – Алма- Ата, 1956. – № 9. – 119 с.

Д.С. Сеюбергенова

В данной статье рассматриваются изменения судебной системы биев во время Российской Империи.

D. S. Seyubergenova

This article discusses changes in the judicial system during the biy Rossiskoy Empire.

Е.Т. Нұрмағанбет 93


Адвокаттық қызмет тəжірибесін реттеудің кейбір мəселелері (ТМД елдерінің заңнамаларының салыстырмалы-құқықтық анализі:

Армения, Əзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан жəне Өзбекстан елдері материалынан)

Е.Т. Нұрмағанбет Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада адвокатура қызметі, оның дамуының, ТМД елдер арасындағы заңи актілерінің салыстырмалы-құқықтық анализі оның даму жолдары мен осы бағыттағы қарым-қатынасты дамыту туралы пікірталаста үлкен септігін тигізетін болады. Мақалада, біздің ойымызша, əрбір республикада өзіндік ерекше қөңіл бөлінетін кейбір адвокаттық қызмет тəжірибесін жүзеге асыру туралы қызықты аспектілерге ғана көңіл бөлінген.

Адвокаттық қызмет кез келген мемлекеттегі құқықтық институт секілді құқық қолдану те-ориясы мен практикасын бекітуді, заңмен бел-гіленген құқықтар мен бостандықтарды құқық-тық қорғауды күшейтуді көздейді. Көп теген ғылыми-практикалық зерттеулердің объектісі бола отырып, заң көмегін көрсетудегі адво ка-тураның рөлін көтеру проблемасы бүгінгі таңда адвокаттың соттағы процессуалдық жағ дайына тəуелді бола алмайды. Ол көпжақты жəне күрделі, сол себепті жан-жақты талқылауды қажет етеді.

Төменде көрсетілген ТМД елдерінің [1] адвокаттық қызметті реттеуші заңи актілерінің салыстырмалы-құқықтық анализі оның даму жолдары мен осы бағыттағы қарым-қатынасты дамыту туралы пікір-таласта үлкен септігін тигізетін болады. Бұл мақалада, біздің ойымыз-ша, əрбір республикада өзіндік ерекше қөңіл бөлінетін кейбір адвокаттық қызмет тəжірибесін жүзеге асыру қызықты аспектілерге ғана көңіл бөлінген.

Адвокаттық қызмет туралы заңнама. Адво-каттық қызметтің түсінігі мен мазмұны. Қарас-тырылып отырған мемлекеттердің барлығында дерлік адвокатура жəне адвокаттық қызмет заңи актілердің реттеу пəні болып табылады. Арменияда [2], Əзірбайжанда [3] адвокаттық қызмет көрсету тəртібі тек заңмен, соның ішінде АІЖК жəне ҚІЖК (2-бап) анықталады. Қазақстанда адвокаттық қызмет туралы заңнама ҚР «Адвокаттық қызмет туралы» заңынан жəне адвокаттық қызметті реттейтін өзге де

заңнамалардан тұрады деп бекітілген. Бірақ жеке жəне заңды тұлғалардың істері бойын-ша қорғауды жəне өкілдік жүзеге асырғанда адвокаттардың процессуалдық құқықтары мен міндеттері тек қана заңмен белгіленеді.

Тəжікстанда заң көмегін көрсетудің құқықтық негізі – адвокаттық қызмет заңдармен, сонымен қатар парламенттің қаулылары жəне Респу-блика Президентін жарлықтарымен бекітіледі. Адвокаттық қызмет туралы заңнын өзі жоғарғы заңи форма – «конституциялық заң» мəртебесіне ие [4]. Бұл адвокаттық қызмет туралы заңға осындай мəртебе берген ТМД мемлекеттерінің ішіндегі жалғыз мемлекет. Осы жерде конституциялық заңдарды ғылыми тұрғыда бөлгенде ол шығуы конституцияда тікелей қарастырылған заң (Тəжікстан Республикасының Конституциясының 92-бабы, Өзбекстан Ре-спубликасында бұл Конституцияның 2-тарау 116-бабында белгіленген) [5] ретінде үшінші топқа жататынын атап өткен жөн. Осыған көңіл аудара отырып, заңи əдебиеттерде қалыптасқан презумпция-акттің заңдық күші, қабылдау дəрежесі жоғары болған сайын, ол маңызды қоғамдық қатынастарды қамтитынын еске түсіру қажет.

Бір жағынан қандай да бір құқықтық норманы белгілі бір нормативтік акт, бұл жағдайда, заңға айналдыру нормативтік акт иерархиясындағы орынға, құқықтық норма міндеттілігіне үлкен əсері бар. Басқа жағынан, адвокаттық қызмет заң дəрежесінде де белгіленген шектерде (түсінігі, қағидалары, кепілдіктері жəне т.б.) норма-

ISSN 1563-0366


Адвокаттық қызмет тəжірибесін реттеудің кейбір мəселелері 94

тивтік реттеуге жатуы мүмкін. Қалғанында бұл қызмет өзі реттелуі, яғни корпоративтің ішкі ережелерімен немесе адвокаттық қызмет практикасының [6] стандарттарымен (кодек-спен) реттелуі қажет.

Əрине, төменгі дəрежедегі актердің өзі адвокаттық қызмет тапсырмаларына сəйкес келе алады. Мəселен, Өзбекстан Үкіметі адвокаттық құрылымдардың қызметінің ерекшеліктерін адвокаттық қызмет тəжірибесімен айналыса-тын тұлғалардың ерікті кəсіби бірлестігі деп танып, 1996 жылы 15 шілдеде 250 «Өзбекстан Республикасының адвокаттық бірлестігінде адвокаттық қызмет тəжірибесімен айналысатын тұлғаларды əлеуметтік қорғау шаралары тура-лы» қаулы қабылдады. Олардың қызметін жəне əлеуметтік қорғауын қамтамасыз ету мақсатында адвокаттық бірлестіктер əлеуметтік сақтандыру қорына адвокаттық құрылымдардың [7] жалпы қажеттіліктеріне белгілі бір сома ұстап алынған соң жалақы қорынан 7 пайыз мөлшерінде сақтандыру жарнасын төлеп отыру бекітілген.

Өзбекстан Республикасындағы адвокаттық қыз мет туралы заңнама заңмен қатар «өзге де заңнамалардан» (2-бап) тұрады. Жалпы ал ғанда қоғамдық қатынастардың бұл сферасы ведом-ствалық реттеудің белгіленген шектеріне ие.

«Адвокаттық қызмет» түсінігіне анықтама бе ретін тек қана біз қара стырған барлық заңи актілер емес. Қазақстан Республикасы жəне Өзбекстан Республикасының заңдарында, мы-салы, адвокаттық қызметтің адвокаттық қыз-мет пен айналысатын тұлғалардың егемен ерікті кəсіби бірлестіктерін жəне Өзбекстан Республикасының Конституциясына сəйкес жеке жəне заңды тұлғаларға заң көмегін көрсететін (Өзбекстан Республикасының заңының 1-бабы); мемлекет кепілдік берген жəне Қазақстан Ре-спубликасы Конституциясында (ҚР Заңының 1-бабы) бекітілген адамның өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау жəне білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуге шақырылған жеке адвокаттық қызмет тəжірибесімен айналысатын өзге тұлғаларды қосатын құқықтық институт ретіндегі тапсырмасының бағдары анықталады.

Арменияда адвокаттық қызмет заң көмегін ал ушылар іздейтін, заңмен тыйым салынбаған əдістермен жəне құралдармен жүзеге асыруға бағытталған «құқық қорғау қызметінің түрі»

ретінде анықталған (Армения Заңының 4-бабы). Тəжікстан заңшығарушысы адвокаттық қызмет туралы жеке жəне заңды тұлғаларға заң көмегін көрсететін еркін кəсіби бірлестік дей отырып, оған осы тұлғалардың құқықтары мен заңи қажеттіліктерін қорғау мақсатында кез кел ген заңға сай əдістер мен құралдарды қолдануды қамтитын, жеке жəне заңды тұлғаларға құқықтық тұрғыда көрсететін «əлеуметтік көмек түрі» де-ген анықтама береді. Қырғызстанда адвокаттық қызмет «жеке жəне заңды тұлғаларға олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асыру барысында адвокаттың көрсететін білікті заң көмегі» деп анықталған (ҚР Заңының 2-бабы).

«Адвокаттық қызмет» түсінігінің аясын-да бірнеше мемлекеттің заңдарында қорғауды жүзеге асыру тек адвокатқа тиесілі екендігіне көңіл бөлуіміз керек. Бұл, мысалы, Армения Заңының 5-бабы, Қазақстан Республикасы Заңы-ның 4-бабына сəйкес қылмыстық істер бойынша кəсіби қорғау тек адвокат арқылы жүзеге асы-рылады, Армения Республикасының Заңының 4-бабы – «қылмыстық іс бойынша сот процесінде, алдын ала терге уде немесе анықтауда Арме-ния Республикасының іс жүргізу заңына сəйкес қорғаушы тек адвокат бола алады» деп бекітілген [8]. Өзбекстан Республикасының Заңдарының ережелерінде мұндай дəлдік жоқ. Тек адвокаттар ғана кез келген тұлғаға кез келген заң көмегін, соның ішінде сот отырысы кезінде де бере ала-ды, ал заңгер кеңесшілер жалдамалы жұмысшы ретінде өздерінің кəсіби қызметін жүзеге асыра-тын заңды тұлғаның ішінде ғана атқарады де-ген түсінік бар. Ал соттарда, шаруашылық сот-тары мен азаматтық істер соттарында [9], олар тек қана əкімшілік ережелерін сақтайтын өкіл қызметін атқара алады.

Адвокаттық қызмет ұйымы. Өзбекстан Республикасында адвокаттық қызмет тура-лы алғашқы заң 1996 жылы 27 желтоқсанда қабылданған болатын. Екі жылдан кейін 1998 жылы 25 желтоқсанда екінші «Адвокаттық қызметтің кепілдіктері жəне адвокаттарды əлеуметтік қорғау туралы» Заң қабылданды. Заң шығарушы адвокаттық қызметті жəне оның түрлерін жүзеге асыру үшін лицензияны енгізіп, адвокаттық қызметтің ұйымдастыру форма-сын, қағидаларын бекіткен болатын. Соны-мен, адвокаттық қызметпен айналысуға құқық



беретін лицензияны белгіленген тəртіппен алған тұлғаға осы қызметті адвокаттық бюро ашу арқылы немесе ерікті түрде өзге адво-каттармен (əріптестермен) кеңсе немесе кол-легия құру арқылы жүзеге асыруға құқық берілген. Өзге мемлекеттердегі адвокаттық қызметтің ұйымдастырушы құқықтық форма-сын қарастыра отырып, олардың заңдарымен бекітілген əртүрлі түрлерін атап өткен жөн. Мы-салы, Армения Республикасының 1998 жылғы 18 маусымдағы Заңының 9-бабына сəйкес адвокаттарға өз қызметтерін ұйымдастыру бары-сында заңмен бекітілген қызметінің кез келген ұйымдастырушы құқықтық формасын таңдауға рұқсат берді.

Қырғызстан заңшығарушысы 1999 жыл 21 қазан 114 [10] «Адвокаттық қызмет туралы» Заңның 20-бабында адвокаттық құрылымдар «кез келген меншік түрі мен ұйымдастырушы құқықтық форма негізінде» құрыла ала-ды делінген. Сонымен қатар, адвокаттық құрылымдардың құрылтайшысы кез келген заңды жəне жеке тұлға бола алады.

Қазақстандағы адвокаттық қызметті ұйымдастыру мынадай: адвокат өзінің қызметін жүзеге асыруға құқылы: а) заңи кеңес құру арқылы; б) өзі немесе өзге адвокаттармен адвокаттық кеңсе құру арқылы; в) заңды тұлға құрмай-ақ жеке түрде. Осы үшінші форманың Заңда болуы қазақ адвокаттық қызметінің ерекшелігі болып табылады.

Заң кеңесін беру заң көмегін көрсететін ұйымдар үшін адвокаттар алқасымен ғана құрылады. Заң кеңесін беру адвокаттар алқасының құрылымдық бөлімшесі (филиал) болып табылады (Заңның 32-бабы). Адвокаттар алқасының өзі адвокаттық қызметпен айналысуға құқығы бар тұлғалармен құрылады (Заңның 20-бабы). Адвокаттар алқасы коммерциялық емес, еркін, кəсіби, өзін өзі басқаратын жəне өзін өзі қаржыландыратын адвокаттық ұйым болып та-былады. Заң адвокаттық алқа құруды шектеді: облыста, республикалық маңызы бар қалада, ел астанасында бір ғана адвокаттар коллегиясы құрылуы мүмкін.

Адвокаттық кеңсе, сондай-ақ құрылым фор-масында коммерциялық емес ұйым бола оты-рып, тек қана адвокаттар алқасының мүшесімен (мүшелерімен) құрылуы мүмкін (ҚР Заңының 33-бабы). Сонымен қатар, заң адвокаттық кеңсенің құрылтайшысын оның мемлекеттік

тіркеуден өткеннен кейін он күн ішінде ол тура-лы сəйкес адвокаттар алқасына жария етіп, оның қарамағына құрылтай құжаттарын тапсыруға міндеттейді.

Əзірбайжанда да адвокаттар адвокаттық қызметті жүзеге асыру барысында ұйымдастыру құқықтық формасын таңдауда ерікті: не жеке, не ұйымды қ құрылымдардың құрамында, оның ішінде «заң кеңесі, адвокаттық бюро, адвокаттық фирма жəне т.б.» (5-бап). Бұл құрылымның құрылтайшысы болып, Өзбекстандағы секілді, тек қана адвокаттар болуы керек. Біздің ойы-мызша, Өзбекстан заңы адвокаттың жəне ол қызмет көрсететін тұлғаның да қажеттіліктерін қарастырған.

Адвокаттық қызмет – кəсіби, бірақ кəсіпкерлік емес қызметтің түрі. «Советтік адвокатура» (М., 1989) кітабында профес сор Н. Н. Полянскийдің осыған қатысты сөзі келтірілген: «адвокаттық қызметке деген өз көз алдында оны түсіретін, оны жай өнердің қатарына түсіретін, адвокатты өз қызметін сататын өзге тұлғалардың қатарына қоятын қарым-қатынас аса ауыр жазалауға тұрады» (Қылмыстық қорғанудағы шындық жəне өтірік. – М: «Құқықтық қорғау» баспасы, 1927). Заңи əдебиеттерде «кəсіпкерлік» ұғым ретінде өзіндік құқықтық дəстүрлерге негізделген кейбір ерекшеліктерден тұрады деп өте əділ түрде белгіленді. Бұл ерекшеліктер кəсіби қызметтің өзге түрімен айналысатын тұлғаларға қатысты. Сондықтан да «адвокаттар алқасының мүшелері, жеке тəжірибеден өтуші заңгерлер, жəне т.б. кəсіпкер болып табылмайды» [11].

Тек Қазақстан мен Өзбекстанда ғана коммерциялық емес сипаттағы адвокаттық тəжірибенің ережесінің бекітілгенін айта кету керек. 1998 жылғы Өзбекстан Республикасының заңында «адвокатура коммерциялық емес ұйым болып табылады» (11-бап) деп көрсетілген. Адвокатураның осындай ерекшелігі адвокаттық құрылымдардың мəртебесіне əсер етті. Бұны төменде көрсетілгендерден байқауға болады:

біріншіден, олар арнайы кəсіби-қоғамдық заңды тұлғалар, арнайы құқық субъектілері, алайда «шаруашылық субъектілері» емес;

екіншіден, Өзбекстан Республикасының Азаматтық кодексінің «Заңды тұлғалар» деп аталатын 4-тарауының көптеген жалпы ережелері таралатын, бірақ олардың қызметтері осы тараудың коммерциялық ұйымдарға жатқызылатын заңды тұлғалардың мəртебесін

ISSN 1563-0366



реттейтін нормаларының əсеріне ұшырамайтын заңды тұлғалар;

үшіншіден, бұл коммерциялық емес заң-ды тұлғалар.

Осылайша, Өзбекстанда адвокаттық құры-лым дардың мəртебесі Өзбекстан Республи-касының Азаматтық кодексінде көрсетілген заңды тұлғалардың бірде-бір түрінің заңи шеңберіне сыймайтын кезде өзге құқықтық өріс құрылды. Бұл, өз кезегінде, адвокаттық құ рылымдардың мəртебесін республиканың аза маттық заңнамасының ережелерімен байла-ныстырудың қажеттілігін көрсетеді.

Қазақстан заңы да бекіткен ережелерге сəйкес «адвокаттармен көрсетілетін адвокаттық қызметтің аясында жүзеге асырылатын заңи көмек көрсету кəсіпкерлік қызмет болып табыл-майды» (Заңның 1-бабы), ал «адвокаттық кеңсе мекеме нысанындағы коммерциялық емес ұйым болып табылады» (33-бап). Сонымен қатар, адвокат кəсіпкерлік қызметпен айналысқан жағдайда адвокаттар алқасынан шығарылуы мүмкін (Заңның 31-бабының 5-бөлігі).

Керісінше, Қырғызстан Заңы адвокаттық қызметтің нысанын анықтай отырып, адвокаттық қызметті адвокаттық мекемелер арқылы да, жеке кəсіпкерлік қызмет нысанында да жүзеге асыруға мүмкіндік береді (19-бап). Тəжікстан заңында ад-вокат «лицензия негізінде заңи көмек көрсететін кəсіпкер» (2-бап) деп нақты көрсетілген.

Адвокат мəртебесі; адвокаттың қоғамдық бірлестігіне мүшелігі. Осы тақырыпқа қатысты дискуссияда «адвокат мəртебесі тек кəсіби алқада мүшелік береді» деген ой айтылды. Мұнда, мысалы, Г.М. Резник былай мəлімдейді, адвокаттар «кəсібикорпорацияға» бірігеді жəне бұл «кə сіби жəне моральды этикалық белгілер бойынша мамандар ұйымы, оған тиесілі болу белгілі бір шектеулерді, тыйымдарды бекітеді». Мұндай позициямен келісуге болады, бірақ неге бұл міндетті түрде адвокаттар алқасында бо-лумен байланысты болу керек? Меніңше мұны қазіргі Ресейдегі бірнеше паралельді алқалардың болу жəне олардың мойындау алдында тұрған жағдайымен байланыстыру қажет [12].

Арменияда адвокаттар алқасына мүше бо-луда да адвокаттық қызмет үшін лицензия алу міндетті шарт болып саналады (Заңның 11-бабы). Үміткер адвокаттар алқасына мүшелікке ену туралы өтінішті жəне Мемлекеттік квалификациялық комиссиямен берілген куəлік-

тің көшірмесін беруі тиіс. Алқаға кірген тұлға алқа төрағасының қолымен жəне мөрмен расталған лицензия алады. Қырғызстан заң шығарушысы, республиканың барлық аумағына заң көмегін тек «кəсіби қоғамдық адвокаттар бірлестігінің тізімінде тұрған адвокат қана бере алатынын атап көрсетті».

Біздің ойымызша, кəсіби қоғамдық адвокат-тар бірлестігіне немесе адвокаттар алқасына мүшелікке ену міндеттілігі дұрыс емес. Əлбетте, адвокаттар қоғамдық адвокаттар бірлестігіне мүше болуы тиіс. Бірақ, бұл əкімшілік құрал-дар немесе осындай қоғамдық бірлестік өкілеттіктерін алу, иемдену арқылы лицензиялау жəне т.б. болмауы тиіс.

Өзбекстан заңдарынан адвокаттардың құқық-тары мен міндеттеріне қатысты мəселенің толық көрініс тапқанын байқадым, сондай-ақ, адвокат құқықтары (өкілеттіктері) екі заңда да бекітілген (6 жəне 4-баптар сəйкесінше). Алғаш рет адво-кат кө мекшісі институты енгізілген болатын (1996 ж. Заңның 8-бабы). Адвокат жəне оның кө мек шісі мəртебесінің айырма шы лық-та ры мынадай: 1) адвокат көмекшісі адво кат құ қық тарын иеленбейді; 2) көмекші анықтау, алдын ала тергеу, сот органдарында жəне тағы басқа мемлекеттік органдарда істі бастауға жіберілмейді, сондай-ақ, процессуалдық өкілет-тіктерді иеленбейді; 3) адвокат көмекші сінің еңбек қабілеті тек еңбек шартымен анықталады. Қазақстандық заң адвокат көмекшісімен қатар, «адвокат стажері» позициясын енгізді (Заңның 8-бабы). Жоғары заң білімі бар азаматтар екі қызметке де тұра алады.

Алғаш рет Өзбекстан Республикасы заң на-малық деңгейде адвокат құпиясының (1996 ж. Заңның 9-бабы), адвокат анты жəне жеке ба-сына тиіспеушілік (1998 ж. Заңның 3 жəне 6-баптары) институттары енгізілген. Егер 1996 ж. Заң тек бір ғана жекелеген «Адвокаттық қыз-меттің кепілдіктері» бабын қамтыса, 1998 ж. Заңда ол неғұрлым нақты əкімшілік-құқықтық, əлеуметтік, экономикалық сипаттағы механиз-дер арқылы реттеуге ие болды. Өзбекстан Респу-бликасы Заңының 8-бабы былай дейді: «Адвокат жəне оның кəсіби қызметі мемлекет қорғауында». Қырғызстан заңында көрсетілген адвокаттық қызмет кепілдіктерінің ішінде мынадай кепілдік те бар: адвокат адвокаттық құпия пəніне кіретін қандай да бір жағдайларды, жедел-іздестіру қызметінде, сот өндірісінде, əкімшілік жəне өзге



де құқық қорғау органдары өндірістерінде пай-даланылатын қандай да бір материалдарды жа-рия етуге құқылы емес. Сондай-ақ, адвокаттан алынған жəне заң көмегін көрсетумен байланы-сты түсініктемелер, жауаптар мен материалдар дəлелдеме деп танылмайды.

Шетелдік адвокаттардың заң көмегін көр-сетуге қатысуы. Шетелдік адвокаттардың заң көмегін көрсетуге қатысуы мəселесіне келетін болсақ, Өзбекстан территориясында қазіргі уақытта рұқсат етілмеген: «Адвокатура туралы» 1996 ж. Заңның 3-бабына сəйкес, адвокат болып тек Өзбекстан Республикасының азаматы бола алады.

БҰҰ Конгресінің қылмыстың алдын алу мен құқық бұзушыларға қатысты қабылдаған «Юри-стер рөліне байланысты негізгі қағидаларының» (Гавана, 27 тамыз – 7 қыркүйек 1990 ж.) 10-тар-мағында мынадай ережелерді бекітті: «Үкімет, юристердің кəсіби ассоциациялары жəне оқу мекемелері қандай да бір тұлғаның кəсіби заңи практикасының басы немесе жалғасында нəсіліне, жынысына, этникалық шығу тегіне, дініне, саяси немесе басқа көзқарасына, ұлттық немесе əлеуметтік шығу тегіне, мүліктік, экономикалық немесе басқа да жағдайына, адво-кат болу үшін тиісті мемлекеттің азаматы болуы керек деген талапты қоспағанда, қарамауы тиіс» [13, 25 б].

Алайда практикалық тұрғыдан қарағанда адвокаттық тəжірибені жүзеге асыра алатын тұлғаның мемлекетпен саяси-құқықтық байланы-сы (Өзбекстан Республикасы Заңының 3-бабы), біздің ойымызша, заң көмегін қамтамасыз етуді қажет ететін дамушы, өтпелі экономикалық мем-лекетке тиімсіз.

Нақты қазіргі басқа ТМД мемлекеттері сияқты Өзбекстан экономикасы, əсіресе оның сыртқы құрамдасы ерекше заңи бекітілуді қажет етеді, алайда жергілікті адвокаттар объективті жəне өзге де себептерге байланысты ұсыныстар енгізе алар емес. Сонымен қатар, республика территориясында батыстық адвокаттық фирма-дан кəсіби көмек алу шетелдік инвестициялар-ды жүзеге асырудың жанама мүмкіндігі ретінде бағалануы мүмкін.

«Адвокаттық қызметтің қорғалуын қамта-масыз ету» туралы Өзбекстан Республика-сы Заңының 8-бабы бекіткендей, мемлекет адвокатты Өзбекстан территориясы бойын-ша, сондай-ақ оның территориясынан тыс

орналасқан тұлғаларға білікті заң көмегін көрсету мүмкіндігімен қамтамасыз етеді. Бірақ тəжірибедегі бұл нормалардың əрекеті, əсіресе соңғы бөлімі, шетелдік мемлекеттердің тиісті құқықтық мүмкіндіктерімен анықталатын бо-лады. Ереженің бекітілуі жəне сол бойын-ша Өзбекстанның өз территориясында ТМД мемлекет терінің адвокаттарының өзара келісім негізінде тəжірибені жүзеге асыруы, ал шетелдік адвокаттардың осы негізде тек халықаралық құқық заңнамасы мəселелері бойынша тəжіри-бені іске асыруы іс жүзінде жүзеге асатын еді.

Осы мəселе бойынша ТМД мемлекеттерінің заңшығарушысының позициясы қандай? Іс жүзінде барлық заңдар шетелдік заңгерлермен адвокаттық тəжірибенің жүзеге асырылу-ын реттейтін нормалардан тұрады, бірақ олар бір-екі жағдаяттармен, əсіресе «халықаралық шарттардың» сілтемелерімен жүзеге асы-рылады. Осылайша, Армения Республикасы Заңының əрекет ету сферасы келесідей жолмен анықталған: Арменияда шетелдік адвокаттар халықаралық шарттармен өзгеше көзделмесе, адвокаттық қызметті тиісті заңмен бекітілген ретте жүзеге асырады. Сондай-ақ, респу-блика адвокаттары шетелдік мемлекеттердің ішкі заңнамасында көзделген тəртіппен жəне халықаралық шарттармен көзделген тəртіппен адвокаттық қызметті жүзеге асырады.

Қырғыз Заңы да жеткілікті кең мүмкіндіктерді береді. Оның 12-бабында мынадай ереже бекітілген: шетелдік мемлекеттердің адвокат-тары «Қырғыз Республикасы мен адвокаттың тиісті мемлекетімен мемлекетаралық келісім негізінде Қырғызстанның азаматтары мен заңды тұлғаларына кез келген формада білікті заң көмегін көрсете алады. Ал Қазақстан Республи-касы кəсіби қоғамдық адвокаттар бірлестігінің тізімінде тұрған адвокаттарға келетін болсақ, олар барлық территориядағы азаматтарға тиісті «мемлекеттің заңнамасындағы шектеулерге қарамастан» білікті заң көмегін көрсете алады.

Аналогиялық норма Қазақстан Республи-касы Заңында да бекітілген. «Адвокат өкілеттігін куəлан дыру» деп аталатын 13-бабының 2-тар-мағында көрсетілгендей, егер бұл беріл ген тап-сырманы орындау қажеттілігі болса жəне тиісті мемлекеттердің заңнамасына, халықаралық шарт-тарға қайшы келмесе, адвокат Қазақстан терри-ториясында, сондай-ақ оның аумағынан тыс тер-риторияда да білікті заң көмегін көрсетуге құқылы.

ISSN 1563-0366



Армения Заңы «Шетелдерге құқықтық көмек көрсету» деген жекелеген бапты қам-тиды. Осылайша, оның бірінші тармағы ше-телдік адвокаттарға Əзірбайджан территори-ясында қолданыстағы заңның тиісті талапта-рына сəйкес, «мемлекеттің заңдарын немесе халықаралық құқықтық нормаларды қолдана отырып кеңес беру» жағдайларын қоспағанда, білікті заң көмегін көрсету құқығын шектеді. Ал екінші тармағы бойынша тек Əзірбайджан мемлекетімен қолдау тапқан халықаралық шарттар, өзара келісім негізінде ғана шетелдік адвокаттарға Армения территориясында азамат-тық жəне қылмыстық істер бойынша, эконо-микалық даулармен, əкімшілік құқық бұзу-шылықтармен байланысты істерге қатысуға рұқсат етілген.

Тəжікстан Республикасында шетелдік мемлекеттердің жəне ТМД мемлекеттері адво-кат тарының барлық территорияда заң көме-гін көрсету құқығы мойындалады, бірақ бұл құқықтары əділ түрде тəжік адвокаттарының аналогиялық қызметін тиісті мемлекеттің терри-ториясында жүргізу мүмкіндігін қарастырады. Алайда шетелдік адвокаттарға заң мекемелерін ашу құқығы берілмеген.

Ресей Федерациясында ұқсас заңнамалық акт қабылданбады, бірақ кейбір жобаларда ресей сот өндірісіне шетелдік адвокаттарды қатыстыру тəртібін реттеу көзделген. Заң шығарушылардың бірі əрбір азаматқа өз еркіне сай адвокат қызметін таңдау құқығын қамтамасыз етуге тырысады, бірақ шетелдік адвокаттың қатысуын бір ғана шартпен шектейді: ол Ресей территориясында тиісті шетелдік мемлекетте ресейлік адвокатқа берілген құқықтар деңгейінде ғана заң көмегін көрсетуге құқылы.

Адвокатура туралы ұлттық заңнамадағы сілтемелер «халықаралық шарттардың негізінде» – əзірге декларативті сипатқа ие емес. Өкінішке орай, Өзбекстан Республикасымен, 1998 жылы 29 желтоқсаннан бастап Қырғыз Республика-сымен, 1997 жылы 22 маусымнан бастап Грузия мемлекетімен, 1997 жылы 18 маусымнан бастап Əзірбайджан Республикасымен, 1997 жылы 20 ақпаннан бастап Литва Республикасымен, 1996 жылы 23 мамырдан бастап Латвия Респу-бликасымен келісілген құқықтық сипаттағы шарттардың бірде-бірінде тиісті мемлекеттің адвокат қызметін реттеу мəселесі басқаның тер-риториясында көрініс таппады. Сондықтан да

адвокаттық тəжірибенің аспектісі жəне оның тиісті нормативтік бектілуін жан-жақты талдау уақыты келді.


1. Мақала негізінде – Азербайджанның, Армения-ның, Қазақстанның, Қырғызстанның, Тəжік-станның, Өзбекстанның адвокатура туралы заңдар анализі. Қайнар көздер: Электрон-ды анықтама жүйесі: «LexInfoSys»; өтпелі экономикамен мемлекеттердің дамуы ту-ралы ақпараттық жүйесі; версия: шілде 2000; GTZ-Projektbuero «Rechtsreform in den Transformationsstaaten», Universitaet Bremen (əрі қарай – СПС «LexInfoSys»).

2. Адвокат қызметі туралы 1998 жылғы 18 мау-сымдағы Заңы // Армения Респуб лика сының ресми хабаршысы. 1998 №27.07.98 C 39.

3. «Адвокат жəне адвокаттық қызмет тура-лы» Заңы // Əзірбайджан Республикасының заңнамалық жинағы. 2000 №1. 19 бап.

4. Тəжікстан Республикасының «Адвокатура туралы» Конституциялық Заңы 1995 жылғы 3 қарашадағы // Ахбори Маджлиси Оли Əзірбайджан Республикасы 1995 № 21.

5. Тихомиров Ю.А. Заң теориясы – М.: Ғылым, 1982. С.54.

6. Өзбекстандағы адвокаттық тəжірибенің стан-дарттарын (кодексін) қабылдау қажеттілігінің негізділігі, олардың рөлі жəне орны. Ази-зов И.Б., Хван Л. Б. Адвокатура туралы заңнаманың перспективалары мен проблема-лары (адвокаттық қызметтің стандарттарын дайындауға) // Давлат ва хукук (Мемлекет жəне құқық). 2000. № 2.

7. Тəжікстан заңы: «Адвокаттар алқасынан шегерілетін əлеуметтік сақтандыру адвокат-тар кірісінің бес пайызын құрайды « (21-бап).

8. Ескертпе: тұлғалардың мемлекеттік жəне мемлекеттік емес органдарда жəне мекеме-лерде, кеңес беру, құқықтық мəселелер бой-ынша түсінік беру, арыз жазу, заңи сипаттағы құжаттар əзірлеу, сонымен қатар, заңнамалық тəртіппен өзге де əре кеттерді адвокаттар алқасына кірмейтін заңгерлер жүзеге асыра алады.

9. Өзбекстан Республикасы Президентінің Бұйрығына сəйкес, «Өзбекстан Республика-сында сотт ық жүйені дамыту» туралы 15 та-мыз 2000 жылғы соттар жүйесі реформасы.



Соның ішінде, Қарақалпақстанның Жоғарғы Соты, азаматтық жəне қылмыстық істер бойынша облыстық, Ташкент қалалық жəне ауданаралық соттар құрылды. – Правда Вос-тока. 2000. 15 тамыз.

10. 1999 жылы 21 қазанда Қырғызстан Респу-бликасы Заңы № 115.

11. Кəсіпкерлік құқық: Лекция курсы / Жауапты ред. Н.И. Клейн. – М.: Заң əдебиеті, 199 3. 20 бет.

12. Бұл мыңжылдықта адвокатура туралы Заңды

көрмейміз бе? (Г.М. Резникпен сұхбат) // Ад-вокат. 1998. № 5. 49 бет. 4 бап. 17 же лтоқсан 1996 жылғы «Адвокатура туралы» ҚР Заңы «бектілген тəртіппен адвокаттық қызметке, адвокаттық бюро ашуға немесе ерікті түрде басқа адвокаттар алқасымен фирма ашуға ли-цензия алған тұлғалардың құқықтары тура-лы» – Адвокат. 1998. № 8. 42 бет.

13. Ресейлік юстиция. 1997. № 12.бет. 26, 27; 1998. № 3. – 22–25 бет.

Е.Т. Нурмага нбет

В данной статье рассматривался сравнительно-правовой анализ законодательных актов ряда стран СНГ, регулирующих деятельность адвокатуры, ее развития, взаимосотрудничества в этой сфере. В настоящей статье уделяется внимание лишь не-которым интересным, на наш взгляд, аспектам осуществления адвокатской практики, регулирование которых в каждой респу-блике носит сво еобразный, отличительный характер.

E.T. Nurmaganbet

In given articl e the rather-legal analysis of acts of some the CIS countries regulating activity of legal profession, it s development, cooperation in this sphere was considered. In the present article the attention only to some aspects of realization of the lawyer practice interesting, in our opinion, which regulation in each republic has original, distinctive character is paid.

ISSN 1563-0366


Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етудің кейбір сұрақтары100

Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етудің кейбір сұрақтары

А.М. Ерғали Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Автор мақалада қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етудің кейбір сұрақтарын қарастырған.

Қылмыстық саясат сияқты күрделі ұғым сəйкес құқықтық негізсіз қарастырыла алмай-ды. Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз ету туралы сөз қозғамас бұрын осы терминнің мағынасын ашып алу қажет деп ойлаймыз. Қолданыстағы экономикалық, философиялық сөздіктерді талдаудан өткізудің нəтижесінде «қамтамасыз ету» – алдыға қойылған жо-спар, бағдарлама, жобаны жүзеге асыруға көмектесетін шаралардың, құралдардың жүйесі деген қорытындыға келеміз.

Яғни, құқықтық қамтамасыз ету дегенде біз қылмыстық саясатты қалыптастыру жəне жүзеге асыру міндеттерін шешу барысында пайдаланы-латын нормативтік құқықтық актілердің жүйесін түсінеміз. Яғни бұл қызметтің ерекшелігі, ол нормативтік құқықтық актілерде бекітіліп, мақсаты жəне міндеттері заңшығармашылық деңгейде анықталады.

Қылмыстық саясатты нормативтік құқықтық реттеудің қайнар көздері болып заңдар, халық-аралық-құқықтық құжаттар, заңға сəйкес актілер табылады.

Заңдар қоғам өмірінің барлық маңызды са лаларындағы мемлекеттік реттеудің шек-тері мен сипатын, мемлекеттің азаматтар-мен арақатынасын, адам жəне азаматтың құ-қықтары мен бостандықтарын, əртүрлі билік органдарының міндеттерін, өкілеттіктерін бел-гілейді.

Халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормалары, халықаралық шарт-тар еліміздің құқықтық жүйесінің құрам дас бөлігі болып табылады. Халықаралық норма-лардың тікелей əрекет етуінің саяси-құқықтық нəти желері қолданыстағы жəне болашақ құқық қолдану тəжірибесіне байланысты. Бұл акті-

лерде қызметі қылмыстық саясатты жүзеге асы-румен байланысты тұлғалардың құқықтары мен міндеттері бекітілген.

Заңға сəйкес актілерде қылмыстық саясаттың мақсаты, бағыттары, мазмұны жəне нысанда-ры айқындалады. Ал олардың негізінде, нақты уақыт аралығында қылмыстық саясатты жүзеге асырудың басқару тəсілдері, басымдылықтары бейнеленген құқық қорғау органдарының заңға сəйкес нормативтік құқықтық актілері қабылданады.

Қылмыстық саясатты жүзеге асыру қыл-мыстылықпен күресті нормативтік қамта масыз етуге байланысты құқық шығармашылық қызметінен басталады. Сондықтан да, қыл-мыс тық саясат тек қылмыстылықпен күрес аясындағы заңнамалар ғана емес, конститу-циялық, азаматтық, қаржылық, салық, ке-ден жəне басқа да заңнамалар арқылы жүзеге асы ры лады. Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру мақсатында қазіргі кездегі нақты қауіпті ескере отырып, салалық заңнамалардың артта қалуын жеңу қажет.

Қылмыстық саясатты нормативтік құқық-тық қамтамасыз етуге ақпараттық талдау, əдіс-намалық, кадрлық аспектілерге қатысты субъек-тілердің қызметін реттеу жатады. Сəйкес нор-мативтік құқықтық құжаттар құқық қорғау органдарының қызметін қамтамасыз ету-ге, қылмыстылыққа оңтайлы қарсы тұруға бағытталған.

Қылмыстық саясаттың заңнамалық аспектісі қылмыстылықпен тиімді күреске бағытталған, əртүрлі құқық салаларына жататын өзара бай-ланысты заңнамалық актілерді дайындауды білдіреді. Яғни, бұл мағынада қылмыстық сая-сат қылмыстылықпен күрестің қылмыстық-

А.М. Ерғали 101


құқықтық жəне əлеуметтік-алдын алу шараларын анықтаудың мемлекеттік-құқықтық саяси негізі. Қылмыстық саясат қоғам дамуының объективті заңдылықтары мен мемлекетті реформалаудың қағидаларына сүйене отырып, қылмыстылықпен күрестің маңызды міндеттерін, əдістерін жəне құралдарын айқындайды.

Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз ету қылмыстық саясатты жүзеге асыру тиімділігін арттыру мақсатына қызмет етуі керек. Яғни, қылмыстық саясатты жүзеге асыру барысында нормативтік құқықтық базаның қаншалықты дəрежеде қоғам дамуының заңдылықтарына, мемлекеттің мүмкіндіктеріне, елдің құқықтық санасының деңгейіне сəйкестігі айқындалады.

Əлеуметтік саясаттың бір бөлігі бола отырып, қылмыстық саясат бірнеше дербес жүйелерден тұратын құрылым ретінде қарастырылады. Қылмыстық саясаттың құқықтық аспектісін қамтамасыз ететін жүйелерге қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару құқық салалары жатады. Бұл салалардың əрқайсысы қылмыстылықпен күрес аясында белгіленген міндеттерді атқарады.

Заңнаманы жəне құқық қорғау механизмін жетілдіру, сəйкес құқықтық нормалардың көле-мін, сипатын, құрылымын өзгертуді білдіріп, қылмыстық құқықтық, криминологиялық сипат-тағы құқықтық қатынастарды реттейтін заңи нормаларды жүйелеуден, кодификациялау мен түсіндіруден тұрады. Осыған байланысты, заңнаманы жетілдірудің басты көрсеткіші болып қылмыстық саясаттың сапасы мен тиімділігін өзгерту табылады.

Қылмыстық саясатты құқықтық реттеуді жетілдіру қылмыстық немесе əкімшілік заңнама-лардың нормаларын өзгертумен ғана шектеліп қоймайды. Бұл үдеріс қылмыстық саясаттың бүкіл заңи базасын өзгертуді қамтиды.

Қылмыстық саясаттың бағыты ретінде қыл-мыстық заңнаманы жəне құқық қорғау меха-низмін жетілдіру қылмыстық саясаттың жүйесін, оның элементтерін өзгертудің біртұтас жəне қарама-қайшы үдерісі ретінде жүзеге асырылады.

Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етуде басты рөлді 2010-2020 жж. арналған құқық тық саясат тұжырымдамасы атқарады.

Құқықтық саясат тұжырымдамасы мемлекет-тің құқықтық саясат саласындағы тиісті бағ-

дарламаларын, Қазақстан Республикасы Үкі-метінің заң жобалары жұмыстарының перс пек ти-валық жəне жыл сайынғы жоспарларын, Рес пуб-ликаның нормативтік құқықтық актіле рінің жоба-ларын əзірлеу үшін негіз болып табылады.

Құқықтық саясат тұжырымдамасында: «Қа-зақ стан Республикасы Конституциясының мем-лекеттің заңнамалық, ұйымдастырушылық жəне басқа да шараларымен жүзеге асуы тиіс құқықтық идеялары мен принциптерін одан ары іске асыру қажет. Мемлекеттік жəне қоғамдық институттардың күш жігері елдің Негізгі заңының барлық конституциялық айқындамаларда қамтылған жасампаз əлеуетінің жүзеге асырылуы төңірегінде шоғырлануы тиіс. Заңнаманы жетілдіру процесінде жəне құқық қолдану қызметі барысында Конституцияның үстемдік принциптерін жəне төменгі деңгейдегі актілердің жоғары деңгейдегі актілердің норма-ларына сəйкестігін бұлжытпай сақтау қажет.

Елдегі заңдылық режимін жəне құқықтық жүйенің тұрақтылығын да, сонымен қоса қолда-ныстағы Конституция шеңберінде ұлттық құқықтың қарышты дамуын да қамтамасыз ететін жүйелі шаралар қажет. Құқықтық саясатқа кешенді көзқарас барлық нормативтік құқықтық базаны мемлекет дамуының жалпы стратегиясы тұрғысында, оның ішінде нəтижелілік, ашықтық жəне есептілік принциптерінде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ететін мемлекеттік басқарудың сапалы жаңа моделін жасау жөнінен жаңғыртуға мүмкіндік береді» деп көрсетілген [1, 2 б.].

Яғни, 2010-2020 жж. арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы əлеуметтік маңызы бар өзекті проблемалардың кең ауқымын шешуге бағыттала отырып, қылмыстық-құқықтық аяда сəйкес заңнама саласын екі векторлы ізгілендіруге, қыл-мыстық іс жүргізуде – қылмыстық сот өндірісінің оңтайлы нұсқасын құруға, қылмыс тық-атқару ая-сында қылмыстық юстиция аясына азаматтардың тартылуын төмендету жəне қылмыстық жаза-лау шараларын үнемдеуге бағытталған. Соны-мен қатар, құқықтық саясат тұжырымдамасында қылмыстық саясаттың жазалау сипатын қалпына келтіру сипатына өзгерту қажеттілігі баса көрсетілген.

Сонымен, жоғарыда баяндалғандарды

ISSN 1563-0366


Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етудің кейбір сұрақтары102

қорыта келе, қылмыстық саясатты құқықтық қам та масыз етуді жетілдірудің маңызды бағыт-тары ретінде төмендегілерді көрсетуімізге бо-лады:

- қолданыстағы заңнаманы Қазақстан Рес-пуб ликасының Конституциясына жəне қылмыс-тылықпен күрес аясындағы халықаралық құқық-тық міндеттемелермен сəйкестендіру;

- қылмыстық саясаттың элементі ретінде заңнаманы ізгілендіру;

- қылмыстық саясатты жүзеге асыру бары-сында əлеуметтік əділеттілікті қамтамасыз ету;

- қылмыстардан сақтандыруды қамтамасыз ететін заңнамалық актілерді дайындау;

- əртүрлі ғылым салаларының жетістіктерін қылмыстылықпен күрес барысында қолдануды заңнамалық кеңейту.


1. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2009. – 28 тамыз. – №281-283 (25680).

А.М. Ергали

В данной статье автор рассматривает некоторые вопросы правового обеспечения уголовной политики

A.M.Ergali

In this article the author examines some of the legal support of criminal policy.

А.У. Усенбаева 103


Соттардың қызметін ұйымдастыруының құқықтық жағынан қамтамасыз етудің кейбір мəселелері

А.У. Усенбаева Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар жəне инженеринг университеті Қазақстан, Ақтау қ.

Аннотация. Бұл мақалада сот жүйесі ұйымының құқықтық аспектілері қарастырылады.

Қазіргі кезде сот билігі барлық қажетті белгілерге ие жəне азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, қоғамдағы əлеумет-тік шиеленістерді қолданыстағы заңдардың шегінде шешуді қамтамасыз ете отырып, олар-ды болдырмауға қабілетті күш болып табы-лады. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру сот өндірісін одан əрі демократияландыру-ды, судьяларды қандай да бір қысымнан жəне олардың қызметіне араласудан қорғауды көздейді. Олар тек заңға бағынады. Алайда, судьялардың өз қызметіне араласпау презумп-циясын пайдалана отырып, түрлі деңгейдегі құқықбұзушылықтарды бөгетсіз жасауына, яғни сот əділетсіздігіне жол беруге болмайды. Судьялардың заңды жауапкершілігінің кейбір аспектілерін қарастырып өтейік.

Бүгінгі күні сот билігі Қазақстан Рес-публикасының мемлекеттік билігінің дербес тармағы ретінде қалыптасты деп сеніммен айтуға болады. Соңғы жылдары сот билігінің орган-дарында көптеген тиімді қайта құрулар мен ре-формалар жүргізілді, олар қарқынды дамып келе жатқан қоғамдық қатынастарға жауап береді[1].

Бұл ретте, «заңдар табиғатқа жəне үкімет белгілеген принциптерге сəйкес келуі керек, елдің физикалық қасиеттеріне: оның климаты-на, халықтарының өмір сүру образына, мемле-кет құрылысының жол беретін бостандықтар деңгейіне, сауда-сатыққа, құқықтарға, дəстүр-лерге сəйкес келуі керек екендігін» ескеру қажет. Осы мəселе бойынша, экономиканың даму, халықтың құқықты ұғыну деңгейін, соттардың қыз метін ұйымдастырушылық-құқықтық жа-ғы нан қамтамасыз ету мəселелерінің ерек-ше орнының қайда екенін ескере отырып, сот жүйесін жетілдіру кезең-кезеңмен жүретін про-цесс болып табылады.

Соттардың қызметін қамтамасыз етуді ұйым-дастыру ретінде соттардың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар жасау, оларды кадрлық, қаржылық, материалдық-техникалық жəне өзге де ресурстармен қамтамасыз ету ұғынылады. Мемлекеттің кез келген органының қызметі сияқты сот органдарының қалыпты жұмысын қамтамасыз ету міндеті осындай қызметтің негіздерін басшылыққа алатын негізгі идеяларда көрінетін белгілі бір қағидаттардан жасалады. Соттардың қызметін қамтамасыз етуді ұйымдастыру қағидаттары. Бірінші кезек-те заңдылық қағидаты сияқты негізгі қағидатты, яғни соттардың қызметін қамтамасыз етуді ұйымдастыруды ҚР заңнамасында белгіленген шеңберде жəне тəртіпте қатаң жүзеге асыруда атап өту қажет. Сондай-ақ барлық соттар мен судьялар үшін ортақ жəне біртұтас Конституци-яда, сот жүйесі туралы конституциялық заңда, іс жүргізу жəне Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген сот төрелігі қағидаттары басшылыққа алынуға тиіс. Р.А. Бе-ленков мынадай 3 қағидатты бөліп көрсетеді:

1) соттардың кадрлық, қаржылық жəне өзге ресурстарда мұқтаждықтарын толық қана-ғаттандыру;

2) соттардың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде араласпау жəне судьялардың тəуелсіздігі қағидаттарын қатаң сақтау;

3) соттардың қызметін ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын органдар нақты істі қарау ке зінде соттарға қандай да бір нұсқаулар беруге құқығы жоқ, ал соттар, егер олар берілсе, осы нұс-қаларды орындауға міндетті емес (əрі құқығы жоқ).

Осы тұрғыдан келгенде қазіргі таңдағы сот билігі саласы күрделі реформалармен толығып, түлеп-түрленуде. Өзіндік жаңа сипат пен сапаға ие болып отыр.

ISSN 1563-0366


Соттардың қызметін ұйымдастыруының құқықтық жағынан қамтамасыз етудің кейбір104

Соңғы кездері Қазақстан Республикасында билікті бөлу процесінің біршама жақсы жолға қойылғаны айқындалып келеді. Сол себепті биліктің үш тармағының өзара үйлесімді жұмыс істеуін үйлестіру саясаты біршама жақсы жетістіктермен көрініс тапты. Соның бір айғағы ретінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы Сот əкімшілігі жөніндегі Комитетінің құрылуын айтуға болады. Бұл жетістіктің ерекшелігі сол судья тəуелсіздігінің əлеуметтік-экономикалық кепілінің сақшысы болуында. Əрине, бұдан судья тəуелсіздігінің басқа да кепілдіктері маңызға ие болмайды де-ген түсінік қалыптаспауы керек, керісінше олар бірін-бірі толықтырып, біте қайнасып жатқан құбылыс деп бағалағанымыз абзал.

Тəуелсіз, дана халық судьялары ретінде ерте заманда билер жүзеге асыратын сот төрелігі сол дəуірде осындай қатаң талаптарға жауап беретін. Билер соты өзінің пайда болу құрылысы мен нысаны бойынша демократиялық түрде болып, əдет-ғұрыптар мен дəстүрлермен қалыптасқан қоғамның сол кездегі əлеуметтік-саяси құрылысына толығымен жауап беретін. Билер сотының қызметін қамтамасыз етудің регламенттелген жəне егжей-тегжейленген ұйымдастырушылық-құқықтық негізі болма-са да, сот құрылысының нақ осындай ныса-ны ның пайда болуына сол уақыттағы қазақ қоғамының рулық құрылысы – көшпелі шаруашылық септігін тигізді. Билер сотының қызметін ұйымдастырушылық-құқықтық жағы-нан қамтамасыз ету мəселесі неғұрлым терең-детілген жəне арнайы зерттеулерді талап ететініне қарамастан, біз қазақтың мемлекет бо-лып қалыптасуында, сот билігінің қалыптасуы мен жалпы адамзаттық құндылықтардың даму-ында билер сотының тарихи рөлін мойындауы-мыз қажет [2].

Көптеген ғалымдар қазіргі уақытта билер институтын оң жағынан бағалайды, осы ин-ститутты қайта қалпына келтіруге қатысты біршама скептиктердің бар екеніне қарамастан, олардың кейбіреуі тіпті оның қандай болсын ны-санда қайта пайда болуын жақтайды. Осындай пікірлердің жиынтығына қарамастан, «билердің сот төрелігі халықтың тарихи естелігінде жұлдыздың жарығы болып қана қоймай, соны-мен қатар қазақ мемлекетіндегі сот ұйымдарын демократияландыру саясатындағы құнды бағдар болуға ұмтылады». Ресейге қосылғаннан кейінгі кезең Қазақстан сот жүйесі дамуының келесі

кезеңі болып табылады, ол жұмыс істейтін екі қосарласқан сот жүйелерімен ұсынылған: 1) Ре-сей империясы заңдарының негізінде əрекет ет-кен патшалық мемлекеттік сот мекемелері, олар қазақтардың аса маңызды қылмыстық істерін жəне түрлі халықтың арасында туындайтын істерді қарайтын; 2) ұлттық соттар – билер соты, олар қазақтардың кішігірім қылмыстық жəне азаматтық істерін шариат (мұсылман құқығы) пен адат (əдеттегі құқық) нормаларының негізінде қарайтын. Осы кезеңде Сібір қырғыздарының жарғысын қабылдау самодержавиенің алғашқы ірі актісі болды, ол іс жүзінде хан билігінің күшін жойып, билікті патша əкімшілігіне берді. 1864 жылғы сот реформасы, патшаның «Сот жарғысы» бекітіліп, Қазақстаннның сот жүйесін өзгертуге алып келді [3].

Реформаның оң сəті сот өндірісіне буржуа-зиялық-демократиялық қағидаттардың: соттың əкімшіліктен тəуелсіз болуының жəне судья-лар тұрақтылығының, сотта алқа билердің қатысуының жəне бітімгершілік соттардың сайланып құрылуының, сот процесінің жария-лылығының, сот алдында тараптардың теңді-гі нің, айыпталушының қорғануға құқығының енгізілуі болып табылды [4].

1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық ре-ферендумда тəуелсіз Қазақстанның тарихындағы екінші Конституцияның қабылдануына байланы-сты соттарды ұйымдастыру жəне оның қызметін құқықтық реттеудегі жаңа кезең басталды. Кон-ституция төрелік соттар мен Конституциялық Сотты таратып, заңмен құрылатын Жоғарғы Сот пен жергілікті соттарды енгізетін бірыңғай сот жүйесіне оралды. Бұл ретте, сот жүйесі Конститу-циямен жəне Конституциялық заңмен анықталды. Жаңа Конституцияның қабыл дануы соттар ту-ралы заңнаманың одан əрі жетілдірілуіне алып келді. Қазақстан Рес пуб ликасы Президентінің 1995 жылғы 4 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығына сəйкес, ха лық заседательдері ин-ституты жойылды. Қазақстанда сот төрелігі, тұрақты негізде жұмыс істейтін, тек кəсіби судья-лармен жүзеге асырыла бастады. Президенттің 1995 жылы 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы соттар жəне судьялардың мəртебесi туралы» конституциялық заң күші бар Жарлығы шықты. Осы жарлық конституциялық нормаларды бекітетін жəне дамытатын жалпы мəселелермен қатар принципті тұрғыда жаңа сəттерді қамтыды. Бұл сот жүйесін реформалау-мен байланысты барлық негізгі мəселелерді

А.У. Усенбаева 105


реттейтін алғашқы кешенді акт болды жəне Қазақстанда дербес билік тармағы ретінде сот билігінің одан əрі қалыптасуы мен нығаюы үшін үлкен маңызы болды. Осы Жарлық судьялардың тəуелсіздігі принципін бекітті, бұл судьялардың тұрақтылығы жəне қол сұғылмайтындығы, сот-ты құрметтемегені үшін жауапкершілік секілді нормаларды бекітуді қамтамасыз етті. Жаңадан құрылған органға Əділет министрлігінен жəне оның аумақтық құрылымдарынан облыстық, аудандық жəне оларға теңестірілген соттардың қызметтерін материалдық-техникалық жəне өзге де қамтамасыз ету, сондай-ақ атқарушы құжаттарды дер кезінде орындауды қамтамасыз ететін функциялар мен өкілеттіктер берілді. Осы қадам сот жүйесінің тəуелсіздігін шынайы түрде күшейтуге, сот-құқықтық реформаның қарқынын жылдамдатуға бағытталды. Комитет жəне оның облыстардағы, Астана жəне Судьялардың ауыспаушылығы, олардың тəуелсіздігінің кепілі, оларға қол сұқпаушылық, судьялардың негізгі міндеттері, судья қызметнің басқа қызметпен сыйыспайтындығы, судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптар, оларды іріктеу тəртібі, судьяларға өкілеттіктер беру тəртібі, судья өкілеттіктерін тоқтата тұру жəне тоқтату, соның ішінде орнынан түсу негіздемесі мен тəртібі, су-дьяларды тəртіптік жауапкершілікке тартудың негіздері мен тəртібі, тəртіптік жазалардың түрлері, бекітілген, судьяларды материалдық жəне əлеуметтік жағынан қамтамасыз ету, сот-тардың қызметін ұйымдастырушылық жəне материалдық-техникалық жағынан қам та -масыз ету мəселелері регламенттелген. Конс-титуциялық заңда аудандық, облыстық жəне олар-ға теңестірілген соттарды, сондай-ақ Қазақ стан Республикасының Жоғарғы Сотын құру тəртібі, құрамы, құрылымы, өкілеттіктері, олардың қызметін ұйымдастыру мəселелері реттелген [5].

Жоғарғы Сот Аппараты Қазақстан Ре-спубликасы Жоғарғы Сотының қызметін ұйымдастыруды жəне материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуді, сондай-ақ сот стати-стикасын жүргізуін жүзеге асырады. Облыстық

соттарда таратылған президиумдардың ор-нына қадағалау алқасы жəне облыстық соттың жалпы отырысы түріндегі жаңа ор-ган құрылды, оған ұйымдастыру-бақылау сипатындағы өкілеттіктер берілген. Сот жүйесін реформалаудың осы кезеңі үлкен рөл атқарады. Сондықтан заңды қатаң сақтау, əділ материалдық жəне моральдық марапаттау, кəсіби қызметті жан-жақты қамтамасыз ету, сот жүйесінің лауа-зымды тұлғаларының əлеуметтік жəне құқықтық кепілдігін жетілдіру Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Аппараты қызметінің маңызды басымдықтары болып табылады, ол Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қызметін ұйымдастырады жəне əдістемелік басшылық жасауды жүзеге асырады. Сондықтан, қазіргі жағдайда өз қызметін ұйымдастырушылық-құқықтық жағынан қамтамасыз ету, жаңа сапаға жетудің оңтайлы жолдарын іздестіру мен негіздеу Жоғарғы Соттың өз функцияларын іске асыруы үшін өте маңызды. Осы бағыттағы жұмыстар болашақта да жалғаса беретін болады, ол сот төрелігін жүзеге асыру сапасына, біздің еліміздің құқықтық жəне экономикалық негізін дамытуға оң əсерін тигізетін болады.


1. Нарикбаев М.С. Казахстан: судебно-правовая реформа и дальнейшие пути ее усовершен-ствования. В сб.: Проблемы реализации су-дебно-правовой реформы в постсоветских го-сударствах: опыт и суждения. – Астана, 1998.

2. Зиманов С.З. Казахский суд биев в памяти по-колений. – Юрист. №1, 2008. – С.32.

3. Алимханов Т. Роль биев в жизни Великой сте-пи. – Заңгер №10, 2006. – С.45.

4. Раззак Н. Правовые основы организации и деятельности областных судов Казахстана в дореволюционный и советский периоды // Правовая реформа в Казахстане. – 2006. – №2. – С. 23-28.

5. Толеугалиев С. Для обеспечения эффективной деятельности судов // Заңгер. – 2007. – №10. – С.26.

А.У. Усенбаева

В данной статье рассматриваются правовые аспекты организации судебной системы.

A.U. Usenbayev

In this article legal aspects of the organization of judicial system are considered.

ISSN 1563-0366


Об объекте неправомерных действий при банкротстве 106

Об объекте неправомерных действий при банкротстве

Н. А. Кудратов Таджикский национальный университет, Таджикистан, г. Душанбе

E-mail: [email protected]

Аннотация. В современной научной литературе можно обнаружить различные подходы, характери-зующие непосредственный объект неправомерных действий при банкротстве. Автор статьи анали-зирует и обобщает мнения ряда ученых относительно объекта неправомерного банкротства, так как мнения по данному вопросу в юридической среде неоднозначны.

Уголовная ответственность за неправомер-ные действия при банкротстве предусмотрена в ст. 269 Уголовного Кодекса Республики Таджи-кистан (далее УК РТ). Общественная опасность указанного преступления заключается в том, что она посягает на сферу экономической деятельно-сти хозяйствующих субъектов, служащей осно-вой осуществления банкротства, выступающего необходимым условием оздоровления экономи-ки, а также на законные права и интересы юри-дических лиц, граждан, занимающихся предпри-нимательской деятельностью и иных должников и кредиторов.

Общественная опасность неправомерных действий при банкротстве (ст. 269 УК РТ) заклю-чается в том, что она посягает на сферу экономи-ческой деятельности хозяйствующих субъектов, служащей основой осуществления банкротства, выступающего необходимым условием оздоров-ления экономики, а также на законные права и интересы юридических лиц, граждан, занимаю-щихся предпринимательской деятельностью и иных должников и кредиторов.

В теории уголовного права объект преступле-ния традиционно определяется как охраняемое уголовным законом общественное отношение, которое причиняется вред или который ставится под угрозой причинения вреда в результате пре-ступного посягательства [20, с. 106]. Если обра-титься к работам А.В. Наумова, то можно найти такое определение объекта преступления – это «интересы, охраняемые уголовным законом» [13, с. 9-13].

Наука уголовного права с целью, установле-ния правильной квалификации содеянного диф-

ференцирует объект уголовно-правовой охраны по вертикали и горизонтали. Впервые классифи-кация объектов по вертикали была предложена И.Я. Фойницким [22, с. 7]. Эта классификация содержала общий, родовой и непосредственный объекты. Данную классификацию поддержали другие ученые, Н.С.Таганцев [15, с. 178], В.Д. Меньшагин [7, с. 125] и др.

Другие ученые [5, с. 59], классифицировали объекта преступлений на общий, родовой, видо-вой и непосредственный объекты.

По мнению В.Е.Мельникова, кроме вышеназ-ванных объектов необходимо выделить и слож-ный объект между общим и родовым объектами, так как: «...позволяет объединить несколько ро-довых объектов (глав) в одном разделе».

Проблема объекта неправомерных действий при банкротстве как одного из основных элемен-тов состава преступления остаётся до сих пор остро дискуссионной и применительно к квали-фикации анализируемого состава преступления является одной из доминирующих. Непонима-ние сущности и природы объекта анализируе-мого преступления на практике приводит к не-верной уголовно-правовой оценке совершенного преступления.

Преступление, предусматривающее ответ-ственность за неправомерные действия при бан-кротстве, размещено в УК РТ в главе 27 «Пре-ступления в сфере экономической деятельно-сти», находящейся в разделе XI «Преступления в сфере экономики».

Родовым объектом исследуемого престу-пления также как и родовым объектом других преступлений в сфере экономической деятель-

Н. А. Кудратов 107


ности, считают «общественные отношения, обе-спечивающие экономическую деятельность, под которой понимается совокупность всех звеньев общественного производства, распределения, обмена, а также потребления материальных и иных благ» [3, с. 16-17].

А.И. Рарог относить к родовым объектом данного преступления, также «охраняемую го-сударственную систему общественных отноше-ний, складывающихся в сфере экономическую деятельностью общества, ориентированного на развитие рыночной экономики» [18, с. 194-195].

Другие ученые считают, что родовым объ-ектом анализируемого преступления, как обще-ственные отношения, особо обращают внимание на рыночные принципы осуществления эконо-мической деятельности.

Н.А. Лопашенко к числу таких принципов относит: свободу экономической деятельности; осуществление экономической деятельности на законных основаниях; добросовестную конку-ренцию; запрет криминальных форм поведения в экономической деятельности [8, с. 18-23].

Таким образом, исследователи не сходят в определении родового объекта преступлений, описание которых дано в главе 27 УК РТ.

Исходя из вышеизложенного, по нашему мне-нию, бесспорным и правильным является то, что родовым объектом исследуемого преступления выступают общественные отношения, установ-ленное законом порядок осуществления эконо-мической деятельности.

По поводу видового объекта неправомерных действий при банкротстве, также существуют различные точки зрения.

По мнению П.Н. Панченко, в качестве видо-вого объекта рассматриваемого преступления следует рассматривать установленный законом порядок ведения хозяйственной деятельности [11, с. 561-562].

Е.А. Бондарь полагает, что видовой объект данного преступления составляют обществен-ные отношения, складывающиеся при реали-зации установленного законом порядка осу-ществления банкротства, так как преступления, связанные с банкротством, посягают не на пред-принимательскую деятельность должника, а на установленную гражданским законодательством и законодательством о несостоятельности про-цедуры банкротства [1, с. 107].

Кроме этих подходов существуют, и другие подходы по поводу определения исследуемого объекта. Н.А. Лопашенко считает, что объектом данного преступления являются общественные отношения по реализации принципа добропо-рядочности субъектов экономической деятель-ности[8, с. 18-23]. По мнению Клепицкого, ро-довым объектом неправомерных действий при банкротстве, следует считать «особые имуще-ственные права, являющиеся разновидностью субъективных имущественных прав и интере-сов в гражданско-правовом их понимании» [6, с. 52-60].

Проведенный выше анализ показывает о мно-жественности подходов к проблеме определения видового объекта неправомерных действий при банкротстве. Это свидетельствует о сложности отношений, складывающихся в данной сфере экономической деятельности. Заключая мнения вышеназванных ученых, можно сказать, что видовой объект это общественные отношения, складывающиеся при реализации установлен-ного гражданским законодательством и законо-дательством о несостоятельности порядка осу-ществления процедуры банкротства.

Проблема исследования непосредственного объекта неправомерных действий при банкрот-стве, также не получил в литературе однознач-ной характеристики.

А.И. Рарог, И.Я. Козаченко, Г.П. Новоселов, и З.А. Незнамова под непосредственным объектом данного преступления понимают, общественные отношения, возникающие в связи с осуществле-нием предпринимательской деятельности[18, с. 178-181; 12, с. 334-339].

Б.В. Здравомыслов, А.С. Горелик, И.В. Шиш-ко, Г.Н. Хлупина и В.П. Ревин, к основному не-посредственному объекту рассматриваемого преступления относят охраняемые законода-тельством отношения по поводу распределения имущества несостоятельных юридических лиц и индивидуальных предпринимателей [21, с. 584; 4, с. 124; 17, с. 225-228].

А.В. Наумов, В.Н. Кудрявцев и Л.Л. Кругли-ков, полагают что под основным непосредствен-ным объектом неправомерных действий при банкротстве, следует понимать правомерные имущественные интересы кредиторов[19, с. 213; 14, с. 275-277].

Таким образом, можно придти к выводу, что непосредственным объектом ст. 269 УК РТ (не-

ISSN 1563-0366



правомерные действия при банкротстве) явля-ются общественные отношения, возникающие в связи с осуществлением предпринимательской деятельности или по поводу распределения иму-щества несостоятельных юридических лиц и ин-дивидуальных предпринимателей, и обеспечи-вающие имущественные интересы кредиторов, законные интересы предпринимателей и потре-бителей, интересы государства в лице государ-ственных органов, уполномоченных на работу с несостоятельными, интересы собственников коммерческих организаций и их работников, а также законные интересы иных лиц.

Кроме непосредственного объекта в юри-дической литературе выделяют существование дополнительного объекта рассматриваемых пре-ступлений, в качестве которого чаще всего назы-вается имущественный интерес кредиторов, ин-тересы государства в лице его органов, интересы собственников коммерческих организаций и их работников, а также законные интересы иных лиц.

Другие полагают, что этим преступлениям присущ факультативный объект, который вклю-чает в себя интересы службы в коммерческих ор-ганизациях, а также отношения по поводу учета хозяйственной деятельности[10, с. 189-196].

Для полного раскрытия содержания непо-средственного объекта неправомерных действий при банкротстве (ст. 269 УК РТ), прежде всего, необходимо проанализировать его структуру. Структуру общественного отношения состав-ляют три элемента: субъекты отношений; со-циальный интерес, объединяющий субъектов в конкретном отношении; деятельность субъектов отношения, направленная на удовлетворение данного интереса. Среди структуры элементов объекта преступления, особый статус имеет ин-терес.

При определении понятия объекта престу-пления, неправомерных действий при банкрот-стве, определяющим считают интерес субъектов отношений, связанных с несостоятельностью. Круг субъектов этих отношений весьма широк.

В Законе РТ «О несостоятельности (банкрот-стве)» 2003 г., и в юридической литературе, опре-деляя субъектный состав участников отношений, подразделяют их на следующие категории: 1) лиц, участвующих в деле о банкротстве; 2) лиц, участвующих в арбитражном процессе по делу о банкротстве. Согласно ст. 27 закона о банкрот-

стве, к первой категории отнесены: должник; управляющий; конкурсные кредиторы; налого-вые и иные уполномоченные органы по требо-ваниям по обязательным платежам и прокурор, в случае рассмотрения дела о банкротстве по его заявлению. Ко второй – представитель работ-ников должника и представитель собственника имущества должника – унитарного предприятия.

Исходя из этого, интересов каждого из субъ-ектов можно условно разделить на:- частный интерес и публичный интерес. Частный интерес – охраняемый правом интерес, присущий граж-данам и юридическим лицам; публичный инте-рес – признанный государством и обеспеченный правом общественный интерес.

Таким образом, содержание интереса каждо-го из вышеназванных субъектов раскрывает со-ответствующую часть внутренней стороны рас-сматриваемых отношений. Интересов каждого из субъектов можно условно разделить на две группы: основные и производные [10, с. 52-63].

К первой группе относятся интересы государ-ства, должников и кредиторов. Говоря о содер-жании интереса государства, необходимо под-черкнуть его сложную и многофункциональную роль в этих отношениях. С одной стороны, уча-стие государства в конкурсных правоотношениях вытекает из возникших ранее гражданско-право-вых обязательств, а с другой- из властно-распо-рядительных и политико-правовых функций. На современном этапе государство является одним из постоянных и активных субъектов данных от-ношений. Оно выступает в них с момента их воз-никновения и принимает участие до момента их прекращения. После принятия Закона РТ о не-состоятельности (банкротстве) 2003г. роль госу-дарства в процедурах банкротства значительно возросла.

Содержание интереса государства имеет, так-же имущественный характер. Государство, реа-лизуя фискальную политику, заинтересованно получить от несостоятельного должника причи-тающиеся в бюджет платежи.

Интересы должников и кредиторов в про-цедуре несостоятельности во все времена за-нимали традиционно ключевые позиции. Со-держание интересов должников и кредиторов в отношениях несостоятельности составляют экономические потребности кредитора – воз-вратить должное, несостоятельного должника – сохранить свое имущество. В обеих случаях

Н. А. Кудратов 109


среда формирования интереса – имущественная сфера. Интерес каждого из названных субъектов предполагает благо имущественного характера и определенное отношение по поводу этого блага – принадлежность его определенному лицу.

Имущественные интересы кредиторов выте-кают только из обязательства между кредитором и должником. Кредиторы не обладают правом собственности на имущество несостоятельного должника, не имеют в отношении его каких-ли-бо иных вещных прав. Как было отмечено ранее, взаимоотношения кредитора с несостоятельным должником основаны лишь на обязательстве. Таким образом, анализируемые посягательства могут причинить вред лишь тем интересам кре-диторов и должников, которые существуют в обязательственном правоотношении.

Особое место в структуре объекта неправо-мерных действий при банкротстве занимают имущественные интересы должника. Существо-вание этих интересов проистекает из законода-тельства о банкротстве и теория уголовного пра-ва. Так как, И.Я. Фойницкий обращал внимание «на самостоятельную юридическую природу» противозаконного распоряжения имуществом акционерного общества со стороны заведываю-щих его делами, которые распоряжаются не сво-им, а чужим имуществом не на хозяйском осно-вании, а на иных весьма сложных основаниях; действуя во вред кредиторам акционерного уста-новления, они в тоже время могут выступать как нарушители имущественных прав акционеров [22, с. 25] и другие проблемы связанные с иму-щественными интересами должников.

Необходимо отметить, что под охрану уго-ловного закона не могут быть поставлены все интересы должника и кредитора, которые суще-ствуют в данных отношениях. Применительно к интересам в приведенных выше относится толь-ко «законные» и «правомерные» интересы.


1. Бондарь Е.А. Уголовная ответственность за нарушение законодательства о несостоятель-ности (банкротстве): Дис. …канд. юрид. наук. Н. Новгород, 2002. 245 с.

2. Волженкин Б.В. Экономические преступле-ния. СПб.: Юридический центр Пресс, 1999. 312 с.

3. Гаухман Л.Д., Максимов С.В., Преступления в сфере экономической деятельности. – М., 1998. 290 с.

4. Горелик А.С., Шишко И.В., Хлупина Г.Н. Преступления в сфере экономической дея-тельности и против интересов службы в ком-мерческих и иных организациях. – Красно-ярск, 1998. 259 с.

5. Истомин А.Ф. Общая часть уголовного права: учебное пособие / под ред. Ю.И. Ляпунова. М.: Инфра-М., 1997. 120 с.

6. Клепицкий А.И. Банкротство как преступле-ние в современном уголовном праве. Государ-ство и право. 1997. №11.

7. Курс советского уголовного право. Т.2. – М.: Наука, 1970. 671 с.

8. Лопашенко. Н.А. Вопросы квалификации преступлений в сфере экономической дея-тельности: понятие, система, проблемы ква-лификации и наказания. Саратов, 1997. 183 с.

9. Михалев И.Ю. К вопросу об объекте престу-плений, связанный с банкротством. «Сибир-ский Юридический Вестник», 2000. №2

10. Михалев И.Ю. Криминальное банкротство. СПб.: Юридический центр-Пресс, 2001. 217 с.

11. Научно-практический комментарий к Уго-ловному Кодексу РФ: В 2т. Т.1 / под ред. П.Н.Панченко. Н.Новгород, 1996. 624 с.

12. Козаченко И.Я., Незнамова З.А., Новосе-лов Г.П., Уголовное право. Особенная часть: учебник для вузов. – М., 1998. 484 с.

13. Постатейный Комментарий к Уголовному кодексу РФ 1996 г. / под ред. Наумова А.В. – М.: Норма, 1997.

14. Практикум по уголовному праву: Учеб. Посо-бие / под ред. Л.Л. Кругликова. М., 1997.352 с.

15. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лек-ции. Часть общая. в 2 т. Т 1. – М.: НАУКА, 1994. 380 с.

16. Уголовный Кодекс Республики Таджикистан. Душанбе. КВДН «Конуният», 2008. 410 с.

17. Уголовное право России. Особенная часть: учебник / отв. ред. Б.В. Здравомыслов. – М.: «Юрист», 1996. 560 с.

18. Уголовное право. Особенная часть: Учебник / под ред. А.И. Рарога. – М., 1997. 480 с. Уго-ловное право Российской Федерации. Осо-бенная часть: учебник / под ред. А.И. Рарога. М., 2001. 638 с.

ISSN 1563-0366



19. Российское уголовное право. Особенная часть: учебник / под ред. В.Н. Кудрявцева, А.В. Наумова. – М., 1996. 496 с.

20. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: учебник / отв. ред. Б.В. Здраво-мыслов. М.: «Юрист», 1999. 552 с.

21. Уголовное право России. Общая и Особен-ная части: учебник / под ред. В.П. Ревина. – М.: «Юридическая литература», 2000. 816 с.

22. Фойницкий И.Я. Курс уголовного право. Часть особенная. Посягательства на личность и имущество. СПб., 1907. 441 с.

Н. А. Кудратов

Қазіргі ғылыми əдебиеттерде банкроттық қезіңдегі құқыққа қайшы əрекеттердің тікелей объектісін сипаттайтын əртүрлі тұжырымдарды кездестіруге болады. Мақала авторы құқыққа қайшы банкроттықтың объектісіне қатысты бірқатар ғалымдардың пікір-ойларына талдау жасайды.

N.А. Kudratov

There is a multitude of approaches to characterise the subject of illegal acts during bankruptcy. The author analyses and summarises the views from different scholars on the subject of illegal acts during bankruptcy, as there are different views on this issues among the legal scholars

С.Ш. Сотовалдиева 111


Специальные профилактические меры борьбы с умышленными убийствами, нанесениями тяжких телесных повреждений и изнасилований, совершенных с особой жестокостью в Кыргызской Республике

С.Ш. Сотовалдиева Кыргызская государственная юридическая академия, Кыргызстан, г. Бишкек

Аннотация. Статья касается превентивных мер борьбы против намеченных убийств, причинения серьезных телесных повреждений или вреда, насильственных изнасилований с чрезвычайным зло-деянием. Основанный на результатах, этому предлагают конкретные способы решения показанных и определенных проблем для развития превентивных мер, наиболее эффективно предотвращенного развития так же, как сокращения количества указанных преступлений в Кыргызстане.

Реагирование на криминальное насилие со стороны государственных органов не может не носить характера борьбы – процесса, в котором обе стороны активны, инициативны и каждая стремиться одержать верх над другой стороной. Необходимо наладить четкую борьбу с насиль-ственной преступностью как целостную систе-му действий с приоритетом предупредительного аспекта – воздействия на систему экономиче-ских, социальных, политических и духовных об-стоятельств, детерминирующих криминальное насилие в разных ее проявлениях, а также пресе-чения деятельности и влияния организованных преступных формирований.

Решающее значение имеют крупномасштаб-ные, осуществляемые на общесоциальном уров-не меры, способствующие устранению, блоки-рованию, нейтрализации, уменьшению сферы действия, социально-экономических, политиче-ских и идеологических причин криминального насилия. В частности, средствами убеждения, воспитания, просвещения необходимо всячески противостоять распространению в массовом со-знании культа силы, суперменство, ориентации значительной части граждан, особенно моло-дежи, на насильственные варианты разреше-ния жизненных проблем. Большое предупреди-тельное значение имеют укрепление семейных устоев, повышение культурного быта и межлич-ностных отношений. Необходимо усилить раз-носторонний социальный контроль, в том числе с использованием возможностей современной

медицины, за лицами с агрессивно-конфликтной направленностью поведения, а также за ранее су-димыми за насильственные преступления, име-ющими психические аномалии и др.

Учитывая социальный характер детермина-ции умышленных убийств, нанесение тяжких те-лесных повреждений и изнасилований с особой жестокостью, профилактическое воздействие требует своего осуществления как общими, так и специальными мерами предупреждения.

Специальное предупреждения насильствен-ной преступности, совершенной с особой же-стокостью, должно обеспечить дифференциро-ванное воздействие на различные ее причинные комплексы и иные детерминирующие обстоя-тельства. Объекты специального предупрежде-ния насильственной преступности совершенной с особой жестокостью, – это, как следует из ана-лиза ее причинного комплекса, разные категории населения.

К основным направлениям специальной про-филактики насильственных преступлений, пре-жде всего, относятся выявление и устранение отрицательных явлений в семье и быту, способ-ствующих формированию типичных для насиль-ственной преступности личностных качеств.

Криминальная и криминогенная среда не-совершеннолетних и молодых людей в возрасте до 29 лет. Относящиеся к ней лица составляют большинство выявленных убийц, лиц, умыш-ленно причинивших НТП и совершающих из-насилования с особой жестокостью. Лица, не

ISSN 1563-0366


Специальные профилактические меры борьбы с умышленными убийствами, нанесениями...112

имеющие постоянного источника дохода и не являющиеся официально зарегистрированны-ми безработными. Их удельный вес среди ука-занной категории преступлений составляет 70% и более, также огромный процент составляют лица, ранее судимые и вновь совершающие пре-ступления. Практически в любом регионе остро стоит вопрос о предупреждении преступлений лиц, злоупотребляющих спиртными напитка-ми, наркотическими и другими психотропными веществами. В этой связи необходимо создать в регионах детские наркотические центры для лечения подростков, больных алкоголизмом, наркоманией и токсикоманией; укрепить служ-бы участковых инспекторов милиции. Также необходимо решить проблемы социальной реа-билитации лиц, освобождаемых от уголовного наказания.

В настоящее время в Кыргызстане в этом на-правлении практически не ведется никакой ра-боты из-за отсутствия материальных средств, но ведь от нового преступления, совершенного освободившимся из мест лишения свободы, го-сударство несет немалые убытки, связанные с деятельностью правоохранительных органов по раскрытию и расследованию преступлений, также судебного разбирательства и содержание осужденного. Ведь многочисленные преступле-ния, совершенные данной категорией лиц, при-чиняют, в первую очередь, страдание, боль, ма-териальный и моральный ущерб потерпевшим, [1, с. 44].

При изнасиловании специфическую роль играют примеры нарушающего нормы обще-жития сексуального поведения (например, со-вершения половых актов в присутствии детей, беспорядочная половая жизнь), а также распро-странения циничных и извращенных взглядов на женщину, распространение различного рода порнографических фильмов и фотографий о не-пристойном поведении лиц с отклонениями в психике и с принуждением их путем угроз и на-силия применяемого в отношении потерпевших лиц женского пола.

Применение хорошо известной политики «нулевой толерантности», суть подхода заклю-чается в выработке «нулевой» терпимости к лю-бому наркотику, в любом количестве, в любом месте, в любое время. Относительно борьбы с алкоголизмом действительным инструментом может стать внедрение в быт новых безалкоголь-

ных традиций и обычаев. Оба подхода будут спо-собствовать выработки у индивида социально приемлемой системы ценностей, включающей в себя самопознание, осознание жизненных прин-ципов и определение социально значимых целей [2, с. 49].

Такие инструменты борьбы, как образование и усилия работы СМИ по пропаганде за здоровый образ жизни без алкоголя и наркотиков по радио, телевидению, газетах, с обязательным привлече-нием значимых политических и общественных деятелей, будут являться предупреждением как самих насильственных преступлений, так и си-туаций, чреватых угрозой их совершения, путем воздействия на лиц, нарушающих антиалко-гольное и антинаркотическое законодательство. Нужно создать различные спортивные и другие развивающие в положительную сторону лич-ность секции для проведение досуга, доступного каждому желающему независимо от возраста и других отличительных характеристик личности.

В борьбе с алкоголизмом и наркоманией не-обходимо принятия закона «Об ограничении розничной продажи и потреблений алкогольных напитков, пива и напитков, изготавливаемых на его основе».

С лицами с психическими аномалиями, как слабоумие в форме дебильности, не исключаю-щее вменяемость, с травмами центральной нерв-ной системы должны проводиться усиленные профилактические мероприятия [3, с. 143].

Так как психические аномалии относитель-но чаще встречаются у лиц, совершивших пре-ступления с особой жестокостью. Относительно распространены данные психические аномалии и у Антонян Ю.М., он считал, что расстройство психики должно быть признано субъективной причиной преступного поведения, но условно, поскольку надлежащее воспитание, необходи-мые коррекционные мероприятия способны нейтрализовать криминогенный эффект психи-ческих аномалий [4, с. 46].

Для эффективности борьбы с наркоманией и алкоголизмом в КР, необходимо разработать за-конопроект, который будет конкретно предусма-тривать все меры борьбы и искоренения крими-нальных элементов, как наркомания, алкоголизм и ранее проявление психического отклонения, а также, если необходимо, немедленное лечение в принудительном порядке лиц, которые еще не со-вершили преступления, а имеют вышеперечис-



ленные недостатки. На наш взгляд, законодате-лю необходимо расширить перечень оснований применения принудительных мер медицинского характера в отношении вышеуказанных лиц.

Одним из важных профилактических мер, мы считаем, будет создание государственной базы, содержащей информацию на основании обязательной сдачи отпечатков пальцев и груп-пы крови всех граждан нашей страны, с самого рождения закрепленное законодательным актом. Где информацией могут обладать лишь компе-тентные государственные органы, осуществля-ющие правоохранительную деятельность для их эффективной работы с неопознанными трупами для установление личности как преступников, так и их жертв и др., ведь рассматриваемая кате-гория преступлений совершенных с особой же-стокостью, имеет свою специфику совершения преступления с помощью изощренных, не чело-веческих способов их совершения, где зачастую нет возможности провести опознание личности, что приводит к нераскрытию данной категории преступлений.

Важной профилактической мерой являет-ся повышение образовательного и культурного уровня населения. На основании закона «О все-общем обязательном образовании» необходимо исключить случаи оставления школы несовер-шеннолетними подростками либо прекращение учебы до получения установленного минимума образования, что касается работающей молоде-жи, не получившей среднего образования, необ-ходимо организовать повсеместное их вовлече-ние в вечерние школы. Эффективным способом профилактического воздействия на несовершен-нолетних, не посещающих школу без уважитель-ной причины, может стать внедрение практики привлечения их родителей к ответственности (например, введение выплаты штрафов).

Из-за низкого уровня образование и культу-ры люди подвергаются влиянию разного уровня криминальным элементам, которые скрывают свои преступные деяния под видом религиоз-ной борьбы с неверными, обожествляют всякого рода предметы и людей, исполняя беспрекослов-но все их требования и желания, несмотря на то, что это касается жизни человека в виду жертво-приношения в знак благодарности своему богу и категорического запрета обращения данных лиц в медицинские и правоохранительные органы. Данные секты осуществляют открыто свою ра-

боту называя свои течения как учения Иеговы, пятидесятники, хизбуттахрир и др., а правоохра-нительные органы бездействуют, что приводит к их увеличению. Также остается главной пробле-мой тот факт, что многие дети в нашей стране из-за отсутствия финансовых средств не могут получить знания в школах, а разного рода секты проводят свои обучения бесплатно и тем самым, внушая о благополучном и светлом будущем и войдя в доверия, проводят с людьми психоло-гические тренинги, которые приводят к полной зависимости от данных криминальных форми-рований. Ведь члены данного общество могут совершить убийство, НТП и изнасилование с особой жестокостью.

Усиление воспитательной работы среди на-селения, особенно в молодежной среде, играет важную роль в предупреждении насильственных преступлений, причем «успех зависит от того, насколько охвачены слои общества и, прежде всего, те, которые в ней больше всего нуждают-ся». Ответственные задачи по совершенствова-нию нравственного, эстетического, правового и военно-патриотического воспитания подрас-тающего поколения должны лечь на плечи ро-дителей, педагогов, на комиссии по делам не-совершеннолетних, местные кенеши, производ-ственные коллективы, различные общественные организации. Заслуживает особого пристально внимания опыт пропагандисткой деятельно-сти, ибо разъяснительная работа, популизация позитивных взглядов является действенным средством в предупреждении насилия. Эффек-тивность во многом будет зависеть от подбора лекторов и докладчиков, к примеру, ими могут выступать лица, пользующиеся авторитетом в подростковой среде: спортсмены, звезды кино и т.д. [5, с. 239-241].

Профилактические работы в виде правильно-го воспитания мировоззрения необходимо вне-дрять в их сознание не только в учебных заведе-ниях, но и, главным образом, в семье со сторо-ны взрослого поколения с правильным укладом жизни и в кружках, воспитательных секциях, в которых несовершеннолетние проводят основ-ное свободное время, [6, с. 10].

Также необходимо принятие закона «О ве-щании», обеспечивающего защиту Кыргызского общества от информации, содержащей пропа-ганду жестокости, насилия, криминальных мето-дов решения проблем и преступной идеологии.

ISSN 1563-0366



Нельзя серьезно говорить о борьбе с умыш-ленными убийствами, НТП и изнасилованиями, когда уровень правового сознания большинства граждан трудно считать приемлемым. Для кон-троля и эффективности данного закона необхо-димо создать комиссию по контролю за соблю-дением законопроекта.

Усиление правового воспитания и обучения сыграет важную роль, в формировании правово-го сознания населения республики и будет спо-собствовать предупреждению рассматриваемой категории преступлений. Как показали резуль-таты социологического опроса, 54% судей, 50% сотрудников МВД, 55% работников прокурату-ры посчитали именно эту меру одной из эффек-тивных в профилактике убийств, НТП здоровью и изнасилований, совершенных с особой жесто-костью.

Для более эффективной профилактики в борьбе с насильственными преступлениями не-обходимо тесное сотрудничество населения с правоохранительными органами, так как все, и население, и сотрудники правоохранительных органов, являются гражданами КР, и от благопо-лучия нашего государство зависит будущее на-шей страны и народа независимо от профессии, национальности и вероисповедания.

Одним из важных элементов является викти-мологическая профилактика в борьбе с умыш-ленными убийствами, НТП и изнасилованиями, совершенными с особой жестокостью, которая обязательно должна базироваться на разнопла-новой информации о жертвах. Существующая система учета и отчетности сложилась таким образом, что состояние насильственной пре-ступности в республике оценивается лишь по количеству соответствующих преступлений и лиц, их совершивших, упускается такой важный показатель, как потерпевшие от преступления. Чтобы преодолеть статистическую неопределен-ность, необходимо предусмотреть в статистике МВД КР такие показатели, как демографические характеристики жертв, характер преступлений, доля потерпевших в той или иной социальной группе и другие не менее важные сведения о по-терпевших в зависимости от совершенного по-сягательства [6, с. 74].

Виктимологические исследования самого различного плана – о личности, поведении по-терпевших, характера их взаимоотношений с правонарушителями и правоохранительными

органами, о масштабах вредных последствий и т.д, в значительной мере восполнят пробелы ста-тистической информации и повысят уровень до-стоверности представлений о формах и масшта-бах виктимизации. Исследование подтвердило вывод о том, что основная масса таких тяжких насильственных преступлении – умышленное убийство, НТП и изнасилование, совершенное с особой жестокостью. Необходимо для эффек-тивной профилактики разработать програм-мы оздоровления семьи и быта. Ведь именно в данной сфере идет преобладание тяжких на-сильственных преступлений. Важным шагом на этом направлении должно стать принятие само-стоятельного закона о предотвращении насилия в семье. Более широкая концептуальная основа такого рода законопроекта и квалифицируемых в связи с этим мер содержится в Декларации ООН об искоренении насилия в отношении женщин, принятой резолюцией 48\104 Генеральной Ас-самблеи ООН от 20 декабря 1993 года [7, с. 107-114.]. Декларация ООН ставит перед государ-ствами безотлагательную задачу – разработать национальные планы действий для обеспечения защиты женщин от любых форм или включить соответствующие положения в уже существую-щие правовые акты.

Необходимо принятие закона «О предупреж-дении насилия в семье и обществе», благодаря которому предупреждение насильственных пре-ступлений стало бы действительно объектом правового регулирования. Также необходимо отметить, что наше государство пытается вести борьбу с преступностью только юридическими запретами и уголовными санкциями.

Профилактическая работа по сигналам под-готавливаемых преступлений имеет свою спец-ифику, которая заключается в своевременном выявлении и реагировании на факты, свидетель-ствующие о намерении лица совершить пре-ступления с особой жестокостью, необходимо своевременное привлечение к ответственности за приготовление к тяжкому насильственному преступлению.

Эффективность организации охраны обще-ственного порядка во многом зависит от полно-ты знаний оперативной обстановки и правиль-ного координирования направлений патрулиро-вания: в жилых массивах, в местах появления лиц, представляющих оперативный интерес, в специфических криминогенных группах (мар-



гинальный слой, ранее судимые, с отклонения в психике и т.д).

В предупреждении данной категории престу-плений немаловажную роль играют мероприя-тия, направленные на пресечение незаконно из-готовления, приобретения, хранения и ношения холодного и огнестрельного оружия. В этом на-правлении особое значение играет активизация оперативно-розыскной деятельности органов внутренних дел и общественности, направлен-ная на своевременное выявление и изъятие неза-конного хранящего у населения огнестрельного и холодного оружия, пресечение фактов его про-тивоправного изготовления, а также контроль за осуществлением лицензионно–разрешительной системы. К сожалению, уровень раскрываемости и качество расследования тяжких насильствен-ных преступлений на сегодняшний день еще недостаточно высоки, что создает у неустойчи-вых граждан представление о безнаказанности, тем самым ослабляется общее представленное значение наказания. Поэтому неотвратимое рас-крытие данных преступлений имеет важное про-филактическое значение.

В системе служебной подготовки сотрудни-ков милиции важно предусмотреть проведение специальных занятий, посвященных совершен-ствованию методик расследования дел о тяжких насильственных преступлениях. В значительной степени профилактика зависит от правильной и выдержанной практики судебных органов, которая не ограничивается лишь правильным определением меры наказания. Ведь основны-ми элементами эффективного предупреждения являются частные определения судов, опре-деления следственных органов об устранении причин и условий, но как показывает практика, в правоохранительных органах не проводят ни-какой работы, а лишь борются с последствиями совершенного преступления, что подтверждает-ся ежегодными отчетами МВД КР и Верховного суда КР за 2005-2011 гг., где четко указанно, что из огромного количество рассматриваемых дел лишь по 2% были вынесены частные определе-ния, а следственными органами МВД КР – 1,8%, а уровень преступности увеличивается в количе-ственном и качественном проявлении.

Специальные профилактические меры борь-бы с преступлениями, совершенными с особой жестокостью, посредством воздействия на при-

чины и условия, способствующие их соверше-нию, играют первоочередную роль в борьбе с преступлениями. Так как уровень преступлений увеличивается с каждым годом и имеет стабиль-но высокие показатели. Специально профилак-тические меры требуют дальнейшего совершен-ствования и переосмысления. С учетом особен-ностей криминогенных детерминант рассма-триваемой категории преступлений необходимо разработать психологическую, образовательную помощь личности, склонной к совершению дан-ной категории преступлений. Приемлемым яв-ляется также использование мер государствен-ного принуждения к лицам, ведущим антиобще-ственный и маргинальный образ жизни, а также к лицам, которые могут стать жертвой насилия в силу виктивного поведения. Необходимо ве-сти индивидуальную борьбу с криминогенными проявлениями у личности путем ограничения влияния алкоголя, наркотиков, криминогенных субъектов и внезапных вспышек ярости в связи с психическими заболеваниями.

Поскольку эффективность профилактики умышленных убийств, НТП и изнасилований, совершенных с особой жестокостью, во многом зависит от системности подхода и разработанно-сти соответствующей законодательной базы, ав-тором рекомендуется принятие ряда законов: «О защите нравственности», «О вещании», «О соци-альной адаптации лиц, отбывающих уголовное наказание», «Об ограничении разливной прода-жи и потребления алкогольных напитков, пива и напитков, изготовленных на его основе», «О предупреждении насилия в семье и обществе», «О защите несовершеннолетних и малолетних от преступных посягательств на их жизнь, здо-ровье и половую неприкосновенность».


1. Маматазизова Н.К. Криминологическая и уголовно-правовая характеристика изнаси-лования по уголовному законодательству КР: дисс...канд.юрид.наук. – Бишкек, 2006. – 184 с.

2.Эсенбекова А.Т. Уголовно-правовая и кри ми-нологическая характеристика умыш лен ных убийств: дисс...канд.юрид.наук. – Бишкек, 2008. – 181с.

3. Ушаков Г.К. Пограничные нервно-психические расстройства. – М., 1981. – 247 с.

ISSN 1563-0366



4. Антонян Ю.М. Государсво и право. – М., 1990. – 230 с.

5. Сарыев Б. преступления против жизни. Квалификация и предупреждения. – Ашхабад, 1978. – 241с.

6. Джоробекова А.М. Проблемы совершенство-

вания мер борьбы с преступностью несо-вершеннолетних: автореф.дисс…канд.юрид.наук. – Бишкек, 2008. – 48 с.

7. Жалинский А.Ж. Специальное предупрежде-ния преступлений СССР. – Львов, 1976.- 273 с.

С.Ш. Сотовалдиева

Мақалада аса қатыгездікпен жасалған қасақана кісі өлтірулер, ауыр дене жарақаттарын келтіру жəне зорлаулармен күресудің сақтандыру шаралары кешенді зерттеледі. Қорытындылары бойынша Қырғызстанда қылмыстардың аталған түрлері санының дамуының тиімді алдын алатын жəне санын азайтатын сақтандыру шараларының дамуының анықталған жəне айқын мəселелерін шешудің нақты жолдары ұсынылады.

S.Sh. Sotovaldiyeva

The article covers preventive measures of struggle against intended killings, infl iction of serious bodily injuries or harm, forcible rapes with extreme atrocity. Based on the results, it is offered concrete ways of solution of the revealed and defi ned problems for pre-ventive measures development, the most effi ciently prevented development as well as reduction of quantity of the specifi ed crimes in Kyrgyzstan.


Б.А. Жетписбаев 117

Раздел III

ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО

Рецензия на учебное пособие Б. А. Жумадилова «Проблемы правового регулирования частного предпринимательства в аграрном секторе»

Б.А. Жетписбаев Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В данной статье автор пишет рецензию на труд Б.А. Жумадилова который безвременно скончался. Он, считает, что современная наука казахстанского аграрного права лишилась многих новых и оригинальных работ, которые могли бы быть написаны Бахытом Акадиловым, будь он жив, в дальнейшей его научной деятельности, и в этом отношении казахстанская правовая наука понесла большую, невосполнимую потерю.

Жумадилов Бахыт Акадилович является вы-пускником Казахского национального универси-тета имени аль-Фараби и в большей степени вос-питанником кафедры гражданского и предприни-мательского права. Его первые научные навыки, а в последующем и вся его научная деятельность, связаны именно с деятельностью этой кафедрой.

Будучи магистрантом кафедры гражданского и предпринимательского права, Бахыт Акадило-вич начал свою научную деятельность именно с исследования закономерностей развития обще-ственных отношений в сфере аграрного и при-родоресурсного права, что, по существу, и опре-делило сферу его дальнейшей исследовательской деятельности.

За 10 лет научной деятельности он опубли-ковал более 40 научных работ, что характери-зует высокий уровень его работоспособности и иллюстрирует его как вдумчивого и последова-тельного ученого, умеющего сделать анализ и синтез всех тех знаний, которые получены им в процессе большого кропотливого труда, который был продуктивен и более чем плодотворен.

В научной и исследовательской деятельности не существует мелочей, и Бахыт Акадилович, как никто иной, понимал это и с особой акку-ратностью и педантичностью относился к своей работе, и по крупицам собирал те знания и тот

материал, который в последующем воплощался в его определенные научные труды.

В нашей памяти особо запечатлелась его целе-устремленность, обаяние, внимательность и до-брожелательность, и, самое главное, Бахыт Ака-дилович отличался высоким уровнем внутренней культуры в межличностных отношениях, как в от-ношении старших, так и в отношении к младшим.

Венцом его научной, творческой деятельно-сти является настоящая книга «Проблемы право-вого регулирования частного предприниматель-ства в аграрном секторе» (на каз. яз.), в которой он всесторонне проанализировал и теоретически обосновал актуальные проблемы правового ре-гулирования частного предпринимательства в аграрном секторе Республики Казахстан.

Оценивая научные достоинства названной работы, следует уделить особое внимание тому, что в данной книге в центре научного внимания Б.А. Жумадилова находятся крестьянские (фер-мерские) хозяйства, правовая природа которых и на сегодняшний день вызывает самые различ-ные, а порой диаметрально противоположные воззрения и споры в среде ученых как Республи-ки Казахстан, так и в среде ученых-аграрников стран ближнего и дальнего зарубежья.

Объясняется это тем, что в сфере формирую-щихся рыночных отношений конца 90-х годов ХХ

Hецензия на учебное пособие Б. А. Жумадилова «Проблемы правового регулирования...118


столетия особое место стали занимать крестьян-ские (фермерские) хозяйства, когда и политиче-ские и экономические деятели всех стран СНГ по-лагали, что создание крестьянских (фермерских) хозяйств станет тем необходимым условием, ко-торое «поднимет» сельское хозяйство и крестьян-ские (фермерские) хозяйства «накормят страну».

Особенности научного подхода Б.А. Жума-дилова заключаются в том, что он не полностью разделял эти взгляды, и на базе полученных им научных результатов полагал, что крестьянские (фермерские) хозяйства как организационно-правовая форма хозяйствования на земле не смогут полностью решить эти проблемы, и ар-гументировал свое видение данной проблемы на основании собственных научных выводов и базе тех выводов, которые нашли свое отраже-ние в материалах и опыте деятельности многих поколений аграрников, стоящих у источников проводимых в различное время в различных го-сударствах аграрных реформ. Так, для его работ характерен глубокий историзм, им, например, исследованы результаты Столыпинских реформ, которые оставили глубокий след в истории раз-вития аграрных отношений в царской России.

Проводя сравнительно-правовой анализ проблем сельского хозяйства, он обращает особое внимание на работу А. Еренова «Очерки по истории феодаль-ных земельных отношений у казахов» и приходит к выводу о том, что для развития современных аграр-ных отношений необходимо использовать опыт сельскохозяйственной деятельности дореволюци-онного казахского общества, строго учитывать при-родно-климатические условия и правовые традиции казахского способа сельскохозяйственного произ-водства, особенно в сфере животноводства. Здесь достаточно указать на то, что даже в лучшие годы развития советского государства Казахстан не до-стиг тех результатов, которые характеризовали эту отрасль сельского хозяйства в дореволюционном Казахстане. Так, например, в КазССР планирова-лось довести только поголовье овец до 50 миллио-нов голов, что не было достигнуто.

Глубокому анализу в работе подвержена про-блема правового положения крестьянских (фер-мерских) хозяйств и, в особенности, вопросы отнесения крестьянских (фермерских) хозяйств к категории юридических лиц. Доцент Б.А. Жу-

мадилов глубоко убежден, что крестьянские (фермерские) хозяйства не должны и не явля-ются юридическими лицами, хотя обладают всеми признаками юридического лица, которые отражены в статье 33 ГК РК. При этом Бахыт Акадилович мотивирует тем, что крестьянские (фермерские) хозяйства следует относить к кате-гории частного предпринимательства и, конечно же, в отличие от юридических лиц, крестьянское (фермерское) хозяйство должно облагаться «ща-дящим налогообложением» и другими привиле-гиями, которые стали бы стимулом для дальней-шего развития этой организационно-правовой формы хозяйствования на селе.

Другим принципиальным моментом в данной его работе является то, что в истории исследования этого вопроса Б.А. Жумадилов одним из первых в аграрно-правовой науке первым ставит вопрос о том, что следует отличать крестьянские хозяйства от фермерских хозяйств как самостоятельных ор-ганизационно-правовых форм хозяйствования в сфере сельскохозяйственной деятельности. В этом аспекте следует пояснить, что доцент

Б.А. Жумадилов предвосхитил события, и се-годня эти формы хозяйствования на селе диффе-ренцируются на базе проекта предполагаемого закона 2011 года.

Исходя из содержания вышесказанного, сле-дует полагать, что учебное пособие

Б.А. Жумадилова «Проблемы правового ре-гулирования частного предпринимательства в аграрном секторе» является своевременной работой, которая вносит существенный вклад в развитие современной казахстанской право-вой науки «Аграрное право», а ее значение как учебного пособия для организации и проведения учебного процесса в этой сфере правовой науки не вызывает никакого сомнения.

Подводя итоги вышесказанного, следует указать на то, что безвременная кончина моло-дого и талантливого исследователя, каким был Б.А. Жумадилов, лишила современную науку казахстанского аграрного права многих новых и оригинальных работ, которые могли бы быть написаны Бахытом Акадиловым, будь он жив, в дальнейшей его научной деятельности, и в этом отношении казахстанская правовая наука понес-ла большую, невосполнимую потерю.

B.A Zhetpisbayev

In this article the author writes a review on the work of BA Zhumadilov who died prematurely. He believes that modern science Kazakh agrarian law has lost many of the new and original works that could be written Bakhyt Akadilovym, whether he is alive, to further his scientifi c career, and in this respect, the Kazakhstan legal science has suffered a great, irreparable loss

Г.Г. Нурахметова, А.М. Калыбаева 119


Понятие и правовой статус акционерного общества

Г.Г. Нурахметова, А.М. КалыбаеваКазахский национальный университета им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Текущая статья открывает определение акционерного общества и основных характери-стик.

Акционерное общество (далее – АО) является одной из предусмотренных законодательством организационно-правовых форм юридических лиц, участвующих в хозяйственном обороте в ка-честве самостоятельных субъектов (с собствен-ной правосубъектностью, обладающих самосто-ятельной правовой персональностью). В то же время, поскольку юридическое лицо не может существовать вне конкретной формы, термином «акционерное общество» также идентифициру-ются собственно субъекты этого оборота, дей-ствующие с использованием соответствующей организационно-правовой формы.

Прежде всего, уместно было бы разобрать понятие юридического лица. Согласно подпун-кта 1, пункта 1 статьи 33 ГК РК, юридическим лицом признается организация, которая имеет на праве собственности, хозяйственного веде-ния или оперативного управления обособлен-ное имущество и отвечает этим имуществом по своим обязательствам, может от своего имени приобретать и осуществлять имущественные и личные неимущественные права и обязанности, быть истцом и ответчиком в суде. АО, являясь юридическим лицом, обладает всеми его свой-ствами, а именно: имеет в собственности обо-собленное имущество, учитываемое на его са-мостоятельном балансе, может от своего имени приобретать и осуществлять имущественные и личные неимущественные права, нести обязан-ности, быть истцом и ответчиком в суде. Имуще-ственной основой такой правосубъектности, по-зволяющей АО эффективно осуществлять свою деятельность, выступает имущество, принадле-жащее обществу на праве собственности.

Итак, в соответствии со статьей 85 ГК РК и статьей 3 Закона РК от 13 мая 2003 года №415-2 «Об акционерных обществах» (далее – Закон об АО), акционерным обществом признается

юридическое лицо, выпускающее акции с целью привлечения средств для осуществления своей деятельности.

Являясь предпринимательской корпорацией, АО идентифицируется пятью ключевыми струк-турными характеристиками (признаками):

1) собственной правосубъектностью;2) ограниченной ответственностью;3) передаваемыми акциями;4) централизованной системой управления на

основе делегирования;5) особым имущественным статусом акцио-

неров по отношению к АО, обусловленным их вложениями в капитал АО [1].

Выделяются два важных элемента право-субъектности АО. Первый заключается именно в праве АО иметь в собственности имущество, обособленное от имущества его акционеров, и использовать его по своему усмотрению для до-стижения целей своей деятельности и под соб-ственную ответственность этого АО. Второй элемент обеспечивает свободу права собствен-ности АО на его имущество, включая получен-ное им за счет выпуска и размещения акций, и тем самым предполагает защиту АО от односто-ронних действий его акционеров, которые могут привести к прекращению деятельности обще-ства. В частности, любой субъект, желающий выйти из состава акционеров АО, может это сде-лать только за счет отчуждения принадлежащих ему акций третьему лицу, но не может требовать от общества возврата имущества, ранее передан-ного обществу в счет вклада в капитал последне-го. В этом механизме также отражается признак правопреемства акционеров в отношении АО и существования компании независимо от воли каждого отдельного акционера (если, конечно, он не является единственным или контролирую-щим акционером).

ISSN 1563-0366


Понятие и правовой статус акционерного общества120

Наиболее существенным признаком АО, от-личающих их от других видов юридических лиц, служит особый способ приобретения их учреди-телями и участниками своих имущественных и управленческих прав путем приобретения акций – специальных ценных бумаг того или иного АО [2]. Вместе с этим приобретение акций открыва-ет для акционеров возможность непосредствен-но, не занимаясь предпринимательской деятель-ностью (бизнесом), вкладывать свой свободный капитал в прибыльное дело, сулящее получение значительных доходов. В странах с высокоразви-тым финансовым рынком (фондовые биржи) ак-ции нередко используются в качестве специаль-ного инструмента спекулятивной игры, принося-щей прибыль на разнице продажной и покупной цены. Таким образом, цели приобретения акций разными акционерами одного и того же АО мо-гут быть различными. Но все акционеры заинте-ресованы в том, чтобы рыночная стоимость при-надлежащих им акций стабильно повышалась. И все акционеры, независимо от цели приобрете-ния акций и времени вступления в состав участ-ников АО, обладают равными возможностями.

Акционерная форма позволяет привлечь в одно предприятие капиталы многих лиц, кото-рые сами не могут заниматься предприниматель-ской деятельностью. Как определенно в статье 10 ГК РК, «предпринимательство – это иници-ативная деятельность граждан и юридических лиц, независимо от формы собственности, на-правленная на получение чистого дохода путем удовлетворения спроса на товары (работы услу-ги), основанная на частной собственности (част-ное предпринимательство) либо на праве хозяй-ственного введения государственного предпри-ятия (государственное предпринимательство). Предпринимательская деятельность осущест-вляется от имени, за риск и под имущественную ответственность предпринимателя. Причем «под риском можно определить как сознательное до-пущение возможных негативных последствий – результата деятельности либо объективных явлений в виде неполучения дохода и понесен-ного ущерба при отсутствии какой-либо вины самого субъекта. Причем для предпринимателя значим как риск обычный, то есть рассчитанный на несение каких-либо потерь, так и собственно предпринимательский риск – как вариант непо-лучения прибыли или дохода, либо несение ком-мерческих убытков» [3].

Выпуск акций для формирования капитала и имущества АО является определяющим при-знаком АО как правовой формы юридического

лица. За счет размещения акций формируется ка-питал и источник имущества компании, а после-дующее обращение акций на открытом рынке, как правило, позволяет наиболее приближенно к истинному положению дел оценить рыночную стоимость соответствующего АО и его бизнес. В связи с этими вышеприведенное определение АО, содержащееся в законодательстве РК, ука-зывает на обязательность выпуска акций для фи-нансирования деятельности АО.

Вместе с тем в нормах ГК РК и Закона об АО прослеживается ограниченная ответствен-ность, которая предполагает разграничение иму-щественной ответственности самого общества и его акционеров по их долгам, основанное на обособлении их имущества. Так, в соответствии со статьей 44 ГК РК и статьей 85 Закона об АО, акционерное общество обладает имуществом, обособленным от имущества своих акционеров, отвечает по своим обязательствам всем принад-лежащим ему имуществом и не отвечает по обя-зательствам своих учредителей и акционеров. То есть АО несет ответственность только по сво-им обязательствам и только в пределах своего имущества. В свою очередь, общим правилом устанавливается также и то, что акционеры АО не отвечают по его обязательствам и несут риск убытков, связанных с деятельностью общества, в пределах принадлежащих им акций.

Последние из вышеперечисленных струк-турных признаков не отражены в легальном определении АО, но они являются принципи-альными для любой коммерческой организации, созданной в результате объединения имущества нескольких лиц. Известно, что, разграничивая в целях правовой определенности правовой ста-тус акционеров и созданной им компании, закон предоставляет последней юридическую и иму-щественную самостоятельность. Однако ввиду существенной заинтересованности и прибыль-ности созданной ими компании акционеры за-интересованы как в надлежащим управлении её делами и имуществом, так и в получении дохода от её успешной деятельности. В данном случае объективной потребностью является формирование круга полномочий по управле-нию объединенным имуществом и делами со-вместно созданного юридического лица и со-хранение за акционерами права контролировать надлежащий уровень этого управления. Из воз-можных двух вариантов – совместное управле-ние и делегирование полномочий – для надле-жащего функционирования хозяйственных ор-ганизаций, созданных на основе объединения

Г.Г. Нурахметова, А.М. Калыбаева 121


капитала, приемлемым является только второй вариант. Эта цель обеспечения эффективности оборота, собственно, и обусловила создание правовой концепции юридического лица как самостоятельного и ответственного по своим обязательствам субъекта хозяйственного оборо-та. В такой ситуации акционеры компании де-легируют управление её имуществом и делами органам АО, которые управляют им под свою ответственность. А закон прямо устанавливает, что именно (и только) через свои соответству-ющие органы, действующие в соответствии с законодательными актами и учредительными документами, любое юридическое лицо приоб-ретает гражданские права и принимает на себя обязанности (статья 37 ГК РК).

В дополнение рассмотрим два аспекта, отно-сящиеся к статусу АО в соответствии с действу-ющим законодательством Республики Казахстан. Форма АО предназначается для ведения крупно-го бизнеса и предполагает целесообразную ре-гламентацию деятельности органов управления АО, при этом Закон об АО принципиально не запрещает использование этой формы в сфере малого или среднего бизнеса, но устанавливает жесткие требования по вопросам капитализа-ции, отчетности, корпоративного управления и так далее, выполнение которых является столь обременительным, что, как правило, не позволя-ет развиться малому и среднему предпринима-тельству в рамках формы АО.

Наиболее показательным примером является разница в законодательно установленных требо-ваниях к минимальному размеру уставного ка-питала АО и ТОО (являющемуся наиболее попу-лярной формой ведения малого и среднего биз-неса). Так, в соответствии со статьей 10 Закона об АО, минимальный размер уставного капитала общества составляет 50 000-кратный размер ме-сячного расчетного показателя, установленного законом о республиканском бюджете на соответ-ствующий финансовый год. В свою очередь, пер-воначальный размер уставного капитала ТОО не может быть меньше суммы, эквивалентной 100 размерам такого месячного расчетного показате-ля; то есть соответствующее значение для ТОО в 500 раз меньше минимальных требований к уставному капиталу АО. При этом следует учи-тывать, что для целого ряда видов предпринима-тельской деятельности закон не просто требует использования организационно-правовой фор-

мы АО, но и устанавливает значительно более высокие требования к минимальному капиталу соответствующих организаций.

Таким образом, уже только требования к ми-нимальному размеру уставного капитала к ком-мерческим организациям, различающимся по размеру в зависимости от организационно-пра-вовой формы, свидетельствует об изначальном намерении законодателя использовать акционер-ную форму только для ведения крупного пред-принимательства.

Второй момент связан с тем, что казахстан-ское законодательство до сих пор допускает создание некоммерческих организаций в форме АО (статья 34 ГК РК). Более того, казахстанское законодательство предлагает достаточно широ-кий выбор форм некоммерческих организаций в зависимости от целей их создания и субъектно-го состава их учредителей. Но ни одна из этих форм не предполагает формирование у учреди-телей некоммерческой организации прямой иму-щественной заинтересованности в получении дохода от вложенных ими средств, в то время как экономическая сущность акции (и основное правомочие, предоставляемой владением ею) за-ключается в том, что субъект приобретает акции в расчете на получение им дивидендов по ней. То есть допущение деятельности некоммерче-ских организаций в форме АО не обоснованно, прежде всего, теоретически, и, во-вторых, не обусловлено какими-либо заметными экономи-ческими или социальными выгодами для любой национальной системы хозяйствования.

Права юридического лица АО приобретает с момента его регистрации в органах Министер-ства юстиции Республики Казахстан. При реги-страции выдается документ о регистрации АО, где указываются дата и номер государственной регистрации, название общества, а также наи-менование регистрирующего органа. На этот случай полностью согласен с М. К. Сулеймено-вым, который отмечает, что юридическое лицо не может считаться созданным до его государ-ственной регистрации. Подписание учредитель-ного договора и (или) утверждение устава – это еще не создание юридического лица, а лишь на-мерение учредителей. Факт же государственной регистрации – это и есть факт его «рождения». Как бы ни казалось странным, но и при возник-новении юридического лица на основании акта государственной власти (Указа Президента, По-

ISSN 1563-0366


Понятие и правовой статус акционерного общества122

становления Правительства) оно будет считаться созданным не с момента вступления в силу этого акта, а с момента государственной регистрации организации в установленном законодатель-ством Республики Казахстан порядке. В этой связи вызывает возражение формулировка п. 1.ст. 42 ГК РК: юридическое лицо подлежит го-сударственной регистрации в органах юстиции. На наш взгляд, слово «подлежит» предполагает наличие обязанности. По сути, обязанность по регистрации возлагается на еще не созданное «юридическое лицо» (или в отношении «юриди-ческого лица»). Думается, что п.-п. 1. и 3. ст. 42 следовало бы объединить в один и изложить его в следующей редакции: юридическое лицо счи-тается созданным с момента его государствен-ной регистрации. Порядок государственной регистрации определяется законодательством. Таким образом, именно факт государственной регистрации дает основания говорить о возник-новении юридического лица как такового. Этот подход, по нашему мнению, позволяет провести четкую грань между юридическими лицами и достаточно схожими с ними иными феномена-ми гражданского права, например, между пол-ным товариществом и простым товариществом, между так называемой компанией одного лица и индивидуальным предпринимателем без образо-вания юридического лица и т. д. [2, с. 282].

АО обладают рядом преимуществ по сравне-нию с другими видами организаций, делающи-ми их наиболее подходящей формой для круп-ного бизнеса в силу целого ряда причин. Прежде всего, АО могут иметь неограниченный срок существования, в то время как период действия предприятий, основанных на индивидуальной собственности или товариществ с участием фи-зических лиц, как правило, ограничен рамками жизни их учредителей. АО, благодаря выпуску акций, получают более широкие возможности в привлечении дополнительных средств по срав-нению с не корпоративным бизнесом [4]. По-

скольку акции обладают достаточно высокой ликвидностью, их гораздо проще обратить в деньги при выходе из АО, чем получить назад долю в уставном капитале товарищества с огра-ниченной ответственностью.

Таким образом, каждый из рассмотренных выше структурных элементов АО находит своё отражение в нормах действующего корпоратив-ного законодательства Республики Казахстан. Более того, отсутствие должного регулирования хотя бы одного из этих признаков является сви-детельством отсутствия хотя бы одного из этих признаков, является свидетельством отсутствия или, по крайней мере, несовершенства корпора-тивного законодательства, ибо основной функ-цией такого законодательства является обеспе-чение возможности для хозяйственных предпри-ятий использовать организационно-правовую форму, которая отвечает всем этим пяти при-знакам. В настоящее время наличие развитого законодательства Казахстана не вызывает суще-ственных споров.


1. Карагусов Ф.С. Основы корпоративного права и корпоративное законодательство Республи-ки Казахстан. Издание второе дополненное. – Алматы: Братусь, 2011. – С. 85.

2. Сулейменов М. К. Субъекты гражданского права. – Алматы: Издательство НИИ частного права КазГЮУ, 2004. – С. 538.

3. Амирханова И.В., Романкова В.А. Право вое обеспечение индивидуального предприни-мательства: проблемы теории и практики: учебное пособие. – Алматы: Издательство «Қазақ университетi», 2003. – С. 209.

4. Яновская О.А. Формирование и развитие интегрированных корпоративных структур в Казахстане. – Алматы: Издательство «Экономика», 2000. – С.10.

Г.Г. Нұрахметова, А.М. Қалыбаева

Мақалада автор акционерлік қоғамның түсінігін жəне негізгі белгілерін қарастырған.

G. G. Nurakhmetova, A.M.Kalybayev

Current article opens the defi nition of joint-stock company and its’ basic features.

Ж.С. Абдукаримова 123


ҚР азаматтық сот ісін жүргізу ерекшеліктерінің теориялық мəселелері

Ж.С. Абдукаримова Ш. Есенов атындағы КМТжИУ, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Бұл мақалада азаматтың сот ісі құқығының даму тарихындағы талқыланып келе жатқан азаматтың сот ісінің теоретикалық ерекшеліктері қарастырылған. Кейбір авторлардың азаматтық іс жүргізу құқығына маңызды сипаттама бере отырып, оның ерекше құрамдас бөлігін ашып көрсетеді. Басқа авторлардың ой пікірінше, азаматтық іс жүргізу құқығында күрделі құрамдас бөлігі азаматтық процестің жəне азаматтық қызметтің арасында азаматтың үдерісіне байланысты.

2000 жылғы 25 желтоқсанда қабыл дан-ған «Қазақстан Республикасының соттары мен судьяларының мəртебесі туралы» Конститу-циялық заң сот жүйесін қалыптастыру мен жетілдірудің өте маңызды тұғыры болды. Атап айт қанда, соттар мен судьялардың мəртебесі конституциялық заңдармен белгіленді, соттар бір жүйеге біріктіріліп, сот құрылысы мен сот ісін жүргізудің оң тайлы жəне тиімді негізі қаланды.

Азаматтық сот ісін жүргізу түсінігі азамат-тық процестің түсінігімен тығыз байланысты болып келеді жəне де азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында оның тарихы мен дамуы-ның бүкіл уақытында талқыланып келе жатыр. Кейбір авторлар азаматтық процестің кең, ауқымды түсіндірмесін беріп, оның негізгі компоненттерінің құрамын ашып беруге тырысады. Өзге көзқарастың өкілдері азаматтық процестегі процессуалдық қызмет пен процессуалдық қатынастардың арасындағы байланыстың толық, жан-жақты талдауына негізделген азаматтық процестің күрделі құрамы туралы идеяны қолдайды [1,115 б].

Азаматтар немесе ұйымдардың құқығын басқа тұлғалар тарапынан бұзған жағдайда, сондай-ақ құқықтың алдағы уақытта бұзылу қаупі болғанда қорғаудың белгілі бір шараларын объективті қолдану қажеттігі пайда болады. Ол міндетті тарапқа қатысы бойынша құқықтың қорғалу тəсілін пайдаланады.

Құқықтың қорғалу тəсілі – материалдық құ-қық категориясы болып табылады. Құқықты қорғау тəсілі Қазақстан Республикасының Аза-мат тық кодексіне берілген [2, 9 бап].

Құқықтың қорғау нысаны – процессуалдық сипаттағы категория. Құқықты қорғау ны саны деп құқықты қорғау бойынша тиісті орган-дар дың қызметінің заң жүзінде анықталуы: ол құқық нормаларының қолданылуы іс жүзін-дегі жағдайды анықтау бойынша құқықты қор-ғау тəсілін жəне шешім шығаруды анық тау. Нарықтық қатынастарды реттейтін материал-дық заңнамалардың сапалы өзгерулерінің процессуалдық реттелудегі қоғамның қажет-тілігін көрсетеді. Бұл əлеуметтік қажеттіліктердің пайда болу себептері мен талаптарына терең талдау жасау үшін материалды-құқықтық жəне процессуалдық нормалардың арасындағы объективтік байланысын шығару қажет. Бұл байланыстар тек біржақты құқық-қолдану доктринасының түтігі (тетігі, өзегі) ғана емес, сонымен қатар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің шынайы механизмінің маңызды бөлігі болып табылады: «Азаматтық процестің жаратылысы (мəнісі) – ол əртүрлі нақты құқықтарды тудырады жəне сол арқылы оларды даусыз етеді». Осыдан келе материалдық жəне процессуалдық нормалардың ара-қатынасы проблемасы, процессуалдық құқық үшін де жəне сот өндірісінің азаматтық істерінің дауларын шешудің неғұрлым тиімді нысанын құру үшін де анық көрінетін əдістемелік маңызы бар.

Ең алдымен, кез келген қызметтің сатысы түсінігінің мағынасын ашып алуымыз қажет. Энциклопедиялық сөздіктерде жүгінсек саты (латынның «stadium» сөзінен) дегеніміз – өзіндік сапалық ерекшеліктері бар кез келген нəрсенің дамуының мезгілі, кезеңі деп берілген [3, 1277-б].

Азаматтық процесс кез келген қызмет түрі

ISSN 1563-0366


ҚР азаматтық сот ісін жүргізу ерекшеліктерінің теориялық мəселелері124

сияқты жүйелі түрде жүзеге асырылатын белгілі бір іс-əрекеттердің жүйесін білдіреді. Осындай іс-əрекеттерді түрлі негіздер бойынша деңгейлерге, периодтарға, сатыларға, циклдарға біріктіреді. Ал жалпы іс жүргізуге қатысты оның сатылары жөнінде айту қабылданған. Алайда, іс жүргізу құқығы теориясында процестің сатылары туралы сұрақ бір жақты шешілген жоқ.

«Саты» сөзінің түрлі түсіндірмелерінің болуына байланысты, оны егжей-тегжейлі, жете қарастыруымыз қажет. Саты процестің бөлшегі ретінде даму кезеңіне қарай өзіндік сапалық ерекшеліктері бар этаптармен айқындалған [4, 202 б.].

Көптеген авторлар саты түсінігінің астарында нақты бір мақсатты көздейтін процессуалдық əрекеттердің жиынтығы түсініледі деген пікірмен келіседі. Сот өндірісі кезеңдерге бөліне отырып жүзеге асырылады. Бұны азаматтық іс жүргізудің сатылары деп атайды.

Іс жүргізу сатысы дегеніміз – белгілі бір мақ-сатқа жетуге бағытталған процессуалдық əре кет-терді біріктіретін сот өндірісінің бөлігі [5, 20 б.].

Азаматтық іс жүргізудің сатылары бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ та салыстырмалы түрде азаматтық іс жүргізудің дербес бөліктері болып табылады. Олар бір-бірінен сəйкесінше жасалатын процессуалдық шешіммен ажыратылады. Істің бір сатыдан келесісіне өтуге жағдай жасайтын нақты процессуалдық əрекеттерді жүзеге асыру барысында қойылған мақсатқа қол жеткізіледі [6, 739 б.].

Бұл ретте, азаматтық процесті сатыларға бөлуде бір пікірлестік жоқ. Бірқатар авторлар азаматтық процесс мынадай сатыларға бөлінеді дейді:

1) Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу;2) Екінші сатыдағы сотта іс жүргізу;3) Сот шешімдерін, ұйғарымдары мен

қаулыларын қайта қарау бойынша қадағалау тəртібімен іс жүргізу;

4) Жаңадан ашылған мəн-жайлар бойынша сот актілерін қайта қарау;

5) Атқарушылық іс жүргізу [1, 115 б.].Əрбір саты өзінің алдына қойылған міндет-

термен сипатталады: не дауды негізі бойынша шешу (бірінші сатыда), не заңды күшіне енбеген сот актісіне шағымды (наразылықты) қарастыру, жəне т.б.

Бірақ əрбір іс барлық сатыларды өте бер-мейді. Процесс бірінші сатыдағы сотта істі

қараумен аяқталуы мүмкін, егер соттың ше шімі шағымдалмаса немесе оған наразылық кел-тірілмесе.

Ал, егер де, шешімге наразылық немесе шағым келтірілген болса, іс екінші сатыдағы сотқа көшеді (апелляциялық, кассациялық іс жүргізу қозғалады). Сонда атқарушылық іс жүргізу істің екінші сатыдағы сотта қарастырылуы аяқталған соң қозғалуы мүмкін. Заңды күшіне енген шешімдер мен ұйғарымдардың аз бөлігі ғана қадағалау тəртібімен немесе жаңадан ашылған мəн-жайлар бойынша қайта қарастырылады. Осылайша, іс жүргізу кез келген сатыда аяқталуы мүмкін. Бұл белгі азаматтық іс жүргізуді сатыларға бөлуде айқындаушы маңызға ие.

Азаматтық процестің жоғарыда көрсетілген бөлінуімен барлық авторлар келісе бермейді. Теорияда жеке дара саты ретінде бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қозғау мен істі сот талқысына əзірлеу сатыларын бөледі.

Ресейлік процессуалист Ю.К. Осипов жеті са-тыны бөліп қарастырған [7, 10 б.].

М.А. Гурвичтің дəлелді атап көрсеткеніндей, процесті осылайша бөлуде, «біріншіден, оның сатылары процессуалдық құқық қатынастарымен ашылады, екіншіден, бөлудің бірегей негізі жоғалады» [8, 720 б.].

Бұл ретте, кассациялық жəне қадағалау тəртібімен істі қайта қарастыру кезінде сотта азаматтық істі қозғау жəне істі сот талқысына əзірлеу сатылары неге бөлініп көрсетілмейді де-ген сұрақ туындайды. Процестің барлық сатыла-рында сотта азаматтық істі қозғау жəне істі сот талқысына əзірлеу əрекеттері орын алады. Бұл жақтан алып қарағанда, бірінші сатыдағы сотта іс жүргізуді үш бөлікке бөлген жөн: істі қозғау, сот талқысына əзірлеу, істі негізі бойынша қарау.

Ал өзіміздің Отандық процессуалист О.В. Арсентьевтің пікіріне сүйенетін болсақ, азаматтық іс жүргізудің сатылары мынадай:

1. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу (істі қоз-ғаудан бастап, қаулы немесе шешім шыға рылған уақытқа дейін).

2. Екінші сатыдағы сотта іс жүргізу (апел-ляциялық немесе кассациялық шағым не наразылық келтіру жəне қаулы мен шешімдерді қайта қарау).

3. Сот шешімдері мен қаулыларын қадағалау тəртібімен қайта қарау бойынша іс жүргізу.

Ж.С. Абдукаримова 125


4. Жаңадан ашылған мəн-жайлар бойынша сот шешімдерін, қаулыларын, ұйғарымдарын қайта қарау бойынша іс жүргізу.

5. Атқарушылық іс жүргізу.Əрбір іс жүргізу сатысының өзіндік міндет-

тері бар: бірінші сатыдағы сот үшін – дауды негізі бойынша қарау; екінші сатыдағы сот үшін – бірінші сатыдағы соттың шешімі не ұйғарымына апелляциялық, кассациялық шағым, наразылықты қарау; қадағалау сатысындағы сот үшін – бірінші жəне екінші сатыдағы соттың шығарған актілеріне лауазымды тұлғаның нара-зылығын қарау; атқарушылық іс жүргізу үшін – соттың шығарған актілерін орындау [9, 9 б.].

Алғашында В.М. Шерстюктің айтуы бой-ынша, азаматтық процесс тек қана екі сатыдан құралады делінген: бірінші сатыдағы соттарда іс жүргізу жəне сот актілерін қайта қарау бойын-ша іс жүргізу [10, 10 б.]. Кейіннен автор өзінің бұл көзқарасын өзгертіп, азаматтық процесті сатыларға емес, құқық қолданылатын циклдарға бөлуді ұсынды. Бұл циклдарға мыналарды жатқызды:

1) Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу;2) Екінші сатыдағы сотта іс жүргізу;3) Қадағалау тəртібімен істі қайта қарастыру;4) Жаңадан ашылған мəн-жайлар бойынша

істі қайта қарастыру;5) Атқарушылық іс жүргізу.Көрсетілген циклдардың əрқайсысы өзіне үш

сатыны қосады: істі қозғау, сот талқысына дай-ындау, істі негізі бойынша қарастыру [7, 10 б.].

Жоғарыда аталғандардың барлығы азаматтық процестің сатыларын түсінуде негізгі əдістемелер болып табылады.

Жалпы азаматтық процестің сатылары мы-надай мақсаттарға жетуге бағытталған процес-суалдық əрекеттердің жиынтығы: талап арыз-ды (шағымды) қабылдау, сот қарауына істерді əзірлеу, сотта іс қарау, сот актілерін шығару жəне т.б. [11, 12 б.].

Ал азаматтық сот ісін жүргізу азаматтық іс жүргізу құқығы мен нормаларымен анықталған азаматтық іс бойынша тəртібі деп айтылады, со-нымен қатар азаматтық іс жүргізу (азаматтық сот өндірісі) бұл азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары арқылы белгіленген. Біздің пікірі-мізше, азаматтық процесс сатылары деп азамат-тық істер жүргізу кодексінің тəртібіне сай соттың

қандай-да болмасын актісімен бітетін сатыларын айту қажет.

Сондықтан, Ю.К. Осиповтің пікірімен келісе отырып, азаматтық процестің бірінші саты-сын талап арыздардың түскен кезінен бастап, олардың соттылығын анықтау, қабылдау немесе қабылдамау мəселесін шешу мезгілінен бастау қажет. Өйткені бұл сатыда азаматтық процестің аяқталуына əкелетін сот актілері шығарылуы мүмкін.

Азаматтық істерді сотта қарауға əзірлеу азаматтық процестің маңызды сатыларының бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасы судьяларының V съе зінде заң ғылымдарының кандидаты М. Бал-кен айтқандай: «Қате шығарылған шешім жоғары тұрған сотпен жөнделеді ғой дегенге сілтемей, даулы құқықтық қатынасты бірінші сатыдағы сотта заңды əрі негізді шешуді қамтамасыз ету – сот жүйесінің ең маңызды міндеттерінің бірі бо-лып саналады». Осындай бірінші сатыдағы сотта дұрыс əрі негізді шешім шығарудың бірден бір кепілі болып, істі сотта қарауға əзірлікті толық əрі тиянақты жүргізу болып табылады.

Істі сотта қарауға тиянақты əзірлеу – табыс-тың кілті, өйткені азаматтық іс жүргізудің ал-дында тұрған міндеттерді жемісті орындау үшін азаматтық істерді əзірлеу ерекше маңызға ие. Əзірліктің сапасына сотта іс қараудың соңғы нəтижелері, сот пен мемлекеттің беделі тəуелді.


1. Гражданский процесс: учебник // под ред. М.К. Треушникова. – Москва, 2003. – 720 с.

2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 7 бөлім, 62 тарау, 1124 бап.

3. Советский энциклопедический словарь // под ред. А.М.Прохорова. – Москва: Советская эн-циклопедия, 1986. – 1884 с.

4. Гражданский процесс: учебник 5-е изд. пере-раб. и доп.// под ред. д.ю.н. В.В. Яркова – Мо-сква: Юрист, 2005. – 280 с.

5. Сметанников А.Е. Судебное разбирательство в век высоких технологий // Арбитражный и гражданский процесс. – Москва, – 2005. № 9, – С. 12-15

6. Осипов П.Н. Практическое содержание про-цессуальных форм обжалования постановле-

ISSN 1563-0366


ҚР азаматтық сот ісін жүргізу ерекшеліктерінің теориялық мəселелері126

ний суда – апелляция, кассация, надзор: срав-нительный анализ // Арбитражный и граж-данский процесс. – №3. – Москва, 2005. – С. 66-68.

7. Арсентьев О.В. Гражданское процессуальное право Казахстана: курс лекций. – Челябинск, 2000. – 168 с.

8. Улетова Г.Д. Эволюция норм о подготовке дела к судебному разбирательству в граждан-

ском процессе // Законодательство. – №6. – Краснодар, 2004. – С. 9-10.

9. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республика-сының азаматтық іс жүргізу құқығы. – Аста-на: Фолиант, 2006. – 388 б.

10. Дождев Д.В. Римское частное право: учеб-ник. – Москва, 2003. – 367 с.

11. Гражданский процесс: учебник // под ред. А.Ф. Клейнмана. – М., 1940. – 348 с.

Ж.С. Абдукаримова

В данной статье рассматриваются теоретические вопросы особенностей гражданского судопроизводства, которые обсуж-дается в науке гражданского процессуального права на протяжении всей истории ее развития. Одни авторы пытаются дать развернутую содержательную характеристику гражданского процесса, раскрыть состав основных его компонентов. Пред-ставители другой точки зрения последовательно отстаивают идею сложного состава гражданского процесса, основанную на подробном анализе характера связи между процессуальной деятельностью и процессуальными отношениями в гражданском процессе.

Zh.S. Abdukarimova

In given article theoretical questions of features of civil legal proceedings which is discussed in a science of a civil procedural right throughout all history of its development are considered. One authors try to give the developed substantial characteristic of civil process, to open structure of its basic components. Representatives of other point of view consistently defend idea of diffi cult structure of the civil process, based on the detailed analysis of character of communication between remedial activity and remedial relations in civil process.

Д.В. Богданов 127


Малозначительность гражданского правонарушения

Д.В. Богданов Пермский государственный национальный исследовательский университет, Россия, г. Перм

Аннотация. Статья посвящена комплексному анализу института малозначительности гражданского правонарушения как межотраслевой правовой категории. Исследуется понятие малозначительности с точки зрения общей теории права, уголовного и административного права. С учетом общеправо-вых и межотраслевых подходов к понятию малозначительности автором сформулированы основные признаки данного института права. Делается вывод о том, что институт малозначительности право-нарушения в гражданском праве имеет свои отраслевые особенности, которые должны получить нормативное оформление.

Институт малозначительности правонаруше-ния известен, прежде всего, уголовному (ч. 2 ст. 14 УК РФ) и административному (ст. 2.9 КоАП РФ) праву. Малозначительность правонаруше-ния учитывается также при привлечении к дис-циплинарной ответственности адвокатов (п. 2 ст. 18 Кодекса профессиональной этики адвоката [1]) и военнослужащих (п. 5 ст. 28.5 Федераль-ного закона от 27 мая 1998 г. № 76-ФЗ «О статусе военнослужащих» [2]).

Понятие малозначительности правонаруше-ния получило комплексную доктринальную раз-работку преимущественно в науке уголовного права [3]. В последнее время возрос интерес к исследованию малозначительности правонару-шения и на общетеоретическом уровне [4].

Представления о понятии, признаках, сущно-сти малозначительности деяния, а также о прин-ципах и условиях применения норм о малозначи-тельности во многих отраслях права либо схожи, либо стремятся к унификации. Анализ научных источников по этому вопросу позволяет сделать вывод о том, что малозначительность правона-рушения становится межотраслевой правовой категорией.

В административном праве малозначитель-ность прямо названа как обстоятельство, осво-бождающее от ответственности, тогда как в уго-ловном праве норма о малозначительности нахо-дится не в главе об основаниях освобождения от уголовной ответственности и нередко относится в литературе [5] к основаниям, исключающим ответственность. Несмотря на это, подходы к

сущности малозначительности в этих двух от-раслях права идентичны.

В административном праве под малозначи-тельным правонарушением понимают «действие или бездействие, хотя формально и содержащее признаки состава административного правона-рушения, но с учетом характера совершенного правонарушения и роли правонарушителя, разме-ра вреда и тяжести наступивших последствий не представляющее существенного нарушения охра-няемых общественных правоотношений» [6].

В уголовном праве «малозначительными приз-наются умышленные, формально уголовно про-тивоправные действия (бездействия) лица, при-чинившие незначительный вред охраняемым уго-ловным законом интересам, при направленности умысла на причинение именно такого вреда» [7].

В советском уголовном праве содержалось также указание на то, что малозначительное деяние содержит признаки преступления, пред-усмотренного УК; но при этом деяние незначи-тельно, маловажно и ничтожно по своим послед-ствиям [8].

Как мы видим, малозначительность деяния не ведет к отсутствию состава правонарушения и, следовательно, не может являться основанием для исключения ответственности: «Исключение производства по уголовному делу при наличии признаков категории «малозначительность де-яния» необходимо аргументировать не отсут-ствием состава преступления в деянии лица, а именно малозначительностью последнего, как абсолютно специфическим нереабилитирую-

ISSN 1563-0366


Малозначительность гражданского правонарушения128

щим основанием, исключающим производство по делу» [9].

В связи с этим в теории права убедительно доказано, что малозначительность правонаруше-ния как межотраслевая категория является осно-ванием для освобождения от ответственности, а не для её исключения, поскольку основанием освобождения от юридической ответственности является «нецелесообразность привлечения лица к конкретному виду штрафной ответственности ввиду невысокой степени общественной опасно-сти правонарушения и отсутствия (или невысо-кой степени) общественной опасности личности виновного» [10]. Именно этим чертам и соответ-ствует малозначительность правонарушения.

Привлечение к юридической ответственности за малозначительное правонарушение противо-речило бы таким принципам юридической от-ветственности, как справедливость, законность, целесообразность и др.

По справедливому замечанию В.В. Степа-нова, «правовой механизм малозначительности правонарушения призван не допустить превра-щения формальной определённости закона в формализм правоприменителя в его негативном смысле: возникновения ситуации, при которой абстрактный характер норм права не позволяет должным образом учитывать объективное мно-гообразие конкретных жизненных обстоятельств их реализации» [11].

Таким образом, с учетом общеправовых и межотраслевых подходов к понятию малозначи-тельности можно сформулировать его следую-щие признаки.

Во-первых, малозначительное правонаруше-ние формально содержит все признаки правона-рушения, и именно поэтому не может являться основанием, исключающим юридическую от-ветственность.

Во-вторых, степень общественной опасности (вредности) малозначительного правонаруше-ния и степень общественной опасности самого правонарушителя невелики.

В-третьих, малозначительность правонаруше-ния обусловливает нецелесообразность привлече-ния к юридической ответственности, иное проти-воречило бы принципам последней (справедливо-сти, гуманизму, подлинной законности и др.).

В-четвертых, малозначительность являет-ся оценочным понятием, при её определении должны учитываться характер правонарушения,

условия его совершения, отсутствие существен-ных вредных последствий, а также отсутствие у правонарушителя намерения причинения таких последствий.

Следует с сожалением заметить, что катего-риаль ному аппарату гражданского права понятие малозначительности правонарушения практи-чески не известно. Лишь в п. 3 Информационно-го письма Президиума Высшего Арбитражного Суда РФ от 13 августа 2004 г. № 84 «О некоторых вопросах применения арбитражными судами ста-тьи 61 Гражданского кодекса Российской Федера-ции» содержится положение о малозначительно-сти правонарушения для случаев принудительной ликвидации юридических лиц по мотиву осу-ществления ими деятельности с неоднократными нарушениями закона или иных правовых актов: «Юридическое лицо не может быть ликвидирова-но, если допущенные им нарушения носят мало-значительный характер или вредные последствия таких нарушений устранены» [12].

Такое игнорирование гражданско-правовой наукой и законодательством малозначительно-сти деяния объясняется тем, что многие меры отраслевой ответственности носят правовосста-новительный характер. Например, при причине-нии убытков в размере 3 рублей, согласно прин-ципу полного возмещения вреда, даже несмотря на незначительную общественную вредность такого деликта, они подлежат возмещению, а лицо привлечению к гражданско-правовой от-ветственности.

Однако подчеркнем, что гражданскому праву известны и меры штрафной юридической от-ветственности, а также меры, направленные на лишение субъективных гражданских прав: не-устойка, потеря задатка, уплата двойного разме-ра задатка, односторонняя реституция, недопу-щение реституции, принудительная ликвидация юридического лица, прекращение деятельности физического лица в качестве индивидуального предпринимателя в принудительном порядке по решению суда.

Эти меры ответственности не направлены на восстановление нарушенных прав, поскольку у контрагента в этих случаях не происходят поте-ри в имущественной сфере либо они крайне аб-страктны. Основной целью реализации этих мер является, фактически, кара правонарушителя, через них осуществляется штрафная функция гражданско-правовой ответственности.

Д.В. Богданов 129


Например, при принудительной ликвидации юридического лица по причине осуществления ими деятельности с неоднократными нарушени-ями закона, иных правовых актов имуществен-ная сфера каких-либо лиц, в том числе государ-ства, не нарушена либо, если и нарушена, то не может быть восстановлена таким способом, как ликвидация юридического лица. Основная цель такой меры – покарать правонарушителя.

Однако данные нарушения закона со стороны юридического лица могут быть незначительные, непродолжительные, а вредные последствия та-ких нарушений устранёнными. В этих случаях кара правонарушителя в виде его ликвидации не соответствовала бы принципам гражданско-правовой ответственности – справедливости, це-лесообразности, законности.

На наш взгляд, с учетом принципов справед-ливости, законности, целесообразности юри-дической ответственности при привлечении к штрафной гражданско-правовой ответствен-ности либо к ответственности в виде лишения субъективных прав необходимо ввести общее универсальное основание для освобождения от неё – малозначительность правонарушения.

При этом, безусловно, институт малозначи-тельности правонарушения в гражданском праве будет иметь свои отраслевые особенности, кото-рые должны получить нормативное оформление.

Во-первых, о малозначительности граждан-ского правонарушения свидетельствует несуще-ственное нарушение требований закона, иных правовых актов или договора. Это обстоятель-ство обусловливает невысокую общественную вредность правонарушения. Но, на наш взгляд, должна учитываться и личность правонарушите-ля, в частности, направленность его намерения на причинение существенных или несуществен-ных последствий.

Во-вторых, необходимо определиться с кру-гом правонарушений, к которым нормы о мало-значительности могут или не могут применяться с учетом характера правонарушения и его обще-ственной вредности, а также реализации пре-вентивной функции гражданско-правовой ответ-ственности. Например, при совершении сделки с целью, противной правопорядку и нравственно-сти, при умысле с обеих сторон, даже при незна-чительности нарушения закона, нормы о мало-значительности не должны подлежать примене-

нию. Подчеркнем также, что при привлечении к мерам восстановительной гражданско-правовой ответственности такое основание освобождения от ответственности, как малозначительность, не применяются.


1. Кодекс профессиональной этики адвоката (принят Всероссийским съездом адвокатов 31 января 2003г. (ред. от 05.04.2007) // Россий-ская газета. – 2005. – 5 октября.

2. Федеральный закон от 27 мая 1998 г. № 76-ФЗ «О статусе военнослужащих» (в ред. от 21.04.2011, с изм. от 17.05.2011) // Собрание законодательства РФ. – 1998. – № 22. – Ст. 2331.

3. Багиров Ч.М. Малозначительность деяния и её уголовно-правовое значение: автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Тюмень, 2005. – 18 с.; Чугаев А.П. Малозначительное преступление и товарищеский суд. – Казань: Изд-во Казан-ского ун-та, 1966. – 298 с.; Якименко Н.М. Малозначительность деяния в советском уго-ловном праве: автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 1982. 23с.

4. Безручко Е.В. Малозначительность деяния: вопросы законодательной регламентации и правовой оценки // Труды Юридического факультета Ставропольского государствен-ного университета. – Вып. 19. – Ставрополь: Сервисшкола, 2008. – С. 64–65; Благов Е.В. О квалификации малозначительного деяния // Юридические записки Ярославского госу-дарственного университета им. П.Г. Демидо-ва. – Вып. 8. – Ярославль, 2004. – С. 168–176; Степанов В.В. Малозначительность правона-рушения в российском праве: автореф. дис. …канд. юрид. наук. – М., 2009. – 27 с.; Базарова С. Малозначительность деяния // Законность. – 2009. – № 1. – С. 53–57.

5. См., напр.: Теория государства и права: курс лек-ций / под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. – М.: Юристъ, 2006. – С. 603.

6. Пункт 21 Постановления Пленума Верховного Суда РФ от 24 марта 2005г. № 5 «О некоторых вопросах, возникающих у судов при примене-нии Кодекса Российской Федерации об адми-нистративных правонарушениях» // Бюлле-тень Верховного Суда РФ. – 2005. – № 6.

ISSN 1563-0366


Малозначительность гражданского правонарушения130

7. Багиров Ч. М. Малозначительность деяния и ее уголовно-правовое значение: автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Тюмень, 2005. – С. 6.

8. Якименко Н. М. Малозначительность деяния в истории советского уголовного права // Пра-воведение. – 1983. – № 1. – C. 34 – 44.

9. Багиров Ч.М. Указ. соч. – С. 6-7.

10. Степанов В.В. Указ. соч. – С. 13.11. Степанов В.В. Указ соч. – С. 3.12. Информационное письмо Президиума ВАС РФ

от 13 августа 2004 г. № 84 «О некоторых вопро-сах применения арбитражными судами статьи 61 Гражданского кодекса Российской Федера-ции» // Вестник ВАС РФ. – 2004. – № 10.

Д.В. Богданов

Мақала азаматтық құқықбұзушылық институтының маңыздылығының жеткіліксіздігі мəселесін салааралық құқықтық ка-тегория ретінде кешенді талдауға арналған. Бұл мəселе жалпы құқық теориясы, қылмыстық жəне əкімшілік құқық тұрғысынан зерттеледі. Аталған түсінікті жалпықұқықтық жəне салааралық тұрғыдан автор түсініктің негізгі белгілерін қарастырады. Бұл институт өз салалық ерекшеліктеріне байланысты нормативтік рəсімдеуді қажет етеді деген қорытынды жасайды.

D. V. Bogdanov

The article is devoted to the complex analysis of the civil offence low signifi cance as an interdisciplinary category. The low signifi -cance concept is researched as seen through the general law theory, criminal law and administrative law. The author has formulated the principle characteristics of this legal concept with the account for the general legal and interdisciplinary approaches to low signifi cance. A conclusion is made that the offense low signifi cance concept in the civil law has its own disciplinary features which should be legis-latively fi xed.

Д.А. Филиков 131


Презумпция вины, освобождение от гражданско-правовой ответственности и её исключение

Д.А. ФиликовПермский государственный национальный исследовательский университет, Россия, г. Перм

Аннотация. Статья посвящена проблеме разграничения таких институтов гражданского права, как освобождение от ответственности и исключение ее. Рассматриваются основания освобождения от ответственности в теории права, в уголовном и административном праве, а также в рамках граждан-ского законодательства. В статье отмечается, что от оснований освобождения от ответственности следует отличать обстоятельства, исключающие противоправность деяния. Особое внимание уделя-ется вопросу презумпции вины и безвиновной ответственности.

Основаниями освобождения от применения мер юридической ответственности признаются юридические факты, с наличием которых связы-вается освобождение претерпевать данные меры за совершенное правонарушение, имеющее все элементы состава. Освобождение от ответствен-ности важно отличать от исключения её. Привле-чение к гражданско-правовой ответственности исключается при отсутствии обязательных эле-ментов состава правонарушения.

Таким образом, при освобождении от ответ-ственности в поведении лица присутствуют эле-менты состава гражданского правонарушения, но есть предусмотренные законом обстоятель-ства, освобождающие от ответственности.

Именно такой подход к основаниям освобож-дения от юридической ответственности принят в теории права и в уголовном и административном праве.

Согласно УК РФ, основанием освобождения от уголовной ответственности являются дея-тельное раскаяние, примирение с потерпевшим, истечение срока давности. Согласно ст. 2.9 и ст. 4.5. КоАП РФ основанием освобождения от ад-министративной ответственности является ма-лозначительность и истечение срока давности.

В то время как согласно распространенному в цивилистической литературе подходу основа-ниями освобождения от гражданско-правовой ответственности являются: случай (невиновное причинение вреда), непреодолимая сила и вина потерпевшего. Так, Т.В. Бактимирова пишет: «Опровержение виновности приравнивается в дан-

ном случае к отсутствию вины, что, в отличие от публичных отраслей права, следует рассматривать в качестве основания освобождения от гражданско-правовой ответственности, а не обстоятельством, исключающим ее. В этом случае опровержение пре-зумпции виновности прекращает развитие отноше-ний гражданско-правовой ответственности и дей-ствие презумпции виновности» [4].

Таким образом, опровержение презумпции вины путем доказательства своей невиновности (случай) является основанием освобождения от ответственности, что представляется неверным.

Для применения оснований освобождения от ответственности все необходимые элементы со-става правонарушения должны быть установле-ны. Если же лицу удастся доказать свою невино-вность, то субъективная сторона состава право-нарушения будет отсутствовать и это должно влечь не освобождение от ответственности, а исключение её.

На наш взгляд, цивилистическая наука нуж-дается в самостоятельной отраслевой разработке оснований освобождения от гражданско-право-вой ответственности, к которым можно отне-сти, например, непреодолимую силу, истечение сроков исковой давности, возможно, малозначи-тельность, отказ кредитора от требования и др.

Таким образом, невиновность лица как ре-зультат опровержения презумпции вины являет-ся основанием исключения гражданско-право-вой ответственности и не имеет отношения к основаниям освобождения от неё.

Отсутствие разработки института освобож-

ISSN 1563-0366


Презумпция вины, освобождение от гражданско-правовой ответственности и её исключение132

дения от гражданско-правовой ответственности привело к его ошибочному восприятию практи-кой.

Так, суд указал следующее: «В гражданском праве установлена презумпция вины правонару-шителя (причинителя вреда), ибо именно он дол-жен доказать отсутствие своей вины в правона-рушении (п. 2 ст. 401, п. 2 ст. 1064 ГК), т.е. при-нятие всех указанных выше мер по его предот-вращению. Применение этой презумпции (пред-положения) возлагает бремя доказывания иного положения на указанного законом участника правоотношения. Поскольку нарушитель пред-полагается виновным, потерпевший от правона-рушения не обязан доказывать вину нарушителя, а последний для освобождения от ответственно-сти должен сам доказать ее отсутствие» [2].

Хотя невиновность – это основание не для освобождения от ответственности, а для исклю-чения её.

От оснований освобождения от ответствен-ности следует отличать обстоятельства, исклю-чающие противоправность деяния. Согласно ст. 37-41 УК РФ, к обстоятельствам, исключающим преступность деяния, относятся необходимая оборона, крайняя необходимость, обоснованный риск, причинение вреда при задержании лица, совершившего преступление, физическое или психическое принуждение, исполнение прика-за или распоряжения. В соответствие со ст. 2.7 КоАП РФ, крайняя необходимость не является административным правонарушением.

В гражданском праве отмечается некоторое смешение оснований освобождения от ответ-ственности и оснований, исключающих проти-воправность деяния. Например, Д.Н. Кархалев относит к основаниям освобождения от ответ-ственности необходимую оборону [3].

На наш взгляд, крайне важно с учетом систем-ности права и взаимозависимости его отраслей унифицировать представления об обстоятель-ствах, исключающих противоправность. Ведь, например, при задержании лица, совершившего преступление, может быть причинен вред, под-лежащий возмещению в гражданско-правовом порядке. Уголовная ответственность исключает-ся, т.к. нет преступности деяния. Однако вопрос о гражданско-правовой ответственности в этом случае в ГК РФ не решен.

В рамках предмета настоящего исследования в связи с этим вопросом хотелось бы отметить

следующее. При установлении судом обстоя-тельств, исключающих противоправность де-яния (правонарушение), а следовательно, под-тверждающих правомерность причинения вре-да, нет оснований устанавливать виновность причинителя вреда и тем более его невиновность через опровержение презумпции вины. Отсут-ствие противоправности деяния свидетельствует об отсутствии объективной стороны правона-рушения и собственно самого правонарушения, как основания ответственности. Анализ других элементов состава правонарушения, в том числе субъективной стороны, в этих случаях представ-ляется излишним.

Некоторые основания освобождения от граж-данско-правовой ответственности неверно при-меняются в институте безвиновной ответствен-ности для опровержения вины правонарушите-ля.

В связи с этим обратимся к вопросу презумп-ции вины и безвиновной ответственности.

Гражданское право – единственная отрасль права, которой известны случаи ответственности без вины. Их сущность заключается в том, что лицо, причинившее вред несет ответственность независимо от наличия своей вины. Такая ситу-ация, безусловно, противоречит такому принци-пу юридической ответственности, как принцип ответственности за вину. Поэтому такую ответ-ственность называют основанной на риске. А в последние годы был поставлен вопрос об отказе в таких случаях от термина «ответственность» и замены его термином «компенсация», а также о переводе таких мер ответственности за риск в перечень мер защиты. Так, Чирков пишет: «По-скольку при случайном причинении вреда лицо невиновно, то абсурдно его принуждать к пра-вомерному поведению. Следовательно, прямое принуждение к возмещению убытков, причинен-ных источником повышенной опасности, есть не что иное, как мера защиты субъективного права потерпевшего.

Поэтому заслуживает внимания позиция, что случаи применения мер государственно-прину-дительного воздействия, не основанные на вине, должны получить иное нормативное решение, теоретическое истолкование и терминологиче-ское обозначение, в частности, через категорию мер защиты» [4].

На наш взгляд, использование категории «мера защиты» в случаях ответственности без



вины не вполне обосновано, поскольку первая применяется к мерам неэквивалентного харак-тера. Термин «безвиновная ответственность» укоренился в отечественной цивилистике, и он не предполагает, что лицо всегда невиновно, т.е. причиняет вред случайно. Наоборот, в большин-стве случаев при причинении вреда источником повышенной опасности или при незаконном осуждении правонарушитель чаще всего вино-вен, но для защиты интересов потерпевших, вина в таких правонарушениях юридического значения не имеет.

В рамках предмета настоящего исследования следует обратить внимание на то, что при при-влечении к безвиновной ответственности пре-зумпция вины не действует, не подлежит приме-нению, что нередко игнорируется судами. При-ведем пример.

Лесхозом был обнаружен лесной пожар, о чем составлен протокол. Согласно протоколу в районе лесного пожара проходит высоковольт-ный электропровод (ВЛЭП). Пожар начался от просеки ВЛЭП. В протоколе также было указа-но, что одна из опор ВЛЭП была повреждена, и провод находился в непосредственной бли-зости от земли. В качестве предположительной причины возникновения пожара указан обрыв проводов ВЛЭП. Лесхоз направил в адрес ОАО «Карелэнерго», которому принадлежала ВЛЭП, претензию с приложением расчета причинен-ного лесным пожаром ущерба и предложением возместить его в добровольном порядке. Ввиду того, что ущерб не был возмещен, Лесхоз обра-тился в арбитражный суд с соответствующим ис-ком. ОАО, не признавая иск, сослалось на недо-казанность своей вины в случившемся пожаре. Иск был удовлетворен.

Суд кассационной инстанции, рассматри-вая жалобу ОАО, указал следующее: «В соот-ветствии со статьей 1064 Гражданского кодекса Российской Федерации, вред, причиненный лич-ности или имуществу гражданина, а также вред, причиненный имуществу юридического лица, подлежит возмещению в полном объеме лицом, причинившим вред; лицо, причинившее вред, освобождается от возмещения вреда, если дока-жет, что вред причинен не по его вине. В силу статьи 1079 названного Кодекса юридические лица и граждане, деятельность которых связана с повышенной опасностью для окружающих (в том числе и использование электрической энер-

гии высокого напряжения), обязаны возместить вред, причиненный источником повышенной опасности, если не докажут, что вред возник вследствие непреодолимой силы или умысла по-терпевшего.

То есть данными нормами установлена пре-зумпция виновности причинителя вреда и обя-занность доказывания отсутствия вины возложе-на на него или владельца источника повышенной опасности.

Судом в соответствии с материалами дела установлена вина ОАО «Карелэнерго» в воз-никновении лесного пожара и, следовательно, в причинении вреда в результате пожара. Ссылки ответчика на иные возможные причины пожара носят предположительный характер. Безуслов-ных доказательств отсутствия вины ответчика в материалах дела не представлено. Другие воз-можные причины пожара, кроме обрыва прово-да ВЛЭП, из материалов дела не усматриваются. Размер ущерба ответчиком не оспаривается» [5].

Таким образом, привлекая к ответственности владельца источника повышенной опасности, суд рассматривал вопрос о его вине и применял презумпцию вины, что неверно. Для безвино-вной ответственности необходимо и достаточно установить только объективные элементы соста-ва правонарушения.

В отдельных случаях суды отмечают, что ст. 1079 ГК РФ, устанавливающая безвиновную от-ветственность, содержит презумпцию вины. Так, водитель трактора, принадлежащего ООО, допу-стил дорожно-транспортное происшествие, по-вредив светофор. Согласно протоколу водитель трактора находился в нетрезвом состоянии.

РАО «ЕЭС России» обратилось в суд с иском в возмещении стоимости работ по ремонту све-тофора. Иск был удовлетворен. ООО обратилось с кассационной жалобой, доводы которой своди-лись к тому, что расходы, связанные с восстанов-лением светофора, завышены.

Суд отметил следующее: «Доказательства за-вышения расценок.., не представлены. В силу статьи 1079 Гражданского кодекса Российской Федерации, устанавливающей презумпцию вины, при несогласии с расходами, произведен-ными истцом, ответчику надлежит доказывать их несоответствие действующим расценкам»[6].

Анализируя этот судебный акт, следует отме-тить, что, во-первых, ст. 1079 ГК РФ не устанав-ливает презумпцию вины, в ней вообще не упо-

ISSN 1563-0366


Презумпция вины, освобождение от гражданско-правовой ответственности и её исключение134

минается понятие «вина», во-вторых, несогласие с размером убытков (в виде расходов на ремонт в данном деле) относится не к субъективной сто-роне, а к объективной стороне правонарушения, и никак не связано ни с виной, ни с невиновно-стью лица.

Суды также неверно полагают, что ст. 1079 ГК РФ, устанавливающая освобождение от от-ветственности вследствие непреодолимой силы, должна применяться в системной связи со ст. 1064, устанавливающей презумпцию вины: «В силу пункта 2 статьи 1064 ГК РФ лицо, при-чинившее вред, освобождается от возмещения вреда, если докажет, что вред причинен не по его вине. Из указанной нормы права, устанавли-вающей презумпцию вины причинителя вреда, следует, что именно последний должен доказать свою невиновность в причинении ущерба. Из статьи 1079 ГК РФ следует, что юридические лица, осуществляющие строительную деятель-ность и связанную с ней, обязаны возместить вред, причиненный источником повышенной опасности, если не докажут, что вред возник вследствие непреодолимой силы. Суд первой ин-станции… с учетом возложения статьями 1064 и 1079 ГК РФ бремени доказывания отсутствия вины на ответчика, обоснованно пришел к выво-ду о доказанности всех элементов, необходимых для привлечения ответчика к деликтной ответ-ственности и удовлетворил иск» [7].

Непреодолимая сила является самостоятель-ным основанием для освобождения от граждан-ско-правовой ответственности. При причинении вреда источником повышенной опасности дока-зательство наличия непреодолимой силы не сви-детельствует о невиновности правонарушителя, поскольку его вина юридического значения со-гласно ст. 1079 ГК РФ не имеет. Наличие обстоя-тельства непреодолимой силы свидетельствует об отсутствии юридически значимого бездействия, т.е. объективной стороны правонарушения.

Обобщая судебную практику рассмотрения дел по возмещению вреда, причиненного до-рожно-транспортными происшествиями, Сверд-ловский областной суд отметил следующее: «Особенностью распределения обязанности по доказыванию по данной категории дел является то, что вина причинителя вреда презюмирует-ся, в силу чего истец не обязан доказывать вину ответчика – владельца источника повышенной

опасности, а должен доказать только наличие вреда (имущественного вреда, вреда здоровью) и причинную связь между проявлением вредонос-ных свойств транспортного средства и наступив-шим вредом. Между тем названная презумпция является опровергаемой, поскольку в силу ст. 1079 ГК РФ ответчик освобождается от ответ-ственности по возмещению причиненного вреда, если докажет, что вред возник вследствие непре-одолимой силы или умысла потерпевшего» [8].

Ответственность за вред, причиненный ис-точниками повышенной опасности, наступает по усеченному составу, без вины, поэтому презумп-ция вины в этом институте не применима и тем более она не должна быть опровергаемой. Одна-ко правонарушитель вправе доказывать наличие обстоятельств непреодолимой силы, которые могут явиться основанием для освобождения от ответственности.

Таким образом, доказательство лицом сво-ей невиновности в совершении правонаруше-ния, имеющего состав, включающий в качестве обязательного элемента субъективную сторону, ведет к опровержению наличия субъективной стороны правонарушения, что является основа-нием для исключения гражданско-правовой от-ветственности, а не освобождения от неё.

В случаях, когда гражданско-правовая ответ-ственность наступает без вины в связи с тем, что субъективная сторона как обязательный элемент состава таких правонарушений отсутствует, пре-зумпция вины не действует и не должна опро-вергаться или подтверждаться.

Основания освобождения от гражданско-правовой ответственности должны применяться после установления судом всех обязательных элементов состава правонарушения, в том числе субъективной стороны, и не влияют на действие или опровержение презумпции вины.


1. Бактимирова Т.В. Презумпция виновности в российском гражданском праве: дис. … канд. юрид. наук.- М., 2006. – С. 103.

2. Постановление Семнадцатого арбитражно-го апелляционного суда от 30 декабря 2009 г. № 17АП-12324/2009-ГК по делу № А50-21811/2009 // [Электронный ресурс]. Доступ из СПС «КонсультантПлюс».



3. Кархалев Д.Н. Гражданско-правовые меры защиты и меры ответственности: учеб. посо-бие. – Уфа: РИО БашГУ, 2004. – С.43.

4. См.: Алексеев С.С. Проблемы теории права. – Свердловск, 1972. – Т.1. – С. 87.

5. Постановление ФАС Северо-Западного округа от 24 мая 2004 г. по делу № А26-7789/03-13 // [Электронный ресурс]. СПС «Консультант-Плюс».

6. Постановление ФАС Северо-Кавказского округа от 14 декабря 1999 г. № Ф08-2715/99 по делу № А63-519/99-С1 // [Электронный ре-сурс]. СПС «КонсультантПлюс».

7. Постановление Второго арбитражного апел-ляционного суда от 10 декабря 2009 г. по делу № А31-2649/2009 // [Электронный ресурс]. СПС «КонсультантПлюс».

8. Справка Свердловского областного суда по ре-зультатам обобщения судебной практики рас-смотрения дел о возмещении вреда, причинен-ного дорожно-транспортным происшествием от 14 марта 2006г. № 01-06/1052 (подготовле-на судебной коллегией по гражданским делам Свердловского областного суда, отделом обоб-щения судебной практики) // [Электронный ресурс]. СПС «КонсультантПлюс».

Д.А. Филиков

Мақала азаматтық құқық институттарындағы жауапкершіліктен босату мəселелерін бөліп көрсетуге арналған. Құқық теориясындағы, қылмыстық жəне əкімшілік құқықтағы, сонымен қатар азаматтық заңнама шегіндегі жауапкершіліктен босату негіздері қарастырылады. Мақалада жауапкершіліктен босату негіздері ретінде іс-əрекеттің құқыққа қайшылығын жоятын мəн-жайларды ажырату керек деп атап көрсетілген. Кінəлілік презумпциясы жəне кінəсіз жауапкершілік сұрақтарына аса көңіл бөлінген.

D.A. Filikov

The article is devoted to the issue of the differentiation between such civil law institutions as release from liability and exclusion of liability. The reasons for the release of liability are studied in the law theory, criminal and administrative law, and also within the civil legislation framework. The article specifi es that the reasons for the exclusion of liability should be differentiated from the circumstances that exclude illegality of the action. Special attention is given to the issue of the general intent and no-fault liability.

ISSN 1563-0366


Проблемы правового регулирования лесных правоотношений в Республике Казахстан136

Раздел V

ПРИДОРЕСУРСОВОЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ПРАВО

Проблемы правового регулирования лесных правоотношений в Республике Казахстан

Н.С. БаимбетовКазахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В настоящей статье рассмотрены некоторые коллизии действующего Лесного Кодекса Республики Казахстан, а также даются некоторые предложения по его совершенствованию.

26 января 2012 года Президент Республики Казахстан подписал Закон Республики Казах-стан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам лесного хозяйства, жи-вотного мира и особо охраняемых природных территорий». Это не первые изменения, которые были внесены в Лесной Кодекс Республики Ка-захстан за период его существования, начиная с даты принятия в 2003 году. И думаем не по-следние. Лесное законодательство по-прежнему требует своего дальнейшего совершенствования и доработок.

В первую очередь, на наш взгляд, вызывает сомнение конституционность нормы, содержа-щейся в статье 6 Лесного Кодекса РК, в соответ-ствии с пунктом 2 которой «Лесной фонд Респу-блики Казахстан состоит из государственного и частного лесных фондов» [1].

Согласно указанной норме, Лесной Кодекс РК допускает возникновение частной собствен-ности на объекты лесного фонда Республики Ка-захстан.

В то же время статья 6 Конституции Респу-блики Казахстан определяет, что лишь земля может находиться в частной собственности в со-ответствии с законодательством. Растительный

же мир и другие природные ресурсы находятся в государственной собственности [2].

Таким образом, на наш взгляд, возникает коллизия между нормами Лесного кодекса РК и нормами Конституции Республики Казахстан. Понятно, что данная коллизия будет разрешать-ся в пользу Конституции РК. Однако сам факт наличия противоречий в законодательных актах высшего порядка не делает чести нашему зако-нодательству.

Если же мы обратимся к опыту зарубежных стран, то, например, в статье 9 Конституции Рос-сийской Федерации указывается о том, что земля и другие природные ресурсы могут находиться в частной, государственной, муниципальной и иных формах собственности [3]. Таким образом, Российская Федерация четко указывает в своей Конституции потенциальную возможность пере-дачи в частную собственность не только земли, но и других природных ресурсов.

С другой стороны, статья 13 Конституции Ре-спублики Беларусь определяет, что недра, воды, леса составляют исключительную собствен-ность государства [4].

Как мы видим из приведенных примеров, Конституции соседних государств четко под-ходят к решению вопросов о частной собствен-

Н.С. Баимбетов 137


ности на лесные ресурсы, не допуская двоякого толкования данных норм. Если же сравнить нор-мы, содержащиеся в Конституции Республики Казахстан, с нормами, содержащимися в Консти-туциях Российской Федерации и Республики Бе-ларусь, то становится очевидным сходство норм, содержащихся в нашей Конституции, с нормами, содержащимися в Конституции Республики Бе-ларусь.

Тем самым, на наш взгляд, толкование Кон-ституции Республики Казахстан должно осно-вываться на запрете установления частной соб-ственности на лесные природные ресурсы в Ре-спублике Казахстан.

Другой коллизией, содержащейся в Лесном Кодексе РК и не урегулированной в течение 9 лет действия Лесного Кодекса РК, является то, что в соответствии со статьей 6 Конституции РК частное лицо вправе иметь право собственности на земли лесного фонда. При этом статья 8 Лес-ного кодекса ограничивает данное право только возможностью наличия права собственности на земли частного лесного фонда. При этом, как мы указали выше, сами лесные ресурсы, состоящие из запасов древесины, живицы, древесных со-ков, второстепенных лесных ресурсов, согласно толкованию статьи 6 Конституции РК, принад-лежат исключительно государству.

Таким образом, возникает еще одна коллизия, основанная на статье 6 Конституции РК, когда государство, допуская возможность наличия, со-гласно Лесному и Земельному Кодексам РК, пра-ва частной собственности на земли частного лес-ного фонда, конституционной нормой запрещает владеть, пользоваться и распоряжаться лесными ресурсами, расположенными на данной земле, относя их к исключительной государственной собственности.

То есть право собственности на земли част-ного лесного фонда отделено от права собствен-ности на лесные ресурсы, хотя в данном случае право собственности на землю лесного фонда должно быть неотделимо от права собственно-сти на леса как на недвижимое имущество (ст. 117 ГК РК) [5].

Данное положение подтверждает и статья 10 Лесного Кодекса РК, в соответствии с которой субъекты лесных правоотношений осуществля-ют только лесопользование [6], хотя право соб-ственности в соответствии со статьей 188 ГК РК

включает дополнительно право владения и рас-поряжения [7].

Иначе говоря, если следовать логике опи-санной выше позиции, то лицо, которое за свой счет вырастило лес на участке земли, принадле-жащим ему на праве собственности, не сможет распоряжаться этим лесом и лесными ресурса-ми (продавать, осуществлять залог и т.д.). Таким образом, через весь Лесной Кодекс РК проходит противоречие его самому себе и противоречие Конституции РК (ст. 6 и 26) в отношении права (собственности, либо лесовладения и лесополь-зования) лица на лес и лесные ресурсы, находя-щихся в частном лесном фонде.

В соответствии со статьей 128 п. 3 Земельного Кодекса РК и статьей 8 п. 8 ЛК РК, «к землям го-сударственного лесного фонда относятся земли, покрытые лесами естественного и искусственно-го происхождения, созданными за счет средств государственного бюджета …». Во-первых, есте-ственные леса не могут быть созданными за счет средств государственного бюджета. Во-вторых, как быть, если лес был создан за счет средств частного лица, но право собственности по тем или иным причинам перешло к государству (на-пример в порядке наследования). Данный лес бу-дет входить в государственный лесной фонд, но не будет создан за счет средств государственного бюджета.

Имеет место и противоречие Лесного Кодек-са РК Закону Республики Казахстан «Об особо охраняемых природных территориях» [8]. Так, указанный Закон не предусматривает такие виды особо охраняемых лесных территорий, дополни-тельно предусмотренные п. 2 статьи 44 Лесного Кодекса РК, как участки леса, имеющие науч-ное значение, включая лесные генетические ре-зерваты, особо ценные лесные массивы, орехо-промысловые зоны, лесоплодовые насаждения, субальпийские леса. В то же время Законом РК «Об особо охраняемых природных территори-ях» устанавливаются такие категории, как госу-дарственные природные заказники, леса особо охраняемых природных территорий, о которых в Лесном Кодексе РК ничего не сказано.

В соответствии со статьей 104 Лесного ко-декса Республики Казахстан, экономическими принципами и методами охраны, защиты, поль-зования лесным фондом, воспроизводства лесов и лесоразведения являются:

ISSN 1563-0366


Проблемы правового регулирования лесных правоотношений в Республике Казахстан138

1) планирование мероприятий по охране, за-щите, воспроизводству лесов и лесоразведению на участках государственного лесного фонда;

2) финансирование ведения лесного хозяй-ства в государственном лесном фонде в соответ-ствии с нормами и нормативами, утвержденны-ми Правительством Республики Казахс тан;

3) платность за пользование лесными ресур-сами и полезными свойствами лесов;

4) платность за пользование особо охраняе-мыми лесными территориями;

5) стимулирован ие увеличения лесистости территории Республики Казахстан;

6) страхование отв етственности государ-ственных лесовладельцев и лесопользователей, осущ ествляющих лесопользование на участках государственного лесного фонда [9].

Однако, на наш взгляд, законодатель не со-всем обосновано называет все перечисленные элементы принципами и методами. На наш взгляд, все перечисленное является составными частями экономического механизма лесопользо-вания. Однако принципы, представляющие со-бой руководящие начала, нам представляются несколько иными.

Правовое регулирование вопросов экологи-ческого страхования в области лесных правоот-ношений осуществляется статьей 107 Лесного кодекса Республики Казахстан. Так, согласно указанной статье устанавливается, что страхова-ние ответственности государственных лесовла-дельцев и лесопользователей, осуществляющих лесопользование на участках государственного лесного фонда, направлено на защиту их имуще-ственных интересов при наступлении риска от-ветственности по обязательствам, возникающим из договора вследствие причинения вреда госу-дарственному лесному фонду, а также жизни, здоровью и имуществу третьих лиц [10].

Таким образом, на основе анализа указанных норм можно сделать вывод о том, что действу-ющее лесное законодательство устанавливает обязательное экологическое страхование только в отношении участков государственного лесного фонда. При этом не предъявляется аналогичных требований к частному лесному фонду. На наш взгляд, данная позиция не является оправданной.

Так, гражданское законодательство Республи-ки Казахстан содержит нормы об ответственно-

сти за вред, причиненный деятельностью, созда-ющей повышенную опасность для окружающих (источником повышенной опасности). Так, со-гласно статье 931 Гражданского кодекса Респу-блики Казахстан, юридические лица и граждане, деятельность которых связана с повышенной опасностью для окружающих (транспортные ор-ганизации, промышленные предприятия, строй-ки, вл адельцы транспортных средств и др.), обя-заны возместить вред, причиненный источником повышенной оп асности, если не докажут, что вред возник вследствие непреодолимой силы или умысла потерпевшего.

Обязанность возмещения вреда возлагается на юридическое лицо или гражданина, который владеет источником повышенной опасности на праве собственности, праве хозяйственного ве-дения или праве оперативного управления, либо на любом другом законном основании (договоре имущественного найма, доверенности на право управления транспортным средством, в силу распоряжения компетентного органа о передаче источника и т.п.) [11].

На наш взгляд, владение и пользование лесом связанно с вероятностью причинения вреда, как окружающим людям, так и окружающей среде. Так, возгорание частного лесного фонда может повлечь самые плачевные последствия начиная со значительного причинения вреда окружаю-щей среды (несмотря на то, что этот фонд част-ный, он остается объектом окружающей среды, влияющим на ее состояние и устойчивость), заканчивая вероятностью причинения вреда го-сударственному лесному фонду (если пожар из частного перекинется на государственный), а также вероятностью причинения вреда имуще-ству и жизни граждан (в случае, если вырвав-шийся из под контроля пожар, допустим, пере-кинется на жилые дома, расположенные с ним).

Таким образом, учитывая все вышеизложен-ное, мы считаем, что лесной фонд является объ-ектом повышенной опасности, а соответствен-но, к нему должно предъявляться самое строгое государственное регулирование, независимо от того, является ли он государственным или част-ным.

В связи с указанным мы предлагаем устано-вить в Лесном кодексе РК обязательное экологи-ческое страхование как государственного лесно-го фонда, так и частного лесного фонда.


Н.С. Баимбетов 139



1. Республика Казахстан. Кодекс. Лесной кодекс. от 8 июля 2003 года № 477-II // Казахстан-ская правда. – 12 июля 2003 года. № 203-204 (24143-24144).

2. Республика Казахстан. Конституция. Принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года // Казахстанская правда. – 8 сентя-бря. – 1995.

3. Российская Федерация. Конституция. Принята на всенародном голосовании 12 декабря 1993 г. // Российская газета. – 25 декабря. – 1993 года.

4. Республика Беларусь. Конституция. Принята на республиканском референдуме 24 ноя-бря 1996 г. // http://www.belarus.net/conendru.htm#РАЗДЕЛ I. основы конституционного строя

5. Республика Казахстан. Гражданский кодекс. Общая часть. 27 декабря 1994 года // Ведо-мости Парламента Республики Казахстан. – 1996 г. – № 2. – Ст. 187.

6. Республика Казахстан. Кодекс. Лесной кодекс.

от 8 июля 2003 года № 477-II // Казахстанская правда. – 12 июля. – 2003 года. № 203-204 (24143-24144).

7. Республика Казахстан. Гражданский кодекс. Общая часть. 27 декабря 1994 года // Ведо-мости Парламента Республики Казахстан. – 1996 г. – № 2. – Ст. 187.

8. Республика Казахстан. Закон. Об особо охра-няемых природных территориях. 7 июля 2006 года № 175-III // Казахстанская правда. – 21 июля. – 2006 года. – № 178 (25149).

9. Республика Казахстан. Лесной кодекс от 8 июля 2003 года № 477-II // Казахстанская правда. – 12 июля. – 2003 года. – № 203-204 (24143-24144).

10. Республика Казахстан. Кодекс. Лесной ко-декс. от 8 июля 2003 года № 477-II // Казах-станская правда. – 12 июля. – 2003 года. – № 203-204 (24143-24144).

11. Республика Казахстан. Гражданский ко-декс (Особенная часть) от 1 июля 1999 года № 409-I // Ведомости Парламента РК. – 1999 г. – № 16-17. – ст. 642. – № 23. – ст. 929. – 2000 г. – № 3-4. – ст. 66. – № 10. – ст. 244. – № 22. – ст. 408.

Н.С. Байымбетов

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының Орман кодексiнiң бірнеше кемшіліктері қарастырылып, оларды шешу жəне Орман кодексiн ары қарай жетiлдiру жолдары ұсынысқа келтіріледi.

N. S. Baimbetov

In this article reviews some of the confusion of the current Forest Code of the Republic of Kazakhstan, and also provides some suggestions for its improvement.

ISSN 1563-0366


Некоторые вопросы обеспечения продовольственной безопасности в Республике Казахстан140

Некоторые вопросы обеспечения продовольственной безопасности в Республике Казахстан

Р.Е. Умербаева Казахского национального университета им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В данной статье автор рассматривает некоторые аспекты продовольственной безопас-ности в Казахстане. Развитие агропромышленного комплекса в Казахстане является важным сегмен-том обеспечения продовольственной безопасности и дальнейшего развития повышения произво-дительности в сельском хозяйстве страны имеет важную социально-экономическую и политическую роль.

В XXI век человечество вступило с перспек-тивой серьезного за всю историю обострения продовольственной проблемы. Существенный прирост производства продовольствия с 1950 по 1980 гг. практически остановился в 90-е годы, а по некоторым его видам наметились тен денции сокращения производства в целом и в еще боль-шей степени – в расчете на одного жителя пла-неты. Не так давно планета Земля праздновала рождение семимиллиардного человека, и не за горами продовольственный кризис. Ученые и общественность в своих публикациях при-зывают осознать грозящую опасность надви-гающегося голода и по возможности остановить или замедлить про цесс роста числа голодающих.

Продовольственная безопасность страны яв-ляется важным составным элементом системы национальной безопасности и в этом качестве характеризует экономическую устойчивость и политическую независимость государства и для Республики Казахстан является одной из цен-тральных проблем в системе национальной без-опасности, поскольку без надежного снабжения продовольствием ни одна страна не в состоянии избежать зависимости от других государств.

В стратегическом плане развития Республи-ки Казахстан до 2020 года утвержденном указом Президента РК от 1 февраля 2010 года особо отмечено, что в ближайшее десятилетие про-довольственная безопасность станет сферой постоянного внимания мирового сообщества. Глобальная рецессия привела к временному сни-жению цен на продовольствие по сравнению с достаточно высоким их уровнем, наблюдавшим-

ся в 2007-2008 годах. Вместе с тем прогнозиру-ется, что продолжающийся рост численности населения во многих странах и восстановление мировой экономики приведут к долгосрочному росту цен на продовольственные товары. Имея богатые земельные ресурсы, находясь в окру-жении стран с большим населением, Казахстан должен стимулировать развитие отечественного сельского хозяйства с тем, чтобы отвечать на вы-зовы растущего мирового продовольственного спроса.

Национальная безопасность как система включает в себя взаимосвязанные подсистемы военной, информационной, общественной, эко-логической, экономической и продовольствен-ной безопасности. Элемент продовольственной безопасности, как часть системы общенацио-нальной безопасности является одной из важ-нейших [1].

Что такое Безопасность? В древности пони-мание безопасности не выходило за рамки обы-денного представления и трактовалось как от-сутствие опасности или зла для человека. В та-ком житейском значении термин “безопасность” употреблялся, например, древнегреческим фи-лософом Платоном.

В средние века, согласно словарю Робера, под безопасностью понимали спокойное состояние духа человека, считавшего себя защищенным от любой опасности. Однако в этом значении дан-ный термин не вошел прочно в лексику народов Европы и до XVII в. использовался редко.

Широкое распространение в научных и поли-тических кругах западноевропейских государств

Р.Е. Умербаева 141


понятие “безопасность” приобретает благодаря философским концепциям Т.Гоббса, Д.Локка, Ж.Ж.Руссо, Б.Спинозы и других мыслителей XVII-XVIII вв., означая состояние, ситуацию спокойствия, появляющуюся в результате отсут-ствия реальной опасности (как физической, так и моральной).

Именно в этот период предпринимались пер-вые попытки теоретической разработки этого понятия. Наиболее интересной представляется версия, предложенная Зонненфельсом, который считал, что безопасность – это такое состояние, при котором никому нечего опасаться. Для кон-кретного человека такое положение означало частную, личную безопасность, а состояние го-сударства, при котором нечего опасаться, состав-ляло общественную безопасность.

При таком теоретическом подходе в услови-ях постоянного присутствия каких-либо опасно-стей, исходящих от других людей, иностранных государств или стихийных сил природы безопас-ность выступала в качестве целевой установки, определяющей всю деятельность государства. “Безопасность собственная есть высший закон в политике...”, – писал наш великий соотечествен-ник Н.Карамзин. В настоящее время произошло существенное расширение представлений о безо-пасности, как в отношении объектов посягатель-ства, так и в отношении источников опасности, а в принципиальных вопросах при определении понятия “безопасность” речь по-прежнему идет либо о способности (иногда свойстве, качестве) какой-либо системы противостоять посягатель-ствам, либо о состоянии объекта, характеризу-ющегося защищенностью от опасности или от-сутствием самой возможности разрушительного воздействия.

Необходимо отметить, что в отечественных исследованиях по проблемам безопасности, так же как и на Западе, наметилась тенденция отхо-да от концепции “государственной (националь-ной) безопасности” и переноса центра тяжести на глобальный уровень решения проблем всего человечества[2].

Безопасность – это состояние защищенности жизненно важных интересов личности, общества и государства от внутрен них и внешних угроз[3].

Различаются два типа безопасности: гипоте-тическое отсут ствие опасности, самой возмож-ности каких-либо потрясений, катаклизмов для социума и его реальная защищенность от опас-

ностей, способность надежно противостоять им.В зависимости от типа угрозы для националь-

ной безопас ности выделяются следующие сфе-ры (области) ее проявления и обеспечения:

– экономическая безопасность;– социальная безопасность (сюда входят де-

мографическая ситуация, здравоохранение, образование, культура и

пр.);– финансовая безопасность;– военная безопасность (включает в себя

ядерную безопас ность);– ресурсная безопасность (основная состав-

ляющая – энер гетическаябезопасность);– информационная безопасность;– продовольственная безопасность;– научно-техническая безопасность (основная

составляю щая – инновационная безопасность);– политическая безопасность (основой кото-

рой является правоваябезопасность, учитывается фактор корруп-

ции);– экологическая безопасность.На сегодняшний день обеспечение продоволь-

ственной безопасности становится приоритет-ной политикой все боль шего числа государств и межгосударственных союзов. Продовольствие – одна из самых стабильных валют мира насто-ящего и будущего. Недавно появился на свет 7-миллиардный житель планеты, скоро землян будет 10 миллиардов человек. «Как прокормить эти миллиарды?» – таков главный вопрос бли-жайшей эпохи. По прогнозам ООН, потребность человечества в продовольствии к 2050 году воз-растет более чем в два раза. В ХХI веке возникла и такая проблема, как «голод изобилия». Из-за высоких цен на продукты сотни миллионов лю-дей не могут нормально питаться. Это сказыва-ется на их работоспособности, создании семей и воспитании детей. Всемирная продовольствен-ная организация определила ареал потенциаль-ного глобального голода. Он включает и некото-рые соседние с нами страны.

По оценкам, более миллиарда человек, т.е. каждый шестой житель планеты, возможно, страдает от недоедания. Международное сооб-щество мобилизует силы для устранения такой ситуации и искоренения голода с лица земли. Комитет по всемирной продовольственной без-опасности (КВПБ) представляет собой форум

ISSN 1563-0366



Организации Объединенных Наций для анализа и отслеживания мер по обеспечению всемир-ной продовольственной безопасности. На нем рассматриваются также вопросы, влияющие на ситуацию с продовольствием в мире. КВПБ был создан в результате продовольственного кризиса 70-х годов по рекомендации Всемирной продо-вольственной конференции 1974 года. На своей 35 сессии члены КВПБ одобрили осуществле-ние широкомасштабной реформы, призванной трансформировать КВПБ в наиболее широ-кую международную и межправительственную платформу для осуществления совместной ско-ординированной работы в области продоволь-ственной безопасности и питания и сделать его центральным элементом развивающегося Гло-бального партнерства по проблемам сельского хозяйства, продовольственной безопасности и питания. Реформы КПБ направлены на то, что-бы сосредоточить видение Комитета и его роль в качестве координатора международных усилий по искоренению голода и обеспечению продо-вольственной безопасности для всех. Они охва-тывают оказание помощи национальным планам и мероприятиям по борьбе с голодом; обеспече-ние учета всех соответствующих позиций в ходе политического обсуждения проблем продоволь-ствия и сельского хозяйства; укрепление связей на региональном, национальном и местном уров-нях; и обоснование решений подтвержденными научными данными и передовыми знаниями[4].

Во многих странах приняты законы о государ-ственном регулировании сельского хозяйства. На протяжении всей истории государственно-сти проблема стабильного продовольственного обеспечения населения в зарубежных странах была одной из самых важных, по скольку от нее зависела национальная безопасность. Решение продовольственной проблемы является неотъ-емлемой частью экономической политики всех стран, однако подходы к ним различны. История развития мировой экономики свидетельствует о том, что решение продовольственной проблемы в основном осуществлялось на основе увели-чения объемов производства продовольствия и внешней торговли. Их сочетание способствует наиболее эффективному решению продоволь-ственной проблемы, что было доказано экономи-ческой наукой, начиная с теории сравнительных издержек производства, разработанной Д. Ри-кардо и Дж. Миллем. Как и всякий процесс спе-

циализации, международное разделение труда ведет к повышению его производительности, ин-тенсивному развитию обмена, в данном случае – внешней торговли. Известно, что темпы роста среднедушевого потребления продовольствия во все большей мере превышают темпы роста его производства. В связи с этим развивающиеся страны, взятые в целом, пока еще не способны за счет своего сельского хозяйства обеспечить внутренние потребности в продовольствии, а также удовлетворить платежеспособный спрос на продовольствие той части населения, которая способна его оплатить. Следовательно, объем импорта развивающихся стран в настоящее вре-мя определяется не классическим постулатом о сравнительных издержках производства и не различиями в природно-климатических услови-ях сельскохозяйственного производства, а суще-ственной неразвитостью этого производства и объемом имеющихся валютных ресурсов.

В.А. Морозов справедливо отмечает, что в со-временных условиях внешняя торговля во все большей мере становится инструментом реше-ния глобальной продовольственной проблемы. Во-первых, через импорт продовольствия осла-бляются вспышки голода в тех или иных стра-нах. Во-вторых, внешняя торговля играет все большую роль не только как источник продо-вольствия, но и как канал экспортно-импортных операций с минеральными удобрениями, маши-нами и оборудованием, кормами и кормовыми добавками. В третьих, характер внешней торгов-ли как части мировой продовольственной про-блемы определяется ее важностью для обеспече-ния продовольствием не только развивающихся, но и развитых стран. В-четвертых, в настоящее время все большее значение приобретает сель-скохозяйственный экспорт самих развивающих-ся стран [5].

Примерно половину всего импорта продо-вольствия развивающимися государствами из экономически развитых стран составляет зерно. В другой половине особенно быстрыми темпами растет доля овощей, растительных масел, молоч-ных продуктов и мяса. Из развивающихся стран в развитые в основном поступают тропические культуры: цитрусовые, кофе, какао, чай, джут, каучук и др.

Казахстан является частью мировой эконо-мической системы. Поэтому он осуществляет внешнеэкономическую деятельность, стремясь к



достижению следующих целей: 1) интеграция в мировую экономическую систему; 2) обеспече-ние экономической безопасности страны.

Для достижения поставленных целей необхо-димо решить следующие задачи:

– эффективное вхождение республики в си-стему международного разделения труда;

– определение и завоевание наиболее адек-ватных для Казахстана ниш мирового рынка;

– оказание содействия национальным эконо-мическим агентам в совершенствовании внеш-неторговой деятельности;

– превращение Казахстана в экспортоориен-тированное государство;

– увеличение доли статей экспорта в показа-телях торгового баланса страны;

– смещение структуры экспорта в сторону го-товой продукции с высокой степенью добавлен-ной стоимости [6, с. 141].

Проблема обеспечения продовольствием яв-ляется главной для любой страны. Как показы-вает опыт развитых государств на пути к дости-жению этой цели предпринимались различные попытки по реформированию аграрного сектора экономики, повышению его эффективности.

Наша страна традиционно была и должна остаться мировым и региональным поставщи-ком продовольствия, а сам агропродовольствен-ный комплекс – дополнительным источником экономического роста.

В своем Послании народу Казахстана Прези-дент Республики Казахстан отметил: «Огромный потенциал представляют собой наши обширные земельные площади, сельскохозяйственные уго-дья. По многим параметрам мы схожи с Канадой и Австрией, за исключением одного – их уровня производительности и экспортного потенциала. И здесь, опять-таки, главное – реальная и эффек-тивная стратегия, люди и капитал»[7].

Главным фактором подъема села остается устойчивое и динамичное развитие агропро-довольственного комплекса, быстрый подъем его отраслей согласно современным рыночным принципам [8].

Стратегическая цель аграрной политики – обеспечение продовольственной безопасности и независимости страны. Обеспечить ее можно за счет устойчивого роста объемов производства продукции агропромышленного комплекса, соз-дания благоприятных экономических условий

для работы предприятий различных организаци-онно-экономических форм, на основе развития аграрной науки и использования достижений на-учно-технического прогресса[9]. Попытки реше-ния проблемы обеспечения населения продукта-ми питания предпринимают многие ученые.

Для Казахстана – в условиях постоянных ко-лебаний спроса на его основные экспортные то-вары, обострения продовольственной проблемы в мире – важное значение приобретает повыше-ние уровня конкурентоспособности сельского хозяйства. Основой продовольственной безопас-ности страны является ее экономическая и поли-тическая стабильность. В Казахстане принят ряд законодательных актов, гарантирующих мини-мальный уровень доходов и социальную защиту малообеспеченных граждан. Однако, как свиде-тельствуют результаты обследований бюджетов домохозяйств республики, на продовольствие тратится более половины всех расходов населе-ния. По мировым меркам – это пороговое значе-ние для определения семьи как бедной.

Г.Т. Айдарова выделяет в этой связи две группы проблем, связанных с продовольственной безопасностью:

Сокращение потенциальной емкости рынка вследствие падения уровня жизни и платеже-способного спроса населения.

Самообеспечение страны продуктами первой необходимости и сокращение импорта продук-тов питания [10].

Без государственной поддержки невозможно повысить эффективность функционирования аг-ропромышленного комплекса и обеспечить про-довольственную безопасность страны.

От уровня развития сельского хозяйства во многом зависит решение проблемы обеспечения продовольственной безопасности республики. Необходимость реализации данного направле-ния была отмечена в Послании Президента РК народу Казахстана «Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана» от 29 января 2010 г. В соответствии с данным документом, одной из главных задач правительства страны определено создание кон-курентоспособного аграрного сектора экономи-ки путем повышения производительности труда в сельхозпроизводстве, насыщения внутреннего рынка отечественными продовольственными то-варами, реализации экспортного потенциала от-

ISSN 1563-0366



расли. Внутренний рынок страны характеризует-ся высоким уровнем зависимости от импортных поставок продовольствия обусловив тем самым продовольственную зависимость Казахстана от стран-импортеров продовольствия и сырья для его производства. И, к сожалению, темпы роста производства сельскохозяйственной продукции в Казахстане в последние годы остаются ниже темпов увеличения объемов импорта продоволь-ственных товаров, что представляет определен-ную угрозу продовольственной безопасности государства. Одним из направлений развития аграрного сектора, согласно Посланию Главы государства, – это обеспечение продовольствен-ной безопасности страны. К 2014 году более 80 процентов внутреннего рынка продовольствен-ных товаров должны составлять отечественные продукты питания.

Государством принимались соответствующие меры, направленные на повышение конкуренто-способности сельского хозяйства. Создана нор-мативно-правовая база по поддержке аграрного сектора, были выделены финансовые средства для поддержания и развития аграрного сектора страны. Помимо прочего в Казахстане сформи-рованы и действуют эффективные инструменты государственной под держки сельхозпроизводи-телей. Это льготное налогообложение, кредито-вание и субсидирование, удешевленный лизинг сельхозтехники и оборудования. Другой важный аспект развития аграрного сектора – принимае-мые государством меры по обеспечению сель-ского хозяйства качественными специалистами. В рамках специального проекта «С дипломом – в село!». В Казахстане реализуется програм-ма «Сыбага», направленная на создание новых и развитие уже существующих фермерских хо-зяйств, стремящихся к улучшению генетическо-го потенциала поголовья скота. Проект предус-матривает комплексный подход к развитию всех звеньев технологической цепочки, необходимых для эффективного производства качественного и конкурентоспособного мяса КРС, поэтому на-ряду с фермерскими хозяйствами и племенными репродукторами в рамках программы создаются также откормочные площадки.

Однако эффективность от реализации ука-занных мер остается достаточно низкой. Сохра-няются проблемы, связанные с недоосвоением бюджетных средств, выделяемых для повыше-ния конкурентоспособности аграрного сектора

страны, а также низкими темпами внедрения передовых технологий в производстве, что во многом обусловлено недостаточным инвестиро-ванием сельского хозяйства Казахстана.

Долговременные перспективы продоволь-ственного кластера очевидны, качественное, соз-данное на естественном сырье продовольствие никогда не заменят генно-модифицированные продукты. Оно всегда будет в цене. Но в этом контексте важно освоить новые технологии. В современном мире инновации в сельском хозяй-стве стали приоритетным направлением в ряде стран – Канаде, Австралии, Новой Зеландии, Израиле и других. Сегодня важно наращивать масштабы модернизации действующих сельхоз-предприятий с использованием всех механизмов поддержки фермерства и сельхозпроизводите-лей, разработать и реализовать конкретный план модернизации перерабатывающих производств агарного сектора. Необходимо решение вопросов по диверсификации посевных площадей, расши-рению рынков сбыта и повышению конкуренто-способности казахстанского зерна. существует в животноводстве ряд проблемных вопросов, среди которых главным остается обеспечение ветеринарной безопасности. Отсутствие дей-ственных научно-теоретических и практических разработок в условиях глобализации и выявле-ние специфики их функционирования является препятствием для развития агропромышленного производства Казахстана.


1. Отчет по социально-значимому проекту: «Проведение мероприятий по изучению продовольственной безопасности и цено-обра зованию по г. Алматы»

2. Новые подходы к понятию безопасности России С.Васильев “Обозреватель”. № 3 март 1999 года

3. Экономическая и национальная безопасность /под ред. д.э.н., проф. Гончаренко. – М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2008. – 243 с. , с. 19 http://www.fao.org/

Продовольственная проблема в современном мире. / под ред. В.А. Мартынова и В.А. Морозова. – М.: Наука, 1983. – 287 с., с. 221-222

4. Алиев Е., Ермуханов Д., Мухаметжанов Г., Окшантаева Н. Внешнеторговая политика



Республики Казахстан // Транзитная эко-номика. – 1988. – № 2. – С. 139. – С. 131-161.

5. Казахстан – 2030. «Процветание, безопас-ность и улучшение благосостояния всех казахстанцев». Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана, – Алматы, 2000.

6. «Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 г. Послание Президента народу Казахстана. – Астана, апрель, 2002.

7. Продовольственная безопасность Казахстана: теоретические аспекты и приоритеты обеспечения \\ Жанбекова З.Х. диссертации на соискание ученой степени кан. экон. наук: Караганда, 2008.

8. Айдарова Г.Т. Современное состояние продовольственной безопасности Респуб-лики Казахстан // Вестник науки Акмо-линского аграрного университета им. С. Сейфуллина. – 2002. – № 3. – С. 103-111, с. 103-111.

Р.Е. Өмірбаева

Бұл мақалада автор Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің кейбір мəселелері қарастырған. Қазақстанның агроөнеркəсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз етіп, оны одан əрі тиімді дамыту жəне елімізде азық-түлік қауіпсіздігін сақтаудың əлеуметтік-экономикалық жəне саяси мəні зор болып отырғаны белгілі.

R.E. Umerbaeva

In this article the author examines some aspects of food security in Kazakhstan. Development of the agricultural sector in Kazakh-stan is an important segment of the food security and further development of productivity in agriculture is the country’s major socio-economic and political role.

ISSN 1563-0366


Основания для применения мер государственно – правового принуждения в сфере...146

Основания для применения мер государственно-правового принуждения в сфере земельно-правовых отношений

Б.С. Шаншарбаева Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Статья посвящена освещению вопроса об административно-правом принуждении, как методе государственного управления в сфере земельно-правовых отношений.

Новое земельное законодательство представ-ляет возможность выбора форм собственности и хозяйствования на земле. Развиваются институ-ты права частной собственности и иных вещных прав на землю, государственное управление зе-мельным фондом сочетается с широкой самосто-ятельностью физических и юридических лиц, являющихся собственниками либо пользовате-лями земли.

Многообразие и динамичность развития зе-мельных отношений, наличие позитивных и негативных тенденций, обуславливающие зна-чение и роль земельных ресурсов в удовлетворе-нии потребностей общества предопределяют не-обходимость постоянного и целенаправленного государственного воздействия на рассматрива-емую сферу общественных отношений с целью их упорядочения и дальнейшего совершенство-вания.

Наряду с перечисленными выше, позитивны-ми изменениями в структуре земельно-право-вых отношений рыночного периода, стали про-являться и приобретать массовый характер и негативные тенденции, выраженные в виде де-структивных явлений, связанных с увеличением количества административных и иных правона-рушений, совершаемых в сфере земельных отно-шений, которые, по существу тормозят дальней-шее развитие земельно-правовых отношений.

Государственное управление в сфере земель-ных отношений означает целенаправленное осуществление представительными и испол-нительными органами государственной власти функций, направленных на организацию раци-онального использования земель и их надлежа-щей охраны посредством экономических, адми-нистративных и иных правовых мер, что приво-

дит к необходимости в дальнейшем развитии и усовершенствовании методов государственного воздействия на земельные отношения, адаптиро-ванных к рыночным условиям развития Респу-блики Казахстан.

Традиционно методы государственного управления используются для осуществления деятельности, имеющей государственный харак-тер, что самым непосредственным образом свя-зано и с вопросами урегулирования новых видов земельных отношений.

Сегодня земля имеет особый правовой ста-тус, она включена в гражданско-правовой обо-рот, что повлекло за собой возникновение новых земельно-правовых институтов, требующих де-тализации в вопросах их дальнейшей правовой регламентации, так как они, исходя из особенно-стей правового статуса самой земли приобрета-ют государственный характер.

В контексте сказанного, следует согласиться с выводами А.Х. Хаджиева о том, что «государ-ственное управление земельным фондом по сво-ей значимости относится к основным функциям государства. По мере развития и изменения сущ-ности земельных отношений меняются содержа-ние, способы и средства государственного регу-лирования земельных отношений» [2, с.181].

В подобном ракурсе постановки проблемы, методы государственного управления земельны-ми отношениями, позволяют получить необхо-димые представления о том, как функционирует механизм государственной власти, как практиче-ски осуществляются управленческие функции, с помощью использования каких средств. Данная категория имеет в силу этого прямое отношение к характеристике сущности процесса реализа-ции государственной власти, являясь одним из

Б.С. Шаншарбаева 147


ее элементов. Она служит также целям придания управлению динамики [3, с.38].

Как справедливо отмечает Н.Б. Мухитдинов, «вопрос о методе правового регулирования – важная проблема любой отрасли права. Это не случайно. Признание того, что право активно воздействует на экономические отношения и является средством их закрепления и дальней-шего развития еще не достаточно для обоснова-ния творческой роли права. Нужен конкретный анализ форм и методов правового регулирования общественных отношений, выявление характер-ных для той или иной отрасли права средств воздействия. Существует множество правовых средств, оказывающих воздействие на эконо-мику. Но полному проявлению экономических закономерностей, использованию их для дости-жения поставленных целей способствует только применение таких способов воздействия, кото-рые по своей природе точно отражают сущность данных отношений. Применение несоответству-ющих средств отрицательно воздействует на раз-витие общественных отношений и препятствует действию объективных закономерностей, при-сущих данному обществу. Поэтому изучение и анализ метода правого регулирования, обуслов-лены самой необходимостью обеспечить эффек-тивность воздействия права на общественные отношения» [4, с.68].

Подобные суждения вытекают из того, что с 60-х годов двадцатого столетия в советском правоведении методы управления разделяли на экономические и административно-правовые. Такое разделение проявилось в ходе дискуссии о функциях государства и его роли в экономике. Считалось, что экономические методы управ-ления воздействуют на материальные интересы граждан, а административно-правовые отража-ют лишь интересы государственных органов (должностных лиц). Больше того, администра-тивно-правовые методы рассматривались как средство силового управления во всех сферах жизни государства и общества и, прежде всего, в экономике [5, с.86-87].

Разделяя мнение ученых о дискуссионности подобного рода выводов, выскажем лишь поже-лания о том, что сквозь точку зрения современных реалий, ошибочно полагать, что административ-но-правовые методы государственного управле-ния отражают лишь интересы государственных органов (должностных лиц). В данном случае

необходима их наиболее широкая трактовка. На наш взгляд, административно-правовые методы государственного управления, в правовом госу-дарстве, в равной степени отражают интересы не только государственных органов (должностных лиц), но и широких слоев общественности (насе-ления) как лиц заинтересованных в сохранении и стабильности общественного порядка и обще-ственной безопасности как фактора для дальней-шего развития созидательных сил общества.

С точки зрения правовых постулатов совре-менного административного права, к понятию «метод управления» сегодня следует подходить более индифферентно и более дифференциро-ванно.

Изучая и анализируя специфические особен-ности и сущностные характеристики социаль-но-правовой природы методов государственно-го управления (убеждения, непосредственного управления, поощрения и принуждения) можно придти к выводу о том, что они, не смотря на сильное внешнее различие и кажущуюся не схо-жесть, имеют общие черты, свидетельствующие о единстве их генезиса и происхождения:

– они органически связаны с целевым назна-чением этого вида государственной деятельно-сти как особого варианта практической реализа-ции единой государственной власти;

– они выражают управляющее (упорядочиваю-щее) воздействие субъектов исполнительной власти на соответствующие объекты;

– они непосредственно выражаются в связях между субъектами и объектами государственно-го управления как формы практической реализа-ции исполнительной власти;

– они используются субъектами исполнитель-ной власти в качестве средств реализации закре-пленной за ними компетенции;

– метод управления всегда имеет своим адре-сатом соответствующий объект (индивидуаль-ный либо коллективный);

– с учетом многообразия приемов и способов реализации управленческой компетенции метод управления есть определенная возможность ре-шения управленческих задач, стоящих перед субъектом исполнительной власти;

– в методах управления в соответствующем объеме находит свое выражение государствен-ный (публичный) интерес, управляющая воля государства;

– метод управления всегда непосредственно

ISSN 1563-0366


Основания для применения мер государственно – правового принуждения в сфере...148

выражает принадлежащие государству и его ис-полнительному аппарату полномочия юридиче-ски-властного характера;

– для методов управления характерна право-вая форма их непосредственного практического выражения. Свое наиболее ощутимое проявле-ние они получают в правовых актах управления;

– выбор конкретных методов управляющего воздействия находится в прямой зависимости не только от особенностей организационно-право-вого статуса субъектов исполнительной власти, но, прежде всего – от особенностей объекта управления (например, от формы собственно-сти, от его индивидуального или коллективного характера и т.д.) [8, с. 249-250];

– порядок применения методов управления устанавливается законодательством;

– методы государственного управления не-разрывно связаны с формами государственно-го управления, поскольку зачастую сама форма определяет применяемый метод управления, и наоборот: необходимость применения опреде-ленного метода диктует необходимость исполь-зования конкретной формы [7, с. 147].

С точки зрения позитивного разума и гуман-ного отношения к человеку, непосредственным приоритетом должны пользоваться такие мето-ды государственного управления как убеждение, непосредственное управление и поощрение. Принуждение должно применяться как крайнее средство воздействия, когда методы убеждения оказываются бессильными и не способны ока-зывать эффективное воздействие на сознание и поведение делинквента.

Следует отметить, что в современной адми-нистративно-правовой литературе многие иссле-дователи (Ю.А. Дмитриев, И.А. Полянский, Е.В. Трофимов и др.) склоняются к тому, что методы государственного управления следует классифи-цировать на две большие группы:

– на убеждение;– на принуждение. При этом в основу подобной классифика-

ции берется идея о том, что убеждение по сво-ей природе направлено на такое воздействие на поведение людей, при котором те или иные действия совершаются ими в согласии с их вну-тренними убеждениями, добровольно и созна-тельно. При таком понимании, такие методы как поощрение, стимулирование и др. входят в

состав метода убеждения и не имеют большого самостоятельного значения, так как убеждение в определенной степени включает в свой состав и стимулирующие факторы, и поощрительные, и воспитательные, и разъяснительные и др. При-нуждение же базируется именно на санкциони-ровании, на возможности применения негатив-ных последствий, привлечения к юридической ответственности, либо применения иных мер административно-принудительного воздействия (предупреждения, пресечения, принудительных мер административного восстановления и т.д.).

Таким образом, принуждение вообще – это центральный метод государственного управле-ния, сообщающий, кстати, свойство императив-ности методу правового регулирования админи-стративного права.

На принуждении основано построение и функционирование всего государственного ор-ганизма. Его наиболее ярким проявлением явля-ется административная ответственность как не-гативное последствие неправомерных действий, нарушающих властные предписания админи-стративного законодательства и субъектов госу-дарственного управления [9, с. 148]. Более того, обеспечение публичных и частноправовых инте-ресов граждан, защита конституционного строя, охрана общественного порядка и прав граждан всегда предполагает возможность при необходи-мости применения мер административно-право-вого принуждения.


1. Земельное право России. Учебник. – М.: Бы-лина, 1997. – 401с.

2. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть): Учебное пособие /Под редакцией д.ю.н., профессора Н.Б. Му-хитдинова. – 2-е издание, переработанное и дополненное. – Алматы: ЮРИСТ, 2002. – 376с.

3. Жетписбаев Б.А. Теоретические проблемы административно-правового принуждения в Республике Казахстан //Дисс… д.ю.н. – Ал-маты, 2006. – 283с.

4. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. – Ал-ма-Ата: Казахстан, 1983. – 248с.

5. Административное право Республики Казах-стан. Учебник для юридических факультетов.

Б.С. Шаншарбаева 149


Часть общая. – Алматы: Жети-жаргы, 1996. – 240 с.

6. Гелберт Дж. Новое индустриальное общество. – М., 1996. – 287 с.

7. Пискотин М.И. Методы управленческой дея-тельности // Методы и формы государствен-ного управления. – М., 1977. – С. 6-7.

8. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов

Ю.М. Административное право Российской Федерации: учебник. – М.: Издательство ЗЕР-ЦАЛО, 1996. – 680 с.

9. Дмитриев Ю.А. Административное право Российской Федерации: учебник для юриди-ческих вузов / Ю.А. Дмитриев, И.А. Полян-ский, Е.В. Трофимов. – Ростов н/Д: Феникс, 2008. – 461 с.

Б.С. Шаншарбаева

Мақала жер құқық аумағындағы мемлекеттік басқару əдісі ретінде əкімшілік құқықтық мəселелерді шешуге арналған.

B.S. Shansharbaeva

Paper is devoted to highlighting the issue of administrative law enforcement, as a method of governance in the area of land legal relations.

.

ISSN 1563-0366


Роль государства в реализации норм водного права в современных условиях150

Роль государства в реализации норм водного права в современных условиях

С.М. Бахтыбаева Казахского национального университета им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В этой статье автор показывает основные моменты роли государства во внедрении пра-вил водного закона сегодня.

Использование природных ресурсов, высту-пая одной из форм взаимодействия общества и природы, обеспечивает экономические интересы общества.

В процессе этой деятельности на протяжении многих веков люди оказывали активное преоб-разующее воздействие на природу. В условиях современной научно-технической революции его масштабы существенно изменились, хозяй-ственная деятельность человека превратилась в фактор глобального характера, сопоставимый с действием сил самой природы. В результате ста-ли очевидными критические пределы влияния на природу сразу во многих отношениях: обна-ружилась конечность запасов традиционных ис-точников сырья и энергии, возросло загрязнение окружающей среды, нарушились естественные механизмы саморегуляции в биосфере, что при-вело к резкому и негативному изменению усло-вий существования самого человека [1, с. 4].

В современных условиях вода является глав-ным фактором, определяющим устойчивость сельского хозяйства, промышленности, энерге-тики и других отраслей экономики, окружающей природной среды. Еще большую роль вода имеет в поддержании санитарно-эпидемиологической безопасности. По данным Всемирной организа-ции здравоохранения (ВОЗ) нехватка и загрязне-ние воды являются основными причинами гло-бального ухудшения здоровья населения разви-вающихся стран.

При всем обилии воды, пресной, пригодной к использованию, невероятно мало. Истощение ресурсов минерального сырья – дело лишь более или менее отдаленного будущего, с водой по-ложение обстоит иначе – ее дефицит становит-ся ощутимей с каждым днем. Несмотря на это, отношение к воде как к чрезвычайно уязвимому и ограниченному природному ресурсу меняется

медленно. Рост населения, сопровождаемый ин-дустриальным загрязнением окружающей сре-ды, осложняет решение проблем устойчивого обеспечения питьевой водой и, соответственно, экономического развития [2].

Государственное регулирование в области во-дных отношений по своей значимости относится к основным функциям государства. Оно направ-лено на достижение должной упорядоченности водных отношений, хозяйственно целесообраз-ного и без ущербного использования водных ре-сурсов, в целях обеспечения устойчивости и ди-намичности социально-эколого-экономического развития страны.

В условиях рыночной экономики пробле-ма хозяйственного управления в системе водо-пользования и других природных ресурсов из экономической превращается в социально-эко-номическую, учитывающую новые явления вза-имодействия человека и природы. Поэтому госу-дарственное управление в данной области при-звано обеспечивать проведение в жизнь системы закрепленных в законодательстве интересов, приоритетов и принципов, а также ландшафтно-экологический подход к организации водополь-зования.

По мере развития и изменения сущности во-дных отношений меняются содержание, спосо-бы и средства государственного регулирования водных отношений. Преобразование водных отношений в соответствии с закономерностями рыночной экономики обусловили необходимость дальнейшего усиления государственного регули-рования в этой сфере. В условиях становления рыночных экономических отношений в право-вых нормах, составляющих юридическую ос-нову государственного управления водами, обо-значился отход от административно-командного управления к принципиально иным методам

С.М. Бахтыбаева 151


регулирования водных отношений. Все большее правовое оформление и практическое примене-ние наносят социально–эколого-экономические рычаги стимулирования упорядоченности и эф-фективности водных отношений. Изложенная тенденция дала основание говорить о необходи-мости перехода от государственного управления, как явления присущего тоталитарному государ-ству, к государственному регулированию водных отношений [3, с. 129].

В «Повестке 21 век», принятой в июне 1992 года в Рио-де-Жанейро на Конференции ООН по окружающей среде, приоритетное внимание ми-рового сообщества обращено на необходимость управления водными ресурсами во взаимосвязи использования воды, интегрированного с по-требностями в ней человека и природы. ООН, осознавая важность значения водных ресурсов в преддверии нового столетия и с целью активиза-ции усилий в этой области, сформулированных Конференцией в Рио-де-Жанейро, объявила 22 марта Международным днем воды.

Во многих регионах Республики Казахстан остро стоят проблемы, обусловленные природ-но-хозяйственными условиями. Это ограничен-ность, сезонная и территориальная неравномер-ность водных ресурсов. Как известно, террито-рия Казахстана расположена в нижнем течении основных трансграничных водных бассейнов, и это серьезно влияет на ее водообеспеченность. Почти половина объема ресурсов поверхност-ных вод страны поступает из сопредельных тер-риторий (КНР, Узбекистан, Кыргызстан, Россий-ская Федерация). Такая недостаточность воды во всех речных бассейнах (кроме Иртышского) привела к тому, что водные ресурсы полностью вовлечены в хозяйственное использование и ис-черпаны. Так что при существующем уровне водопотребления в ближайшее время будет по-стоянный недостаток в водных ресурсах. Это, в конечном итоге, препятствует решению социаль-но-экономических задач.

Решение водных проблем является одним из важнейших приоритетов в Стратегии развития Казахстана до 2030 года, утвержденной в янва-ре 1998 года Президентом страны Н.А. Назар-баевым План действий Правительства в рамках этой Стратегии, рассматривая водные ресурсы, прежде всего, с позиций обеспечения здоровья и благополучия граждан Казахстана, предусматри-вает осуществление комплексных мер, направ-

ленных на сохранение и рациональное использо-вание водных ресурсов. Впервые на системной основе в такую Национальную программу вве-дены политические, экономические, социаль-ные, экологические компоненты использования водных ресурсов, их взаимосвязи в сохранении и развитии водно-ресурсного потенциала страны.

В настоящее время исключительно важное значение в решении вопросов водоснабжения приобретает межгосударственное сотрудниче-ство по совместному использованию трансгра-ничных рек, бассейнов Аральского и Каспий-ского морей. Успешно работает Межгосудар-ственная координационная водохозяйственная комиссия государств Центральной Азии и Казах-станско-Российская комиссия по проблемам ре-гулирования использования и охраны водных ре-сурсов межгосударственных источников. Наше государство ориентируется, главным образом, на организационные и быстрореализуемые меры по устойчивому развитию, которые необходимо осуществить для решения проблем, связанных с водой.

Поскольку спрос на воду возрастает в соот-ветствии с увеличивающимися потребностями, требуется осуществление целенаправленной по-литики в области регулирования использования водных ресурсов, интегрированной с различны-ми аспектами водообеспечения населения, от-раслей экономики и природных комплексов. К проблеме государственного управления в обла-сти экологии, в частности водных ресурсов по-стоянно обращались ученые-юристы, исследо-вавшие общие вопросы теории охраны природы и рационального природопользования, а также представители ресурсовых отраслей экологиче-ского права [4, с. 178].

Необходимость этого обусловлена тем, что использование водных ресурсов, как правило, связано с множеством противоречий, возникаю-щих на межотраслевом, территориальном и меж-государственном уровнях.

Государственное управление – системное, целостное, функционально-структурное образо-вание, поэтому его составные части неизбежно и однозначно отражают суть общих свойств, ха-рактеристик рассматриваемого явления [5, с. 7].

С.Т. Культелеев считает, что между государ-ственным управлением и государственным ре-гулированием нет принципиальных различий по целевому назначению, при этом регулирование

ISSN 1563-0366


Роль государства в реализации норм водного права в современных условиях152

экологической системы происходит через управ-ление экологопользованием. [6, с. 140].

Некоторые ученые полагают, что полное со-впадение признаков регулирования и управле-ния, регулирование рассматривается как непре-менный элемент государственно-управленче-ской деятельности [7, с. 20].

По мнению Е.П. Губина, «государственное регулирование» – понятие более емкое, охваты-вающее «широкий спектр средств и инструмен-тов, в том числе методы и средства косвенного регулирования рыночных отношений. Одновре-менно предлагает говорить о государственном воздействии, включающем как понятие государ-ственного управления со свойственными ему правилами, директивными методами воздей-ствия на регулируемые отношения, так и поня-тие государственного регулирования, использу-ющие косвенные методы воздействия [8, с. 265].

Термины «государственное воздействие», «механизм государственного воздействия» в том или ином значении вошли в научный обо-рот, получили достаточное распространение, особенно применительно к экологическим и природоресурсовым отношениям. Большинство авторов применительно к природоресурсовой, экологической сфере, в частности, к водным от-ношениям обосновывают необходимость сохра-нения традиционного термина «государственное управление».

Положения главы 5, в частности статьи 33-35 Водного Кодекса, регулируют понятие «регули-рование в области водных отношений».

Аналогичные термины содержатся и в других природоресурсовых отраслевых актах, например Лесной Кодекс, Земельный Кодекс.

Таким образом, теория и законодательная практика идут по пути одновременного призна-ния и употребления, указанных двух терминов.

Полагаем, что понятия государственное «управление» и «регулирование» взаимосвя-заны. Если государственное управление выра-жает организационную деятельность, то госу-дарственное регулирование водных отношений составляет содержание подобной деятельности, а упорядоченность водных отношений представ-ляет собой желаемый результат государствен-ного регулирования. Поэтому нет оснований противопоставлять эти два понятия. Более того,

в юридической литературе они не всегда разгра-ничиваются и употребляются в качестве иден-тичных понятий.

Государственное управление можно предста-вить и по-иному: как метод публичного воздей-ствия на водные отношения, поскольку посред-ством него реализуются императивные средства и способы водно-правового регулирования. В целом понятие и сущность государственного управления, его соотношение с государственным регулированием – достаточно спорные и слож-ные вопросы теории государственного управ-ления. По своей сути они составляют предмет самостоятельного исследования, хотя и имеют отношение к водной сфере, так как затрагивают организационно-институциональный аспект ре-гулирования земельных отношений [3, с. 137].

Само понятие государственного управления применяется в широком и узком смыслах. В ши-роком смысле: властное воздействие государ-ства на общественную систему, организующая деятельность, организаторская исполнительно – распорядительная деятельность государствен-ных органов [9, с. 244]. В узком смысле под го-сударственным управлением подразумевается «подзаконная, юридически властная деятель-ность исполнительно-распорядительных орга-нов государства».

Таким образом, одним термином обозначе-ны различные по объему, и лишь частично со-впадающие по содержанию понятия. Это сви-детельствует о недостаточной разработанности понятийного аппарата теории государственного управления.

Тем не менее в зависимости от целей и за-дач исследования возможно применение терми-на «государственное управление» в широком и узком смыслах, каждый раз оговорив в каком о значении он применяется. В водном законода-тельстве просматривается в целом узкая трак-товка государственного управления. Говоря о компетенции государственных органов в обла-сти водных отношений, законодатель упоминает и определяет полномочия всей вертикали испол-нительно-распорядительных органов. В отличие от этого, определена компетенция лишь отдель-ных уровней системы представительных орга-нов. Представляется, что в исследованиях при прочих равных условиях более предпочтителен

С.М. Бахтыбаева 153


широкий подход к пониманию государственного управления.


1. Кузнецова Н.В. Экологическое право: учебное пособие. – М.: Юриспруденция, 2000.

2. Сарсенбаева Г.Б. Национальное водное право республики казахстан и его увязка с между-народным водным правом, приоритеты и про-блемы, направления совершенствования // http://www.cawater-info.net/review/legal_kz3.htm

3. Сулейменова С.Ж. Теоретические проблемы механизма реализации норм водного права Республики Казахстан. – Алматы, 2009.

4. Атаев М. Государственное управление исполь-зование и охрана вод. – Ашхабад, 1982.

5. Бурлибаев М. Рациональное использова-ние водных ресурсов. Ситуация в бассейне Аральского моря // Сотрудничество с целью обеспечения безопасности и стабильности в Центральной Азии: материалы международ-ного семинара. Алматы, 20-21 сентября 2001г. Центр внешней политики и анализа. – Алма-ты, 2001.

6. Культелеев С.Т. Экологическое право Респу-блики Казахстан. Общая часть. – Алматы, 2007.

7. Алехин А.П., Цармолецкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право РФ. – М., 1998.

8. Губин Е.П. Государственное регулирование экономики и права // В кн.: Государство и право на рубеже веков. – М., 2001.

9. Атаманчук Г.В. Сущность советского государ-ственного управления. – М., 1980.

С.М. Бахтыбаева

Бұл мақалада автор қазіргі таңдағы мемлекеттік органдардың су құқығы нормаларын іске асыру жағдайын қарастырады.

S. M. Bakhtybayeva

In this article the author reveals the highlights of the state’s role in the implementation of the rules of water law today.

ISSN 1563-0366


Проблемы повышения эффективности финансовой деятельности государства в условиях ...154

Раздел VI

ИНВЕСТИЦИОННОЕ И ФИНАНСОВОЕ ПРАВО

Проблемы повышения эффективности финансовой деятельности государствав условиях финансово-экономического кризиса

М.М. Калиев Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В настоящей статье рассматриваются вопросы повышения эффективности финансовой деятельности государства в условиях финансово-экономического кризиса. На примере мирового опыта макроэкономического регулирования произведен анализ финансовой деятельности государ-ства на современном этапе и предлагаются способы повышения ее эффективности. Особое внима-ние уделяется государственно-правовому регулированию финансовой деятельности и ее правовым формам.

Вторая волна мирового финансово-экономи-ческого кризиса, уже начавшаяся в некоторых странах Европы и Америки, по оценкам экс-пертов затронет и Казахстан уже в этом году. О необходимости серьезной работы для предот-вращения разрушительных последствий для эко-номики указал Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев в своем ежегодном послании на-роду Казахстана в январе 2012 года.

Мировой опыт макроэкономического регули-рования включает в себя действенные формы и методы использова ния денег и производных от них категорий – финансов и кредита в преодоле-нии кризисного этапа развития общества, улуч-шение функционирования экономики, удовлет-ворение приемлемых социальных потребностей населения.

Преодоление разрушительных процессов в экономике, в том числе в денежной и финансово-кредитной сферах, требует если не усиления, то, по крайней мере, упорядочения государственно-го регулирования развития экономики. Только рациональное сочетание государственного ре-гулирования основных народнохозяйственных пропорций (макроуровень) с широкой самостоя-тельностью, инициа тивой и материальной заин-

тересованностью предприятий и предпринима-телей (микроуровень) способно предотвра тить дальнейший развал экономики. Мировой опыт свиде тельствует о том, что соотношение госу-дарственного регу лирования и рыночного само-регулирования определяется состоянием эконо-мики: при значительном падении произ водства, обострении инфляции, росте безработицы усилива ется роль государства; при улучшении социально-экономи ческой ситуации государ-ственное воздействие ослабляется и вступают в силу рыночные регуляторы.

Следует иметь в виду, что деньги замыкают всю систему экономических отношений, здо-ровая национальная валю та – производное от здоровой экономики. Поэтому мероприятиям по совершенствованию денежного обращения должны предшествовать (или проводиться па-раллельно) меры по оздоровлению экономики в целом [1].

Поскольку деньги – всеобщий эквивалент стоимости товаров, работ и услуг, необходимо поддерживать соответ ствие их количества объе-му и стоимости натурально-ве щественных масс. величина предложения денег должна включать денежные агрегаты с разной степенью ликвид-

М.М. Калиев 155


ности: наличные деньги, вклады в сберегатель-ные и ком мерческие банки (при чековом обра-щении или использо вании кредитных карточек), сберегательные депозитные счета, срочные вкла-ды, краткосрочные государственные ценные бу-маги, депозитные сертификаты, другие активы.

Приоритеты кредитной политики – умеренно-ограни чительной – определяются первоочеред-ной поддержкой производственного сектора, сжатия кредитной эмиссии путем гипертрофи-рованного увеличения процентных ста вок на аукционных торгах, инспирирующим инфляцию издержек, системой непосредственного целевого креди тования приоритетных производств, уве-личением резерв ных требований Национального банка, ужесточением нор мативов ликвидности банковской деятельности

Для поддержания стабильности националь-ной денеж ной единицы при внешних расчетах и на мировом рынке необходимо постоянное и существенное пополнение золо товалютных ре-зервов и валютных товаров.

Поддержание равновесия между товарным обеспечением и денежной массой в обращении возможно также путем реализации части наци-онального богатства (включая земельные участ-ки на определенных условиях, недви жимости, другого государственного имущества), которое, включившись в товарный оборот, нейтрализует избыточ ную часть денег и приостанавливает ин-фляционный про цесс.

Государство в ответственные моменты ис-пользует вы бор между стихией инфляции и по-терей части обществен ного богатства в зависи-мости от стратегических установок социально-экономического развития.

В русле реорганизации механизма действия стоимост ных категорий требуется корректиров-ка ценового меха низма с усилением регулиру-ющей роли государства на процессы ценообра-зования, сдерживания стихийного ро ста цен как основного фактора инфляции. Преобразования в денежном обращении должны со провождаться адекватными мерами в финансовой полити ке [2].

В бюджетно-фискальной политике определя-ющими моментами явля ются:

– переход на 3-летнее летнее бюджетное пла-нирование;

– устранение множественности налогов, со-кращение их номенклатуры, сведение налогов к

трем основным видам: на доходы, на собствен-ность, на потребление;

– предпочтительность технически простей-ших форм налогообложения для обеспечения доступности понима ния механизма налогообло-жения и недопущения уклоне ния от налогов;

– обеспечение нейтральности налоговой си-стемы: лик видация многочисленных налоговых льгот для произволь ного освобождения от на-логов определенных социальных групп, видов деятельности, товаров и т.д.; обилие налого вых льгот искажает систему цен и реальную стои-мость продукта; социальная политика реализу-ется через систе му расходов, а не налоговых по-слаблений;

– налоговая система не должна препятство-вать улучше нию функционирования экономики и росту инвестиций, она призвана реагировать на изменение налоговой базы;

– величина налоговых изъятий (доля перерас-пре деляе мого национального дохода) определя-ется приоритетами социально-экономической политики на каждом конкрет ном этапе развития экономики.

Важнейшая проблема, требующая незамед-лительного решения с применением админи-стративных подходов ре гулирования, – уклоне-ние от налогообложения, вызываю щее разруши-тельный эффект в финансовой системе. Здесь необходимы меры по совершенствованию нало-гового законодательства, усиления контроля за доходами, развитие налогового администрирова-ния. Центр тяжести борьбы по ликвидации или снижению масштабов действия данного явления должен быть перенесен на местный уровень с использованием самых радикальных методов для пресече ния нарушений хозяйственного и на-логового законода тельства, стандартов учета и отчетности, норм и правил платежно-расчетной дисциплины. В ряду мер воздействия – уста-новление ставок, соразмерных с конфискацион-ными, на получаемые конъюнктурные доходы, применение метода «восстановления» сокрытых доходов по признакам распола гаемого благосо-стояния, ужесточение санкций за сокрытие, за-нижение доходов, неуплату налогов и других обязатель ных платежей государству.

Необходимо проведение жесткой бюджетной политики в целях ограничения бюджетной экс-пансии с переходом к рестрикционной полити-

ISSN 1563-0366



ке, т.е. уменьшить государствен ные расходы на закупку товаров и услуг, существенно повысить эффективность использования государственных расходов по принятым программам развития. При этом в среднесрочный период сохраняются дотации и субсидии предприятиям и отраслям приоритетных видов деятель ности, возника-ющих или развивающихся в ходе структур ной перестройки экономики. Финансовая помощь предос тавляется на определенных условиях и прямого действия – на финансирование ка-питальных вложений, пополнение оборотных средств, субсидирование цен [3].

С 1998 г. финансирование части социально-экономи ческих расходов осуществляется через фонды целевого финансирования, включенные в государственный бюджет. Такое решение прием-лемо с точки зрения централизации и контроля за рациональным использованием значительно-го объема финансовых ресурсов в условиях кри-зиса. По мере стабилизации положения, станов-ления рыночных ме ханизмов осуществляется постепенная переориентация ос новных источ-ников финансирования упомянутых расхо дов с государственного бюджета на внебюджетные ресур сы: внебюджетные фонды, страховые фон-ды, социальные фонды предприятий и организа-ций. В краткосрочный пе риод любое увеличение расходов бюджета на социальные цели должно подтверждаться соответствующими реаль ными источниками доходов.

Принимая во внимание, что в условиях кри-зиса и паде ния производства сбалансирование бюджета является не реальным, учитывается требование ситуации: бюджет ба лансирует эко-номику, а не наоборот – цель функциониро вания экономики – сбалансирование бюджета; следует отказаться от попыток полной ликвидации бюд-жетного дефицита в период кризисного разви-тия. При этом требу ется устанавливать размеры бюджетного дефицита, опре деляемого допусти-мыми уровнями инфляции и спада про изводства, и в соответствии с этим – ежегодные предель ные размеры дефицита республиканского бюджета, кон тролируемые парламентом республики: оп-тимальный – 3% валового национального про-дукта, максимально до пустимый – 10%.

В случаях повышения предельного уровня дефицита или значительного снижения посту-плений от доходных источников бюджета долж-

но проводиться секвестрование расходов, т.е. пропорциональное снижение государ ственных расходов по всем статьям бюджета, кроме защи-щенных статей.

В местных бюджетах (принимая во внимание бюджет ное финансирование социальной сферы в условиях их дефицитов) предлагается выделять, кроме расходов по за щищенным статьям, также расходы на содержание органов обеспечения и охраны правопорядка, которые финансиру ются в первоочередном и безусловном порядке. Осталь-ные расходы по организациям, состоящим на бюджетном финансировании, и незащищенным статьям рассчитыва ются дифференцирован-но путем корректировки с учетом возможнос-тей вышестоящих бюджетов и приближения к уровням рациональных нормативов социальной обеспе ченности на одного жителя.

Либерализация внешнеэкономической де-ятельности и валютной политики приводит к потерям валютных средств, что ограничивает финансирование крайне необходимых инвести-ционных программ. В этой части необходимо чет ко разграничить сферы внешнеэкономиче-ской деятель ности государства и частнопредпри-нимательского секто ра в целях устранения утеч-ки валюты, более рационально го использования невосполнимых природных ресурсов. Целесоо-бразно пересмотреть пределы конвертируемости национальной валюты до достижения стабили-зации ее курса.

Рассмотренные проблемы государственного финансового регулирования экономики и пути их возможного решения необходимо увязывать с тщательной законодательной проработкой все-го комплекса проблем, c интеграцией в единый финансово-правовой механизм социально-эко-номических преобразовании. Необходимо обе-спечить опережающее развитие правовой базы эконо мических реформ, которая должна стро-иться на основе тщательно проработанных меро-приятий экономической и финансовой политики с учетом требований объективных законов раз-вития общества.

Именно комплексный подход при использова-нии ти пов, видов, форм и методов экономического и правового регулирования на началах эволюци-онного пути реформи рования способен вывести экономику из кризиса и повер нуть общественные процессы к цивилизованному разви тию [4].


М.М. Калиев 157


Финансовая деятельность государства имеет своим объектом деньги различных видов соб-ственности, и оно, осуществляя такую деятель-ность, действует не только как собственник, но и как властвующий по от ношению к чужой соб-ственности субъект в силу принадлежащих ему прерогатив публичной власти. Однако, в конеч-ном счете, финансовая дея тельность государства всегда связана с государственной собственно-стью. В результате этой деятельности деньги либо переходят из негосударствен ной собствен-ности в государственную, либо перераспреде-ляются внутри государственной собственности, либо выходят из нее в негосударственную.

При осуществлении финансовой деятель-ности действия государства как собственника должны быть подчинены его роли в обществе как полити ческого субъекта. Превалирование в процессе осуществления финансовой деятель-ности интересов государства-собственника над интересами госу дарства как субъекта политиче-ской системы (а они, заметим должны со впадать с интересами общества) при одновременном использовании тех властных полномочий, кото-рыми государство обладает именно как субъект политической системы, вещь, довольно опасная. Скажем, повышение уровня налогообложения для получения дополнительного дохода, с целью установления неоправданно высоких размеров должностных окладов государственных служа-щих, строительства роскошных зданий государ-ственных учреждений, возведения престижных государственных резиден ций может отрицатель-но сказаться и на экономике страны, и повлечь отчуждение государства от общества.

Главной целью финансовой деятельности должно являться создание благоприятных усло-вий для нормального функционирования соци-ально-экономических структур общества и по-вышение благосостояния общества.

Казахстан, начав с полностью огосударст-вленной экономики, доставшейся в наследство от бывшего СССР, движется по пути к социаль-но ориентированной рыночной экономике, одно-временно наращивая свой экономический потен-циал. Этому соответ ствует и характер осущест-вляемой финансовой деятельности государства.

Финансовая деятельность не должна вы-ступать в качестве разновидности предприни-мательской деятельности. Коммерциализация финансовой деятельности чревата искажением

сути и назначения государ ства и грозит обер-нуться весьма отрицательными экономическими послед ствиями. Как отмечают зарубежные авто-ры, «принцип правового государства отвергает коммерциализацию государственного управле-ния и ограничивает расходы, связанные с оказа-нием услуг государством в от вет на платежеспо-собный спрос».

Рассмотренные проблемы государственного финансового регулирования экономики и пути их возможного решения необходимо увязывать с тщательной законодательной проработкой все-го комплекса проблем, c интеграцией в единый финансово-правовой механизм социально-эко-номических преобразовании. Необходимо обе-спечить опережающее развитие правовой базы эконо мических реформ, которая должна стро-иться на основе тщательно проработанных меро-приятий экономической и финансовой политики с учетом требований объективных законов раз-вития общества.

Мировой опыт макроэкономического регули-рования включает в себя действенные формы и методы использова ния денег и производных от них категорий – финансов и кредита в преодоле-нии кризисного этапа развития общества, улуч-шение функционирования экономики, удовлет-ворение приемлемых социальных потребностей населения.

Преодоление разрушительных процессов в экономике, в том числе в денежной и фи-нансово-кредитной сферах, требует если не усиления, то, по крайней мере, упорядочения государственного регулирования развития эко-номики. Только рациональное сочетание госу-дарственного регулирования основных народ-нохозяйственных пропорций (макроуровень) с широкой самостоятельностью, инициа тивой и материальной заинтересованностью пред-приятий и предпринимателей (микроуровень) способно предотвра тить дальнейший развал экономики. Мировой опыт свиде тельствует о том, что соотношение государственного регу-лирования и рыночного саморегулирования определяется состоянием экономики: при зна-чительном падении произ водства, обострении инфляции, росте безработицы усили ва ется роль государства; при улучшении социально-экономи ческой ситуации государствен ное воз-действие ослабляется и вступают в силу ры-ночные регуляторы.

ISSN 1563-0366



Следует иметь в виду, что деньги замыкают всю систему экономических отношений, здо-ровая национальная валю та – производное от здоровой экономики. Поэтому мероп риятиям по совершенствованию денежного обращения должны предшествовать (или проводиться па-раллельно) меры по оздоровлению экономики в целом.

Именно комплексный подход при использо-вании ти пов, видов, форм и методов экономи-ческого и правового регулирования на началах эволюционного пути реформи рования спосо-бен вывести экономику из кризиса и повер нуть общественные процессы к цивилизованному разви тию.


1. Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана. Посла-ние Президента – Лидера Нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана / Казахстан-ская правда от 27.01.2012. – С. 1.

2. Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана. – Алматы, 1995. – С. 133.

3. Бибатырова И.А. Государственное регулиро-вание национальной экономики. – Алматы, 2004. – С. 85.

4. Ильясов К.К., Мельников В.Д. Финансы. – Алматы, 2001. – С. 430.

М.М. Қалиев

Бұл мақалада қаржылық-экономика дағдарысы кезеңінде мемлекеттің қаржылық қызметінің тиімділігін арттыру мəселелері қарастырылған. Макроэкономикалық реттеудің дүниежүзілік тəжірибесі мысалында қазіргі заман кезеңіндегі мемлекеттің қаржылық қызметіне талдау жасалынып, оның тиімділігін арттыру тəсілдері ұсынылады. Қаржылық қызметті жəне оның құқықтық нысандарын мемлекеттік-құқықтық реттеу мəселелеріне ерекше мəн беріледі.

M. M. Kaliyev

This article discusses the issues of improving the fi nancial performance of the state in terms of fi nancial and economic crisis. In the case of international experience macroeconomic management performed an analysis of the fi nancial activities of the state at present and suggests ways to improve its effi ciency. Particular attention is paid to the state and legal regulation of fi nancial activity and legal forms.


М.Ш. Сыпатаева 159


О некоторых аспектах налогового нормотворчества

М.Ш. Сыпатаева LLM, MBA Управляющий партнер Юридическая фирма Linkage & Mind, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. В данной статье автор рассматривает аспекты налогового правотворчества как результаты, в виде нормативных правовых актов в сфере налогов, индивидуальных актов и договоров.

Анализ юридический литературы показал, о том, что по содержанию издаваемые органами правотворчества нормативные правовые акты подразделяются, прежде всего, на законы и под-законные акты.

Закон – это нормативный правовой акт, при-нятый в особом порядке органами законодатель-ной власти, регулирующий важнейшие обще-ственные отношения и обладающий высшей юридической силой. Все остальные действую-щие в стране нормативные правовые акты явля-ются подзаконными. Подзаконный нормативный правовой акт – это акт, изданный в соответствии с законом и ему не противоречащий.

Кодекс – кодификационный сводный круп-ный акт, детально регулирующий определенную область (сферу) общественных отношений. В виде общего правила нормы кодекса достаточно детально регулируют соответствующие отноше-ния, что делает подчас излишним их конкретиза-цию в других законах и подзаконных актах.

Положение – это нормативный правовой акт, подробно регламентирующий какую-либо груп-пу вопросов, касающихся статуса либо органи-зации деятельности отдельных субъектов права (государственных органов, учреждений, органи-заций).

В обобщенном виде принято считать, что в арсенале современных государств существу-ют такие виды источников (форм) права, как: 1) правовой обычай; 2) нормативный правовой акт; 3) нормативный договор; 4) общие начала (принципы) права; 5) правовой (судебный) пре-цедент; 6) правовые идеи и правовые доктрины; 7) религиозные каноны и доктрины» [1, с. 70-71].

Для определения правовой природы результа-тов правотворчества, т. е. нормативных докумен-тов (актов и договоров), необходимо рассмотреть

родовое, объе диняющее понятие – «источник права». Анализ юридической литературы пока-зывает, что данное поня тие возникло довольно давно. Оно широко применялось еще в римском праве, в Законах XII таблиц.

На сегодняшний день в общей теории права и государства существуют два основных подхода к дан ному понятию. Первый подход часто на-зывают «узким» или формально-юридическим, поскольку в нем поня тие «форма» и «источник» права совпадают. Согласно данному подходу, под источниками права понимают те сосуды (ре-зервуары), из которых субъекты правоотноше-ний черпают юридические нормы для решения правовых проблем. Что же касается «широкого» пони мания источника права, то здесь существу-ет два ос новных аспекта. Первый можно назвать материаль ным, под источником права в матери-альном смысле понимают существующие раз-личные отношения в со циуме, прежде всего речь идет об экономических от ношениях.

Второй – это идеологический аспект, его смысл заключается в том, что под источником права понимают различные теории (концепции), такие воз зрения, которые выступают в большей степени не в ка честве формы (источника) пра-ва, а в виде источника правообразования, т. е. определенной теоретической основы, своеобраз-ной базы для создания (формирова ния) право-вых норм, выраженных в различных по органу издания, по юридической силе, характеру ре-гулируемых отношений формах права.

В юридической литературе неоднократно отмеча лось, что процесс правообразования, име-ющий свои особенности в каждой правовой си-стеме, в конечном счете, и определяет особенно-сти субъектов правотвор чества, а в еще большей

ISSN 1563-0366


О некоторых аспектах налогового нормотворчества160

мере – способы закрепления и существования норм права.

В зависимости от способа закрепления и существо вания правовых норм выделяют такие источники пра ва, как правовой обычай, юриди-ческий прецедент, нормативный акт, норматив-ный договор. Некоторые ученые в данный пере-чень включали также общие принципы права, правосозна ние, религиозные тексты.

Однако если вести речь конкретно о результа-тах правотворчества, то к таковым следует отне-сти норма тивные акты и нормативные договоры, которые одно временно являются источниками права, главным обра зом в романо-германской правовой семье, и судебные прецеденты, широко распространенные в англосаксон ской правовой семье и отчасти в романо-германской.

Таким образом, можно говорить о том, что понятия «ре зультат правотворчества» и «форма права» примени тельно к таким источникам, как нормативные акты, нор мативные договоры и су-дебные прецеденты, всецело совпадают.

Что касается таких источников права, как правовой обычай, административный прецедент, общие принципы права, правосознание и рели-гиозные тексты, то данные источники права це-лесообразнее называть не источниками права в «узком» смысле или формами права, а источни-ками права в «широком» смысле, т. е. источни-ками правообразования, теми идеологическими и эмпирическими ценностями, которые лежат в основе создания правовых норм. Администра-тивный прецедент как источник права широко распространен в странах англосаксон ской пра-вовой системы, особенно в США.

Другим видом юридического прецедента яв-ляется судебный прецедент (судебная практика). Под судеб ным прецедентом понимают судебное решение, фак тически используемое в качестве эталона (образца) при аналогичных обстоятель-ствах. В данном смысле судеб ное решение вы-ступает определенной технологией закрепления норм права, а значит источником права в «узком» смысле, т. е. результатом особого способа нор-мотворчества.

Судебный прецедент имеет широкое распрос-тра нение не только в странах англосаксонской правовой семьи, но и на Юге Европы, в таких странах, как Пор тугалия, Испания, Италия.

Возникает на практике такой вопрос:

официально судебный прецедент источником пра ва в Казахстане признается или нет? Тем более данная проблема уже более 20 лет обсуж-дается юристами-учеными. Некоторые уче ные выдвигают предположение, что нормативное постановления Пленума Верхов ного Суда Рес-публики Казахстан являются не офи циаль ными актами толко вания, а судебными пре це дентами, содержащими оп ределенные нормы права.

По этому поводу известный ученый-цивилист М.К. Сулейменов полагает: «Любое руководящее разъяснение Верховного суда – это нормативный правовой акт, устанавливающий новую норму права как общеобязательное правило поведения. Судебным прецедентом, на мой взгляд, может быть только конкретное решение суда. Если этому решению суда придается общеобязательная сила (как в странах англо-саксонской системы права или в Швейцарии), то это судебное решение как санкционированный государством прецедент порождает новую норму права, обязательную для исполнения» [1, с.121-127].

Помимо этого актуальной проблемой сегод-няшнего дня является вопрос: считать ли различ-ные решения Конституционного Совета РК су-дебными прецедентами, т. е. источниками права?

По этому поводу четкую позицию высказывает казахстанский ученый «Казахстанский законо-датель, определяя характер нормативных постановлений Конституционного Совета РК в норме пп. 5) п. 2 ст. 3 Закона РК «О нормативных правовых актах», с подачи казахстанской научной доктрины, в отличие от России, сразу указал на то, что они являются нормативными правовыми актами и относятся к основному их виду. Другими словами, нормативные постановления Конституционного Совета РК, содержащие самостоятельные нормы права, не признаются в Казахстане в качестве судебных (конституционных) прецедентов, а прямо указы-ваются в качестве нормативных правовых актов – одной из форм действующего права РК.

Правотворческое же значение нормативных постановлений Конституционного Совета РК, на наш взгляд, заключается в том, что, принимая их в порядке конституционного производства, Конституционный Совет РК, по сути, решает дальнейшую правовую судьбу принятых или уже действующих законов и иных нормативных правовых актов или заключенных, но еще не

М.Ш. Сыпатаева 161


ратифицированных международных договоров по вопросам налогообложения.

Правовые последствия принятия норматив-ных постановлений Конституционного Совета РК прямо предусмотрены нормами п. 1 и 2 ст. 74 Конституции РК, согласно которым законы и международные договоры, признанные не соответствующими Конституции Республики Казахстан, не могут быть подписаны либо, соответственно, ратифицированы и введены в действие, а законы и иные нормативные правовые акты, признанные неконституционными, в том числе ущемляющими закрепленные Конс-титуцией права и свободы человека и гражданина, отменяются и не подлежат применению» [1, с.111].

Сегодня самым распространенным источни-ком (формой права) в странах континентального права, а также в других правовых системах явля-ется норматив ный акт.

По мнению профессора А.Ф. Шебанова, нор-мативный акт – это акт, содержащий нормы пра-ва. [2, с. 6].

Функции внесения различных допол нений в нормативные акты выступают определенными способами структурной связи между норматив-ными актами. При этом дополнения могут быть выражены в виде конкретизации и детализаций. Об этом конкретно утверждает российский уче-ный Н.А. Игнатюк, указывая отличия конкрети-зации от детализации, отме чала, что при конкре-тизации организатор-исполни тель не осущест-вляет выбора конкретного варианта решения, т. к. как он логически предполагается содержанием основного акта, хотя текстуально и не сформу-лирован. Детализация приводит к образова нию новых норм права, но нужна в тех случаях, ког да необходимо определить порядок действия новых норм основного акта, «включить» их в систему дей ствующего законодательства [3, с. 154].

В связи со сказанным под нормативными актами следует понимать юридические акты, устанавливаю щие либо санкционирующие нор-мы права, изменяю щие и отменяющие нормы права, на основе которых и возникают те или иные общественные отношения. Для получе ния полноценного анализа исследуемого понятия нельзя умалять роли традиционных методов ис-следования, т. е. для более комплексной оценки полученных результатов надлежит выделить

также признаки нормативных ак тов. К ним от-носятся:

нормативность, т. е. содержание в себе определен ных правил поведения – норм права, что позволя ет относить нормативные акты к ис-точникам права;

неоднократное применение – действие предпи саний нормативного акта не носит разо-вый харак тер и не прекращается до его отмены;

формализм, т. е. выражение в той или иной фор ме – закона, указа, постановления и т. п.;

неперсонифицированность, т. е. распро-странение на широкий, конкретно неопределен-ный круг лиц;

регулировка общественных отношений, т. е. отношений между различными субъектами, которые по объективным и субъективным при-чинам прямо либо косвенно взаимодействуют между собой. [4, с. 12].

Однако в глобальном смысле главной целью нормативных актов является уста-новление правовых режимов, направлен-ных на осуществление правового порядка и утверждение режима законности на томправовом пространстве, на которое распростра-няется действие этих актов.

Самой распространенной классификацией норма тивных актов является их деление по юри-дической силе на законы и подзаконные акты. Как отмечал Томас Гоббс, только в государстве существует всеобщий мас штаб для измерения добродетелей и пороков, таким масштабом мо-гут служить лишь законы каждого госу дарства [5, с. 175].

Если все вышеизложенное рассмотреть с точ-ки зрения налогового правотворчества, то в юри-дической литературе отмечается, что основными правовыми методами осуществления налоговой деятельности государства являются следующие: издание нормативных актов, издание индивиду-альных актов, совершение двухсторонних актов.

Первым и, надо сказать, основным методом осуществления налого вой деятельности госу-дарства, выступает издание государством в лице уполномоченных на то государственных орга-нов нормативных правовых актов. Посредством издания этих актов государство устанавливает налоги и вводит их в действие, определяет пра-ва и обязанности субъектов и участников на-логовых правоотношений (в первую очередь,

ISSN 1563-0366


О некоторых аспектах налогового нормотворчества162

налогоплательщи ков), устанавливает юридиче-скую ответственность за совершение нало говых правонарушений, формирует структуру и опре-деляет компетенцию своих налоговых органов. Совокупность этих актов образует налоговое за-конодательство страны. Налоговый кодекс упо-требляет в данном слу чае термин «законодатель-ство о налогах и сборах».

Более того, в литературе также поднимался вопрос о том, чтобы вопросы налогообложения решались исключительно через особые налого-вые законы, т. е. законы, специально предназна-ченные для регулирования налоговых отноше-ний.

А также нормативных правовых ак тов, при-нятие которых предусмотрено настоящим Ко-дексом» (п. 1 ст. 2 НК).

К числу последних можно отнести постанов-ления Правительства Респуб лики Казахстан. На-пример, применительно к налогу на имущество физичес ких лиц Налоговый кодекс предусматри-вает, что «порядок определения сто имости объ-ектов налогообложения физических лиц уста-навливается Правительством Республики Казах-стан» (п. 1 ст. 364 НК).

Вторым методом осуществления налоговой деятельности государства выступает издание ин-дивидуальных правовых актов по вопросам на-логообложения.

Индивидуальные налогово-правовые акты применяются главным образом при уплате на-лога на основе налогового извещения или нало-гового уведомления, направляемого налоговыми органами налогоплательщикам. Такой способ уплаты налога применяется, например, при упла-те налога на имущество физических лиц, когда налоговый орган самостоятельно исчисляет сум-му налога и вручает налогоплательщику налого-вое уведомление, в соответствии с которым на-логоплательщик производит уплату налога.

Третьим методом налоговой деятельности го-сударства выступает совершение двухсторонних налогово-правовых актов.

В последнее время широкое распространение в стра нах романо-германской правовой семьи получает такой источник (форма) права, как нор-мативный договор.

Типичным налоговым договором выступали контракты, предусмотрен ные Законом Респу-блики Казахстан от 28 февраля 1997 года «О го-сударственной поддержке прямых инвестиций»,

заключаемые между уполномо ченным государ-ственным органом и инвестором.

Возникновение договорных конструкций при осуществлении налоговой деятельности госу-дарства означает, лишь одно: государ ство по-считало целесообразным использовать для ре-гулирования определен ного элемента налоговых отношений диспозитивный метод. При этом сам договор является не гражданско-правовым, а на-логово-правовым договором.

Такая качественная характеристика нало-гового договора (контракта о пре доставлении инвестиционных налоговых преференция, до-говора налогового кредита, договора инвестици-онного налогового кредита и т. п.) определяет ся не только областью применения этого договора (сфера налоговой деятель ности государства), и не только природой общественных отношений, кото рые регулируются посредством данного до-говора, имея в виду, что эти отношения являются налоговыми отношениями, но и тем, что данный дого вор существенно отличается от гражданско-правового договора.

Отметим также, что данный договор регули-руется Налоговым кодексом, принадлежность которого к налоговому законодательству (а соответствен но, к налоговому праву) не вызыва-ет сомнения.

Таким образом, в данной статье мы попы-тались рассмотреть такие аспекты налогового правотворчества как результаты, в виде норма-тивных правовых актов в сфере налогов, инди-видуальных актов и договоров.


1. Порохов Е.В. Налоговое право Республики Казахстан (вопросы теории и практики): Ав-тореф. … д-ра. юрид. наук: 12.00.02. – Алма-ты, 2009. – С.63

2. Шебанов А.Ф. Нормативные акты Советского государства. – М., 1956. С.6.

3. Игнатюк Н.А. Компетенция федеральных ми-нистерств Российский Федерации. – М., 2003. – 654 с.

4. Николаев О.В. Проблема нормативности ак-тов в российском законодательстве // Юрист. 2002. №11. С.12.

5. Гоббс Т. Мир философии: книга для чтения. – М., – 1991. – С.175

А. Рахметбек 163


Əлеуметтік сақтандыру қызметіне жалпы түсінік жəне түрлері

А. Рахметбек əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Мақалада əлеуметтік сақтандыру қызметінің басты мақсаты мен міндеті, ҚР заңдарына сəйкес сақтандырудың азаматтардың əлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы талданады.

Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы даму кезеңіндегі көрсеткіштердің өсіп келе жатқандығы қуантады. Мемлекетіміз өсіп-өркендеп келе жатқанда оның бəсекелі ел бо-луына атсалысуымыз керек. Осы жұмыстың да басты мақсаты жеке мүлікті сақтандыруды жаңа деңгейге көтеріп, сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызу міндеті қарастыруында.

Ғылымның қандай салалары болса да, зерттеу барысы мен ісжүзінде біртекті əдістерді қолдана бермейді. Ғылыми ойларды дамытудың жаңа əдістеріне қолданбалы математика, ақпарат тео-риясы, кибернетика секілді ғылым түрлері себеп болады. Əр түрлі кезеңдер мен құбылыстарды, оның ішінде өндірістік-экономикалық жəне ақпараттық жүйелерді зерттеудің озық əдістеріне көбінесе жүйелік зерттеу тəсілі қолданылып жа-тады.

Сақтандыру қызметінің мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процес-терін қоғамдық жəне ұжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандыру қызмет категориясы үшін мына белгілер оған тəн болып келеді:

1) Қатынастардың ықтималды сипаты;2) Қатынастардың төтенше (жай емес)

сипаты (кез келген ауқымда мемлекеттік, аймақ-тық деңгейде, кəсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).

Сақтық қатынастардың бір бөлігінің са-лыстырмалы жалпы бағыттылығы мен (кең аралымдығы резервтік қорларды пайдалана оты-рып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланысылған жəне жалпыұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды ескертуге жəне жоюға бағытталған.

Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қорларды – əлеуметтік қорлар мен əлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың əлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл қатынастардың іс-əрекеті халықты əлеуметтік қорғаудың қажеттілігімен байланысты.

Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып жəне олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен əл-ауқатын, олардың мүлік, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып та-былады. Бұл – жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру жəне шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін мүлікті сақтандыру.

Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстыр-малы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.

Сақтық жүйесі республика экономикасының сенімді əрі орнықты дамуына, халықты əлеумет-тік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс. Сақтандыру мəселесі, медициналық сақтандыруды қоса алғанда, əлеуметтік қамсыз-дандырудың проблемаларына тікелей қатысты.

Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсаты-мен коммерцияның шектес сфераларына қара-жат тарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйым дарының қызметі сақтық ісі ретінде болып көрінеді.

Міндетті əлеуметтік сақтандыру – азамат-тарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына жəне жұмысынан айырылуына, сондай-ақ асырау-шысынан айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,

ISSN 1563-0366


Əлеуметтік сақтандыру қызметіне жалпы түсінік жəне түрлері164

бақылайтын жəне кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды əлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.

Əлеуметтік қамсыздандыру жəне əлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-əрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процестерінің, атап айтқанда, оның құрам-дастарының бірінің – жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттардың негізгі көзімен – еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен қатар əлеуметтік қамсыз-дандыру жəне əлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс істейді.

Мыналар міндетті əлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидаттары болып табылады:

1) Қазақстан Республикасының міндетті əлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;

2) Əлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;

3) Міндетті əлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;

4) Заңға сəйкес əлеуметтік аударымдарды əлеуметтік төлемдерге пайдалану;

5) Əлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша міндеттілігі;

6) Əлеуметтік төлемдердің мөлшерін сара-лау;

7) Міндетті əлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың қызметіндегі жариялылық.

Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда əлеуметтік төлем өзі үшін əлеуметтік аударым-дар жүргізілген міндетті əлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, əлеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жұмысы тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан тағайын-далады.

Ұлттық сақтандыру нарығы аумағындағы сақтандыру қызметін, сақтандыру салалары бой-ынша сақтандыру қызметтерін көрсету аясындағы сақтандыру құқықтық қатынастарын, сондай-ақ сақтандыру рыногы кəсіби қатысушыларының қызметін мемлекеттік реттеу жəне қадағалау «қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жəне қадағалау» Қазақстан Республикасының 2003 жылы 4 шілдедегі № 474-2 Заңының 3,4,5,7,8,11 баптарында көрсетілген, Қазақстан Республикасының Президентінің 2003

жылғы 31 желтоқсанындағы 1270 жарлығымен бекітілген «Қазақстан Рес публикасының қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы ережеге» сəйкес жүзеге асырылады.

Заң шығарушы осы сақтандыру қызметінің ұғымын сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын жасасуға жəне орындауға байла-нысты, Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінің талаптарына сəйкес уəкілетті орган-ның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі деп айқындаған. Сақтандыру қызметі сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын кəсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.

Қазақстан Республикасының аумағындағы қайта сақтандыру жөніндегі қызмет «сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында көзделген тəртіппен міндетті түрде лицензиялауға жатады. Қандай болмасын сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру жөнін-дегі лицензиясы болғанда ғана сақтандыру тəуекелдерін қайта сақтандыруға қабылдауға құқылы болды. Қайта сақтандыруды сақтандыру қызметінің ерекше түрі ретінде қайта сақтандыру ұйымы «өмірді сақтандыру» жəне «жалпы сақтандыру» салаларындағы сақтандырудың барлық түрлері бойынша қайта сақтандыру жүргізе алады. Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру өнімдерін өткізу қосарлы сақтандыру, тотық сақтандыру, ортақ сақтандыру, қайта сақтандыру, жинақтаушы сақтандыру арқылы жүргізілуі ықтимал. Сақтандыру ұйымының басқа мемлекеттің аумағында тиісті сақтандыру шарттарын жасасу жəне орындау жөніндегі қызметі трансшекаралық сақтандыру қызметін білдіреді. Сақтандыру брокерінің сақтандыру агенті қызметін жүзеге асыруына тыйым салына-ды. Сақтандыру ұйымының штатына актуарийі болмаса, ол сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқылы емес. Уəкілетті орган берген лицензиясы бар жеке адам – актуарийлік қызметі сақтандыру заңнамасына сəйкес, сондай-ақ актуарийлік қызметтің халықаралық стандарттары ескеріле отырып, жүзеге асырылуға тиіс.

Мемлекеттік саясатты іске асыратын, сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметіне мемлекеттік бақылау, қадағалау, лицензиялау, пруденцияолдық реттеу жүргізетін уəкілетті орган «Сақтандыру қызметі туралы» жəне «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жəне қадағалау туралы»

А. Рахметбек 165


Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес сақтандыру нарығын реттеу жəне сақтандыру қызметін қадағалау жөніндегі функциялар мен өкілеттікті жүзеге асыратын мемлекеттік орган – Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу жəне қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының агенттігі болып табылады.


1. Сақтандыру құқығы. ЮНИТИ 1997 жыл. Мо-сква. В.В.Шахов.

2. Қазақстан// Энциклопедия. Сақтандыру, жеке мүлік, мүлікті сақтандыру.

А. Рахметбек

В данной рассматриваются некоторые правовые вопросы о социальном страховании и дается общая характеристика дан-ной отрасли.

A.Rakhmetbek

This is considered some of the legal issues of social insurance and the general characteristic of the industry.

ISSN 1563-0366


Қаржы-бюджет саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық мəселелері166

Қаржы-бюджет саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық мəселелері

Е.Р. Тулепов əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аннотация. Мақалада басқару қызметінің бағыт-бағдарлары жəне жаңаша сипатта дамуы мемле-кетіміздегі əлеуметтік-экономикалық жəне саяси жүйедегі процестері талданады.

Қазақстан өз тəуелсіздігін алған алғашқы күннен бастап экономикасын түбірлі рефор-ма лауға бағыт алғандығы белгілі. Мұнда на-рықтық экономика мен сыртқы экономикалық бай ланыстарды либерализациялау халық шаруа-шы лығын қайта құрудағы негізгі бағдар ретінде таңдап алынды.

Бүгінгі күнде қоғамымызда жан-жақты жүр-гізіліп жатқан реформалар мемлекеттік басқару мен реттеу аясына да айтарлықтай ықпалын тигізуде. Басқару қызметінің бағыт-бағдарлары жəне жаңаша сипатта дамуы мем лекетіміздегі əлеуметтік-экономикалық жəне саяси жүйедегі процестермен айқындалуда. Ал осы процестерде қаржылар саласындағы мемлекеттік реттеудің маңызы өте зор екендігі белгілі.

Қаржылар қоғамның дамуының негізгі бір материалдық көзі болып отыр. Нарықтық қатынастардың кең етек жаюы жағдайында, қаржылардың қоғам мен жекелеген адамдардың өмірінен елеулі орын алып, қаржылық құралдар арқылы мемлекеттің ел экономикасының өсіп дамуына белсенді де қарқынды түрде ық-палын тигізіп отырғандығы белгілі. Сондықтан қаржылар мемлекет пен қоғамның материалдық тірегі, базасы болып табылады жəне базистің құрамына жатады. Алайда, соңғы кездерде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты экономика, қаржылар саласындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару сияқты келеңсіз көз қарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса Қазақстан Республикасының Конс-титуциясында мемлекеттік басқару сияқты мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік органдары) терминінің пайдалануы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге асыру болып табылатындығын білуге

тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған байланысты мемлекеттік басқаруға байланысты өз көзқарастарымызды білдіріп өтсек. Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық жəне əлеуметтік-мəдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға атсалысады. Бұл жерде ол əр алуан қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік басқаруларды жоққа шығаруға болмайды; екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар, инвестициялар жəне əлеуметтік-мəдени салалардағы дəрежесі ұзақ жылдар бойындағы тəжірибелермен белгіленген. Əсіресе қазіргідей түбірлі реформалар кезеңінде мемлекеттің, мемлекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек; үшіншіден, мемлекет ешқашанда нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына септігін тигізетін зор мүмкіншіліктер бар екендігін ұмытпағандығымыз жөн; төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық процестер туғызады жəне оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің қолынан келеді; бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа əкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді барынша үйлестіріп отыру қажет. Ал бұл процестер өздігінен жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен жүргізіледі; алтыншыдан, жеке меншік жəне оған байланысты қатынастар оның аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туғызады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекеттің құзырында болады. Сондай-ақ, мемлекет көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-

Е.Р. Тулепов 167


қимылдарын шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимдерді белгілейді, ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып табылады.

Осы жерде айта өтер жайт, мемлекеттік бас-қару ілімі, осы жайындағы əкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенмен, көптеген мəселелер оның ішінде қаржылар саласындағы мемлекеттік реттеу жеткілікті деңгейде өз шешімін тапқан жоқ. Мемлекеттік басқару мына келесідей өте күрделі субъектілік тұрғыдағы элементтер жүйесінде, яғни “мұқтаж-дық – мүдделер – мақсаттар – ерік білдіру – нормалар – қағидалар – көзделген белестер – пай далар – ынталандырулар” шеңберінде қалып-тасып, дамығандықтан замана жəне нарықтық экономика талаптарына толығымен жауап беретін сияқты [1].

Сонымен бірге, қазіргі кезендегі нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік реттеудің өзі де мемлекеттік басқару болып табылатынын білуге тиістіміз. Басқарудың көп қырлы аспектісімен қатар əлеуметтік, экономикалық, психологиялық, саяси жəне этикалық тұрғыдағы көзқарастары бас қаруды қоғамдық құбылыс түрінде адамзат пен қоғамның өзара іс қимыл механизміне ұтымды қосылған, көпқырлы категория ретінде танытады.

Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның орган -дары мен мекемелерінің қоғам жүйесіне немесе оның салаларына мақсатты бағытта ықпал етуі. Сондықтан биліксіз əлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымдардың негізі бар екендігін көреміз. Басқару биліктің қыз мет атқаруы болып табылады. Өз кезегінде мемлекеттік басқару мынадай ерекшеліктерге ие:

1. Мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқық тық, техникалық-ұйымдастырушылық жəне басқа да басқару құралдарына арқа сүйей оты рып қоғамды басқаруды ұйымдастырады; 2. Мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асады; 3. Мемлекеттік басқару ғылыми негіздерге сүйенеді.

С.С. Алексеев мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келе, сондай-ақ осы аядағы органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына төмендегідей басқару сатыларын бөліп шығарған: 1) басқару

шешімдерін қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу жəне талдау; 2) басқару шешімін дайындау жəне қабылдау, 3) шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4) есептеу жəне бақылау [2]. Ал мемлекеттік құрылыс жəне құқық саласының белгілі ғалымы Г.В. Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берген: мемлекеттік басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тəртіптері мен іс-қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы жəне құқықтық нысанда жүзеге асатын қызмет. Сонымен қатар, ол мемлекеттік басқару жүйесінің мына əрекеттер мен элементтерін қамтитындығын көрсеткен:

1) басқару субъектісінің ұйымдастырылуы жəне қызмет атқаруы;

2) басқарушылар мен басқарылушы объекті-лердің өзара байланыстарының құры лымы, басқарушы іс-қимылдардың жиынтығы;

3) мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің элементтері.

Осы жүйе басқаруға байланысты əрекеттерде, қатынастарда, актілерде міндетті үш элементтің болғанын қалайды: басқару субъектісі немесе оның лауа-

зымды адамы, органы; құрылған жəне жүзеге асырылатын

басқарушы ықпал;жеке тұлғаның, кəсіпорынның, ұйымның

жəне мекемелердің қызметтері түріндегі ықпал ету объектісі [3].

Латынның “администрация” сөзі басқару деген мағынада айтылады. Басқару қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол əлеуметтік сипатта болады. Сондықтан басқаруға əлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ оның маңызы өте терең, ерікті жəне саналы бастамасы бар екендігін байқаймыз.

Ал өз кезегінде, адамдардың бірігіп жасаған іс-қимылдары, əрекеттері ұйымдастыруға əкеліп саяды. Ұйымдастыру, біріншіден, адам дардың бірігіп жұмыс жасауларына қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша сипаттасақ, басқаруды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін атқаруларымен бай ланыс тырамыз. Демек ұйым-дастыру (басқару) тек адамдардың бірігуімен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін жүзеге асыру тəртібін де қамтиды. Басқарудың негізгі міндеттері адамдардың брлескен қыз мет терін ұйымдастырумен байланысты бол-

ISSN 1563-0366


Қаржы-бюджет саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық мəселелері168

ған дықтан, олардың өзара іс-қимылдарын əр-түрлі бірлестіктермен жəне қызметтерінің бағыт тарымен нысаналай отырып қамтамасыз ету мəселесі туындайды. Бұл туралы К. Маркс “əкім шіліктік мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі” деп айтқан болатын [4]. Демек, басқаруға əлеуметтік функция ретінде ұйымдастырушылық сипат тəн. Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі бірлесіп қызмет атқарушылардың өз функцияларын орындаумен қатар дербес жұмыс-тардың арасындағы ауызбірліктен, келісімнен тұрады.

Іс жүзінде басқару өзінің мəні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау, оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп қызметтер атқарушылардың арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың əрекеттері мен күштерін біріктіруге атсалысу, олардың күнделікті қызметтерін реттеп отыру, сондай-ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық бірлескен қызметке қатысушылардың жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда инвестициялық қызметке қатысушылардың қыз метін реттеу мен басқару мемлекеттік бас-қарудағы осындай маңызды нысаналы бағыт-тардың бірі болып отыр. Осы процесте тұлға-ларды басқару қамтамасыз етіледі, олардың өзара қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамдардың жүріп-тұруы, іс-қимылы оның еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек басқару адамдардың əртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Əлеуметтік басқарудың субъектісі адамдар болып табылады, яғни басқару дегеніміз адам-дардың адамдарды басқаруын жүзеге асыру. Басқарудың нақты субъектісі ретінде адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар (басқарушылар) есептеледі. Онымен, басқару субъектісі мен объектісінің арасындағы белгілі бір байланыс басқару ретінде көрініс табады. Оның мəні субъектінің қоғамдық процестің басқарылушы адамдарға ұйымдастырылған ықпал етуі. Осы ықпал ету мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылады. Белгілі құқық танушы ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың пікірінше “мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет механизімінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде басқару, билік

жүргізу мақсатында құрылған жүйе”, сонымен бірге олар мемлекеттік органдардың өзіне тəн мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді:

1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде арнайы функция-ларды атқару үшін құрылады;

2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне асырады;

3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар;

4. Мелекетттік орган – мемлекеттің функция-ларын, саясатын іске асыратын мемкеме;

5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік жүргізу құқығы бар арнайы адамдар тобы;

6. Қүрылған органдар заңдылық негізде қызмет атқарады;

7. Мемлекеттік орган материалдық база жəне қаржымен қамтамасыз етіледі [5].

Қорыта келе, мемлекеттік басқару дегеніміз шаруашылық, əлеуметтік-мəдени жəне əкім-шілік-саяси құрылыстарды тікелей жəне күн-делікті басқару процесінде заңдарды орындау шеңберіндегі заңға сəйкес, мемлекеттік өктем, ұйымдастырушы қызмет. Бұл қызметтерді жүзеге асыру басқару органдарының іс-қимылдарымен жүргізіледі. Басқару функцияларына байланыс-ты басқару теориясы басқарушы ықпал жасау əдістерін алға шығарады. Ал мемлекеттік басқару процесінде бұл əдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін көздей отырып пайдаланылады. Бұл əдістерден мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік өктем өкілет тіліктері көрініс табады.

Мемлекеттік басқарудың нақты əдістері мынадай екі топқа бөлінеді:

1. Экономикадан тыс ықпал ету əдістері, яғни басқарылушы объектілерге міндетті шешім дерді қабылдау арқылы басқару функциясын жүзеге асыру;

2. Экономикалық ықпал жасау əдістері, бас-қарылушы объектілердің материалдық жағ дай-ларына тиісті мөлшерде əсер ету арқылы басқару функциясын жүзеге асыру.

Біз қазіргі кезде мемлекеттік басқарудың экономика саласында ықпалының кемуіне куə болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік басқарушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен басқару арасында мақсат бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар

Е.Р. Тулепов 169


жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің мəні бойынша мемлекет тік басқарушы қызметтің тұрақты эле менті, яғни оның функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен бірге реттей отырып басқарады. Мемлекеттік басқару субъектілерінің бағынышты субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты емес объектілерге де бағытталып жүргізіледі.

Мемлекеттік басқарудың жоғарыда атап өтіл ген, қоғамдағы рөлі мен қағидаларын, ерекшеліктерін ескере отырып, біз енді мем-лекеттің қаржылық саясатты жүргізуі мен қаржылық қызметті реттеуде маңызды орын алатын қаржылар саласындағы мемлекеттік органдардың қызметін қарастырып өтсек.

Қаржылар саласындағы басқарудың маңызы зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының, өзіне жүктелген функцияларын жүзеге асырудың материалдық базасы, негізі болғандықтан базистің құрамына жататындығын білдік. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқару ісіне қатысатын өкілетті органдардың жүйесі ауқымды болып келеді. Бұл саладағы басқаруды жүзеге асыратын органдар қатарына басқару (атқару) органдарымен қоса өкімет органдары да атсалысады. Сондықтан бұл жерде басқару термині кең мағынада түсінілуі қажет. Демек, мұнда мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық қызметі мен атқарушының-билік қызметі бірдей қамтылады. Сондай-ақ бұл саладағы басқаруды мемлекеттік өкілді органдар да, мемлекеттік атқарушы-билікші органдар да жүзеге асырады. Сондықтан қарастырып отырған институтымыз барлық мемлекеттік органдардың қаржылық қызметі саласындағы мəселелерді қамтиды.

Белгілі қазақстандық ғалымдардың пікірінше, заң құжаттарында көрсетілгендей қаржылар саласын (бұл жерде кең мағынада түсінуге тиіспіз) басқаратын органдар арнайы құзіретті, мамандандырылған басқару (атқару) болып

табылады. Мысалы қаржы министрлігі, Ұлттық банк жəне тағы басқалары. Ал мемлекеттік басқару кезінде осы арнайы құзіретті органдар қатарына өкімет органдары, яғни Парламент, жергілікті маслихаттар қосылады. Олар қаржылар саласындағы басқаруды өз құзіретіне жататын бағыттар бойынша жүзеге асырады, сондықтан осы іс-қимылдар басқару сипатында көрініс табады [6] .

Қорытындылай келе, біздің ойымызша, қар-жылар саласындағы басқару дегеніміз қаржы-лық қызметті жүзеге асырушы субъектілердің жүріс-тұрысына мемлекеттік уəкілетті органдар тигізетін ұйымдастырушылық ықпалы, екінші-ден, қаржыларды басқару мемлекет мен-шігіндегі ақша қаражаттарын тиісті бағыт-тарға бөлу, жұмсау болып табылады. Бұл жерде басқарушының өктем өкілеттілігі оның меншік жөніндегі өкілеттілігіне, яғни шаруашылықты жүргізу құқығына байланысты туындайды. Үшіншіден, қаржылар саласындағы басқару деп мемлекет атынан немесе мемлекеттің тапсыруымен жəне мемлекеттің мүддесін көздей отырып өз атынан мемлекеттің қаржылық қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік уəкілетті органдар жүйесін айтамыз.


1. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М: Юрид. лит., 1997. – 71-с.

2. Алексеев С.С. Проблемы теории государства и права. – М., 1979. – 165-с.

3. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М., 1997. – 167-с.

4. Маркс К., Энгельс Ф., Шығармалары, 19-том, 440-бет.

5. Өзбекұлы. С., Қопабаев. Ө.Мемлекет жəне құқық теориясы. – Алматы: Жеті Жарғы,

6. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. – Алматы, 1999, 169-бет.

Е.Р. Тулепов

В статье рассмотрены теоретические проблемы финансово-бюджетных отношений и делает анализ существующего положения.

E.R.Tulepov

In the article theoretical issues of fi nancially budgetary relationships were considered. In addition, regarding law and order there was analysis of development.

ISSN 1563-0366


Қазіргі кезеңдегі халықаралық теңіз құқығы жəне Қазақстан Республикасы170

Раздел VII

МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

Қазіргі кезеңдегі халықаралық теңіз құқығы жəне Қазақстан Республикасы

Ə. СабыровЛ.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан, Астана қ.

Email: [email protected]

Аннотоция. Берілген еңбекте автор халықаралық теңіз құқығының қалыптасуын қарастырады. Теңіз кеңістігінің режимін жəне құқық статусты қадағалайтын негізгі көпжақты мемлекетаралық келісімдер талқыға салынған. Бұл мақалада қазіргі халықаралық теңіз құқығының принциптері жете зерттеліп жүйеленген. Сонымен қоса, жаңа құқықтық принциптердің қалыптасуы мен теңіз құқығының аймақ аспектілері осы жұмыста сөз етілген. Осы мақалада басты назар Каспий теңізінің құқықтық статусының анықтауына бөлінген. Қазақстан Республикасының бұл мəселе жөніндегі көзқарасы талданып, бүгінгі күнде жағалау мемлекеттерінің аталған мəселе бойынша ұстанымдары қозғалған.

Бүгінгі таңда, теңіз кеңістігінің халықаралық құқықтық режимі – ол халықаралық құқық келісім шарттарын мен мемлекеттердің міндет-терін анықтайтын, теңіз қорлары мен кəсіптегі кеңістікті қолданылуын қадағалайтын заңдық нормалар жинағы болып табылады. Айта кету қажет, теңіз кеңістігі режимі екі фактордың əсер етуі арқасында жасалады: бірінші ол ашық теңізді барлық мемлекеттердің мүддесінде жəне екінші теңіз жағасында орналасқан мемлекеттердің пайдасында қолдану керектігі жайлы.

Халықаралық теңіз құқығы көп уақыт бойы əдет құқық ретінде дамып келді. Біз дің заманымызға дейін дəстүрлі маңызын жоғалт -паған болатын, бірақ қазіргі кезеңге басым-дылық етуші халықаралық келісім шарттарға орын берді. 1958 – 1960 жж. БҰҰ-ның Женева қаласында өткен конференциядан кейін құқық-тық кодификациялау жүзеге асыратын халық-аралық теңіз құқығы үлкен рөл ойнай бастады [1]. Халықаралық теңіз құқығын кодификация-лау жұмысы БҰҰ-ның III-ші конференциясында жалғасты (1973-1982 жж.).

Аймақтық теңіздер мен бос жатқан аумақтар, құрлықтық шельфтер, ашық теңіз, балық щаруа-шылығы мен ашық теңіздің тірі қорларын қорғау жөніндегі теңіз құқықтарының басты қайнар көзі 1958 жылғы теңіз құқығы жайлы Женевалық конвенциялар болды. 1982 жылы 10-шы жел-тоқсан күні, БҰҰ-ның конвенциясы бекіткен теңіз құқығы ең соңғы жинақ акт болып табыла-ды. Бұл конвенцияға 160-қа жуық мемлекет қол қойған, 1994 ж. 16 қарашада ол өз күшіне енді. Ынтымақтастық мақсатында жасалған арнайы келісім шарттар айтарлықтай маңызды орын алды. Мəселен, 1979 ж. адамдарды іздеу жəне құтқару жайлы халықаралық келісім жəне 1969 ж. теңіз суын экологиялық ластануынан қорғау жайлы бірнеше халықаралық келісімдер, 1972 ж. теңізде кемелердің соғысуын ескерту жайлы халықаралық құқық келісімі; 1974 ж. теңіздегі адам өмірін қорғау жайлы халықаралық келісім; 1972 ж. теңіз суының мұнай жəне əртүрлі экологиялық қалдықтармен ластануынан қорғау жайлы халықаралық келісімдер қабылданды.

Ғылыми əдебиетте, халықаралық теңіз құ-


Ə. Сабыров 171


қы ғы ның басты қағидалары жайлы алуан түрлі пікірлер бар. Ашық теңіздерге қатысты қағидалар ең маңызды жəне жалпы мойындалған болып табылады. Сол кезендегі ғалымдар ай-тып кеткеніндей, теңіз кеңістігінің ешқандай мемлекет пен басшыларының басқара алмай-тынын, ешқандай жалпығы ережелер жоқ екендігін айтып кеткен болатын. 1982 ж. теңіз құқығы жайлы БҰҰ-ның Конвенциясының 87 бабында осы қағида бекітілген. Ашық теңіз қағидасы теңіз жағалауында жататын да, жат-пайтын да барлық мемлекеттерге ашық екенін айтады. Ашық теңіз еркіндігі, 1982 ж. Конвен-ция шарттарымен басқада халықаралық құқық нормаларымен анықталады. Оның ішіне теңіз жағалауында жатқан да, жатпаған да мемлекет-тер еркін кеме қатынасы, еркін ұшу, еркін су асты құбырларын жəне байланыс шоғырсымын өткізуге, халықаралық құқық нормасына сəйкес еркін аралшықтар мен құрылғылар орнатуға, еркін балық шаруашылығымен айналысуға, еркін ғылыми зерттеу жүргізуге болытыны қарастырылған. Барлық мемлекеттер ашық теңіз қағидасын басқа мемлекеттердің де мүдделерін ойлап қолдану керек.

Халықаралық құқық теңізінің басқа қағидасы – бұл ашық теңізді бейбіт мақсатта қолдану. Бұл қағиданың басты мақсаты ашық теңізде мемле-кеттер арасында əскери қарулы күшті қолданбауға жəне оны тек бейбіт мақсатта қолдану. 1971 ж. келісім шарт бойынша, теңіз жəне мұхит түбінде ядролық жəне басқада жаппай қырып салатын қаруды орналастырмау керек екендігі жайлы қағида айтылып кеткен болатын. 1982 ж. БҰҰ-ның Конвенциясының 88 бабында аталған қағида жазылған. Бұл келісім ашық теңіз тек бейбіт мақсатта қолданылады деп анықтайды. Бұл келісімде шарттың кіріспе сөз басында, осы талап-та қойылған режим бойынша теңіз бен мұхиттар бейбіт мақсатта қолданылуы керек деп бекітілген [2]. Конвенцияның 141 бабы бойынша, теңіз түбін тек қана бейбіт мақсатта қолдануға рұқсат етілген. Осындай ерекшеліктерге экономикалық аймақ, халық аралық бұғаздардағы транзиттік жол мен архипелаг сулары жəне теңіз ғылыми зерттеулері де кіреді.

Халықаралық теңіз құқығының маңызды қағидаларының біріне теңіз қорларын орын-ды қолдану да кіреді. Ол XX ғасырдың ба-сында көрініс ала бастады. 1958 ж. Женевада болған кездесуде, ашық теңіздің қорлары мен балық шаруашылығын қорғау жайлы екі жақты

келісім шарт қабылданды. Конвенцияның 2-ші бабында ашық теңіздің тірі қорларын қорғау бұл ресурстармен адамды қамтамасыз ету көлемін өсіруге бағытталғанын көреміз. Теңіз жағалауында орналаспаған мемлекеттерде, балық шаруашылығымен айналысып жатқан мем лекеттерде оның фирмаларының теңіз қор-ларын қолданылуын қадағалау керек.

Бұл қағида 1982 ж. БҰҰ-ның теңіз құқығы Конвенциясының екінші бөлімінде толық ашыл-ған. Конвенцияның 117 бабына сəйкес, барлық мемлекеттер қолдан келетін барлық əдісті пай-далану арқылы ашық теңіз қорларын сақтап қалуға міндетті. Конвенцияның 119 бабында қол данылатын əдістер көрсетілген.

Ал пайдалы қазбалар қорына келсек, 1982 ж. Конвенцияның үшінші бөлімінде орын ды қолдану жайлы шаралары анықталып жазыл ған. Теңіз суының ластануын алдын алу жайлы қағидасы алғаш рет 1954 ж теңіз суының мұнаймен ластануын алдын алу тура-лы халықаралық конвенцияда бекітілді. Келісім шарттың кіріспе сөз басында, кемелерден ағатын мұнайды тоқтатуғу алдын алу шаралары тура-лы айтылып кеткен болатын. Конвенция бой-ынша мұнай қалдықтарды ағызуға болмайтын жерлерді нормалар анықтайды.

1972 ж. конвенция теңіз ластанудың ал-дын алуды қарастырып отырған қағидасын толығымен ашып береді. 1973 ж. халықаралық конвенция кемелердің ашық теңіз суын ластама-уын қарастырады. 1973 ж. конвенция кемелердің кездейсоқ болған соғысуын болдырмауға арналған. 1969 ж. халықаралық конвенция бой-ынша теңіз суларын мұнай қалдығымен лас-тағандарды азаматтық жауапкершілікке тарту жəне басқа да көптеген конвенциялар теңіз ла-стануынан сақтап қалу жайлы қабылданған бо-латын. 1982 ж. БҰҰ-ның қабылдаған Конвен-циясынан кейін теңіз суының ластануын алдын алу қағидасы күшін жойды. Конвенцияның 192 бабына сəйкес, барлық мемлекеттердің теңіз ортасын ластанудан сақтауға міндет етіледі. Конвенцияның 194 бабына сəйкес, теңіз ортасын ластануын алдын алуға, қорғауға жəне ластану себептерін азайтуға шара қолдану керек екендігі жазылған. Конвенцияның 195 бабында мемле-кеттерге теңіз суларын ластамауға міндет етілді, 207 бабында теңіз ластанудың алдын алу жайлы бірнеше талаптар қойылды.

1982 ж. қабылданған БҰҰ-ның XIII конвен ция-сының 87 бабында, ашық теңізде еркін ғылыми

ISSN 1563-0366



зерттеулер жүргізу туралы қағида жазылған. Ашық теңіз қағидасы элементтерінің бірі еркін ғылыми зерттеулер жүргізу болып табылады. 1982 ж конвенцияда қарастырылып кеткендей сол мемлекеттің құқықтық нормалары мен міндеттері орындалатын болса басқа мемлекеттер еркін теңіз зерттеулерін жүргізе алады. Конвенцияда еркін теңіз ғылыми зерттеу жүргізуінің жалпы қағидалары да қарастырылып кеткен.

Ресей ғалымдарының пікірінше, халықаралық теңіз құқығының қағидаларына адамзаттың мұраға қалдырған жалпы қағидаларын жатқызады. Ал басқа бір топ зерттеушілердің ой-ынша, құрлықтық шельфтің шекарасына жатпай-тын теңіз кеңістігі мен қорларына ғана қатысы бар. Олардың пікірінше, оның басқа кеңістік пен қорларға таралуы мүмкін емес. Сол себепті халықаралық теңіз құқығын мемлекеттердің аймақтық суларды басқарудағы тəуелсіздігі мен мемлекеттердің ерекше заңы бойынша қаралатын халықаралық құқық қағидаларының бөлігіне жатқыза алынбайды деп ойлайды.

Тұйық жəне жартылай тұйық теңіз қатарына екі немесе одан да көп мемлекеттермен қоршал-ған шығанақ, бассейн немесе теңіз жатады. Осыған мысал ретінде, Қара теңіз, Балтық теңізі жəне Жерорта теңізін жатқызамыз [3]. Екі неме-се одан да көп мемлекеттермен қоршалған жəне əлемдік мұхитқа шықпайтын теңіз, шекаралық көл ретінде саналады.

Тұйық жəне жартылай тұйық (немесе – бекітулі жəне жартылай бекітулі) теңіз құқықтық режимі жалпы қабылданған халықаралық құқық негізінде жағалаудағы мемлекеттермен анық-талады. Əдетте осындай теңіздердің құқықтық режимі жағалаудағы мемлекеттердің қауіпсіздік жəне басқа да мүдделерін, сонымен қатар, барлық мемлекеттердің балық аулау жəне сау-да кеме қатынастары ескерілген халықаралық келісімдермен қамтылады. Мысалы, Қара теңіздің құқықтық режимі Монтре қаласында (Швейцария) 1936 жылы бекітілген көпжақты Конвенциямен анықталады.

Тұйық жəне жартылай тұйық теңіздің құ қық тық режимі жағалаудағы мемлекет-тер қатарына кірмейтін мемлекеттердің əскери ке ме қатынастарына белгіленген шектеулер не-месе толық тыйым салуды қамтиды. Мəселен, 1936 жылғы Қаратеңіз бұғазының режимі тура-лы Конвенцияға сəйкес Қара теңіз жағалауына жатпайтын мемлекеттерде бейбітшілік уақы-тында жалпы 30 000 тоннаға дейін кемелер өту

мүм кіндігі бар. 1982 жылғы БҰҰ-ның теңіз құқығы Конвенциясының 123 бабына сəйкес, тұйық жəне жартылай тұйық теңізбен ұштасып тұр ған мемлекеттер өздерінің құқықтарын жəне міндеттемелерін жүзеге асыруда бір-бірімен ынтымақтастықта болуы қажет. Бұл мақсатқа жету үшін олар тікелей (мысалы, екіжақты не-месе көпжақты келісімге отыру арқылы) не-месе осыған лайықты аумақтық ұйымдар арқылы шығуы керек. Ол үшін теңіздегі тірі жəн діктерді басқару, оларды қорғау, барлау жəне қолдануды құрылымдастыру; теңіз айна-ласын қорғау жəне сақтауға қатысты өзінің құ-қықтарын жəне міндеттемелерін жүзеге асы-руды құрылымдастыру; ғылыми зерттеулер жүргізу саясатын құрылымдастыру жəне ғы-лыми зерттеу бағдарламаларын орынды деп са налатын аймақтарда жүргізу; орынды деп есептелінген жағдайда, бекітулі жəне жартылай бекітулі теңіз ресурстары мəселелері бойынша ынтымақтастыққа мүдделі мемлекеттерді неме-се халықаралық ұйымдарды шақыру.

Осы теңіздердегі балық жəне басқа да жəн дік-термен кəсіп етуі əдетте мүд делі мемлекеттердің халықаралық балық аулау ере же леріне қатысты орнатылған көпжақты немесе екіжақты келісім-дермен басқарылады [4]. Мысалы, Бал тық теңізінде балық аулау режимі 1973 жылғы келісім-шартта жəне Балтық теңізінде балық аулау жəне ондағы тірі жəндіктерді сақтауға қатысты Конвенцияға сəйкес басқа рылады; Қара теңізде – 1959 жылғы Қара теңізде балық аулау туралы Кенес Одағы, Болгария жəне Ру-мыния мемлекеттері арасындағы келісіммен басқарылады. Осы келісімдер балық шаруа-шылығымен айналысатын мемлекет аралық ұйымдардың құрылымы жағалаудағы мемлекет-тердің теңіздегі тірі жəндіктерін сақтау жəне оларды дұрыс қолдануды ең жоғары дəрежеде қолдау мүдделері мен мемлекеттер арасын-да тығыз жəне ауқымды ынтымақтастықтың қажеттігімен түсіндіреді.

Тұйық жəне жартылай тұйық теңіз орта-сын сақтау мақсатында жағалаудағы мемле-кеттер тиісті келісімдер жасады. Атап кетсек, 1974 жылы дипломатиялық конференцияда Балтық теңізі аумағын қорғау бойынша Конвен-ция қабылданды. 1976 жылы Жерорта теңізі жағалауындағы мем лекеттердің өкілетті өкілдері конференциясында Жерорта теңізін ластануы-нан қорғау туралы Конвенцияға қол қойылды. Соңғы жылдары белсенді түрде Каспий теңізі




құқықтық мəртебесі мен режимі жайлы Конвен-циясын жасау жəне құру бойынша іс-шаралар жəне осы бассейнге қатысты іс-əрекеттер режимі туралы конвенция қабылдау жұмысы жүргізіліп жатыр.

Осы орайда БҰҰ Конвенциясының «тұйық жəне жартылай тұйық теңіздер» туралы IX тарауын қарастырған дұрыс деп есептейміз. 122 бап «тұйық жəне жартылай тұйық теңіздерге» шығанақ, бассейн екі немесе одан көп мемлекеттермен қоршалған жəне басқа теңіздермен немесе мұхит тармен тар өткел арқылы байланысы бар немесе көпшілік бөлігі екі немесе бірнеше жағалау мемлекеттерінің аймақтық сулары мен ерекше экономикалық зоналары болып табылатын теңіз дер жатады. 122 баптан мынаны түсінуге болады. Тұйық немесе жартылай тұйық теңізді анықтауда екі критерий қолданылады. Бірінші критерий географиялық негіз болса, екіншісі құқықтық болып табылады. Яғни екінші критерий келешекте үлкен маңызға ие болады. Өйткені құқықтық критерий бойынша теңізде аймақтық сулар мен ерекше экономикалық зоналарды анықтау мəселелері көтеріледі. Қазақстан өзінің ұстанымын қорғауда екі критерий де құқықтық тіреу ретінде қолданатынын айтып өткен жөн.

Көбінесе, ұғымдар кең мағынаға ие болған-дықтан су объектілерін жабық теңізге жатқызуда практикалық тұрғыдан көптеген қиыншылықтар туындайды. Сонымен қатар қазіргі халықаралық теңіз құқығында белгілі бір су объектісін тұйық немесе жартылай тұйық теңізге жалпыға тəн анықтама, барша мойындаған қағида жоқ. Конвенцияны құрған мамандар құқықтық классификацияға жəне орағытуға көбірек мүмкіндік беруді ойлаған болуы мүмкін. Тұйық жəне жартылай тұйық теңіздер ретінде құқықтық статусының даму тарихы бар теңіздерге Қара жəне Жерорта теңіздерін жатқызуға болады. Осы теңіздердің реттеуде мемлекеттердің түрлі қауіпсіздік, экономикалық жəне тағы басқа да салалардағы мүдделерін ескере отырып, соны-мен қатар теңіз байланысы мен балық аулау ша-раларын есеп ала отырып жасасқан халықаралық келісімдер негіз болып келген. Су объектілерін тұйық немесе жартылай тұйық теңізге жатқызу жағалау мемлекеттері қатарына жатпайтын елдердің əскери кемелерінің жүзуіне толық тиым салады. Балық аулау жəне теңіз жануарла-ры кəсіпшілігі мəселелері екі тараптық немесе көптараптық келісім-шарттар арқылы шешіледі.

Мəселен, Қазақстанға қатысты Каспий теңізі жайлы атап кету керек деп ойлаймыз. 1994 жылдың 19 шілдесінде Қазақстан Каспий теңізінің құқықтық статусы туралы Конвенция жобасын ұсынды. Жоба Қазақстан Республика-сы ресми биліктерінің Каспийдің болашақ ста-тусы туралы көзқарасын білдіреді. Жоба бой-ынша Каспий теңіз ретінде қарастырылып, 1982 жылдың 10 желтоқсанында қабылданған БҰҰ Конвенциясының негізгі нормативтерінің күші жүру керек екендігін ұсынылды. Жобада Каспий жағалауындағы елдердің мемлекеттік шекарала-ры көлемдік сулар бойынша, яғни жағалаудан 12 теңіздік мильмен бекітілуі қажет. Теңіз түбінің қалғаны ұлттық секторларға бөлінеді. Бөлінген бөліктер халықаралық теңіз құқығына сəйкес жағалау мемлекеттерінің ерекше экономикалық аймақтары болып табылады. Ал, табиғи ре-сурстарды пайдалану, əсіресе ұлттық сектор-ларда жатқан теңіз қойнауындағы байлықты қолдану жағалау мемлекеттерінің құқықтық құзыретіне бағынады. Осыған орай Қазақстан тарапы жағалау мемлекеттерінің табиғи ресур-старды пайдаланудағы мүдделерін қорғауға жəне экологиялық жүйені сақтауға шақырады. Қазақстан жағалық мемлекеттермен бірқатар екіжақты келісімдердің қатысушысы болып та-былады. Мəселен, 10 маусым 1997 жылы Қазақ-стан Республикасы Əзірбайжан Республика-сымен, Каспий теңізінің құқықтық мəртебесі туралы көпжақты Конвенция бекітілгенге дейін теңіздегі орта сызықтағы өздерінің ұлттық сек-торына тиесілі шекараларды ұстану мен өзара іс əрекеттің түрлі салаларында ынтымақтастықты жандандыру туралы ұстанымдарын мəлімдейтін ынтымақтастықты одан əрі дамыту мен күшейту жөніндегі Декларацияға қол қойды. 1998 жылғы Қазақстан мен Ресей арасындағы келісім де ерекше мағынаға ие. Қазақстан Республикасы 14 қараша 2002 жылы, Мəскеуде 06 шілде 1998 жылы қол қойылған, Ресей Федерациясымен же-расты байлықтарын қолдану егеменді құқығын жүзеге асыру мақсатында Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің теңіз түбін анықтау туралы Келісімін ратификациялады.

9 қазан 2000 жылы, Астанада Қазақстан мен Ресей Каспий теңізіндегі ынтымақтастық жөніндегі Декларацияға қол қойып, 26 ақпан 1921 жылғы жəне 25 наурыз 1940 жылғы келісімдерде көрсетілген кеме қатынасының еркіндігі, балық шаруашылығы еркіндігі мен Каспий маңы елдеріне тиесілі емес теңіз кемелерінің қаты-

ISSN 1563-0366



насына тиым салу сұрақтарының күшінде қала-тынын баяндайды. 14 мамыр 2003 жылы Алма-тыда Қазақстан, Əзірбайжан мен Ресей арасын-да Каспий теңіз түбі іргелес аумақтарын бөлу сызығының түйісу нүктесі туралы үшжақты Келісімге қол қойылды.

Каспий теңізінің статусын келісім-шарттық реттеу үдерісіне Қазақстан Республикасының қосқан саяси-құқықтық үлесі зор. 1994 жылдың 19 шілдесінде Қазақстан Каспий теңізінің құқық тық статусы туралы Конвенция жоба-сын ұсынды. Жоба Қазақстан Республикасы ресми биліктерінің Каспийдің болашақ стату-сы туралы көзқарасын білдіреді. Жоба бойын-ша Каспий теңіз ретінде қарастырылып, 1982 жылдың 10 желтоқсанында қабылданған БҰҰ Конвенциясының негізгі нормативтерінің күші жүру керек. Жобада Каспий жағалауындағы елдердің мемлекеттік шекаралары көлемдік сулар бойынша, яғни жағалаудан 12 теңіздік мильмен бекітілуі қажет. Теңіз түбінің қалғаны ұлттық секторларға бөлінеді. Бөлінген бөліктер халықаралық теңіз құқығына сəйкес жағалау мемлекеттерінің ерекше экономикалық аймақ-тары болып табылады. Ал, табиғи ресурстарды пайдалану, əсіресе ұлттық секторларда жат-қан теңіз қойнауындағы байлықты қолдану жағалау мемлекеттерінің құқықтық құзыретіне бағынады. Осыған орай Қазақстан тарапы жағалау мемлекеттерінің табиғи ресурстар-ды пайдаланудағы мүдделерін қорғауға жəне экологиялық жүйені сақтауға шақырады.

Назарға алынатын тағы да бір жағдай бар. Каспий теңізі мемлекеттері арасында ынты-мақтастықты үйлестіру мəселелері бойынша шынайы шаралар қабылдау мақсатында 1994 жылдың 28 шілдесі Қазақстан Республика-сы Премьер-министрінің өкімімен Каспий теңізіне қатысты түрлі мəселелерді шешу, оған қоса теңіздің статусын анықтау бой-ынша келіссөздерге қатысу үшін үкіметтік делегацияның жəне сарапшылар тобының бірінші құрамы бекітілді. Өкімнің «Каспий теңізі құқықтық статусы бойынша нұсқаулар» атты №2 қосымшасында Қазақстан делегация-сына 1921 жылғы 26 ақпан, 1940 жылғы 25 на-урыз КСРО мен Иран арасындағы келісімдер жаңа геополитикалық шындыққа жанаспайты-нын негізге алу туралы тапсырма берілген. Де-легация БҰҰ 1982 жылғы теңіз құқығы туралы Конвенциясының шарттары жүруін мақсат қою керек. Яғни БҰҰ Конвенциясы аймақтық сулар,

ерекше экономикалық аймақтар, құрлықтық шельфтер, ашық теңізде еркін ұшу, балық ау-лау, қоршаған ортаны қорғау жəне жағалауды қорғау мəселелерін реттейді. Өкім бойынша қазақстандық делегацияға Каспий теңізінің құқықтық статусына қоса, жағалау мемлекеттері арасында аймақтық ынтымақтастық туралы келісім-шарт бойынша келіссөздер жүргізу тап-сырылған.

Тапсырманың мəні делегацияның келіссөздер кезінде Каспий теңізінің құқықтық статусы бой-ынша бірнеше басымдықтарды басшылыққа алуында жатыр. Басымдықтарға: ұлттық əлеуметтік-экономикалық даму мақсатында Ка-спий теңізі қазақстандық бөлігінің шикізаты мен басқа да ресурстарын тиімді өндіру жəне пайда-лану үшін Қазақстанға халықаралық деңгейде танылған құқықтық негіздер мен шынайы мүмкіндіктер беру, жағалаудағы мемлекеттердің ынтымақтастық рухында экологиялық пробле-маларды шешу, республикаға теңіз көлігі мен балық аулауды қамтамасыз ету болып табыла-ды. Тапсырмада Каспий теңізі мемлекеттерімен келіссөздер барысында мемлекеттің егемендік теңдігін, Қазақстан Республикасының танылған құқығы мен мүдделерін құрметтеу, Каспий теңізінің статусы мəселелерін қарастырғанда тараптардың ұстамдары мен ерекшеліктерін өзара тəуелділікпен қарау тапсырылған.

Қазақстанның ресми ұстанымы салысты-рар болсақ, Əзірбайжанның ұстанымымен, жұмсақтау болып келеді. Екі мемлекеттің Ка-спий теңізінің құқықтық статусын анықтауда ұстанымдарында ұқсастық көп болғанымен Қазақстанның пікірі бейімділеу. 1996 жылдың қыркүйегінде екі мемлекет Каспий теңізінің ста-тусын анықтау, суы мен түбінде ынтымақтастық құру принціптері туралы Ортақ баяндама жо-басын өзара келісіп, президенттердің қол қоюына ұсынылды. Баяндамада екі тарап теңіздің ұлттық секторларындағы минералдық жəне биологиялық ресурстарды пайдалану жұмыстарын жүргізу құқықтарын өзара жəне басқа жағалау мемлекеттерінің құқығын мой-ындайтынын білдірді. Бүгін Астана мен Баку өздерінің көмірсутегі ресурстарын іздеу жəне өндіруді еркін жүргізіп жатыр. Екі мемлекет те Каспий теңізінің шельфіндегі мұнай жəне газ қорын өндіру халықаралық келісім-шарттар жасау бойынша нақты шаралар қабылдауды жалғасытырып келеді.

Құқық əдебиеттерінде «тұйық теңіз» жəне




«жабық теңіз» ұғымдары тең-ауыспалы əрі бір санатта жиі қолданылады. «Жабық теңіз» ұғымы жағалау мемлекеттерінің қауіпсіздігі үшін тыс мемлекеттердің əскери-теңіз кемелерінің кіруіне шектеу немесе толық жабылуынан шығып отыр.

Халықаралық құқықта теңіз құқығы сияқты «көл құқығы» деген біртұтас жүйе қалып-таспаған. Халықаралық құқықта «шекаралық көл» деген дербес институт болмауы оның теориялық-доктриналық əлсіздігін ғана емес, əрбір көлдің ерекшеліктерін ескере отырып қабылданатын нормативтік принціптер жүйесін анықтауды қиынға соғатынын білдіреді. Ал ол іс жүзінде, балық аулау, кеме қатынасы жəне басқа да су бассейні аймағына қатысты мемлекеттің іс əрекетін реттейтін сəйкестендірілген ережелерді келістіру мүмкіндігін екіталай қылады. Теңізді «шекаралық көл» деп мойындаған жағдайда Ка-спий теңізіне қатысты басқа да қиындықтар ту-ындауы мүмкін, себебі Ресей мен Иран сияқты анағұрлым қуатты мемлекеттер, ортақ ережелер мен келісімдердің жоқ болуына байланысты, қандай да бір іс əрекет түрлерін анықтау мен нормативті бекітуде өз мүдделеріне сəйкес келетін позициялар мен нормаларды қолдайтын болады.

Барлық бес Каспий маңы мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің орынбасарларынан тұратын Арнайы жұмыс тобы Каспий теңізінің құқықтық статусын анықтаудағы көпжақты келіссөз механизмі болып табылады. Бұл жұмыс тобы Каспий маңы мемлекеттерінің сыртқы істер министрлері кеңесінің шешіміне сəйкес 1996 жылы Ашхабадта құрылды. Жұмыс тобының ба-сты мақсаты – осы мемлекеттердің Каспийдегі негізгі іс əрекеттерін реттейтін бесжақты келісімді талқылау жəне құрастыру. Осы себепті жұмыс тобы кеме қатынасы, балық шаруашылығы, Каспийдің табиғи ортасын қорғау жəне ең күрделісі Каспий теңіз түбі мен су қабатын ұлттық секторларға бөлу сияқты көптеген сұрақтарды қарастырады. Осылайша Каспий маңы мемлекеттері арасын-да Каспий теңізінің статусына тиісті позициясы мен келешегіне қатысты келіспеушіліктер орын алуда. Бұл құқықтық проблеманы шешудегі мемлекеттердің негізгі үш позициясын атап өтуге болады: Каспийге шекаралық көл стату-сын беру; 1982 жылғы Теңіз құқығы бойынша Конвенцияның мазмұнына сəйкес Каспий «тұйық теңіз» ретінде; теңіз жəне оның қорына ортақ иелік ету (кондоминиум режимі). Көпжақты келіссөз механизмі болып табылатын арнайы жұмыс тобы өз қызметіндегі объективті қиындықтар

мен жағалаудағы мемлекеттер позициясының қарамақайшылығына қарамастан өз жұмысын жалғастыруда. Кеме қатынасы мен балық шаруашылығының құқықтық режимі сияқты бірталай сұрақтар бүгінгі күні келісілгенімен, Ка-спий теңізінің қоры, теңіз түбі, су қабаты мен əуе кеңістігіне қатысты Каспий маңы мемлекеттерінің ұлттық юрисдикциясын анықтаудың басқа да маңызды аспектілері күн тəртібінде талқылануда. Кеңестік жəне Иран арасындағы келісім тəжірибесінің анализі көрсеткендей, Кас пий теңізін пайдалану режимінің негіздері қалан-ға нымен, оның халықаралық-құқықтық ста-тусы соңына дейін рəсімделмеген болатын. Осыған орай, Кеңестік жəне Иран арасындағы келісім тəжірибесімен шектеле отырып, жаңа келісімдерге қол қоюдың қажеттілігін жоққа шығаратындардың мəлімдемесі күдік тудырады. Иран зерттеушілерінің пікірінше де, Каспийдің теңіз ретінде анықталуы географиялық тұр-ғыдан да орынды болып табылады. Себебі, оның алып жатқан аумағы əлемдегі көлемі бойынша екінші орынға ие ұқсас бассейн Верхнее көлінің аумағынан 5 есе асады жəне Парсы мен Оман шығанақтарының қоса алып жатқан аймағын алып жатады. 1981 жылы шыққан энциклопедиялық сөздіктегі «теңіз» ұғымы – «ол құрлықпен не-месе суасты бедері үстірттерімен оқшауланған жəне мұхиттың ашық бөлігінен гидрологиялық жəне метеорологиялық режиммен ерекшеленетін Əлемдік мұхиттың бөлігі» деп беріледі. Бұл анықтама өз кезегінде Каспийдің геологиялық си-паттамаларына толық сəйкес келеді.

Объективті жағдайлар бойынша КСРО-ның əрекет етуінің тоқтауы мен жаңа Каспий маңы тəуелсіз мемлекеттердің құрылуын есепке ал-мауы бірбөлек, сонымен қоса Кеңестік жəне Иран арасындағы келісімдерді жандандыру жəне оларды жағалық мемлекеттердің пікірі мен мүдделерін ескерусіз автоматты түрде қолдану аталмыш аймақтағы келешектегі ұзақ мерзімді тұрақтылықтың орнауына əкелмейтініне орай, 1921 жəне 1940 жылдардағы шарттардың бүгінгі күнгі саяси, экономикалық жəне құқықтық мəселелерге сай келмейтіні Ресей ғылымының өкілдеріне де айқын болуда.

Каспий теңізінің статусы туралы Конвенция-ны анықтау, келісу жəне одан да кейін жеке екі жақты немесе көпжақты келісімдер негізінде өзінің географиялық орналасуына байланысты қолайсыз жағдайдағы жағалық мемлекеттердің, əділдіктің ex aequo et bono қағидасына сəйкес,

ISSN 1563-0366



Қара жəне Балтық теңіздеріне шығу құқығына ие болуы қажет. Себебі бүгінгі күні əрекет етуші каналды-өзендік жүйелер Каспий теңізінің Балтық теңізімен (Волга өзені – Марьин каналы жүйесі) жəне Қара теңізбен (Волга өзені – Волго-Дон каналы – Азов теңізі жүйесі) кеме қатынасы жолдарын жалғастыруға мүмкіндік тудырады.

Осыған дейін Қазақстан негізгі келісімнің, яғни көпжақты Каспийдің құқықтық статусы туралы Конвенцияның заңды күшіне енуінен кейін салалық келісімдерді құрудың жақтасы бо-лып келсе, қазір экологиялық жүйенің біршама нашарлауы жəне келіссөздер процесінің со-зылуы жағдайында қазақстандық тарап жедел шешімді талап ететін жекелей сұрақтар бойын-ша арнайы келісімдер құруды қолдауы Қазақстан ұстанымының икемділігін байқатады.

Қазақстан өкілдерінің пікірінше, теңіздегі тіршілік əрекетінің аса маңызды аспектілерін рет-теу, ең алдымен қоршаған ортаның экологиялық балансын сақтау мақсатындағы Каспийдің құқықтық статусы туралы бесжақты келісімге қол қойғанға дейін, түрлі ұстанымдардың келісілуі кезең-кезеңімен орындалуы керек. Сонымен қатар, мемлекеттік тəуелсіздігін орнатқан Каспий маңы мемлекеттерінің де көз қарастары ескерілуін та-лап ететін жаңа геосаяси жағдайды ескере отырып, Кеңестік жəне Иран арасындағы 1921 жəне 1940 жылдардағы келісімдердің кейбір баптарының қолданылуы мүмкін болып табылады.

Айтылғанды түйіндей отырып, əр жағалық мемлекет теңіз бен оның ресурстарына егемен құқықтарға ие деген қорытындыға келуге бо-лады. Мемлекеттің құрлықтық территориясы қандай да бір мемлекеттің іргелес орналасқан су кеңістіктеріне құқық көлемін анықтаудағы негіз жəне басты фактор болып табылаты-

нын білдіретін халықаралық теңіз құқығының кең тараған land dominates the sea қағидасы Каспий теңізімен шекаралас мемлекеттер-мен қолданылуы мүмкін жəне толық көлемде қолданылуы тиіс.

Қорытындылап айтқанда, халықаралық теңіз құқығын теңіз кеңістігі мен мемлекет аралық қатынастың реттеуімен байланысты зерттеу жəне қолдану жұмыстарын жүргізетін құқық мəртебесін анықтайтын нормалар жинағы деп анықтауға бо-лады. Біздің ойымызша, теңіз кеңістігінің халық-аралық құқықтың алты негізгі бөлігін ажыратуға болады: ішкі теңіз сулары, аумақтық теңіздер, ерек-ше экономикалық аймақ, ашық теңіз, құрылықтық шельф жəне оның шектеріндегі теңіз түбі. Кеме жолаушыларының құқықтық көлемі мен міндеттері ішкі теңіз суларында, аумақтық теңіздерде, ерек-ше эконо икалық аймақтар мен ашық теңіздерде жəне бос жатқан жерлер мен балық аулайтын аймақтарда, халықаралық бұғаз сулары мен канал-дарда айыр машылығы бар.


1. Действующее международное право. Том вто-рой /Сост. Колосов Ю.М. и Кривчикова Э.С. – Москва: Издательство Московского неза-висимого института международного права, 1997. – 832 с.

2. Игнатенко Г.В., Тиунов О.И. Международ-ное право. – Москва: Издательство НОРМА, 2002. – 436 c.

3. Ian Brownlie. Principles of Public International Law. – Oxford, Oxford University Press, 2003. – P. 743.

4. Каламкарян Р.А., Мигачев Ю.И. Международ-ное право. – М.: Эксмо, 2006. -736 с.

А. СабыровАктуальные аспекты современного международного морского права и Республика Казахстан

В данной работе автор рассматривает становление международного морского права. Анализируются основные многосторонние межгосударственные соглашения, регулирующие правовой статус и режим морских пространств. Детально в статье изучены и клас-сифицированы принципы современного международного морского права. Вероятность становления новых правовых принципов ана-лизируется в работе. Рассмотрены также и региональные аспекты морского права. В статье внимание уделено определению правового статуса Каспия. Позиция Казахстана более детально анализируется в работе. Затронуты позиции прибрежных государств на сегодня.

A. SabyrovThe modern day law of sea and the Republic of Kazakhstan

The article deals with the present status of the Law of the sea. The author analyses in detail the basic principles and multilateral intergovernmental agreements that regulate the activities on the sea and the adjacent areas. The classifi cation of major principles is of-fered for the readers. Possible future perspectives of development in this area are offered for the readers. Regional aspects of the Law of the sea are mentioned in the work. The article also touches on the issues of the Caspian sea status. Some agreements in that fi eld are considered in more detail. The positions of littoral countries is scrutinized as well.


Н.А. Акбазов 177


Основание ответственности государств в международном праве

Н.А. АкбазовКазахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Статья посвящена международным обязательствам государств, нарушение которых вле-чет их международную ответственность и которые, следовательно, подпадают под действие норм об ответственности государств. Так же в статье уточняется, что именно составляет суть нарушения государством своего международного обязательства.

Согласно общим принципам международной ответственности государств, последняя возни-кает в случае любого международно-противо-правного деяния государства, которое налицо тогда, когда своим поведением, рассматривае-мым международным правом в качестве таково-го, государство нарушает свое международное обязательство. Следовательно, сформулировав правила, в соответствии с которыми определен-ное поведение рассматривается в качестве по-ведения, деяния государства, то есть, определив наличие субъективного элемента международ-но-противоправного деяния, необходимо далее сформулировать правила о наличии второго, объективного его элемента, то есть выявить об-стоятельства и условия, при которых имеет место нарушение международного обязательства госу-дарства. Этому посвящена гл. III проекта статей об ответственности государств, озаглавленная «Нарушение международного обязательства».

Поскольку речь идет о нарушении междуна-родного обязательства государства, следует, пре-жде всего, иметь в виду, что термин «междуна-родное обязательство» обозначает любое между-народное обязательство, лежащее на государстве в соответствии с международным правом.

В проекте Комиссии международного права го-ворится о нарушении международного обязатель-ства, а не о нарушении, например, правила или нормы международного права, как уже отмеча-лось в гл. II, не только потому, что эго выражение чаще всего употребляется в практике государств и в международной судебной практике, но также и потому, что оно является наиболее точным.

Правило, норма является правом в объектив-ном смысле, в то время как обязательство явля-

ется субъективной юридической ситуацией, по отношению к которой поведение субъекта явля-ется соответствующим обязательству или его на-рушающим.

Кроме того, обязательство не всегда непо-средственно возникает из правила в собственном смысле этого слова: оно может быть возложено на государство его односторонним юридическим актом, решением международного арбитража или международного суда или решением органа международной организации, имеющей соответ-ствующее правомочие.

Далее, рассматривая условия нарушения международного обязательства государства, «вторичные» нормы об ответственности госу-дарств имеют в виду, естественно, юридически действительные международные обязательства. Однако нормы об ответственности государств не могут и не должны касаться ни вопроса о том, существует ли данное международное обязатель-ство применительно к конкретному государству, ни вопроса о его юридической действительности вообще или в данной ситуации для данного госу-дарства. Все эти вопросы о «первичных» нормах международного права решаются в других раз-делах международного права.

Иными словами, в рамках норм об ответ-ственности государств не идет речь об опре-делении конкретных международных обяза-тельств, лежащих на государствах в той или иной области. Всякая возможность достижения положительных результатов будет исключена, отметила Комиссия, если под видом кодифика-ции международной ответственности углубить-ся, по сути дела, в кодификацию «первичных» норм международного права. К тому же коди-

ISSN 1563-0366


Основание ответственности государств в международном праве178

фикация «первичных» норм международного права возможна лишь применительно к общему международному праву. Международные обяза-тельства государств, нарушение которых влечет их международную ответственность и которые, следовательно, подпадают под действие норм об ответственности государств, вытекают не толь-ко из норм общего международного права, но из многочисленных двусторонних и многосторон-них соглашений, а также из других возможных источников, которые упоминались выше.

Наконец, для целей международной ответ-ственности государств и уже в рамках норм о происхождении или основаниях такой ответ-ственности требуется, о чем речь будет идти ниже, определить в соответствии с современным международным правом наличие категорий осо-бо тяжких и особо опасных для всего междуна-родного сообщества государств международно-противоправных деяний, именуемых между-народными преступлениями государств. Это требуется потому, что именно применительно к такой категории международно-противоправных деяний международное право предусматривает наиболее неблагоприятные юридические по-следствия для государства-ответчика. Однако опять же речь будет идти лишь об общих кри-териях международного преступления государ-ства. В рамках норм об ответственности нет ни-каких оснований определять, нарушение каких именно международных обязательств и при ка-ких именно условиях составляет международное преступление, то есть составлять перечень таких международных преступлений, хотя отнюдь не исключается указание на некоторые из них в ка-честве иллюстрации и подтверждения общего правила.

Ранее также отмечалось, что в международ-ном праве идея нарушения обязательства может рассматриваться как эквивалент нарушения (на-несения ущерба) субъективного права другого лица. В отличие от возможной иной ситуации во внутригосударственном праве, в частности в административном, взаимосвязь между нару-шением юридического обязательства государ-ством и нанесением ущерба этим нарушением субъективному праву другого лица в междуна-родном праве не знает исключений. В междуна-родном праве всегда существует соответствие между обязательством одного субъекта и субъ-ективным правом другого, идет ли речь о субъ-

ективном праве одного конкретного субъекта, множества субъектов или всех других субъектов. Это, безусловно, не означает, что отношения от-ветственности, которые возникают в междуна-родном праве из факта нарушения государством лежащего на нем обязательства, сводятся всегда и исключительно к отношениям между государ-ством-правонарушителем и непосредственно потерпевшим государством. Эти отношения, на-против, могут в различных формах распростра-няться и на другие, помимо непосредственно потерпевшего, государства, если нарушенное международное обязательство является одним из тех обязательств, которые связывают данное государство не с каким-либо другим определен-ным государством, а с некоторой совокупностью государств или со всеми государствами – члена-ми международного сообщества.

Комиссия международного права, приступая к формулированию норм о нарушении государ-ством своего международного обязательства, вновь также подчеркнула, что общее определе-ние объективного элемента международно-про-тивоправного деяния, сводящееся к тому, что оно заключается в нарушении государством ле-жащего на нем международного обязательства, не допускает исключений.

Если признать существование в международ-ном праве правила, ограничивающего осущест-вление государством своих прав и компетенции и запрещающего злоупотребление ими, то такое злоупотребление также явилось бы нарушением лежащего на государстве международного обяза-тельства – обязательства не преступать некото-рых пределов при пользовании своим собствен-ным правом и не пользоваться им с единствен-ным намерением нанести вред другому лицу или ущемить другие субъекты в сфере их соб-ственной компетенции. При таком допущении элементом, образующим международно-проти-воправное деяние, по-прежнему было бы нару-шение обязательства. Следовательно, возможное решение проблемы злоупотребления каким-либо правом не влияет на определение объективного элемента международно-противоправного дея-ния. В действительности, применительно к про-блеме злоупотребления правом речь идет о нали-чии или отсутствии определенных «первичных» норм, а не о нормах ответственности государств.

Если нормы об ответственности государств совершенно не касаются вопроса о наличии



той или иной конкретной «первичной» нормы международного права и вытекающего из нее международного обязательства государства, то не затрагивать общего существа международных обязательств государств или их происхождения из различных источников невозможно. Однако обращение к общему существу «первичных» норм или к рассмотрению возможных их источ-ников должно производиться лишь в пределах, ограниченных действительными потребностями установления и формулирования норм о между-народной ответственности государств.

Проблема, которая возникает на каждом эта-пе изучения объективного элемента междуна-родно-противоправного деяния, отметила Ко-миссия, является, главным образом, проблемой «границ»: установления того, до каких пределов может быть осуществлен анализ определенных аспектов без выхода за рамки области противо-правности в Международном праве и вытекаю-щей из нее ответственности.

Так, необходимо, например, выяснить, харак-теризуется ли нарушение международного обяза-тельства, происходящего из одного источника, ина-че, чем нарушение обязательства, имеющего дру-гое происхождение. Однако рассмотрение этого вопроса никоим образом не должно вести к форму-лированию в рамках кодификации международной ответственности государств теории источников международных обязательств. Таким же образом необходимо специально рассмотреть вопрос о раз-личных категориях международных обязательств для определения того, при каких именно обстоя-тельствах имеет место их нарушение. Однако это опять же не должно вести к детальному исследо-ванию проблемы различных видов и категорий международных обязательств и т. д.

Кроме того, не следует упускать из виду тот факт, что нормы о нарушении международных обязательств должны пониматься в контексте совокупности норм о происхождении междуна-родной ответственности государств. Констата-ции нарушения международного обязательства в результате применения только положений о на-личии такого нарушения и, соответственно, ква-лификации деяния государства в качестве меж-дународно-противоправного может помешать тот факт, что в данном случае присутствуют раз-личные обстоятельства, исключающие противо-правность деяния, о которых идет речь в гл. V проекта.

Разрабатывая нормы, составляющие раздел (главу) проекта о нарушении международного обязательства, Комиссия, как и в случае предше-ствующего раздела, пользовалась индуктивным методом исследования, который предусматри-вает анализ практики государств и международ-ной судебной практики и затем на основе тако-го анализа формулирование соответствующих норм. Однако следует учитывать, подчеркнула Комиссия, тот факт, что в некоторых случаях бо-гатство прецедентов не столь значительно, как, например, при определении критериев присвое-ния какого-либо деяния государству. Поэтому в необходимых случаях эту недостаточность над-лежит восполнить рассмотрением подлинных потребностей современного международного сообщества, а также соответствующих тенден-ций. Иными словами, прогрессивное развитие международного права должно иногда превали-ровать над строго понимаемой кодификацией.

Поскольку объективный элемент, характери-зующий международно-противоправное деяние государства, определен в общем виде в разде-ле об общих принципах международной ответ-ственности государств, нормы данного раздела призваны определить конкретное содержание понятия «нарушение международного обяза-тельства». Как и в случае, понятия «деяние го-сударства», речь должна идти об определении обстоятельств и условий, позволяющих сделать заключение о совершении государством такого нарушения. Этому и служит совокупность и си-стема соответствующих международно-право-вых норм. Среди них имеется, естественно, и наиболее общая, исходная норма. Такой исход-ной нормой раздела является норма ст. 16 про-екта, которая озаглавлена «Наличие нарушения международного обязательства». Статья гласит:

«Нарушение государством международного обязательства налицо в том случае, когда деяние этого государства не соответствует тому, что тре-бует от него указанное обязательство».

Таким образом, исходная норма определяет, что именно составляет суть нарушения государ-ством своего международного обязательства.

В международном праве, как и в юридических системах внутреннего права, нарушение каким-либо субъектом юридического обязательства состоит в выборе этим субъектом поведения, не соответствующего тому, которое ему предписы-вается данным обязательством.

ISSN 1563-0366



Существует единодушное согласие, указала Комиссия, в отношении признания поведения государства, не соответствующего тому поведе-нию, которого следует ожидать от этого государ-ства на основе определенного международного обязательства, нарушением этого обязательства.

Формулировка о наличии нарушения, когда деяние государства «не соответствует тому, что требует от него указанное обязательство», наи-более точно передает тот факт, что нарушение существует, даже если деяние государства лишь частично противоречит лежащему на нем меж-дународному обязательству. Для наличия нару-шения отнюдь не обязательно, чтобы деяние го-сударства целиком и полностью противоречило тому, что требует от него данное международное обязательство; достаточно, чтобы тот или иной аспект поведения государства не соответствовал требованию международного обязательства.

Само собой, разумеется, подчеркнула в сво-ем комментарии Комиссия, что международные обязательства, о нарушении которых говорится в настоящих статьях, должны быть юридическими обязательствами, налагаемыми на государства международным правом. Речь, таким образом, идет о юридических обязательствах, которые государства принимают на себя в соответствии с нормами международного права, а не об обя-зательствах, например, морального характера или обязательствах международной вежливости. Речь не идет и о юридических обязательствах, которые могут быть возложены на государство другим правопорядком, помимо международно-го правопорядка.

Так, например, обязательства, содержащиеся в контрактах, которые государства заключают с иностранными физическими или юридическими лицами по вопросам экономического характера, являются, безусловно, юридическими обязатель-ствами, но не юридическими обязательствами международного правопорядка. При этом не имеет значения, регулируются ли контракты внутренним правопорядком государства (или одного из государств) или они относятся к дру-гому правопорядку (как утверждают некоторые западные авторы), отличному одновременно от внутреннего и международного правопорядков. Неисполнение государством обязательства, взя-того им по такого рода контракту, не может, сле-довательно, как таковое, составлять нарушение международного обязательства, способное по-

влечь за собой то, что в международном право-порядке определено как международная ответ-ственность государств.

Таким образом, невыполнение государством юридических обязательств, относящихся к ино-му, чем международный, правопорядку, не со-ставляет нарушения международного обязатель-ства по смыслу настоящей статьи и проекта ста-тей об ответственности государств в целом.

Множественность источников международ-ных обязательств в рамках института междуна-родной ответственности государств лишь пред-полагается. И она действительно существует, ибо бесспорно, по крайней мере, наличие обыч-ных и конвенционных норм международного права. Указание же на возможные иные источ-ники лишь подчеркивает, что в рамках проекта определения наличия или отсутствия таковых не производится.

Более трудным и более значимым ответ на второй вопрос о том, влияет ли происхождение нарушенного международного обязательства на вид, форму и объем, то есть на режим между-народной ответственности государства. Этот вопрос тем более правомерен, как отметила Ко-миссия, что в большинстве систем внутреннего права устанавливается два различных режима гражданской ответственности: один – применяе-мый к нарушению обязательства по контракту, и другой – к нарушению обязательства из другого источника (обычай, закон, правило и т. д.), что позволяет выделить два различных типа проти-воправных деяний.

Вышеуказанный вопрос касается не только различного – обычного, договорного или иного – происхождения международного обязатель-ства государства, но и, например, различия ис-точников в ином смысле, а именно: влияет ли на режим ответственности то, что данная обычная норма – источник обязательства – является нор-мой универсального или локального характера, или то, что данная конвенционная норма являет-ся нормой универсального международного до-говора или нормой двустороннего соглашения, рассчитанной на конкретный случай (конкрет-ное правонарушение).

Норма настоящей статьи в полном соответ-ствии с международной практикой устанавлива-ет, что все указанные, а также возможные иные обстоятельства, касающиеся происхождения международного обязательства, на режим меж-



дународной ответственности государства не вли-яют.

Однако необходимо со всей ясностью пони-мать, что в рамках общих норм о международ-ной ответственности государств положения ст. 17 проекта учитывают лишь то, что предусма-тривается в этом отношении общим междуна-родным правом.

Государства, в принципе, всегда могут уста-новить в договоре специальный режим ответ-ственности за нарушение установленных этим договором международных обязательств, и этот режим будет в таком случае применяться и иметь преимущественную силу перед режимом ответ-ственности по общему международному праву. Так, например, учредительные акты некоторых международных организаций предусматривают возможность приостановления членства в орга-низации или исключения из организации госу-дарства-члена, нарушившего некоторые установ-ленные таким актом обязательства. Такая форма ответственности не существует, естественно, в соответствии с нормами общего международ-ного права. Однако возможное договорное от-ступление от режима ответственности по обще-му международному праву вовсе не исключает то положение, что режим ответственности по общему международному праву не зависит от источника нарушенного международного обяза-тельства.

Вместе с тем тот факт, что статьи проекта об ответственности государств отражают соот-ветствующие нормы общего международного права, вовсе не означает, что режим ответствен-ности, предусмотренный особо важными много-сторонними международными договорами, и в частности Уставом Организации Объединенных Наций, не должен приниматься во внимание. Такой режим отражает в определенной степени состояние в этой сфере общего международного права или решающим образом влияет на его раз-витие. Все это касается, однако, той части инсти-тута ответственности, которая трактует вопросы о видах, формах и объеме международной ответ-ственности государств.

В пользу несущественности происхождения международного обязательства говорит, в част-ности, тот факт, что многочисленные нормы международного обычного права ныне кодифи-цированы в многосторонних международных

договорах. Поэтому одно и то же обязательство для одного государства может вытекать из обыч-ной нормы общего международного права, а для другого- из нормы кодификационного договора. И было бы явно нелогичным и недопустимым предусматривать для этих государств различный режим ответственности только на том основа-нии, что одно из них является (или не является) участником кодификационного договора.

Для режима международной ответственно-сти не имеет значения и тот факт, что междуна-родное обязательство вытекает в одном случае, например, из одного из основных принципов международного права, а в другом – из нормы более низкой иерархии. Принципы междуна-родного права не составляют какой-то особой, «высшей» категории источников международ-ных обязательств. Сами такие принципы явля-ются либо обычными, либо конвенционными нормами международного права, и указанное их различное происхождение не имеет какого-либо значения для юридических последствий, возни-кающих в результате нарушения предусмотрен-ных ими международных обязательств.

Различные такие последствия могут опреде-ляться и действительно определяются различ-ным существом нарушенного обязательства, а не его происхождением из того или иного ис-точника. По указанной причине нет каких-либо оснований особо ссылаться и на такой источник международных обязательств, каким является Устав Организации Объединенных Наций.

Комиссия международного права рассмотре-ла также вопрос, не следует ли в тексте насто-ящей статьи сослаться на ст. 103 Устава ООН о преимущественной силе обязательств по Уста-ву в случае противоречия им обязательств чле-нов этой организации по какому-либо другому международному соглашению, и нашла, что для этого также нет оснований. В силу этой статьи обязательство по соглашению между членами ООН, противоречащее их обязательству по Уста-ву ООН, становится в этой части недействитель-ным и не может, соответственно, стать объектом нарушения. В случае же обязательства члена ООН в отношении государства-нечлена возни-кающая проблема относится опять же к области коллизий между различными обязательствами, а не к сфере международной ответственности го-сударств.

ISSN 1563-0366




1. Миронов Н. В. Международное право: нормы и их юридическая сила. – М., 1980.

2. Мазов В. А. Ответственность в международ-ном праве. – М.: Юрид. лит.,1979.

3. Ушаков Н.А. Основания международной от-ветственности государста. – М., 1983.

4. Фарукшин М.Х. Международно-правовая ответственность: (Сущность и основание).

Международная правосубъектность. – М.: Юрид. Лит., 1971.

5. Шуршалов В.М. Международные правона-рушения. – М: Международные отношения, 1971.

6. Колосов Ю.М. Ответственность в междуна-родном праве. – М.: Юрид. лит., 1975.

7. Шуршалов В.М. Международные правона-рушения. – М.: Международные отношения, 1971.

Н.А. Акбазов

Мақала мемлекетаралық қатынастарға арналған. Бұл міндеттемелердің нормаларын бұзу мемлекет аралық жауапкершілікті туғызады, сондықтан да мемлекеттердің жауапкершілік нормаларының сақталуымен жүреді. Оған қоса, бұл мақалада мемлекеттің халықаралық міндеттемелерін бұзуы қандай нəтиже алып келетіндігі жайлы түсініктер көрсетілген.

N.A.Akbazov

The article devoted to the international obligations of states, the violation which entails it’s international responsibility and which, therefore, falls in the action of the rules of the states responsibility. The same way in the article clarifi es what constitutes a violation of the essence of the state of it’s international obligations.

К.С. Тыныбеков 183


Особенности оказания бесплатной юридической помощи: опыт Китая

К.С. ТыныбековКазахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Аннотация. Эта статья обсуждает особенности и проблемы обеспечения свободной правовой по-мощи в Китае. «Инструкции на Юридической помощи», принятой в 2003, раскрывают содержание и значение акта в развитии правовой защиты китайских граждан.

В 1994 году правительство Китая с учетом специфики национального законодательства официально предложило уполномоченным госу-дарственным органам изучить вопросы, связан-ные с оказанием бесплатной юридической помо-щи. Изменения, принятые в 1996 году в законы «Об уголовном судопроизводстве» и «Об адво-катской деятельности», определили новое пра-вовое положение, порядок и место бесплатной юридической помощи в судебной системе КНР.

Принятый в 2001 году десятый пятилетний план национально-экономического и социально-го развития Китая способствовал процессу по-строения новой системы по оказанию бесплат-ной юридической помощи. В результате 1 сен-тября 2003 года было принято «Положение об оказании бесплатной юридической помощи», где было определено, что обязанностью прави-тельства является обеспечение гражданам КНР бесплатной юридической помощи. При этом основным критерием и основанием для получе-ния бесплатной юридической помощи является социальное положение гражданина. Учитывая, что в разных регионах Китая социально-эконо-мическое развитие и уровень жизни граждан не одинаковые, новый документ при надзоре прави-тельства уполномочивает местные органы про-винций, автономных областей и муниципалите-тов устанавливать свои финансовые стандарты. В принципе все граждане, получающие соци-альные пособия, имеют право обратиться за бес-платной юридической помощью [1].

Оказание бесплатной юридической помощи предусмотрено не только по уголовным делам, но и гражданским и административным делам. В уголовном процессе подозреваемые, у кото-

рых отсутствуют средства на стадии расследо-вания и в случаях государственного обвинения, имеют право просить бесплатную юридиче-скую помощь. В этом случае Народные суды обязаны назначить защитника. Право на защиту имеют также слепые, глухие, немые и несовер-шеннолетние граждане и лица, которым грозит смертная казнь. Следует отметить, что спектр оказания бесплатной юридической помощи в Китае достаточно широк. Так, граждане имеют право ходатайствовать перед органами в предо-ставлении им бесплатной юридической помощи при государственной компенсации, социальном страховании, минимальных прожиточных и со-циальных пособиях, оплате алиментов для роди-телей, ребенка, супруга или любого другого иж-дивенца, платежах за работу или компенсации за повреждения, полученные на работе.

«Положение об оказании бесплатной юри-дической помощи» также уполномочивает го-сударственные органы и служащих провинций, автономных областей и муниципалитетов созда-вать дополнительные условия для оказания бес-платной юридической помощи малообеспечен-ным гражданам. Это следующие виды компен-сации: вызванные реквизицией земли или сноса дома, повреждения, полученные в дорожных происшествиях и медицинских несчастных слу-чаях, насилия в семье, на обязательное образо-вание для детей школьного возраста, подростков и инвалидов, а также компенсации, связанные с некачественными семенами, пестицидами, хи-мическими удобрениями или экологическими загрязнениями.

К настоящему времени в целях обеспечения свободного доступа к получению бесплатной

ISSN 1563-0366


Особенности оказания бесплатной юридической помощи: опыт китая184

юридической помощи для сельских жителей создано более 50 тыс. общественных пунктов, которые принимают заявки на получение бес-платной юридической помощи. Кроме того, функционируют более 3-х тыс. правительствен-ных учреждений (бюро юридической помощи), оказывающих и обеспечивающих бесплатную юридическую помощь, охватывающих все про-винции страны. Как правило, они отвечают за принятие, исследование и одобрение заявлений по оказанию бесплатной юридической помо-щи, а также за назначение квалифицированных юристов и оплаты субсидий в случаях оказания бесплатной юридической помощи. После поло-жительного решения и утверждения граждане могут совершенно бесплатно получить юриди-ческую помощь и консультацию по представи-тельству в суде и защиту от преступлений. Также любой гражданин может получить бесплатную юридическую консультацию через экстренную связь «12348».

Бесплатная юридическая помощь, главным образом, обеспечивается квалифицированными юристами и обычными юридическими сотрудни-ками. Согласно закону «Об адвокатской деятель-ности» КНР и принятому «Положению об оказа-нии бесплатной юридической помощи», юристы должны взять на себя обязательство обеспечивать юридическую помощь малоимущим гражданам. На сегодня в Китае функционирует смешанная система обеспечения бесплатной юридической помощи, где 30% оказывают юристы отдела по оказанию бесплатной юридической помощи (око-ло 6 тыс.), нанятые Правительством; 35% – соци-альные юристы (около 140 тыс.) и 32% – юриди-ческие сотрудники государственных учреждений (около 90 тыс.) [2, с. 1].

Данные от Министерства юстиции показыва-ют, что с 2005 по 2010 гг. число юристов в Ки-тае, оказывающих бесплатную юридическую помощь, снизилось до 10%, хотя в 2009 году их количество увеличилось до 4508 человек. В то же время число юристов, работающих в частных компаниях, увеличилось на 30% и составило 200 тыс., и только 5 тыс. из них работают в слабораз-витых центральных и западных регионах Китая. Не удивительно, что юристы (70-80%) в основ-ном предпочитают работать в развитых городах, где условия для работы лучше и оплата гораздо выше. К примеру, юрист, оказывающий бесплат-ную юридическую помощь малоимущим или

сельским жителям в отсталых регионах Китая, получает в год около 1000 долларов. В основном это дела, связанные с кражей, потерей домаш-него скота, подделкой семян, не качественными удобрениями и т.д.

В 2009 году было принято решение о повы-шении жалования юристам, оказывающим бес-платную юридическую помощь, в особенности в отсталых западных регионах Китая. Если рань-ше юристы получали от 50 до 200 долларов за одно дело, то в данное время в зависимости от сложности дела эта сумма колеблется от 100 до 250 долларов США. Для сравнения, юристы в частных компаниях получают в среднем 500 или 600 долларов за одно дело. Таким образом, мно-гие квалифицированные юристы, занимающие-ся делами неимущих и сельских жителей, жерт-вуют собой ради благого дела.

По информации руководителя отдела юриди-ческой помощи Министерства юстиции Китая, в 2010 году количество людей, получивших бес-платную помощь, составило 700 тыс. человек. С 2005 по 2010 годы ежегодный рост случаев обращения за бесплатной юридической помо-щью составил 26%. Тем не менее в Китае при-близительно 2 миллиона граждан нуждаются в бесплатной юридической помощи, среди кото-рых 50% – фермеры или мигрирующие рабочие, 20% – женщины, 7% – инвалиды, 15% – дети и 10% – среднее и старшее поколение. В 2004 году главной проблемой для фермеров и мигрирую-щих рабочих являлось получение приемлемой заработной платы. Но с принятием нового зако-на КНР «О трудовом договоре» жалобы с их сто-роны снизились на 20%. Вместе с тем уровень и масштабы оказания бесплатной юридической помощи населению Китая различны. К примеру, в отсталой западной части около 1,2 млн. граж-дан на сегодня нуждаются в юридической по-мощи, что составляет 42% всего населения дан-ного региона. С 2008 по 2010гг. только 36 тыс. граждан была оказана бесплатная юридическая помощь. Это во многом объясняется тем, что от-сутствует достаточное количество юристов. В лучшем случае в каждом округе имеется лишь один или два квалифицированных юриста, спо-собных оказывать бесплатную юридическую по-мощь [3, с. 4].

Основным источником фонда по оказанию

К.С. Тыныбеков 185


бесплатной юридической помощи является фи-нансовое ассигнование Правительства КНР. По-этому все расходы данной структуры ежегодно включаются в бюджет правительства на всех уровнях. Предназначенные средства фонд обя-зан использовать исключительно по назначению, где основную структуру расходов составляют за-траты на разбирательство дела. В 2009 году пра-вительством Китая было выделено более 15,5 млн. долларов на оказание бесплатной юридиче-ской помощи малоимущим и сельским жителям. Помимо этого, ряд юридических и частных лиц также выделили 4,5 млн. долларов для бесплат-ной юридической помощи малоимущим граж-данам, главным образом для центральных и за-падных регионов Китая. Правительство Китая основало пять фондов по оказанию бесплатной юридической помощи, включая Китайский фонд бесплатной юридической помощи и Пекинский фонд бесплатной юридической помощи. Основ-ной целью этих фондов является получение по-жервовании из Китая и из стран зарубежья для поддержки общественного благосостояния и расширения бесплатной юридической помощи гражданам [4, с. 2].

В 2009 году Министерство юстиции и Китай-ский фонд бесплатной юридической помощи со-вместно организовали программу «1+1» по ока-занию бесплатной юридической помощи малои-мущим гражданам. Целью этой программы явля-ется отправка, по крайней мере, одного юриста и одного выпускника юридического университета в каждый из бедных округов 13 провинций и ав-тономных регионов Китая. С 2009 по 2010 гг. 150 юристов и 300 выпускников юридических уни-верситетов оказали бесплатную юридическую помощь более чем 3-м тыс. граждан [5].

«Положение об оказании бесплатной юри-дической помощи» предусматривает, что Ми-нистерство юстиции и Судебные органы управ-ления отвечают за соблюдение и управление деятельностью структур и юристов, оказываю-щих бесплатную юридическую помощь. В целях реализации данного Положения Министерством юстиции были созданы «Отдел бесплатной юри-дической помощи» и «Центр бесплатной юриди-ческой помощи», задачей которых является:

– координация и контроль деятельности служб юридической помощи и их сотрудников;

– руководство социальными учреждениями и добровольцами для проведения бесплатной юри-дической помощи;

– осуществление пропагандистских кампа-ний в сфере оказания бесплатной юридической помощи;

– организация программы обучения по оказа-нию юридической помощи;

– оценка качества оказания юридической по-мощи;

– организация и выполнение международных обменов квалифицированных юристов и сотруд-ничества по вопросам юридической помощи;

– организация работы горячей линией «12348»;

– проведение теоретических исследований и т.д. [6, с. 6].

Таким образом, за последнее десятилетие в Китае наблюдается устойчивый рост и прогресс в сфере оказания бесплатной юридической по-мощи. Хотя на этом поприще существует ряд объективных трудностей и проблем. Например, неравномерное социально-экономическое раз-витие городских и сельских районов, количество и качество юридической помощи и др. Так, се-годня юристы по-прежнему не в состоянии удов-летворить увеличивающийся спрос со стороны растущего населения, нуждающегося в бесплат-ной юридической помощи. Уровень правосозна-ния определенной части китайского общества и доступность бесплатной юридической помощи все более нуждаются в улучшении обществен-но-правового воспитания. Несомненно, в этом направлении правительство Китая будет продол-жать усиливать свою деятельность.


1. Regulations on Legal Aid at the 15th executive meeting of the State Council, July 16, 2003, art. 1,2,3.

2. Legal Aid Center of the Ministry of Justice, “In-vestigations and Study of National Legal Aid Work”, in China Administration of Justice, Issue No. 2, 2010, P.1.

3. Wang Mian, “China Should Strengthen Financial Support to Legal Aid”, in overseas edition of the People’s Daily, January 27, 2007, P. 4.

4. “Make Big Efforts to Promote Legal Aid”, in Peo-

ISSN 1563-0366


Особенности оказания бесплатной юридической помощи: опыт китая186

ple’s Daily, August 1, 2009, P.2.5. Legal Aid Program of Action refers to a long-term

program launched nationwide by the China Le-gal Aid Foundation together with related depart-

ments, government institutions, enterprises and people’s organizations.

6. “Legal Aid, Realizing Justice and Fairness”, in People’s Daily, Sept. 8, 2004. – P.6.

К.С. Тыныбеков

Ұсынылып отырған мақалада Қытайдағы ақысыз құқықтық көмек көрсетудің ерекшеліктері мен мəселелері қарастырылған. Қытай азаматтарының құқықтық қорғалуының дамуы барысында 2003 жылы қабылданған «Ақысыз құқықтық көмек көрсету туралы Ережесінің» мазмұны, əрекет етуі мен маңызы ашылып көрсетілген.

K.S.Tynybekov

This article discusses the characteristics and problems of providing free legal aid in China. «The Regulations on Legal Aid» ac-cepted in 2003 disclose the content and the meaning of the act in development of legal protection of Chinese citizens.

Приложение А 187


Приложение А

ISSN 1563-0366


Приложение В188

Приложение В

Положение, принятое 16 июля 2003 г. на 15-м заседании Государственного Совета и вступившее в силу с 1 сентября 2003 г.

Общие принципы

Статья 1. Данное Положение было создано для обеспечения малоимущих граждан необходимой бес-платной юридической помощью, а также для поощрения и стандартизации работы по оказанию юриди-ческой помощи.

Статья 2. Граждане, получающие социальные пособия, могут получить бесплатную юридическую помощь и консультацию по представительству в суде и защиту от преступлений в соответствии с дан-ным положением.

Статья 3. Оказание бесплатной юридической помощи является обязанностью правительства. Госу-дарственные органы должны оказывать финансовую поддержку по оказанию бесплатной юридической помощи.

Статья 4. Судебные органы управления, контролируемые Государственным советом, отвечают за со-блюдение и управление деятельности структур и юристов, оказывающих бесплатную юридическую по-мощь по всей стране.

Статья 5. Судебные органы управления должны создавать правительственные учреждения (бюро юридической помощи) для оказания бесплатной юридической помощи в своих административных округах в зависимости от спроса граждан.

Статья 6. Адвокаты должны выполнять свои обязанности по оказанию бесплатной юридической по-мощи в соответствии с законом об «Адвокатской деятельности» и с данным положением, предоставлять юридические услуги в соответствии с уставом ассоциации адвокатов, защищать законные права и ин-тересы граждан согласно закону.

Статья 7. Государство поощряет общество делать вклады в разные фонды по оказанию бесплатной юридической помощи.

Статья 8. Государство поддерживает и поощряет общественные организации, учреждения, управля-емые государством, и другие социальные группы использовать свои ресурсы для оказания бесплатной юридической помощи малоимущим гражданам.

Статья 9. Министерства юстиции и Судебные органы управления должны чтить и вознаграждать организации и людей, которые делают выдающиеся вклады в ходе работы по оказанию бесплатной юридической помощи.

А.С. Ибраева, С.К. Есетова, А.М. Каратаева 189


Глава VIII

НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЕ СТАТЬИ

Мемлекет жəне құқық теориясы бойынша оқу-əдістемелік орталықты ұйымдастыру қажеттілігі туралы мəселе бойынша

А.С. Ибраева, С.К. Есетова, А.М. Каратаева Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Жоғары заң білімі жүйесінде «Мемлекет жəне құқық теориясы» оқу пəні ерекше орынды иеленеді. Аталған ғылымның жəне оқу пəнінің шеңберінде мемлекет жəне құқық туралы барлық ғылымдар, сонымен қатар құқық қабылдаушы жəне тəжірибе басшылыққа алатын жəне қолданатын негізгі теориялық түсініктер мен заңтанудың категориялары əзірленеді жəне қалыптастырылады, бұл оның ерекшелігін көрсетеді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде Мемлекет жəне құқық теориясы пəні модуль шеңберінде оқытылады. Циклдың пəндерін игеруде модульдік жүйенің басымдылығы бар. Мысалы, аталған модульдің шеңберінде бірінші курс студенттері мемлекет жəне құқық теориясы, мемлекет жəне құқық тарихы, сонымен қатар, арнайы курс болып табылатын – құқықтық мəдениет жəне құқықтық тəрбие сияқты пəндерді оқиды.

Мемлекет жəне құқық теориясы пəнін игеру бітіруші-заңгерлерді күнделікті кəсіби қызмет-тегі коммуникацияға, кəсіби өзара түсінушілікке қабілеттілігі мен дайындығын қамтамасыз етеді.

«Мемлекет жəне құқық теориясы» жəне «Құқықтық мəдениет жəне құқықтық тəрбие» пəндерін оқыту күні бүгінде құқықтық сананың деформациясы, халықтың құқықтық мəдениетінің төмендігі жағдайында жүзеге асырылып жатыр. Елде болып жатқан қайта құрулар заң ғылымының қазіргі жағдайына жəне даму жолдарына өз ықпалын тигізіп жатыр.

Заң білімін берудің алдына қойған негізгі міндеттерінің бірі тек құқықтық білім беру, алған

білімді функционалды қолдану дағдысын игеру ғана болып табылмайды, сонымен қатар, оның негізгі міндеттеріне жеке адамның ниетін ояту, заң ғылымына деген қызығушылықты тудыру, өзін-өзі жетілдіруге талпындыруды дамыту, жалпы құқықтық мəдениет білімінің сапасын көтермелеу жатады.

Оқу үрдісін əдістемелік қамтамасыз етуде пəндерді оқытудың жоғарғы деңгейін, студенттер мен профессорлық-оқытушылық құрамның еңбектерін ғылыми ұйымдастыруды қамтамасыз ететін оқу-əдістемелік орталықтың маңызы зор болып табылады.

Бірінші курста сабақ өткізу тəжірибесін оқып, зерттеу заң факультетінде мемлекет жəне құқық теориясы бойынша білім берудегі осы заманғы тенденцияларға сай келетін оқу-əдістемелік база құруға ұсыныс жасауға мүмкіншілік береді. Арнайы кабинетті жабдықтау заттың, сту дент тердің оқу материалын қабылдау тех-но логияларының ерекшеліктерін түсініп, соны ескеріле отырып орындалуы керек.

Кабинетте модульдің пəні бойынша əдісте-мелік əдебиеті, материалдардың жинақ тары болуы керек, сонымен қатар, кестелер мен анықтамалық сызбалар орналастырылуы қажет.

Студенттердің айтуы бойынша сабақта кестелер мен сызбалар қолданылса, тапсырмалар оңай əрі өз уақытында орындалады. Студенттерге əр түрлі сөздіктерді, анықтамаларды пайдалану ыңғайлы. Олар əр түрлі жағдайларды сипаттайтын тапсырмаларды шешеді, əр үрлі тапсырмаларды орындайды. Осы дағдылары оларға емтиханда

Мемлекет жəне құқық теориясы бойынша оқу-əдістемелік орталықты ұйымдастыру...190


тез ойлауға, қателік жасамауға, жұмысты жоғары сапада орындауға жəрдемдеседі.

Қазіргі кезде білім беру тəжірибесіне білім алушыға тану үрдісі мен ақпаратты беру үрдісін əжептеуір жеңілдететін ақпараттық техноло-гиялар енгізіліп жатыр.

Арнайыландырылған кабинет оқытудың техникалық құралдарымен жақсы жабдықталған болуы керек. Атап айтсақ: мультимедиялық проекторы бар компьютермен, теледидармен, акус ти калық жүйемен, DVD–ойнатқышымен жабдықталуы қажет. Осы кезде жеткілікті көлемде бейне материалдар, компакт-дискілер жи нақ талған.

Кабинеттің ең қажетті құралы əрине ком-пью тер болып табылады. Ол оқытудың құралы ретінде, өзінің əмбебаптылығына орай тұлғаның даму міндетін шешуге, оқытушыға да, студенттерге де жаңа мүмкіншіліктерді ашуға жəрдемдеседі.

Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ-ситетінде жұмыс істеу уақытында біз пəн бойынша дайын бағдарламаларды пайдалануда, фото- жəне бейне- презентацияларды, хрестоматиялық материалдарды, анықтамаларды, оқытатын жəне бақылау жүргізетін бағдарламаларды жасауда жеткілікті тəжірибе жинадық. Студенттер компью терді қолдану арқылы тапсырмаларды орын дау барысында өзіне-өзі толығымен бақылау жасауға мүмкіншілік алады, семинар сабақтарында жағымды эмоционалдық көрініс пайда болады, ол өз кезегінде оқуға қосымша түрде ынтаны тудыруға, оқу қызметі мен білім беру сапасын көтермелеуге ықпал етеді.

Білім берудің техникалық құралдарын пай-далану барысында сабақтың практикалық бөлігіне дайындалу уақыты əжептеуір қысқар-ғанын атап кеткен жөн. Жарық көрінетін бей-нелер материалды қабылдауды жеңілдетеді, есте сақтауды арттырады. Студенттерде оқу материалын игеру жылдамдығы көбейеді, на-шар оқитын студенттерде жағымды қозғалыс байқалады.

Оқыту құралдарын пайдалану əдістері мен білім берудің техникалық құралдары көмегімен оқыту

құралдарын пайдалану мүмкіншіліктерін өзара өлшеп қарасақ – оларды қолданудың тиімділігі əжептеуір артатынын байқауға болады. Мысалы, «Құқықтық нигилизм (немқұрайлық) жəне онымен күресу жолдары» тақырыбын оқу барысында студенттерге «Столкновение» фильмінен кадрлар қарау ұсынылады. Оны қарап болған соң студенттер жеке тапсырмалар орындайды: құқықтық мəдениеттің тиімділігін арттыру бағдарламаларын жасайды, құқықтық нигилизммен күресу үшін əр түрлі тəсілдер мен амалдар ұсынады. Студенттер өз шешімдерін ұсынады.

Мұндай жағдайда сабақ өте қызық өтеді, аудиторияда əр түрлі талқылаулар жүреді «қалай болды, қалай болатын еді». Көрсетілімнің бір-неше минутын көрсетілімнің өзінде студенттер кейіпкерлердің мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын байқайды. Сабақтарда көркем фильмдерден үзінділер көрсету білім беру үрдісінің сапасын біршама көтермелейді.

Білім деңгейіне мониторинг жүргізуде каби-нетті компьютерлік жабдықтау əжеп теуір көмек береді. Студенттер өздерінің компьютермен жұмыс істеуін бағалауды, егер ол төмен баға алса да, жақсы қабылдайды. Қайта қарап, қайталаса келесі сабақта компьютерлік бағдарлама білім-нің жоғары деңгейін көрсетіп береді. Ол студенттерде жауапкершілік дəрежесін арт-тырады, жеке-даралығын жəне өз нəтижесін жақсартуға жетуді дамытады.

Білім беру мен тəрбиелік маңызы зор болып табылатын кабинеттегі сабақтан тыс жұмыс жасау үлкен мəнге ие. Ол білімді кеңейтуге жəне тереңдетуге, шығармашылық қабілетті дамытуға ықпал етеді. Материалдар мен кабинеттің техникалық мүмкіндіктері студенттерге пəндік апталарға, олимпиадаларға, шығармашылық кон-курс тарға, емтихандарға дайындалуға мүмкін -шілік беретін еді. Заманауи кабинет – сту дент-тің танымдық қызметін басқару үшін жəне білім берудің сапасын жетілдіру үшін психологиялық ыңғайлы орта болып табылады.

Дəл осындай арнайы кабинетте оқытушыға жұмыс істеуге тиімдірек, ал студентерге оқуға қызық əрі ыңғайлы болар еді деп есептейміз.

Н.Г. Лаптева, Р.Е. Умербаева 191


Методические рекомендации по написанию учебно-методического пособия

Н.Г. Лаптева, Р.Е. Умербаева Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Как вполне определившийся в общей типо-логической системе изданий тип учебная лите-ратура имеет свое четко определенное читатель-ское и целевое назначение. Целевое назначение учебной литературы отражает ту социальную функцию, которую выполняет данный тип изда-ний. Так, в системе средств обучения основной функцией учебных изданий является обеспече-ние самостоятельной работы студентов по овла-дению знаниями и их закреплению. Под учебной литературой понимаются учебники, учебные по-собия, методические указания.

Учебное пособие – учебное издание, допол-няющее или частично (полностью) заменяющее учебник, официально утвержденное в качестве данного вида издания. Учебное пособие рассма-тривается как дополнение к учебнику. Учебное пособие может охватывать не всю дисциплину, а лишь часть (несколько разделов) примерной программы. В отличие от учебника, пособие мо-жет включать не только апробированные, обще-признанные знания и положения, но и разные мнения по той или иной проблеме.

В случае, когда в учебный план вводится новая дисциплина или в учебную программу вводятся новые темы, то первоначально органи-зуется выпуск учебного пособия. Учебник, как правило, создается на базе апробированного по-собия.

Методическое пособие – это документ, в кото-ром подробно излагается оптимальная последо-вательность в освоении определенного научного или учебного материала. Методическое пособие базируется на фундаментальных научных трудах по данной дисциплине и практических исследо-ваниях. Как правило, работа отражает авторское мнение об эффективных способах достижения наилучших результатов. Учебно-методические пособия по своему содержанию и структуре зна-чительно отличаются от традиционных учебни-

ков и классических научных трудов. Основная задача пособия не столько предоставить уча-щимся необходимую информацию по изучаемой дисциплине, сколько объяснить, что с ней де-лать, как правильно выполнять учебные задачи. Поэтому к подготовке учебно-методических по-собий всегда предъявляются особые требования. Создание разнообразных учебно-методических пособий связано с потребностью по-другому взглянуть на преподавание определенной дис-циплины.

Главная задача учебно-методического посо-бия – осветить основные разделы научной дис-циплины с точки зрения методики их препода-вания. Поэтому, если вы имеет богатый опыт работы в сфере образования, накопили большое количество материалов, знаете основные недо-статки существующего учебного процесса, то вы можете написать собственное учебно-ме-тодическое пособие. Для решения этой задачи требуются обширные знания в данной области и многолетняя преподавательская практика. Вам понадобится:

- опыт преподавательской деятельности; – информационная база.Если вы приступаете к написанию учебно-

методического пособия по какому-либо предме-ту, прежде всего, внимательно изучите рабочую учебную программу, по которой ведется обуче-ние. Дело в том, что структура вашего будущего пособия должна точно следовать программе и раскрывать те темы, которые в ней содержатся. В противном случае у учащихся будут возникать серьезные сложности при работе с материалом. При составлении пособия опирайтесь на суще-ствующие учебники. Ведь именно они содержат теоретический и тренировочный материал по всем темам дисциплины. Ваше методическое по-собие должно использовать достоинства учебни-ков и компенсировать их недостатки. Составьте

ISSN 1563-0366


Методические рекомендации по написанию учебно-методического пособия192

план будущего пособия. Отразите в нём самое главное в виде тезисов и коротких замечаний. Этот план-схема в дальнейшем послужит осно-вой для конечного текста и позволит вам легко изменять конструкцию пособия для достижения наилучшего результата.

Составив план пособия на основе учебной программы, переходите к сбору и подготовке теоретического материала. На этом этапе помни-те, что большее значение здесь имеет не коли-чество собранных фактов и данных, а качество их изложения. Не забывайте, что вы готовите издание, которое должно помочь учащимся в усвоении изучаемой дисциплины. Это значит, что весь теоретический материал должен быть хорошо структурирован, логичен и понятен для восприятия. Для удобства пользования сделайте содержание своего учебно-методического посо-бия идентичным содержанию учебника, чтобы любой преподаватель быстро мог найти интере-сующий его раздел.

Одной теории для создания методических пособий недостаточно. Наилучшим решением будет самостоятельное прохождение всех эта-пов, в соответствии с рекомендациями вашего же пособия. Это не только покажет его жизне-способность, но и может вскрыть некоторые не-точности и недоработки. Тогда необходимо будет внести корректировки в рабочий материал.

Особенное внимание при написании пособия обратите на язык изложения. Не забывайте, что ваша работа предназначена для еще очень юных людей, которые только осваивают учебную про-грамму. Старайтесь не писать сложными, длин-ными фразами и большими параграфами. Не злоупотребляйте специальными терминами, а если применяете профессиональную лексику, обязательно дайте в сносках или в скобках рас-шифровку используемых понятий.

Разработайте контрольные вопросы по теме «методички» и варианты решения рассматрива-емых в ней задач и проблем. Дополните текст методического пособия иллюстрациями, диа-граммами и фото. Приведите конкретные при-меры грамотного использования изложенной методики. Для лучшего усвоения материала до-полните текст различными схемами, графиками, рисунками. Графическое представление инфор-мации намного облегчает ее восприятие и дела-ет книгу менее скучной и однообразной. Кроме

того, схематическое изображение часто проще запомнить.

Старайтесь давать больше практических рекомендаций, основанных на вашем личном опыте. Литературы, где человек самостоятельно должен перевести теорию в практику, на сегод-няшний день накопилось достаточно. А вот каче-ственных справочников и пособий, помогающих решить насущные методические проблемы, не хватает. Включите в каждую тему, кроме теоре-тической информации, практические задания, вопросы для самостоятельного контроля, темы для рефератов и выступлений на семинарских занятиях. Обязательно поясните, как должны выполняться эти задания, приведите примеры. Особенно это важно, если учебно-методическое пособие предназначено для школьников или студентов младших курсов. Дополните учебно-методическое пособие полным списком исполь-зованной литературы. Кроме того, постарайтесь дать к каждой теме небольшой перечень доступ-ных научных работ, которые учащиеся могут использовать при самостоятельной подготовке к практическим занятиям. Предпочтительнее, чтобы в этот список входили не только учебни-ки, но и оригинальные труды исследователей. В качестве источников выбирайте не только при-вычные книги, но и солидные сетевые ресурсы, и тематические каналы ТВ, материалы научных конференций и симпозиумов, желательно, го-сударственного и международного уровня. Это придает методическому пособию необходимый научный вес. Укажите как можно больше источ-ников информации, к которым может обратить-ся специалист, чтобы расширить свои познания по этой теме. Это обстоятельство значительно повысит популярность вашего пособия и про-демонстрирует основательный научный подход к решению образовательных задач. Обязательно выделите в отдельную главу методические при-емы, позволяющие проводить междисциплинар-ные занятия (например, план урока сочетающего историю и литературу, с распределением мате-риала для обоих преподавателей). Подобный подход значительно обогатит обе дисциплины и поможет вам развить у учащихся способность построения причинно-следственных связей не только в рамках вашего предмета, но и между разными предметами.

Н.Г. Лаптева, Р.Е. Умербаева 193


Общий порядок разработки учебного изда-ния:

– Определение роли и места данной учебной дисциплины в подготовке специалиста с учетом квалификационной характеристики и учебной программы и конкретизация на этой основе за-дач обучения и воспитания, решаемых в процес-се преподавания курса.

– Определение характера и объема знаний, которые должны быть усвоены студентом при изучении всего курса, его тем и каждого вопроса темы.

– Выявление объема знаний, полученных в результате изучения ранее пройденных дисци-плин, и использование результатов этого выявле-ния при определении характера и объема знаний по каждому вопросу темы, по каждой теме и по всему курсу.

– Определение логической и дидактической последовательности передачи учебной информа-ции для приобретения знаний, выработки уме-ний и навыков, воспроизведение и использова-ние предшествующих знаний при изучении каж-дого вопроса темы, каждой темы и всего курса.

– Разработка структуры учебного пособия, разделение излагаемого программного матери-ала на методически оправданные структурные элементы: разделы, подразделы, параграфы.

В достижении высокого научно-методиче-ского уровня изложения материала главным яв-ляется его доступность, последовательность и системность. При этом существуют два метода, не исключающих друг друга. Согласно перво-му первоначально излагаются общие понятия и определения той или иной категории, а затем да-ется их раскрытие; согласно второму – сначала рассматриваются частные проблемы, подводя-щие студента к общим выводам и определениям.

Различают несколько видов и способов вы-полнения методического пособия. Определитесь четко, что ставите целью работы: написать учеб-но-методическое указание, методическое руко-водство (указание) или руководство к практиче-ским (лабораторным) занятиям.

В зависимости от вида методички выбирается способ выполнения методического пособия.

Основные требования к содержанию учебно-го пособия:

– преемственность при изложении материала методического пособия в содержании учебных изданий по ранее изученным дисциплинам;

– тесная связь с содержанием учебных мате-риалов других блоков учебного плана, включая общественные науки;

– реализация принципов обеспечения вну-тридисциплинарных связей между учебными из-даниями по одной дисциплине;

– междисциплинарные связи;– обеспечение непрерывности отдельных ви-

дов подготовки специалистов;– использование общего понятийного аппара-

та, унификация в использовании терминологии в обозначении.

В соответствии с вышесказанным основной текст должен быть сконструирован так, чтобы привить учащемуся умения:

– проводить научный анализ;– делать выводы и применять научно обосно-

ванные решения в условиях неопределенности;– видеть перспективы развития соответству-

ющей области науки;– пользоваться современной научной инфор-

мацией, перерабатывать и использовать ее при решении практических задач.

Ключевые требования к тексту учебного по-собия:

– текст обеспечивает полное раскрытие во-просов программы учебной дисциплины;

– текст доступен для успешного усвоения сту-дентами, способствует мотивации учения, фор-мированию умений и навыков, а также творче-ских способностей будущих специалистов;

– обеспечивает преемственность знаний, по-лученных при изучении предшествующих дис-циплин, а также обеспечивает тесные внутри-дисциплинарные и межпредметные связи;

– учитывает психолого-педагогические фак-торы обучающихся, их общеобразовательный уро вень;

использует возможности поясняющих и до-полнительных текстов.

ISSN 1563-0366


Сведения об авторах194

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

Абдукаримова Ж.С. – Құқықтану кафедрасының доценті Ш. Есенов атындағы КМТжИУАдилова К.А. – к.ю.н., заведующая кафедрой конституционного и международного права уни-

верситета имени Д.А. Кунаева з.ғ.к., доцент Агыбаев А. – доктор юридических наук, профессор КазНУ имени аль-Фараби,Заслуженный дея-

тель КазахстанаАкбазов Н.А. – магистрант КазНУ имени аль-Фараби, факультета международных отношений,

кафедры международного права Атаханова Г.М. – қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу жəне криминалистика кафедрасының

з.ғ.к., доцентАуешова Б.Т. – Ш. Бейсенов атындағы Каспий мемлекеттік технология жəне инжинеринг уни-

верситет Құқықтану кафедрасының з.ғ.к. доцент Баимбетов Н.С. – кандидат юридических наук, доцент кафедры таможенного, финансового и

экологического права юридического факультета Казахского национального университета им. аль-Фараби

Байдельдинов Д.Л. – д.ю.н., профессор декан юридического факультета КазНУ имени аль-Фараби член Совета по Правовой Политике при Президенте Республики Казахстан

Балабиев Қ.Р. – з.ғ.д, Халықтар Достығы УниверситетіБахтыбаева С.М. – магистрант кафедры таможенного, финансового и экологического права юри-

дического факультета Казахского национального университета им. аль-ФарабиБердібаева Ə.Қ. – Абай атындағы ҚазҰПУ Құқық жəне экономика институты «Азаматтық

құқықтық пəндер» кафедрасы з.ғ.к. Беремкулов Б.О. – старший преподаватель кафедры оперативно-розыскной деятельности и орга-

низации предварительного расследования Академии финансовой полиции подполковник финансовой полиции

Богданов Д.В. – Аспирант кафедры гражданского права и процесса Пермский государственный национальный исследовательский университет

Ерғали А.М. – Ph.D докторанты,əл-Фараби атындағы ҚазҰУ қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу жəне криминалистика кафедрасының оқытушысы

Есетова С.К. – з.ғ.к., əл-Фараби атындағы ҚазҰУ заң факультетінің мемлекет жəне құқық теория-сы мен тарихы, конституциялық жəне əкімшілік құқығы кафедрасының доценті

Жарболова А. Ж. – з.ғ.к., əл-Фараби атындағы ҚазҰУ заң факультетінің мемлекет жəне құқық теориясы мен тарихы, конституциялық жəне əкімшілік құқығы кафедрасының доценті

Жамулдинов В.Н. – ст. преподаватель Павлодарского государственного университета им. С.Торайгырова, кандидат юридических наук, член Союза журналистов Республики Казахстан, пол-ковник юстиции в запасе.

Жатканбаева А.Е. – əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Заң факультетінің мемлекет жəне құқық теориясы мен тарихы, конституциялық, əкімшілік құқық кафедрасының з.ғ.д., доценті

Жетписбаев Б.А. – доктор юридических наук, профессор кафедры гражданского права и граж-данского процесса, трудового права КазНУ имени аль-Фараби

Дюсебалиева С.С. – к.ю.н., доцент Атырауского государственного университета им. Досмухаме-дова

Ибраева А.С. – əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Заң факультетінің мемлекет жəне құқық теория-сы мен тарихы, конституциялық, əкімшілік құқық кафедрасының з.ғ.д., профессор

Иманбекова М.М. – Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ, заң факультетінің докторанты Ищанов А.Н. – магистрант 2 года обучения,специальности – «юриспруденция» КазНУ им. аль-

ФарабиКалиев М.М. – кандидат юридических наук, доцент кафедры таможенного, финансового и эколо-

гического права, Казахского национального университета им. аль-Фараби

Сведения об авторах 195


Калыбаева А. М. – магистранта 1 курса юридического факультета кафедры гражданского права, гражданского процесса, трудового права КазНУ имени аль-Фараби

Каратаева А.М. – əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Заң факультетінің мемлекет жəне құқық тео-риясы мен тарихы, конституциялық, əкімшілік құқық кафедрасының з.ғ.к., доцент

Кенжалиев З.Ж. – əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Заң факультетінің мемлекет жəне құқық тео-риясы мен тарихы, конституциялық, əкімшілік құқық кафедрасының з.ғ.д., профессор

Кудратов Н.А. – аспирант кафедры уголовного права и криминалистики юридического факульте-та таджикского национального университета.

Лаптева Н.Г. – əл –Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті заң факультетінің кеден,қаржы жəне экология кафедрасының менгерушісі з.ғ.к., доцент

Нурахметова Г.Г. – кандидат юридических наук, доцент кафедры гражданского права и граждан-ского процесса, трудового права Казахского национального университета им. аль-Фараби

Нұрмағанбет Е.Т. – əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Заң факультетінің қылмыс-тық құқық, қылмыстық іс жүргізу жəне криминалистика кафедрасының аға оқытушысы

Рахметбек А. – əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің заң факультетінің кедендік, қаржылық жəне экологиялық құқық кафедрасының магистранты

Сабыров Ə. – Кандидат юридических наук, доцент кафедры международного права Юридическо-го факультета ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана. Казахстан

Сманова А.Б. – əл –Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті заң факультетінің мемлекет жəне құқық теориясы мен тарихы, конституциялық жəне əкімшілік құқық кафедрасы доценті з.ғ.к.,

Сотовалдиева С. – Ш. Кыргызская государственная юридическая академия при Правительстве Кыргызской Республики аспирант кафедры уголовного права

Сыпатаева М.Ш. – LLM, MBA Управляющий партнер Юридическая фирма Linkage & MindТурашбекова Д.А. – Абай атындағы ҚазҰПУ Құқық жəне экономика институты доценті з.ғ.к.Турсынкулова Д. – əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Заң факультетінің мемлекет жəне құқық

теориясы мен тарихы, конституциялық, əкімшілік құқық кафедрасының з.ғ.к., доцентТулепов Е.Р. – əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің заң факультетінің кедендік,

қаржылық жəне экологиялық құқық кафедрасының магистранты Тыныбеков К.С. – магистрант 1 курса Казахский национальный университет имени аль-Фараби,

Алматы, КазахстанУмербаева Р.Е. – ст. преподаватель кафедры таможенного, финансового и экологического права,

Казахского национального университета им. аль-ФарабиУсенбаева А.У. – Құқықтану кафедрасының аға оқытушысы Филиков Д.А. – Аспирант кафедры гражданского права и процесса Пермский государственный

национальный исследовательский университетШаншарбаева Б.С: – магистрант кафедры таможенного, финансового и экологического права

юридического факультета Казахского национального университета им. аль-Фараби

ISSN 1563-0366



МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ – CONTENTS

Байдельдинов Д.Л. Послание Президента – интеллектуальный ориентир КазНУ .............................................2

Раздел I ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

Ағдарбеков Т. Құқықтың қайнар көздері ................................................................................................................. 5Тұрсынқұлова Д.А. «Жеті жарғы» қазақ əдет құқығының қайнар көзі ретінде ................................................. 9Сманова А.Б. Қазақстан Республикасында діни экстремизммен күрес туралы қолданыстағы заңнаманың құқықтық негіздері ....................................................................................................................................................... 12Каратаева А.М. Жаһандану кезеңінде əлеуметтік мəселелер саласындағы мемлекеттің қызметі .................... 15Бердібаева Ə.Қ. Дəстүрлі қазақ қоғамындағы өзара көмек қатынастарынан туындайтын келісім-шарттар ...................20Дюсебалиева С.С. Профессиональное мышление юриста и его роль в формировании правовой культуры ... 25Турашбекова Д.А. Правовые аспекты понятий толерантности ............................................................................. 29

Раздел II КОНСТИТУЦИОННОЕ И АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВО

Кенжалиев З.Ж. Основные цели и задачи конституционных норм о языках в Республике Казахстан .............. 34Жатканбаева А.Е. К теории административной нормы .......................................................................................... 38Балабиев Қ.Р. Құрама Штаттарының əкімшілік құқығының ерекшеліктері ......................................................... 49Жарболова А.Ж. Қазақстан Республикасында конституциялық заңдылықты нығайтудағы конституцияның жоғарылығының маңызы ................................................................................................................ 53Ауешова Б.Т. Қазақстан Республикасында сот билігінің Конституциялық құқықтық негізі ............................... 58Адилова К.А. Роль конституции в развитии гражданского общества ................................................................... 62Иманбекова М.М. Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік билікті бөлу қағидасына сəйкес құзыреті ..... 68

Раздел IIIУГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНАЛИСТИКА

Агыбаев А. Усилить эффективность роли уголовного закона ................................................................................. 72Атаханова Г.М. Пайдақорлық қылмыстылығының теориялық мəселелері .......................................................... 75Беремкулов Б.О. Сравнительно-правовой анализ уголовно-правового регулирования ответственности за лжепредпринимательство в зарубежных странах: опыт для Казахстана ............................................................ 78Жамулдинов В.Н. Воспитательная работа среди осужденных: состояние и перспективы совершенствования ....... 85Сеюбергенова Д.С. Қазақстандағы Ресей құрамындағы кезеңдегі билер сотындағы өзгерістер ....................... 88Нұрмағанбет Е.Т. Адвокаттық қызмет тəжірибесін реттеудің кейбір мəселелері (ТМД елдерінің заңнамаларының салыстырмалы-құқықтық анализі: Армения, Əзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан жəне Өзбекстан елдері материалынан) ..................................................................................................... 92Ерғали А.М. Қылмыстық саясатты құқықтық қамтамасыз етудің кейбір сұрақтары........................................... 99Усенбаева А.У. Соттардың қызметін ұйымдастыруының құқықтық жағынан қамтамасыз етудің кейбір мəселелері .......................................................................................................................................................... 102Кудратов Н.А. Об объекте неправомерных действий при банкротстве ................................................................ 105Сотовалдиева С.Ш. Специальные профилактические меры борьбы с умышленными убийствами, нанесениями тяжких телесных повреждений и изнасилований, совершенных с особой жестокостью в Кыргызской Республике ............................................................................................................................................... 110

Раздел IV ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО

Жетписбаев Б.А. Рецензия на учебное пособие Б.А. Жумадилова «Проблемы правового регулирования частного предпринимательства в аграрном секторе» ................................................................................................ 116Нурахметова Г.Г., Калыбаева А.М. Понятие и правовой статус акционерного общества ................................. 118Абдукаримова Ж.С. ҚР азаматтық сот ісін жүргізу ерекшеліктерінің теориялық мəселелері ............................ 122Богданов Д.В. Малозначительность гражданского правонарушения ..................................................................... 126Филиков Д.А. Презумпция вины, освобождение от гражданско-правовой ответственности и её исключение ......... 130



Раздел VПРИРОДОРЕСУРСОВОЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ПРАВО

Баимбетов Н.С. Проблемы правового регулирования лесных правоотношений в Республике Казахстан ........ 135Умербаева Р.Е. Некоторые вопросы обеспечения продовольственной безопасности в Республике Казахстан ......... 139Шаншарбаева Б.С. Основания для применения мер государственно-правового принуждения в сфере земельно-правовых отношений ................................................................................................................................... 145Бахтыбаева С.М. Роль государства в реализации норм водного права в современных условиях ...................... 149

Раздел VI ИНВЕСТИЦИОННОЕ И ФИНАНСОВОЕ ПРАВО

Калиев М.М. Проблемы повышения эффективности финансовой деятельности государства в условиях финансово-экономического кризиса ........................................................................................................................... 153Сыпатаева М.Ш. О некоторых аспектах налогового нормотворчества ................................................................ 158Рахметбек А. Əлеуметтік сақтандыру қызметіне жалпы түсінік жəне түрлері ..................................................... 162Тулепов Е.Р. Қаржы-бюджет саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық мəселелері ................................ 165

Раздел VIIМЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

Сабыров Ə. Қазіргі кезеңдегі халықаралық теңіз құқығы жəне Қазақстан Республикасы .................................. 169Акбазов Н.А. Основание ответственности государств в международном праве ................................................... 176Тыныбеков К.С. Особенности оказания бесплатной юридической помощи: опыт Китая .................................. 182

Раздел VIIIНАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЕ СТАТЬИ

Ибраева А.С., Есетова С.К., Каратаева А.М. Мемлекет жəне құқық теориясы бойынша оқу-əдістемелік орталықты ұйымдастыру қажеттілігі туралы мəселе бойынша .............................................................................. 188Лаптева Н.Г., Умербаева Р.Е. Методические рекомендации по написанию учебно-методического пособия ........... 190

Сведения об авторах ................................................................................................................................................... 193

«ҚАЗАҚ УНИВЕРСИТЕТІ» БАСПАСЫНЫҢ КІТАПТАРЫ

Сатылымда

Мергембаева Н. Тергеу жəне сот экспериментінің тактикасы мен психологиясы. – 2012. – 168 б. ISBN 978-601-247-446-6

Монографияда тергеу жəне сот экспериментінің тактикасы мен психологиясының теориялық мəселелері жан-жақты қарастырылған. Оның ішінде басқа ғылымдардың əдістерін бейімдеу мен тасымалдаудың проблемалары, тергеу экспериментінің процессуалдық нысаны мен тактикалық мазмұнын сəйкестендіру, дəлелдемелерді жинау, зерттеу бағалаудағы тергеу экспериментін пайдаланудың қажетті жəне жеткілікті шегі, қылмыстық іс жүргізу заңында тергеу экспериментінің тактикалық ережелерін пайдаланудың мүмкіндіктері т.б.

Жұмаділов Б. Аграрлық саладағы жеке кəсіпкерлікті құқықтық реттеу мəселелері: оқу құралы – 2011. – 202 б. ISBN 978–601–247–306–3

Оқу құралында Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайындағы жеке тұлғалардың аграрлық саладағы кəсіпкерлік қызметінің түсінігі, мазмұны, құқықтары мен міндеттері жəне оны жүзеге асыру нысандары кешенді түрде теориялық тұрғыдан зерттелді.

Межибовская И. Право социального обеспечения Республики Казахстан (дистанционное обучение): учебное пособие. – 2011. – 158 с. ISBN 9965-29-660-Х

Учебное пособие предполагает изучение отрасли права – права социального обеспечения. В процессе обучения следует разбираться в таких вопросах, как понятие отрасли права, ее квалификационные характеристики и отличие от других отраслей права, основные правовые институты данной отрасли, терминологические категории.

Жарболова А. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы дəрістер жинағы. – 2012. – 220 б. ISBN 978-601-247-517-3

Бұл еңбек «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы» курсы бойынша дəрістер жинағын білдіреді. Дəрістер жинағында конституциялық құқықтың жалпы түсініктерімен қоса Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негіздері, жеке адамның құқықтық мəртебесінің негіздері, Қазақстан Республи- касында мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі қағидалары, Қазақстандағы жергілікті басқару мəселелері қарастырылған.

Тыныбеков С. Сборник задач по предметам «Адвокатура и адвокатская деятель ность в Республике Казахстан» и «Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан»: учебно-практическое пособие. – 2011. – 124 c. ISBN 978–601–247–299–8

Практикум составлен в соответствии с типовой программой курсов «Адвокатура и адвокатская деятельность в Республике Казахстан» и «Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан», рассчитан на приобретение навыков применения действующего законодательства.

Кітаптарды сатып алу үшін «Қазақ университеті» баспасының сату бөлімінің бастығы Г.З.Ихсановаға

хабарласу керек. Байланыс тел: 8(727)328-59-51, 377-33-37, қосымша: 13-67. Мобил.тел. 8-777-316-03-97. E-mail: [email protected]. Сайт: www.read.kz

Documents

rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/1194/15573.pdfВестник КазНУ. Серия юридическая. №1 (61). 2012 2 Послание Президента – интеллектуальный