155
1 А*СНЫТЪИ АЩЪЫН(9АРРАТЪ УНИВЕРСИТЕТ ИРЕИЩАУ А?АРАИУР)А:ЪА РЗЫ АР?АГАТЪ ЛИТЕРАТУРА ИАЗКУ А(>ААРАДЫРРА-МЕТОДИКАТЪ ЙЪША А8суа литература акафедра Аюёба У.Ш−+ А5ьын5ьал Д.САЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪА Ар7агатъ цхыраагёа АЙЪА 2008

АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

1

А*СНЫТЪИ АЩЪЫН(9АРРАТЪ УНИВЕРСИТЕТИРЕИЩАУ А?АРАИУР)А:ЪА РЗЫ АР?АГАТЪ ЛИТЕРАТУРА

ИАЗКУ А(>ААРАДЫРРА-МЕТОДИКАТЪ ЙЪША

А8суа литература акафедра

Аюёба У.Ш−+ А5ьын5ьал Д.С−

АЛИТЕРАТУРААТЕОРИА АШЬА)А:ЪА

Ар7агатъ цхыраагёа

АЙЪА2008

Page 2: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

2 3

ББК 83я 73+83.3(5Абх)6я 73 А 95

А0акзы8хы6ъу аредакторафилологиатъ /6аарадырра6ъа рдоктор+ ААУ

апрофессор+ А8сны А/6аарадырра6ъа ракадемиаакадемик Ш− Хь− Салайаиа

Арецензентафилологиатъ /6аарадырра6ъа ркандидат В− К−

Зан0ариа

Аюёба У− Ш−+ А5ьын5ьал Д− С−А 95 Алитература атеориа ашьа0а6ъа− Ар7агатъ цхараагёа− – Айъа3 А8снытъи ащъын/5арратъ университет+ 2008. …. д.

Ашъйъы айны ра8хьаёа акъны а8сышъала ирзаа0гылоупалитература атеориа ашьагъы0тъ еилкаара6ъа3 айазаратъ хк6ъарцъаюа6ъеи асахьаркыратъ литература айазшьа3ыда6ъеи+ ур/реизыйазаашьа6ъеи+ алитературатъ р=иам0а а7аки аформеи+алитературатъ жъла6ъеи+ ахк6ъеи+ ажанр6ъеи+ аюым0аакомпозициеи+ асиужети+ афабулеи+ асахьаркыратъ бызшъааха0ашьеи ацъыргашьа6ъеи+ алитература а=иараан ицъыр7уаахырхар0а хада6ъеи+ иара убас асахьаркыратъ юым0а юны7йалатъиаи=артъышьатъ хъ0а6ъа ирызку аилкаара6ъеи ажъеинраа,леи=артъышьатъ система6ъа ирызку аз7аара6ъеи− Ашъйъы рызкупафилологцъа+ аспирантцъа+ астудентцъа+ алитература аинтересзмоу а8хьаюцъа зегьы−

Ашъйъы а0ыжьразы афинанстъ цхыраара йаи7еит А8сныАщъын/5арра Ахада

ISBN

© Аюёба У− Ш−+ А5ьын5ьал Д− С−+ 2008

А*ХЬАЖЪА

Асахьаркыратъ литература+ егьыр/ айазаратъ хк6ъа реи8ш+ишьа6ъгылоуп иара /ыз7аауа адисциплина6ъа уасхырс измоуатеориала− Уи и0на7аауа аобиект аха0а еи8ш+ иаргьы иамоупа6ъра ду зымэхазкуа а0оурыхтъ 7ышъа− Амила0тъ литера,тура6ъа анцъыр7уаз+ иан=иауаз аам0а6ъа иры6ъыршъаныирыц=иауан+ имюа6ъна7он+ уи а=иаратъ закъан6ъа /ыз7аауазама0ъаргьы – алитература атеориа− Даэа ганкахьала+ иараяъяъала анырра азнауан алитературатъ процесс аха0аамюа8ысшьагьы+ ишьа6ънаряъяъон а8йара6ъа+ ма иажъхьаз+ихырщагамыз а8йара6ъа рцымхърас ишьа6ънаргылон и=ыцызаканон6ъа− Ашъйъыююцъа иднардыруан алитература=ыихадароу+ ашьагъы0тъ йазшьа змоу аилкаара6ъа− Щъараа0ахым+ алитература аха0а еи8ш+ /ы8к а=ы игыламызталитература атеориагьы− Зны-зынла алитература атеориаасахьаркыратъ литература иазаанартуан амюа <ыц6ъа+иаз8хьагъана0он атенденциа <ыц6ъа − Даэазныхасахьаркыратъ литература аха0а ур/ а8йара6ъа рбганы+и8ышъам ахатъы мюа6ъа ылнахуан− Убас инеи8ыс-ааи8ысуа+аха ихеибар0ъаауа+ еицхыраауа и=иауан адунеитъсахьаркыратъ литературеи уи а=иашьатъ закъан6ъа ры/6аараиазкыз а/6аарадырреи – алитература атеориеи−

Алитература атеориа щъа щара иахьа иалащкаауа аматъареснагь ус иашь0амызт− Ра8хьаёа асахьаркыратъ литературахы6ъкыс иамоу+ уи уаажъларратъ функциа6ъас инанагёо+=иашьатъ закъан6ъас иамоу+ юну7йала излеи=артъу ущъареи8ш ийоу аз7аара6ъа /ыз7аауаз ама0ъар ♠поетика≡ щъаакъын ишашь0аз− Ишдыру еи8ш+ уи а8хьатъи адайьа аатуеитАристотель алитература иазкны иа8и7аз ♠Поетика≡ щъазахьёыз иусум0ала− Ари атермин акыр шъышы6ъса6ъарыюну7йа 7сахрада ахархъара аман− Иара иахьагьы ариатермин а/6ааюцъа аёъырюы рхы иадырхъоит а8хьатъи уиа7акала− Ус шакъугьы+ иахьа еищарак аурыс литература/,7ааратъ традициа=ы хадарала ахархъара змоу атермин«алитература атеориа≡ ауп−

Page 3: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

4 5

?абыргны+ ари ама0ъар еиуеи8шымкъа иазнеиуан+иазнеиуеит иахьагьы− Шьоукы – ашъйъыююцъа+ афилософцъа– уи зхатъы система змам+ хаз игоу дисциплинак ащасабалаишьа6ъымгылаз + мчыла иалар7ъоу цъыр7роуп щъаиахъа8шуан− Ур/ ргъаанагарала асахьаркыратъ литератураахы6ъки а=иаратъ закъан6ъеи ры/6аара ёбатъыс измоуафилософиа+ 2ыдалагьы уи ахъ0а6ъа иреиуоу – аестетика ауп−Даэа шьоукы алитература а/6ааразы иазхоуп щъаиры8хьаёоит алитературатъ критикеи алитература а0оурыхи−Убас еи8ш ийоу а=ыр8штъы аащгар щалшоит ааигъа Н− Д−Тамарченкои+ В− И− Тиупеи+ С− Н− Броитмани ю-томкныи0рыжьыз рышъйъы ♠Алитература атеориа≡ захьёу айнытъи−Уайа ща8хьоит: «В одной из авторитетнейших зарубежныхкниг, подводящей, как считают многие, итоги развитиятеоретического литературоведения постструкту-ралистской эпохи во Франции и отчасти в США, сказано,что теория литературы – «скептическое (критическое)ученичество», метакратическая точка зрения, задачакоторой допрашиваться и допытываться до предпосылоклюбой критической практики». Она «ставит те же самыевопросы, с которыми постоянно сталкиваются историкии критики по поводу конкретных текстов, просто онисчитают ответы на эти вопросы уже известными. Теорияже напоминает, что эти вопросы проблематичны, чтоотвечать на них можно по-разному; ей присущ релятивизм»[Тамарченко, Тюпа, Бройтман, М., 2004, 7].

Ас еи8ш ийоу азнеишьа: алитература атеориа хырюы азура+иатъамбакъа ахъа8шра ииашам мюаны иры8хьаёоиталитература/6ааюцъа реищараюык− Избан акъзар+ алитературацъыр7рак+ йазаратъ хкык+ /оурых-культуратъ феноменкащасабала излашьа6ъгылоу азакъан6ъа + уи асистемааклассификациа азура+ атипологиатъ еимадара6ъа ущъарышьа6ъыргылареи ры/6аареи зылшо+ изы6ъгыло атеориаамамзар йалом− Ииашоуп+ алитература атеориа и0на7аауааобиект – асахьаркыратъ литература а3ыдара6ъаинры6ъыршъаны+ агъюаратъ (предположительный8 йазшьаанаанахъо ма3ым− Аха иааидкыланы а/6аарадырра=ы ус

еи8ш ийоу азнеишьа мап ацъкым+ инар0бааны ахархъараамоуп−

Урысшъала ааигъа и0ы7ыз, 4-томкны ийоу ♠Алитератураатеориа≡ актъи атом злаатуа Иу − Борев истатиа=ы+алитература атеориа закъу+ иарбан проблема6ъоу и0на7аауадахьырзаа0гыло, ищъоит: «Алитература атеориа и0на7аауеитасахьаркыратъ юым0а а8сабареи уи а76ареи рзеи8шзакъан6ъеи+ /оурыхла уи а=иашьеи+ инанагёо асоциал,естетикатъ функциа6ъеи+ асахьаркыра ∋художественность8– алитература айазшьа хада6ъа иреиуоу ащасабала+ насгьыуи адкылашьеи≡ [Теория литературы. М., 2005, 5].

Ажъакала+ алитература атеориа айазаара а0аху иа0ахыму+уи хаз ийоу ма0ъару+ ма егьыр/ алитературатъ дисциплина6ъарфункциа6ъа агъыланакуоу щъа зны-зынла иналаршъ,юаларшъны и6ъдыргыло аз7аара6ъа р0ак еилкаауп :алитература атеориа зхатъы /6ааратъ обиект+ зхатъы/6аарадырратъ тема6ъа змоу + зхатъы структуратъшьа6ъгылашьа змоу+ аха+ иара убри аам0азгьы+ егьыр/алитературадырратъ дисциплина6ъеи айазара/6аареияъяъала ирыдщъалоу /6аарадырратъ ма0ъаруп−

Афилологиа ахъ0а6ъа иреиуоу ари а/6аарадырратъ ма0ъара0оурых дугьы амоуп− Антикатъ епоха инаркны иахьауажъраанёа иры7аркуа еиуеи8шым а0оурыхтъ период6ъа рзыиа76ан алитература атеориа аха=ра аазыр8шуа аусум0ашьахъ6ъа−

А8суа литература/6ааратъ традициа=ы зыёбахъ щамоуар=иам0а6ъа рхархъара злалыршахаз урысшъала ийоуалитература иазку атеориатъ усум0а6ъа рылоуп−Иазгъа0атъуп+ алитература атеориа иа7анакуа урысшъалаийоу аусум0а6ъа илагала дуны+ аартра <ыц6ъа зылзыршаз+ахырхар0а <ыц6ъа а8ыз7аз+ ибеиоу атрадициа6ъагьы змоуракъны ишыйоу− Ур/ зегьы еи6ъыщам8хьаёаргьы+ рыёбахъазгъа0азарц ахъ0аны щрыхъа8шуеит А− Н− Веселовски/6аарадырратъ хырхар0ак ащасабала зышьа0а шь0еи7аз+а=иарагьы зауз а0оурыхтъ поетикеи А− А− Потебниа амюаззылихыз атеоретикатъ поетикеи− Иара убас+ иащгъа,лащаршъарц ахъ0оуп+ алитература атеориа иазку аусум0а

Page 4: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

6 7

8шаах6ъа а8ыз7аз аурыс 6арауаа рыхьыё6ъа: Б− Томашевски+В− Жирмунски+ М− Бахтин+ Л− Тимофеев+ Г− Поспелов+С− Аверинцев+ А− Михаилов+ П− Палиевски+ В− Кожинов+ Г−Гачев+ С− Бочаров ущъа убас ирацъаюны− №ыдала иалащкаарцахъ0оуп 1962 – 1965 шы6ъс6ъа рзы М− Горки ихьё зху Адунеитълитература аинститут а=ы аус зуаз авторцъа рколлективи0рыжьыз 3-томкны ийоу ♠Алитертура атеориа− Апроблемахада6ъа р0оурыхтъ аар8шышьа≡− Ари ашъйъы иалнаршеитусйантъи аам0азы алитература атеориа аганахь ийазаихьёара6ъа реихшьалара− Уи иану астатиа6ъа р7ак6ъаиахьатъи щаам0азгьы иактуалтъ6ъоуп+ ахархъарагьы рымоуп−

Аурыс литературадырратъ традициа аизщазыяьара+ а=иараалзыршаз афактор6ъа иреиуаны иахъа8штъуп+ уайа егьыр/абызшъа6ъа рыла июу аусум0а6ъа аурысшъахь иахьеи0аргаз−Шамахамзар+ хра злоу алитературатъ усум0а6ъа зегьы ур/бызшъас излаюызаалакгьы аурыс бызшъахь еи0аганыи0ыжьуп−

Ишащщъахьоу еи8ш+ а8суа литература/6аара иазкуашъйъ6ъа р=ы инар0бааны ахархъара зауз+ теориатъ базакащасабала ирзыйалаз еищараёак урысшъала ийоу аусум0а6ъароуп− Ус шакъугьы+ иахьанёагьы ищамам а8сышъала июушъйъык ∋р7агазааит + ицхыраагёазааит+ жъарзааит8алитература атеориа иазку− Ари ама0ъар иахысуа астудентцъаирмоуит а8сышъала алитератуа атеориа иа7анакуааилкаара6ъа ртъы зну шъйъык− Ишдыру еи8ш+ ауниверситетар7аратъ программа иалоуп ма0ъарк ащасабала«Алитературадырра алагалеи≡ ♠Алитература атеориеи≡+ ахаиахьа уажъраанёа ур/ ирхысуа астудентцъа рхы иадырхъозрлекторцъа зы8хьоз аконспект6ъа ракъын ∋урысшъалаизы8хьоз ашъйъ6ъа ртъы щамщъозар8−

Ар/ ама0ъар6ъа ра8хьа – 1960-тъи ашы6ъс6ъа рын7ъам0аинаркны а7аратъ процесс ианаларгала алекциа6ъа ркурсиа8хьоз алитература/6ааю+ афилологиатъ /6аарадырра6ъаркандидат+ адоцент А− Шь− Зыхъба иакъын− Еиуи8шымаам0а6ъа рзы уи илекциа6ъа ирзыёырюхьаз+ ирылатъахьазастудентцъа раби8ара6ъа ргъалашъара=ы иаанхазароуп+ уиилекциа6ъа аинтерес ду шры7аз+ иара убас уи ихы ишаирхъоз

(атема6ъа зегьы ракъымзаргьы8 алитература атеориа иазкныа8сышъала ииюхьаз инапылаюыра6ъа− Иара иэаз7ъылхныдашь0ан излауала атермин6ъа а8сшъахь реи0агара ∋иащщъап:стопа – ашьы6ъырс: аповест – ажъабжь ау+ творческаяусловность – ар=иаратъ гъыртъра уб− и6−8− А− Зыхъбаалитература атеориа а8сышъала аи0агара + ма аюраакыраам0а дызла=ыз ала+ ахыркъшам0ахь инеигахьазаргьыйаларын щъа уаюы игъы иаанагартъ ийоуп− Аха+ ари ашъйъыавторцъа излеилащкааз ала+ еи6ъымхеит…

Иара убас + алитература атеориа иазкыз ашъйъыа8сышъала азырхиара да=ын алитература/6ааю+афилологиатъ /6аарадырра6ъа рдоктор+ апрофессор+ А8сныА/6аарадырра6ъа р-Академиа алахъыла-корреспондент В− Л−А7нариагьы− Уи и8с0азаара данал6 ашь0ахь+ иархивтъматериал6ъа макьана иахьеилыргам иахйьаны+ иусум0агьыахабар щаздыруам− Ийалап+ аусум0а иахъ0акны ийазара7арауаю 1991 ш− рзы и0ижьыз ишъйъы ♠Алирикатъ аам0а6ъа≡захьёу аизга−

Аам0аказы ари алекциа6ъа ркурс да8хьон афилологиатъ/6аарадырра6ъа рдоктор+ апрофессор ∃ь− И− Адлеиба−

Издыруада+ мышкызны ар/ а7арауаа зыёбахъ щамоурусум0а6ъа 7шаахар+ и0ыжьхар+ ур/ ар7аратъ процесси иараа8суа литература/6аареи рзы ицхыраагёа бзианы ишыйалоагъра аагоит−

Хы6ъкыла астудентцъа ирыдаагало+ алитература атеориаихадоу аилкаара6ъа ирызку ари ашъйъы азырхиара напанащаркуазгьы+ ианащаюуазгьы ибзианы еилащкаауан щхыиадащ7оз а0ак8хы6ъра− Аха а0агылазаашьа излащадна7аз аланамыгёашьагьы ыйамызт азы+ игъаяьны ашъйъы ааюыракъхеит−

Ашъйъы щаналагоз иаабон аус анагёашьа6ъа х-мюакы: актъи– алитература атеориа иазкны а8сышъала иоригиналтъу+ уиама0ъар иахьатъи аюаёара зны8шуа аусум0а а76ара: аюбатъи– алитература атеориа иазку урысшъала ийоу шъйъык ахыинаркны а7ыхъанёа а8сшъахь аи0агара: ах8атъи – еиуеи8шымахы7хыр0а6ъа рхархъарала аусум0а а76ара− Щъарада+иалыршахар ауан аюбатъи амюа – шъйъык аи0агара− Аха

Page 5: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

8 9

иахьатъи аам0азы+ алитература атеориа иазку ашъйъ <ыц6ъаубри айара аивгара6ъа рымоуп+ убри айара бызшъа хьан0алаиюуп+ а8суа студентцъа ур/ иахьатъи а0агылазаашьазыирыхъартъ ищамбеит− Ус анакъха+ егьыр/ аю-мюакгьыщры6ъныйъаны+ ищамаз щлекциа6ъа рконспект6ъа щхыиархъаны+ еиуеи8шым алитературадырратъ хы7хыр0а6ъа:ар7ага шъйъ6ъа+ и3ыдоу азанаа0тъ литература+ еиуеи8шымажъар6ъа ущъа уб− егь− щхы иархъаны ишьа6ъщаргылеит абриашъйъы− Зегь ра8хьаёа иргыланы ихадоу+ алитератураатеориатъ еилкаара6ъа закъу а8сышъала ищъоуп− Иахьазы+ра8хьатъи шьа=ак ащасабала уи иа7анакуа ма3ым щъащахъа8шуеит−

Щъарада+ ашъйъы иабзоу еи8ш+ иагугьы ма3ым− Агъыяращамоуп иара хыла изызку – астудентцъа рнаюсгьы+ а8суа7арауаа+ еищарак афилологцъа+ ар7аюцъа+ а8хьаюцъааз=лымщахап щъа+ ргъаанагара6ъагьы щарщъап щъа− Щгъыяуеитиара убас ари ашъйъы и7ыхътъантъихарым щъа + уииацыз7аша+ иеияьызтъыша+ уажъраанёа иа76оу атрадициа6ъарымыздаша иааиуа аби8ара6ъа ирыл7уа афилологцъацъыр7ып щъа−

Авторцъа и0абуп щъа рарщъоит ашъйъы а0ыжьраазырхиараан ацхыраара рыз0аз 3 афилологиатъ/6аарадырра6ъа рдоктор+ академик Ш− Хь− Салайаиеиафилолологиатъ /6аарадырра6ъа ркандидат В− К− Зан0ариеи+иара убас Р− Ё− Лашъриеи М− И− >нариеи−

АКТЪИ АХЫ

АЛИТЕРАТУРАДЫРРА ЗАКЪУ

Асахьаркыратъ литература /ыз7аауа+ еиуеи8шым ахъ0а6ъаеи=ыбааны дасу рха0ашьа6ъа алызкаауа+ уи а=иараанимюа6ъыз7о+ ахы7хыр0а6ъа /ыз7аауа ама0ъаралитературадырра ахьёуп− Алитературадырра хкырацъалаеиларсу+ зхатъы системеи зхатъы шьа6ъгылашьеи змоу+ енагьи=иауа+ зэызы8сахуа /6аарадырроуп ∋наукоуп8− Афилологиаахъ0а6ъа руак ащасабала алитературадырра рзааигъоупабызшъадырреи ∋алингвистика8 афольклористикеи− Ишдыруеи8ш+ афилологиа иа7анакуеит абызшъа /ыз7аауа анаука6ъа−Абызшъадырра и0на7аауеит абызшъа аилазаашьа азеи8шзакъан6ъа− Афольклористика знапы алаку а7арауааеизыргоит+ иркьы8хьуеит+ и0ыр7аауеит ажълар р=а8ыцр=иам0а6ъа− Ур/ ир=ыр8шны щахъа8шуазар+ алитерату,ра/6аара обиектс иамоу айаза аус здиулаз ажъоуп− Афило,логиатъ дисциплина6ъа ирхы8хьаёалоуп ажурналистикагьы−Избан акъзар+ амассатъ коммуникациатъ хархъага6ъагьыматериалс ирымоу ажъоуп−

Даэа ганкахьала+ алитература/6аара рыдщъалоупифилологиатъым адисциплина6ъагьы: айазара/6аара+апсихологиа+ аестетика+ афилософиа+ ашъйъы/6аара+атъыла=ацъ/6аара−

Айазара/6аарахь иа7анакуеит: архитектура+ а=ыхан7а+аскульптура+ атеатр+ акино+ ацирк− Алитература злыху амате,риали – егьыр/ айазаратъ хк6ъа злашьа6ъгылоу аматериалиеи8шым− А7ыхътъантъи6ъа 7сабаратъ материалла излеибаркуала+ ур/ раалы6 ахъа8шюи аёырююи ишиашоу ирыдыркылоит−Убас+ амузыка шьа6ъгылоуп еиуеи8шым ащаракыреи атембризмоу а8сабаратъ шь0ыбжь6ъа рыла; а=ыхан7а – и8сабаратъуашъыга6ъеи ∋краски8 ацъащъа6ъеи рыла+ атеатри акъашареи– цъала-жьылатъи апластикала−

Page 6: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

10 11

Алитературатъ материал исоциалтъ,7сабаратъуп− Алитера,тура аха0а адырга6ъа рсистемала ишьа6ъгылоуп− Уи а8хьа,разы+ аилкааразы ауаюы идыруазароуп ар=иам0а зла76оуабызшъатъ код− Ус анакъха+ алитература и3ыдоу+ ихьы8шым+иавтономтъ йазароуп−

Алитературеи айазара егьыр/ ахк6ъеи еидызщъалоха=сахьала ахъыцра ∋образное мышление8 ауп− Ус шакъугьы+асахьаркыратъ литературатъ р=иам0а6ъа ирымоуп има3ымкъаашъага-зага6ъа айазара/6ааюцъа и0ыр7аауа ама0ъар6ъаирыдырбало айазшьа6ъеи аилкаара6ъеи: аритм ∋апоезиа8+аинтонациа+ амелодика+ акомпозициа+ архитектоника+ а8штъы+аполифониа+ алеитмотив+ арефрен−

Алитературадырра апсихологиа иахьазааигъоу аган6ъама3ымкъа ийоуп− Апсихологиа ауаюытъыюсеи а8стъ6ъеи аниуаинаркны и8саанёа рыпсихикатъ усура а=иареи аформа6ъеи0ыз7аауа /6аарадырроуп− Ар=иаратъ психологиа и0на7аауеиташъйъюыратъ хъыцшьа иамоу амаёа6ъеи азакъанеиз,шъара6ъеи− [Психологическое восприятие – свойство текстазаражать собой читательские души]− Алитература/6аарагьы+апсихологиа еи8ш+ аемоциа6ъа ртеориеи+ а8хыёбараатеориеи+ афантазиеи рымаёа6ъа реилкаара+ ры/6аараиашь0оуп− Апсихологиатъ категориа6ъа ма3ымкъа иалоупалитература/6аара=ы: айазшьа+ апсихологиатъ анализ+асахьаркыратъ хшыюеилкаара (воображение)+ ар=иаратъфантазиа−

Алитературадырра даара иазааигъаны иадщъалоупаестетика− Аестетика иззаа0гыланы изхъа8шуа ауаюы адунеиахь имоу адоуща-хъшьара0аратъ зыйазаашьа6ъа роуп− Уи а0акйана7оит аз7аара – изакъузеи а8шёара0 Алитература/6аараазааигъоуп аестетикатъ хшыюзцара а0оурых а=иарагьы−Ажъытъёатъи Мрагыларатъи атъыла6ъа р=ы зхы7хыр0а6ъашь0оу+ анаюс антикатъи аам0азы Аристотели Горации реи8шийаз адырцъа инадыркны+ щаам0азтъи аестетика иазкуа/6аам0а6ъа рйынёа алитература/6ааратъ усум0а6ъа рзызеи8ш ыйам еилкаагатъ мыругоуп−

Хым8ада+ алитература/6аара акыр иадщъалоуп ашъйъ,дыррагьы ∋книговедение8− Уи ашъйъы иазку акомплекстъйазшьа змоу /6аарадырроуп− Иара иа7анакуеит ашъйъ0ыжьра+ашъйъы0ира+ ашъйъы феноменк ащасабала ахъа8шра+ иаразызку а8хьаю иеилкаарагьы убрахь инала7аны− Ашъйъдырреиалитература/6аареи еиц0ыр7аауеит аинформациатъеволиуциа апроцесс+ асоциал-культуратъ еи=цаара6ъарэы8сахшьа6ъа−

Алитература/6аара иазааигъа6ъоу иреиуоуп атъыла=ацъ/,7аарагьы ∋краеведение8− А7ыхътъантъи иалкааны хы6ъкысиамоу – тъылак ахъ0а6ъа ируаку а=ы а8сабареи+ ауааи+ ур/рйазшьа6ъеи ркультура а0оурых а3ыдара6ъа реизгареиры/6аареи роуп− Алитература/6аарагьы лассы-лассыиазхьа8шуеит ус еи8ш ийоу а3ыдаратъ йазшьа6ъа−

Алитература/6аара рыдщъалоуп афилософиа ∋ажъалаиаар8шу айъыяара иазку а/6аарадырра8+ а0оурых+асоциологиа+ апедагогика+ аетика−

Иалыркаауеит ихадоу алитературадырратъ хъ0а6ъа х8а:алитература а0оурых+ алитературатъ критика+ алитератураатеориа−

Алитература а0оурых ма0ъарк ащасабала и0на7аауеитиалкаау мила0тъ литературак+ ма алитература6ъа ргъы70оурыхла изнысхьоу амюа+ мамзаргьы уи апроцесс ахъ0а6ъаруак− Даэакала иащщъозар+ ари ама0ъар зызку асахьаркыратълитература ра8хьаёатъи ахы7хыр0а6ъа инадыркны иахьауажъраанёа иа76оу аюым0а6ъа р0оурых а/6аара ауп− Щъарада+ас еи8ш ийоу а/6аам0а6ъа инар7ауланы ирны8шуазароупасахьаркыратъ р=иам0а6ъа а8ыз7аз авторцъа рха0ареи ур/з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ /агылазаашьа6ъеи−

Абасала+ алитература а0оурых иааидкыланы иамэ,ханакуеит асахьаркыратъ ажъа знысхьоу а=иаратъ процессзегьы− Уи иа7анакуеит а=иарамюа=ы а0ы7 змаз ацъыр7ра6ъеиахырхар0а6ъеи+ иамаз ауадаюра6ъеи а8ынгыла6ъеи ущъа уби6− Зеи8шла щазнеиуазар+ алитература а0оурых иаанар,8шуеит асахьаркыратъ литература а=иарааан ийаз афакт6ъа+

Page 7: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

12 13

ур/ хронологиала еишь0аргыланы рха0абзиара зеи8шроу+ирыгу+ ирыбзоу ущъа− Адунеитъ сахьаркыратъ литератураа0оурых дуёёа амоуп− Уажъраанёа иааиз ра8хьаёатъиалитературатъ байа6ъа зла76оу абызшъа6ъа+ шамахамзар+иахьа ахархъара рымам− Ур/ рхы8хьаёара=ы има3ымииаёаахьоу+ иахьа хархъара змам+ и8схьоу абызшъа6ъагьы−Убри айнытъ + ажъытъёатъии антикатъии аам0а6ъеиабжьаратъи ашъышы6ъса6ъеи рзы иа76аз ар=иам0а6ъары/6аараан алингвистика ацхыраара ада 7сыхъа ыйам− Ур/ры/6ааразы ицъыр7ит афилологиатъ дисциплина 2ыда –палеографиа щъа захьёу−

Алитературатъ критика хадарыла иззаа0гыло+ иащаила8шы6ъна7о <ыц иа76оу асахьаркыратъ юым0а6ъа роуп−Ар=иам0а ан0ы7уа ина6ъыршъаны уи абжьы а6ъыргара+ахъшьара а0ара афункциа назыгёо алитературатъ критика ауп−Иаармарианы иащщъозар+ алитературатъ критика ар=иам0а6ъара8хьатъи ахъшьара6ъа рна0оит− Акритикатъ усум0а а8ыз7оаюым0а аха0абзиара иадибало айазшьа6ъеи+ игъа8хоиигъам8хои ртъы ищъоит− Алитературатъ критика егьыр/алитературадырратъ дисциплина6ъа раас0а асубиективрааны8шуеит− Ус шакъугьы+ алитературатъ критика иагь/6аа,радырроуп− А− С− Пушкин июуан: «Критика – наука открыватькрасоты и недостатки в произведениях искусств илитературы. Она основана на совершенном знании правил,коими руководствуются художник или писатель в своихпроизведениях, на глубоком изучении образцов и надеятельном наблюдении современных замечательныхявлений.

Не говорю о беспристрастии – кто в критикеруководствуется чем бы то ни было кроме чистой любви кискусству, тот уже нисходит в толпу, рабски управляемуюнизкими, корыстными побуждениями.

Где нет любви к искусству, там нет и критики. Хотители быть знатоком в художествах? – говорит Винкельман.– Старайтесь полюбить художника, ищите красот в егосозданиях» [Пушкин, 1988, 134].

Абжьаа8нытъи щцъажъараан ажъа «акритика≡ щхыианащархъо+ уи иаанаго щзыхцъажъо аобиект иагу азгъа0ароуп−Аха алитературатъ критиказы ус еи8ш азнеишьа мацараакъым иаанаго− Алитература-критикатъ усум0а6ъа р=ыизыхцъажъоу аюым0а6ъа ирыгу анаюсангьы иаадыр8шырцры6ънагоуп ур/ ирымоу аихьёара6ъагьы− Ус еи8ш ийоуа0агылазаашьа далацъажъо В− Г− Белински иазгъеи0он: дэеимакритик+ поетк дыззаамыртыз+ дзызцъырымгаз щъа−

Еицырдыруа акритикцъа русум0а6ъа ирыбзоураныасахьаркыратъ литература а0оурых а=ы иёыргахеит иарааха0а зырбеиаз+ насгьы ар=иаюцъеи а8хьаюцъеи ахырхар0а=ыц6ъа рахь ихьа8шыртъ кыр а0агылазаашьа6ъа а8ыр7еит−

А8суа литературатъ критика алитература а0оурых аас0аакыр ишхьысщаугьы+ щамюашьо иаабар0оуп уи иамоуаихьёара6ъагьы− Иара ра8хьаёа акъны ицъыр7уеит агазе/«А8сны≡ адайьа6ъа р=ы− Усйан амила0тъ литература аха0ац6ьа ишьа6ъымгылацызт+ аэеибы0ара амюа ианын айара ауп−Апрофессионалтъ литературатъ критика анцъыр7ыз 1930-тъиашы6ъс6ъа рзы ауп− Уи хацыркын усйан и6ъы8шыз Хъ− С− Бяажъбаи0ижьыз иусум0а ♠Иахьатъи а8суа литература иаазыркьа=ныкритикала ахъа8шра+ теориатъ з7аара6ъак нац7аны≡ ∋1933)ала− Иахьатъи алитературатъ 7с0азаара=ы ари алитера,турадырратъ дисциплина+ изыхйьозаалакгьы+ аи7ахара6ъаамоуп+ хы8хьаёарала има3уп аюым0а <ыц6ъа ирызкуаусум0а6ъа+ астатиа6ъа− Уарла-шъарла акьы8хь а=ы ицъыр7уаастатиа6ъагьы арецензиа ажанр иаща иазааигъоуп+ и7аулоуакритикатъ усум0а6ъа раас0а− Ус шакъугьы высшьа рымама8суа /6ааюцъа: Хъ− С− Бяажъба+ Ш− Д− Инал-и8а+ Ш− Хь− Салайаиа+А− А− Аншба+ С− Л− Зыхъба+ Гь− К− Гъыблиа+ В− Л− А7нариа+В− В− Дарсалиа+ М− Т− Лашъриа+ В− Б− Агрба+ В− П− Ан6ъаб+ Б− А−Гъыргълиа+ Р− Хъ− 9апба+ В− А− Бигъаа+ В− К− Зан0ариа+ В− А−Кояониа+ З− ∃ь− ∃ьапуа+ (− Шь− ∃ьапуа уб− егьыр0гьы иа8ыр7а,хьоу алитература-критикатъ усум0а6ъа−

Алитература атеориа – асахьаркыратъ литература а=иарамюа6ъыз7о+ уи азеи8ш закъанеизшъара6ъеи+ юну7йалаизлашьа6ъгылоуи+ ар=иам0а6ъа еи=каашьаси структураси

Page 8: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

14 15

ирымоу /ыз7аауа литературадырратъ хъ0оуп− Алитератураатеориа ишьа6ънаргылоит асахьаркыратъ р=иам0а6ъареилыргашьатъ+ анализ рызушьатъ принцип6ъа− И0на7аауеиталитературатъ жъла6ъеи ахк6ъеи+ ажанр6ъеи ры=иашьеи+алитература абызшъеи+ ажъеинраалеи=артъышьатъ сис,тема6ъеи+ акомпозициеи+ асиужети ущъа реи8ш ийоуалитературадырратъ еилкаара6ъа− Алитература атеориаиабзоураны ишьа6ъыргылахеит асахьаркыратъ ажъа знысызамюа=ы иащ8ыло еиуеи8шым ахырхар0а6ъеи+ ацъыр7ра6ъеи+ашкол6ъеи, аклассицизм+ асентиментализм+ аромантизм+ареализм. Ийоуп иаща зымэхак еи7оу ащра аныруаз аам0азны8шыз ацъыр7ра6ъагьы− Убас иалыркаауеит+ иащщъап+аренессанстъии ∋Аи0ар=иаратъ8 арккаратъии ∋реализм8+барокко+ анатурализм+ асимволизм+ асоциалисттъ реализм−Ийоуп и7егь иссоу ахырхар0а6ъагьы: аманиеризм+ рококо+аимпрессионизм+ аекспрессионизм+ афутуризм+ амодернизмущъа убас и7егьы−

Алитература атеориа и0на7аауеит асахьаркыратълитература а=иара зеи8ш закъан6ъас иамоу+ уи социалтъ+доущатъ 7сабара6ъас+ хы7хыр0а6ъас иамоу+ иара убас0оурыхла акъша-мыкъша ийоу а0агылазаашьа6ъагьы убрахьинала7аны− Уи аганахь ала алитература а0оурыхиалитература атеориеи реи8шымзаара6ъа дырзаа0гыло Иу−Борев абас ищъоит: «У теории и истории литературыразличны не только направления, но и основаниярасчлененного материала . Основанием членениялитературной системы при ее теоретическом изученииявляется не только принцип выявления классическиххудожественных форм (с учетом их множественности), нои принцип анализа этапов изменения самой природы тогоили иного закона, свойства или особенности литературы,опережаемых в понятиях и категориях поэтики…» [Борев,1962, 19].

Абасала+ алитература атеориа литературадырратъма0ъарк ащасабала обиектс иамоуп+ и0на7аауеит асахьар,кыратъ литература ацъаюа хада6ъеи+ уи инанагёо ауаа,

жъларратъ функциа6ъеи+ шьа6ъгылашьас иамоуи насгьыа=иаратъ закъан6ъеи− Уи иамоуп имюа6ъыз7о ахатъыметодологиеи анализ йа7ашьатъ методикеи−

Алитература атеориа шьа6ъгылоуп ихадоу х-циклк рыла:1) а8с0азаара ха=сахьалатъи ацъыргашьа6ъа ирызкуадырра6ъа; 2) асахьаркыра-литературатъ р=иам0а злашьа,6ъгылоу ахъ0а6ъеи аструктуреи ирызку адырра6ъа; 3) алитера,туратъ процесс амюа8ысшьа азакъан хада6ъа ирызкуадырра6ъа−

Актъи ацикл а=ы з=лымщара рзухоит абар/ аилкаара6ъа:аха=сахьатъра (образность)+ асахьаркыратъии аестетикатъииаидеал+ адунеихъа8шышьатъ з7аара6ъа− Ар/ акатегориа6ъаалитературатъ р=иара ахъшьара0аратъ принцип6ъа рахьиа7анакуеит−

Аюбатъи ацикл ахь иа7анакуеит ар=иам0а аидеиа+ атема+афырхацъа рйазшьа6ъа+ асиужети акомпозициеи+астилистикеи ажъеинраалеи=артъышьатъ система6ъеи ущъареи8ш ийоу аилкаара6ъа−

Ах8атъи ацикл ахь иа7анакуеит алитературатъ жъла6ъеи+ахк6ъеи+ ажанр6ъеи+ алитературатъ хырхар0а6ъеи+ иара убасиааидкыланы алитературатъ процесс амюа8ысшьа иадщъалоуаилкаара6ъа−

Абасала+ лкаак ащасабала+ иащщъар ауеит алитератураатеориа и0на7аауа и3ыдоу+ хаз игоу ∋частный) а0агылазаа,шьа6ъеи ацъыр7ра6ъеи ракъымкъа+ асахьаркыратълитература ихадоу+ имюа6ъ7агоу айазшьа6ъеи азеи8ш=иашьатъ закъан6ъеи шракъу−

Алитература атеориа аха0агьы /6аарадыррак ащасабалаиамоуп ибеиоу ахатъы /оурых− Асахьаркыратъ литературазакъу+ уи хы7хыр0ас+ шьа6ъгылашьас иамоу+ изы6ъныйъоихым8адатъиу а=иашьатъ закъан6ъа ущъа ирызхъыцуа+и0ыр7аауа иалагеижь0еи акраа7уеит− Иахьа ищамоу ус еи8шийоу ра8хьатъи аусум0а6ъа а76ан антикатъ аам0а6ъа рзыАжъытъёатъи Бырзентъыла− Анаюсан+ алитература атеориаиазку а/6аам0а6ъа йалеит Индиеи+ Китаии+ Иапониеи−

Page 9: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

16 17

Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъеи А=ыц аам0еи щъа изышь0оурхаан алитература атеориа юа8хьа а=иара аиуит европатъиатъыла6ъа р=ы+ еищаракгьы ус ианыйала аклассицизми+аромантизми+ ареализми раам0а6ъа рзоуп−

Хьыёщъала иащщъозар+ алитература атеориа хы7хыр0асиазыйалеит щъа и8хьаёоуп ажъытътъи абырзен6ъаажъащъаратъ сахьаркыра иазкны иа8ыр7аз аусум0а6ъа− Уира8хьаёа акъны нап азыркыз асофистцъа роуп+ анаюсан –ийалеит Платон иестетика− Ур/ рышь0ахь Аристотель ∋ІV ашъ−щара щера йалаанёа8 иа8и7еит инар0бааны еицырдыруа«Поетика≡ захьёу аусум0а− Щара ари аусум0а ишеибгоуишщамамгьы ∋уи ахъ0ак ауп щара щйынёа иааёаз8+ иахьауажъраанёагьы уи ахархъара амоуп+ а7арауаа ы6ъныйъоит−

Абри ашъйъы ашь0ахь алитература /ыз7аауаз ама0ъар«поетика≡ щъа иашь0ан− Уи ажъа гъныркылон ажъа ♠поезиа≡иахыр=иаау еилкаараны− Избанзар+ акыраам0а ♠апоезиеи≡«ажъар=иареи≡ иахьа ♠асахьаркыратъ литература≡ щъащзышь0оу аилкаара синонимра азыруан− Усйан апрозаапрактикатъ цъажъара иа7анакуа бызшъаны акъынишахъа8шуаз− Азеи8ш естетикатъ принцип аидара шь0ызхуатерминны ♠апоетика≡ ахархъара аман XІX ашъышы6ъсаазбжанёа− Аха нас ишнеиуаз+ уи ажъа ащъаа6ъа иащаи0шъахеит− Анаюс аурыс литература/6ааю А− Н− Веселовскииалеигалоит ♠а0оурыхтъ поетика≡ щъа аилкаара− Ари а7арауаюицъыригаз аилкаара алитература атеориа адунеитълитература иазку аконцепциа хада6ъа аазыр8шуазиатерминны ийалеит аам0ак азы− Аха Веселовски ♠и0оурыхтъпоетика≡ изеи8ш теориатъ принципны изыйаломызтасахьаркыратъ литературазы+ избанзар иара алитератураажъар=иаратъ йазарак ащасабала аспецифика иамазаз7аара6ъа зегьы р0ак6ъа рыйа7ара алшомызт− Уи ашь0ахьицъыр7ит А − А− Потебниа итеоретика-литературатъконцепциа6ъа+ алингвистикатъ ♠ажъар=иаратъ теориа≡∋теория словесности) аидеиа хада6ъа зны8шыз атеоретикатъпоетика [Муратов, 2003, 7].

А0оурыхтъ поетикагьы+ атеориатъ поетикагьы+ ур/рышь0ахь ахархъара зауз и=ыцу+ аструктурализм назлоу+ хразлоу а8шьгара6ъа шрылшазгьы+ иааидкыланы алитератураатеориа иа7анакуа аз7аара6ъа зегьы рымэхаркыртъизыйамлеит− Убри азы алитература/6аара=ы дараихырхар0а6ъаны ийалеит + алитература /6аарадырратъобиектк ащасабала еиуеи8шым амахъ0а6ъеи аган6ъеиреилкааразы зхатъы знеишьа змоу ракъны ишьа6ъгылеит−Щъарада+ ур/ зегьы иахьагьы ирымоуп адгылаюцъа+ ридеиа6ъаирыцыз7ауа а/6ааюцъа−

Убри айнытъ+ иахьа+ шамахамзар+ алитература/6ааюцъарыбжьара еищарак ахархъара змоу ♠алитература атеориа≡аусум0а=ы ауп− >абыргны+ а7ыхътъантъи аам0а6ъа рзы уиа0ы8ан а/6ааюцъа юа8хьа рхы иадырхъо иалагеит ажъа«апоетика≡− Аха ус еи8ш ийоу а7арауаа рхы8хьаёара ма3уп−Анаюс аилахъара йамларазы+ иазгъа0азарц ахъ0оуп+ ари ажъаю,6акык а0аны ахархъара шамоу− Атермин ♠поетика≡инар0баау а7акала ахархъара анамоу уи синонимсиазыйалоит ♠алитература атеориа≡+ и0шъоу а7акы ахархъараанамоу – атеориатъ поетика ахъ0а6ъа ируакны иазнеиуеит−Апоетика алитература атеориа иа7анакуа ахъ0ак ащасабалаианазнеиуа иара /6ааратъ обиект6ъас иамоуп алитературатъжъла6ъеи ажанр6ъеи+ ахырхар0а6ъеи+ астиль6ъеи+ аметод6ъеииры7аркуа ущъа аз7аара6ъа−

Арайа иазгъащ0аз алитературадырратъ хъ0а хада6ъарых8агьы дасу и0ыр7аауа рхатъы обиект6ъа шрымоугьы+иааидкыланы азеи8ш литературадырратъ наука иахъ0ак6ъоуп−Дара-дара юну7йала еидщъалоуп+ асахьаркыратъ литератураа/6аара руак ахьалахъым аусум0а хьысщахоит−

Алитературадырра ацхыраагёатъ дисциплина6ъа− Ийоупзхала ишьа6ъгылоу алитература/6ааратъ дисциплина6ъа:атекстологиа+ апалеографиа ∋уи иа7анакуеит адипломатикеиасфрагистикеи8+ атрибуциа+ абиблиографиа−

Атекстологиа− Ари атермин шьа6ъгылоуп ю-хъ0акны:а8хьатъи ахъ0а ♠текстус≡ латин бызшъала ажъа6ъа реи8шьращъа аанагоит+ аюбатъи ахъ0а ♠логос≡ бырзен бызшъала

Page 10: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

18 19

а/6аара щъа аанагоит− Атекстологиа филологиатъ дисцип,линак ащасабала и0на7аауеит анапылаюыра6ъеи икьы8хьуатекст6ъеи− Уи иалнаршо рацъоуп асахьаркыратър=иам0а6ъеи+ алитература-критикатъ+ алитературадырратъ+апублицистикатъ усум0а6ъеи р0ыжьреи аинтерпретациарзуреи а=ы− Атермин аха0а 1920 ш− рзы а/6аарадырра иал,еигалеит алитература/6ааюы+ пушкин/6ааюы Б− В− Томашевски−Атекстологиа даара обиективра з7оу литературадырратъдисциплиноуп щъа и8хьаёоуп− Атекстолог ийаи7о алкаа6ъа+шамахамзар+ исубиективтъ6ъахаёом+ избанзар+ дарашьа6ъыряъяъазар ауп автор инапы и7ы7ыз атекст аоригиналала+ анаюс уи иах0ысыз а8сахра6ъа ир=ыр8шны−

Атекстологиа и0на7аауеит асахьаркыратъ юым0а6ъартекст6ъа р0оурыхи хы7хыр0ас ирыма6ъоуи ирыдщъалоуаз7аара6ъа− Атекстологцъа ишьа6ъдыргылоит асахьаркыратър=иам0а еиуеи8шым аам0а6ъа раан+ еиуеи8шым а0ыжьра6ъар=ы иах0ысыз а0оурых: автор ихарамкъа ибжьахаз+ иёызатекст ахъ0а6ъа+ адайьа6ъа ры8шаара+ автор иха0а июым0ааи0а0ыжьра6ъа раан аус шадиулоз+ ии8сахыз иззи8сахыз ущъареи8ш ийоу а/6ааратъ з7аара6ъа− Атекст еиуеи8шымавариант6ъа реи=ыр8шрала+ атекстологиатъ анализ алаишьа6ъыргылахар алшоит автор иа8и7аз аюым0а аоригиналаха=и уи иаиуз а8сахра6ъеи− Ас еи8ш ийоу а/6аам0а6ъаирыбзоураны ишьа6ъыргылахар алшоит ашъйъыююы ир=иарайазшьас иамаз+ уи идунеихъа8шышьатъ йазшьа6ъеи+ иаиузаеволиуциеи+ ийазара аизщареи+ ма а8сыэхареи− Убриинаваргыланы атекстологиа иамоуп апрактикатъ хы6ъкгьы –аюым0а6ъа иха0ъааны+ аоригинал иазааигъаны р0ыжьраазырхиара− Атекстологиа иабзоураны ишьа6ъыргылахар ауеитаюым0а ан0ы7ыз аам0а− Ус еи8ш ийоу атекстологиатъ0ыжьым0а6ъа ирыцзарц рыхъ0оуп акомментари6ъа+ маазгъа0а6ъа (примечания)+ ахьыётъии ама0ъартъии арбага6ъа(именной и предметный указатели).

Атекстологиа анцъыр7уаз аам0азы а8хьа иа7анакуазантикатъии Абжьаратъи ашъышы6ъс6ъа рхаантъи аюыратъбайа6ъа ры/6аара акъын− Аха XІX – XX ашъышы6ъса6ъа рзы

атекстологцъа рызхьа8шуа иалагеит дара зхааныз авторцъарюым0а6ъагьы− Иахьа атекстологиа и0на7аауеит иарбанзаалакасахьаркыратъ юым0а+ уи /оурыхтъ байазаргьы+ <ыц иа76оур=иам0азаргьы ирымоуп а0оурыхи авариант6ъеи−

Атекстологиа ахк6ъа рахь иахы8хьаёалоуп апалеографиа−Апалеографиа атермингьы абырзен бызшъа айнытъ иаагоуп+ишьа6ъгылоуп ю-хъ0акны− А8хьатъи ♠7аларос≡ иаанагоитажъытъёатъи+ анкьатъи щъа+ аюбатъи ахъ0а ♠графо≡ иаанагоит«изюуеит≡ щъа− Апалеографиа и0на7аауа+ иалкааны обиектсиамоу ажъытъёатъи аюыратъ байа6ъа роуп− Апалеографцъаи0ыр7аауеит аюыра зну ама0ъар6ъа: ахащъ+ аиха+ а7ла+ ацъа+апапирус+ а6ьаад− Ур/ ирну аюыра6ъа зланагёоу амыруга6ъаеи8шымызт+ анбан6ъеи аюышьа6ъеи рйазшьа6ъа ∋почерк8шеи8шымыз еи8ш− Убас еи8ш иуадаюны и6ъгылоу а/6аа,радырратъ з7аара6ъа реилкааразы ахархъара рымазароупиахьатъи аам0азтъи атехнологиа6ъа−

Ишазгъащ0аз еи8ш+ апалеографиа иахъ0а6ъаны ийоупадипломатикеи асфрагистикеи−

Адипломатика− Ажъа адипломатика абырзен бызшъаайнытъ афранцыз бызшъа иаланагалеит+ уахьынтъ егьыр/абызшъа6ъа рахьгьы+ иаанагоит юынтъны ирэу а6ьаад+адокумент щъа− Адипломатика хыла изызку ажъытътъиа0оурыхтъ документ6ъа ры/6аароуп− Уи ала ишьа6ъыр,гылахоит и0ыр7аауа атекст6ъа р0оурыхтъ 6абыргра−

Асфрагистика− Асфрагистика бырзен бызшъала иаанагоит«амщъыр≡+ акьы8хь (печать) щъа. Уи а/6аарадырратъ ма0ъархы6ъкыс иамоуп ацъеи а6ьаади р=ы ахархъара змаз акьы8хьашьа6ъыргылара− Адипломатикеи асфрагистикеи рхархъараахьамоу а0оурых/6аара=ы ауп+ аха алитературатъ байа6ъары/6аара=гьы ур/ рыда 7сыхъа рымамкъа ианыйоу ма3ымкъаиащ8ылоит−

Атекстологиа ишиашоу иадщъалоуп атрибуциагьы−Атрибуциа ажъа алатин бызшъахьтъ иаагоуп+ иаанагоит«ианонимтъу≡+ зыхьё дырым+ зюым0а6ъа 7севдонимлаиа7азюуа авторцъа рышьа6ъыргылара+ реилкаара щъа−Алитература/6аара=ы ара иазгъащ0аз адисциплина6ъархархъара иал7шъаны иёбахо аз7аара6ъа рхы8хьаёара

Page 11: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

20 21

рацъоуп− Ур/ иреиуоуп+ иащщъап+ р=иам0ак+ ма шъйъыююыкиюым0а6ъа реизга а0ыжьра − Иарбан текстзаалакгьы(антикатъи6ъа инадыркны иахьатъи6ъа рйынёа8 р0ыжьрааниаща еияьуп ур/ шайа автографи+ ма ажъабжьщъаюи ∋уищъам0азар8 ишырюызи ишырщъази иан7азар−

Ус еи8ш ийоу а0ыжьым0а6ъа ирыбзоураны ишьа6ъыр,гылахоит ар=иам0а автори+ ма аюым0а анюызи ∋маафольклортъ щъам0а анан7ази8− Зеилкаара алымшаз атекстахъ0а6ъа азгъа0азароуп и3ыдоу адырга6ъа рыла− А0ыжьым0аиацзароуп ахьыё6ъеи ама0ъар6ъеи рырбага6ъа+ а8хьаюизымдыруа ауааи а0ы8хьыё6ъеи акомментари6ъа рыцзарахъ0оуп− Щъарада+ ар/ зегьы зны8шуа а0ыжьым0а азырхиарауадаюуп+ аха излауала уи аэазышъара а6ънагоуп−

Алитература/6аара зэазызкуа ауаюы иусура ал7шъа6ъабзиахарц азы иазхом алитература а0оурыхи уи атеориеирдырра мацара− Алитература/6аара=ы ахархъара рацъаныирымоуп а0оурыхи+ айазара/6аареи+ акультурологиеи+абызшъадырреи+ апсихологиеи+ афилософиеи ущъа реи8шийоу егьыр/ анаука6ъагьы−

Ишдыру еи8ш+ иахьатъи аам0азы адырра6ъа зегьы р=ыеизгоуп 6юа змам алитература 2ыда− Уахь иа7анакуеиталитературадыррагьы− Убри айнытъ хы8хьаёара рацъала ийоуашъйъ6ъа+ аброшиура6ъа+ астатиа6ъа+ егьыр/ а0ыжьым0а6ъары8шааразы+ рдырразы а7арауаю дымюа6ъыз7о ыйамкъадаараёа иуадаюуп− Ус еи8ш имюа6ъ7аганы ийоупабиблиографиа− Ажъа ♠абиблиографиа≡ аагоуп абырзенбызшъа айнытъ+ иаанагоит ♠ашъйъы зюуеит≡ щъа− Антикатъаам0азы абиблиографиа иаанагоз ашъйъы ахюылаара акъын−Аха XVІІ ашъышы6ъсазы Франциа ийалаз а0агылазаашьа –абиблиотека6ъа ∋ашъйъы7ъахыр0а6ъа8 реи=каара иабзоуран−Усйан ашъйъ6ъа рыхъ6ъа шьа6ъыргыланы рсиа6ъаеи6ъзыршъоз ауаа абиблиографцъа щъа ирышь0ан. XІXашъышы6ъсазы абиблиографиа шьа6ъгылеит зхатъы теориеиаметодикеи змоу + ахырхар0а рацъала ишьа6ъгылоу/6аарадырратъ дисциплинак ащасабала− Абиблиографиалитературадырратъ цхыраагёатъ дисциплинак ащасабала

акьы8хьтъ продукциа иа7анакуа а0ыжьым0а6ъа ры8шаареиасистематизациа рзуреи иазкуп−

Алитература/6ааюы иусум0а ианы8шуазароуп и0и7аауааз7ааразы уи иа8хьа ийаз+ уаанёатъи агъаанагара6ъа− Ийалоитур/ иара идикылар+ ийалоит идимкылар+ аха а7арауаю ихъ0амур/ аусум0а6ъа дрывсыр−

А8суа литература иазку иха0ъаау абиблиографиашьа6ъыргыланы иахьа уажъраанёагьы ищамам− Ийоупакадемик С− Л− Зыхъба еи6ъыршъаны+ а8суа литератураа0оурых иазку+ урысшъала и0ы7ыз ашъйъы иаци7аз А8сныалитературатъ 7с0азаара аазыр8шуа иха0ъаам абиблио,графиа [Очерки истории абхазской литературы, 1974, 274 –282]. Иара убас+ иазгъа0атъуп+ ажурнал ♠Алашара≡ адайьа6ъар=ы юынтъ ишанылахьоу ажурнал а0ы7ра ианалага инаркныуайа икьы8хьыз аматериал6ъа рарбага− Уи арбага=ы има3ыма0ы7 ааныркылеит асахьаркыратъ р=иам0а6ъеи алитера,тура/6ааратъии акритикатъии усум0а6ъеи− Ари абиблио,графиа шьа6ъиргылеит ашъйъыююы Н− Т− Къы7ниа−

№ыдала ашъйъыююцъа Д− И− Гълиеи Б− У− Шьын6ъбеирыр=иам0а6ъа ирызкны абиблиографиа6ъа /рыжьхьеит− Д−Гълиа ир=иара иазку абиблиографиатъ рбага ра8хьа и0ыжьын1975 ш− рзы Ареспубликатъ библиотека ∋усйан ус ахьёын8аусзуюцъа Л− М− Тарнаа+ Р− С− Бага8шь+ Л− П− Хъубутиаа8сышъалеи + урысшъалеи+ 5ыр0шъалеи [А8снытъиашъйъыююцъа− Дырмит Иосиф-и8а Гълиа ∋1874–19608− 100-шы6ъса ихы7ра иазкны− Арекомендациатъ литературатърбага− – Айъа+ 1975]. Аюбатъи /лыжьит 2003 ш− рзы А8снытъиАщъын/5арратъ университет а/6аарадырратъ библиотекааищабы Шь− С− Гъарамиа [Дырмит Иосиф-и8а Гълиаи8с0азаареи ир=иам0а6ъеи ∋1892–19748− Абиблиографиатърбага− Актъи ахъ0а− – Айъа+ 2003]. Б− У− Шьын6ъба ир=иарааазыр8шуа абиблиографиагьы /ы7хьеит юынтъны− Ра8хьатъи1987 ш− рзы а8сышъалеи+ урысшъалеи+ 5ыр0шъалеи [БагратВасили-и8а* Шьын6ъба− Арекомендациатъ библиографиатърбага 70 шы6ъса ихы7ра иазкны− – Айъа+ 1987]+ аюбатъи+

* А0ыжьым0а=ы ишыйаз иаанщажьит

__________________________

Page 12: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

22 23

а8сышъалеи урысшъалеи еи6ъыршъаны и0лыжьит И− Гь−Папас6ыр ихьё зху Амила0тъ библиотека аусзуюы Л− Берулаа2007 ш− рзы [Баграт Уасил-и8а Шьын6ъба− Арекомендациатъбиблиографиатъ рбага 90 шы6ъса ихы7ра иазкны] −

Еи6ъаща8хьаёаз арбага6ъа ирыгу ма3ым+ зегь ра8хьаёаиргыланы ур/ ха0ъаам+ насгьы реи=каашьа+ реи6ъыршъашьааганахьалагьы иахьыманшъалам ыйоуп− Алитература/6аарааинтерес змоу+ занаа0с ишь0ызхырц з0аху рзы ихархъагабзиоуп афилологиатъ наука6ъа ркандидат+ адоцент А− Л−Папас6ьыр урысшъала и0ижьыз ар7агатъ цхыраагёа[Папаскир, Теория и практика литературоведческогоисследования. 2005]. Ари ашъйъы а=ы и3ыдоу алитера,тура/6ааратъ проблема6ъа рнаюс автор дырзаа0гылоит ур/рыкъша-мыкъша ийоу аз7аара6ъагьы: абиблиотека6ъа+архив6ъа+ абиблиографиатъ мюа6ъ7ага6ъа ущъа ийоу+ ур/русушьа шымюа8ысуеи хархъашьас ирымоуи ущъа акырамюа6ъ7ага6ъа рыёбахъ ищъоит−

Зыёбахъ щамоу апроблемазы хра злоу усны иахъа8штъупИ− Гь− Папас6ьыр ихьё зху Амила0тъ библиотека иа8шьнагазаус – акрыз7азкуа ах0ыс6ъа рымзар есышы6ъса а0ыжьра−Ра8хьатъи а0ыжьра алыршахеит 2006 ш− рзы− Зынёаи0ы7хьеит 2-шъйъык− Уа ианыло иащарак аиубилеитъ йазшьазмоу ах0ыс6ъеи ауааи ирызку иаазыркьа=у аннотациа6ъароуп−

Ищамюатъны иащщъарц ахъ0оуп а/6арадырра аганахьалаийоу егьыр/ абиблиографиатъ рбага6ъагьы: «Библиогра-фический указатель трудов Абхазского института гума-нитарных исследований им. Д. И. Гулиа АНА» (Сухум, 20018(Ари ашъйъы иагъылалеит алитература/6ааразы иа76оуаусум0а6ъа ряьырак9, «Указатель трудов Г. А. Дзидзария»(Сухуми, 19848, Л. Берулаа «Руслан Хъанеи-и8а 9апба.Арекомендациатъ библиографиатъ рбага 70 шы6ъса ихы7раиазкны≡ ∋Айъа+ 2005), А. Э. Куправа «Георгий АлексеевичДзидзария. К 90-летию со дня рождения» (Сухум, 20068, В.Бигуаа, А. Габелия «Арвелод Эрастович Куправа. Жизнь,посвященная историческому абхазоведению. Библиографиятрудов» (Сухум, 20008, «Шалва Денисович Инал-ипа.

Библиографический указатель» (Составитель М. К.Хотелашвили (Инал-ипа8, (Сухум, 20078− Ари ашъйъы а=ыиарбоуп Ш− Д− Инал-и8а илитература/6ааратъ усум0а6ъа+шамахамзар+ зегьы−8 ♠А8суаа рфольклор− Артур Аншбаиан7ам0а6ъа≡ ∋Еи6ъиршъеит З− ∃ь− ∃ьапуа8+ ∋Айъа+ 19958− ∋Ариашъйъы ан7ъам0а=ы иануп А− А− Аншба алитература/6аареиафольклор/6аареи ирызку иусум0а6ъа рбиблиографиа8−

Арайа щаззаа0гылаз ашъйъ6ъеи зыёбахъ щамщъаз аизга6ъеир=ы абиблиографиатъ йазшьа змоу аматериал6ъашащ8ылогьы+ иааидкыланы щахъа8шуазар+ а8суа шъйъюыраиазку абиблиографиа макьаназы ихьысщауп щъа иу8хьаёартъауп ишыйоу+ избанзар акырёа еищауп иазгъа0ам ар=иам0а6ъеиаусум0а6ъеи−

Page 13: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

24 25

АЮБАТЪИ АХЫ

АСАХЬАРКЫРАТЪ ЛИТЕРАТУРА – ЙАЗАРАТЪХКЫК АЩАСАБАЛА

Асахьаркыратъ литература иаща и0баау ауаюытъыюсатър=иара иал7шъоу айазаратъ хк6ъа рахь иа7анакуеит− Айазара– и0баау а7акала щазнеиуазар+ уи иаанаго ауаюы идоущатър=иаратъ усура ал7шъа6ъа роуп− Ур/ рхы8хьаёарахьиа7анакуеит абар/ айазаратъ хк6ъа: алитература+ амузыка+а=ыхан7а+ аграфика+ ахореографиа+ архитектура+аскульптура+ атеатр+ акино+ ацирк+ ущъа уб− и6− Ар/ зегьыеидызкыло еицырзеи8шу 2ыдайазшьаны ирымоуп цъаюахадак – аестетикатъ нагёашьа− Ажъа сахьаркырала ахыркраиазйазшьоуп <ырщъалатъи ацъажъаратъ хк6ъа иреиуоуаоратортъ йазареи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи− Аха арайа3ыдала щаззаа0гыло аюыратъ сахьаркыратъ литература ауп−

Асахьаркыратъ литература ганрацъала еиларсуцъыр7роуп− Уи злаар8шу ашь0ыбжь6ъа злоу ажъалоуп+ иамоупуаю ибла ихгылартъ аха=сахьа6ъеи а7акырацъареи− Ур/еи=каауп ар=иам0а6ъа злашьа6ъгылоу атекст6ъа рыла− Дараюырала иахьынагёоу азы иззынархоу а8хьаю иоуп+ ахаюну7йала ргъынкылара злалыршахо юну7йала абжьгара алоуп−

Асахьаркыратъ р=иам0а ауаюы икъша-мыкъша ийоуа8с0азаара аазыр8шуа и3ыдоу модельуп+ убри аам0азгьы –иара ашъйъыююы ифантазиа иаёбаз ир=иаратъ хдырраиамодельуп−

Айазаратъ хк6ъа зегьы ирымоуп дасу рхатъы 2ыдара6ъеирынагёашьатъ мыруга6ъеи− Убри ина6ъыршъаны дара зегьыщъаак-щъаак рзы76ъоуп− Убас+ иащщъап+ а=ыхан7а шьа6ъгылоупа6ъы8шыларатъ ∋пространственные8 шъага-зага6ъа рыла+амузыка-аам0атъ ала+ алитература – ажъа а7акы ала− Убар/а3ыдара6ъа дрылацъажъо И− Г− Гердер иазгъеи0он: «Но вобласти поэзии дело обстоит иначе. Здесь естественныезнаки выражения, как-то: буквы, звуки, их последовательность– никак или почти никак не определяют собой поэтического

воздействия: здесь главное – смысл, по произвольномусогласию вложенный в слова, душа, которая живет вчленораздельных звуках. Последовательность звуков неявляется для поэзии столь основополагающей, как дляживописи сосуществования красок, потому что «средствавыражения» не находятся в одном и том же соотношении собозначаемым ими предметом». [Гердер, 1982, 127].

«Асахьаркыратъ р=иам0а+ ишдыру еи8ш+ – июуан А−Потебниа+ – а8сабара иатъым: уи зыр=иауа ауаюы иоуп»(«Художественное произведение, очевидно, не принадлежитприроде: оно присоздано к ней человеком»8 [Потебня, 2003,30].

Ажъа ♠алитература≡ латин бызшъала иаанагоит ♠анбан≡+ма июу+ иан7оу щъа− Асахьаркыратъ литература ихада6ъоуайазаратъ хк6ъа ируакуп− №ыдала иара иа7анакуа абызшъашьа0ас измоу ажъащъатъ йазара ауп− Терминк ащасабала«алитература≡ рхы иадырхъоит и7егьы инар0бааны+ауаюытъыюсатъ хъыцра иал7шъаны+ ауаажъларратъ 6акызмоу аусум0а6ъа зымэхазкуа зегьы− Иащщъап+ а/6аарадырратълитература+ атехникатъ литература+ амедицинатъ литература+апублицистикатъ литература ущъа убас ирацъаны− Ахаеищараёак ари ажъа рхы ианадырхъо зыёбахъ рымоуасахьаркыратъ р=иам0а6ъа роуп−

Атермин ♠алитература≡ иамоуп иара ахатъы /оурых−Асахьаркыратъ юым0а6ъа алитература щъа рзырщъауаиалагеижь0еи уамакгьы 6уам− Ус еи8ш иазнеиуа+ иащаинар0бааны ари ажъа ас еи8ш а7акы а0аны рхы иадырхъоианалага XVІІІ ашъышы6ъса инаркны ауп− Уаанёаасахьаркыратъ юым0а6ъа рзы рхы иадырхъон абар/ ажъа6ъа:«апоезиа≡+ ♠апоезиатъ йазара≡− ∗ыр8штъык ащасабала арайаиаагарц щалшоит ажъытъ бырзен философ Аристотельиажъа6ъа: «Поэзия, смотря по личным особенностямхарактера поэтов, распалась на разные отделы: именнопоэты более серьезные воспроизводили прекрасные деяния,притом подобных же им людей, а более легкомысленныеизображали действия людей негодных, сочиняя сперва

Page 14: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

26 27

насмешливые песни, как другие сочиняли гимны и хвалебныепесни. До Гомера мы не можем назвать ничьей поэмыподобного рода, хотя, конечно, поэтов было много, аначиная с Гомера это возможно, например, его «Маргит» итому подобные. В них появился, как и следовало ,насмешливый метр; он и теперь называется ямбическим,потому что этим размером осмеивали друг друга. Такимобразом одни из древних поэтов стали творцамигероических стихов, а другие – ямбов [Аристотель, 2000, 152].

Ишаабо еи8ш+ Аристотель ажъащъатъ йазара щъаии8хьаёоз+ ажъеинраалала иахьюу адагьы+ ауаюы ищаракуийазшьа6ъа аазыр8шуаз ракъын+ иэеим щъа ии8хьаёозайазшьа6ъа зны8шуаз ар=иам0а6ъа йазара злоу+ ихырщагоуракъны дрызнеиуамызт. Ишдыру еи8ш+ иахьа апоезиа щъаззырщъо хадарала ажъеинраалатъ р=иам0а6ъа роуп−

Алитература щъа асахьаркыратъ юым0а6ъа рзы ирщъоалагара зыхйьаз ХV ашъышы6ъса инаркны ашъйъ0ыжьра+ашъйъы акьы8хьра иахьалагаз ауп− Уаанёа ийаз ашъйъ6ъакьы8хьымызт+ ур/ еиуеи8шым ама0ъар6ъа р=ы ианыр7он+дара ззынархазгьы а8хьаюцъа раас0а азыёырюцъа ракъын−Ауаа тъаны иёырюуан+ аёъы ур/ дырза8хьон− Аха ашъйъыркьы8хьуа ианалага+ а8хьаюцъа рхы8хьаёара иаща-иащаеизщауа иалагеит+ иаргьы ззынархахаз азыёырююы иакъымкъа+а8хьаю иакъхеит−

Аха иащщъаз иаанагом убри аам0а инаркны аупасахьаркыратъ юым0а6ъагьы цъыр7уа ианалага щъа−Асахьаркыратъ ажъа йазарак ащасабала ицъыр7ит+ и=иеит+ишьа6ъгылеит ажъытъёатъи аам0а6ъа рзы − Щъарада+ра8хьатъи ажъатъ сахьаркыратъ р=иам0а6ъа <ырщъалатъ6ъан−Уи+ хым8ада+ ус ишыйаз аабар0оуп Аристотель иусум0а«Поетика≡ алагьы− Уайа иара зныкымкъа далацъажъоитасахьаркыратъ р=иам0а6ъа ра76аюцъа иара ихаан иззыркуаза8хьаюцъа ракъымкъа+ азыёырююцъа шракъыз− Иаагап уи атъызщъо <ыр8штъык: «… надо и вне представления на сценеслагать фабулу так, чтобы всякий, слушающий опроисходящих событиях, содрогался и чувствовал

сострадание по мере того, как развертываются события»[Аристотель, 2000, 161–162].

Анаюсгьы+ аюыра аныйала ашь0ахьгьы+ жълартъ литературащъа изышь0оу афольклори алитература аха0еи акыраам0аеилахъны еиц=иауан− Уи шаща0ра азыруеит ажъытътъиаюыратъ байа6ъа3 Абиблиа ∋А8шьаюыра8+ Махабхарата+Рамаиана ущъа реи8ш ийа6ъоу− Ар/ аюым0а6ъа р=ы щараиащ8ылоит ажъащъатъ сахьаркыра иа7анакуа аелемент6ъарацъаны− Уайа ийоуп амифологиеи адинха7ареи− Дараирны8шуеит усйантъи ауаа рыхдырра злашьа6ъгылазамифологиа-динтъ форма6ъа− Уи машъырынгьы ийамлеит+избанзар амифологиатъ хдырра аструктурала асахьаркыратъхдырра излеи8ш6ъоу+ излазааигъа6ъоу рацъоуп−

Абасала+ асахьаркыратъ литература а0оурых дуёёашамоугьы+ алитература+ иара иахьа иа7анакуа а7акы7ъйьалаианазнеиуа+ иахьатъи аам0азтъи ауаажъларратъ функциананагёо ианалага+ абуржуазиатъ уаажъларра анышьа6ъгылоз+а=ыц аам0а щъа изышь0оу анцъыр7уаз инаркны ауп− Уаанёатъиаам0а6ъа ирыл7шъаз ♠ажъытъ≡ сахьаркыратъ р=иам0а6ъазыёбахъ щамоу аам0азы даэа 7с0азаарак роуит+и=ырщъалатъымкъа июыратъхеит− Убасйан имюа8ысуеит даэапроцесскгьы – инормативтъыз ♠апоезиатъ бызшъа≡ацымхърас уи иаланагалоит ажълар еицырзеи8шыз +ацъажъара=ы ахархъара змаз абызшъа аелемент6ъа зегьы−Уи иамаз ажъартъ материал ауниверсалтъ йазшьа аанахъеит−

Щъарада+ ганкахьала+ алитературеи егьыр/ айазаратъхк6ъеи ∋а=ыхан7а+ аскульптура+ амузыка+ ашъащъара+ахореографиа+ ма акъашара+ атеатр+ акино8 еизааигъазтъуаайазшьа6ъа шрымоугьы+ ийоуп ур/ злеи8шым а3ыдара6ъама3ымкъа− Айазаратъ хк6ъа гъа0ала еизааигъазтъуа +еи8шызтъуа а0агылазаашьа6ъа дахьрылацъажъо+ А− Потебниаищъоит: «Искусство имеет своим предметом природу вобширнейшем смысле этого слова, но оно есть ненепосредственное отражение природы в душе, а известноевидоизменение этого отражения. Между произведениямиискусства и природою стоит мысль человека; только под

Page 15: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

28 29

этим условием искусство может быть творческим»[Потебня, 2003, 32].

Еи6ъаща8хьаёаз ∋алитература аламкъа8 айазаратъ хк6ъаирымоуп ама0ъар-цъанырратъ форма ∋обладают предметно-чувственной формой8− Ур/ шьа6ъгылоуп иарбанзаалакима0ъартъу аобиект+ ма уи айазшьа6ъа змоу рыла ∋а8шшъы –а=ыхан7а=ы+ абжьы – амузыка=ы+ ахащъ+ ма даэа ма0ъарк –аскульптура=ы уб.и6−8+ мамзаргьы а=иарамюа8ысрала ∋ауаюыиныйъара – асцена=ы+ актиор+ акъашаю8− Алитература аформазлашьа6ъгылоу абызшъала ауп+ ажъа6ъа рыла ауп− Ур/гънызкыло аюым0а изла8хьо аблеи+ изларащауа – алымщаирымацарала акъым− Асахьаркыратъ литература агъын,кылара=ы+ зыёбахъ щщъаз аблеи алымщаи рнаюс хадара зуаиреиуаны ийоуп аинтеллект аюаёара+ уи иахьынёазыхиоуаюым0а агъынкылара+ аилкаара−

Алитература алшара6ъа ртъы далацъажъо , агерманфилософ Гегель июуан: «Объект, соответствующий поэзии,есть бесконечное царство духа. Ибо, слово, этот наиболееподатливый материал, непосредственно принадлежащийдуху и наиболее способный выражать его интересы ипобуждения в их внутренней жизненности, – слово должноприменяться преимущественно для такого выражения,которому оно наиболее подходит, подобно тому, как вдругих искусствах это происходит с камнем, краской,звуком. С этой стороны, главная задача поэзии будетсостоять в том, чтобы способствовать осознанию силдуховной жизни и, вообще всего того, что бушует вчеловеческих страстях и чувствах, или спокойно проходитперед созерцающим взором всеобъемлющего царствачеловеческих поступков, деяний, судеб, представлений, всейсуеты этого мира и всего божественного миропорядка»[Гегель, 1971, 355] .

А8хьаёа асахьаркыратъ ажъа йазарак ащасабала ахыанакуаз+ инарыгёоз йазаран ∋исполнительское искусство8+избан акъзар уи <ырщъалатъын− Аюыра анышьа6ъгылаашь0ахьгьы уи анагёаратъ форма6ъа ацъымёёеит ∋иащщъап+

афольклор+ атеатр8+ аха а8ыжъара агеит уи инагёаратъымайазшьа6ъа−

Алитература /оурыхла аэа8сахуеит− Рэыры8сахуеит уииаанар8шуа а8с0азааратъ цъыр7ра6ъа+ адунеихъа8шышьатъпозициа6ъа+ ур/ ирыдщъалоу аюым0а6ъа а8ыз7о ридеал6ъа+ицъыр7уеит асахьаркыратъ мыруга <ыц6ъа− Асахьаркыратър=иам0а аелемент6ъеи+ а3ыдайазшьа6ъеи алитературатъпроцесси /оурыхла рэеи0аркуеит− Абасала+ алитературазы8сы /оу+ и=иауа сахьаркыратъ системоуп+ уи а8с0азаара=ыийало аи0акра6ъа шьахъла ианыруеит− Амала алитератураиах0ысуа а8сахра6ъа ирылшом уи аха0а+ агъа0атъ системаарбгара− Алитература а8сабара=ы ийоуп инаунагёатъуалагам0а6ъа− Иащщъап+ убас+ ауаюы и8с0азаара – ажъларрыюну7йа+ ажълар ры8с0азаара – адунеи а=ы+ ауаюы+а8сабара+ ауаажъларра+ ур/ реизыйазаашьа6ъа – енагь ийоутема6ъоуп+ ур/ роуп алитературагьы ма0ъарс+ обиектс иамоу−

Алитература еибы0агатъ ма0ъахъны иамоу+ уи злашьа6ъ,гылоу ажъа ауп− Уи иабзоураны ауп иша76ахо алитературатъха=сахьагьы− Даэа ганкахьала+ аха=сахьатъра акъзар+ уиабызшъа аха0а иагъ0ылсоуп− Уи ажълар изладыр=иауала+ишь0накаауеит изнысыз а0оурыхтъ 7ышъа зегьы+ иагьыйалоитахъыцра иаформаны−

Айазара ахк6ъа р3ыдара6ъа азгъа0о+ И− Г− Гердер июуан:«Живопись действует в пространстве и посредствомискусственного изображения этого пространства. Музыкаи все энергетические искусства действуют не только вовременной последовательности, но и через нее,посредством искусственного чередования звуков вовремени» [Гердер, 1982, 127]. Анаюс уи иаци7оит: «Живопись,музыка и поэзия – все они мимичны, подражательны, норазличны в средствах подражания; живопись пользуется приподражании формами и красками; музыка – движением извуками; живопись и музыка – естественными, поэзия –искусственными и произвольно создаваемыми средствами…

У каждого искусства свой предмет. У живописи – вещи исобытия, которые могут быть выражены формами и

Page 16: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

30 31

красками, материальные тела; движение души, которыепроявляются в телесном облике; поступки и события, чьязаконченность основывается на быстрой и нагляднойпоследовательности каких-то изменений; действия,которые в самом процессе изменения остаются теми жепо форме, действия, которые сосредоточены в одноммгновении; скорее известные, чем неизвестные действия…

Предметом музыки являются вещи и события, которыепо преимуществу могут быть выражены движением извуками; это всевозможные движения, звуки, голоса,страсти, выражающиеся в звуках и т.п.

Предметом поэзии служат все перечисленные вышепредметы обоих искусств. Прежде всего – поскольку онивоспроизводятся с помощью естественных средств.Нетрудно было заметить, что в этом поэзия должнауступать живописи, ибо все сводится к тому, что слова –это не краски, а уста – не кисть…

Существуют, однако, предметы свойственные поэзии:действия, развивающиеся во времени, которые не могутбыть соединены в одном , наиболее выразительноммоменте, как того требует живопись; нравы, страсти,ощущения и характеры сами по себе, которые лучше всегопроявляются в речи. Здесь живопись полностью уступаетпоэзии, не выдерживая никакого сравнения с нею» [Гердер,1982, 130–131].

Алитература асахьаркыратъ ажъа ахархъарала+аестетикатъ знеишьала адунеи а/6аара иашь0оуп− Уиала8шщъаа иа7анакуеит а8сабаратъии ауаажъларратъиицъыр7ра6ъа + зымэхак дуу асоциалтъ рыцщара6ъа(катаклизмы8+ ауаюы идоущатъ 7с0азаара+ уи ицъанырра6ъа−Алитература07ааю И. Ельсберг иазгъеи0он: «Ауаюи ажъларры8с0азаареи ∋алитература аобиект8 ауаюытъыюсатъсахьаркыратъ хдырреи ∋уи ача8аю8 – абар/ роуп алитератураала8шщъаа и7ымшъо ийазарц зыхъ0оу≡ [Эльсберг, 1962, 24].

Еиуеи8шым алитературатъ жанр6ъа рыла ас зымэхак /баауа8с0азааратъ материал шьа6ъыргылахоит ма драматъ

=иарала+ ма епикатъ еи0ащъарала+ ма ауаюы иха0ара+июну7йатъи ицъанырра6ъа рцъыргарала−

Иарбан йазаратъ р=иам0азаалакгьы изхыл=ио+ шьа0асиаиуа ауаа рыбжьара ийоу аизыйазаашьа6ъеи аигъныюреироуп− Даэакала иащщъозар+ ур/ ауаюытъыюса идоущатъ,емоциатъ усура иал7шъоуп− Усйан иара енагь и=ыцуцъыр7роуп+ и=ыцу ма0ъаруп+ иалкаау ауаюы – автор иусураиал7шъоуп+ и=ыцу сахьаркыратъ аартыроуп− Асахьаркыратър=иара аформа6ъа зегьы еицырзеи8шны ирымоуп абар/афункциа6ъа: аинырра (общение8+ ар=иара ∋созидание8+адырра ∋познанание8− Аха еиуеи8шым айазаратъ хк6ъа р=ыур/ рахьтъ руак иаща а8ыжъара аманы+ егьи еища има3ныийалоит− Ажъеи абызшъеи хшыю7акыда ишзыйамло ала+ажъащъатъ йазара асахьаркыратъ литератураашьа6ъгылара=ы ар=иам0а а7акы ихадоу а0ы7 ааннакылоит−А− Потебниа ишазгъеи0о ала: «А=ыхан7еи аскульптуреи р=ызаар8шра ауа моментк ауп− Арайоуп иахьыйоу+ ганкахьалаапоезиеи+ даэаганкахьала – а=ыхан7еи аскульптуреиеийъыз0хо ащъаа Уи иаанагом+ – инанагёоит иара ихшыю7ак+– моментк апоезиатъ р=иам0а ∋алитература8 иаанар8шырауам щъа− Апоезиатъ р=иам0агьы аанкылахар алшоит моментка=ы+ аха ус ианыйала – уи алшара6ъа раас0а а=ыхан7еиаскульптуреи р=ы уи нагёахоит≡− ∋♠…изобразить в живописии скульптуре можно только один момент. Вот здесь именнограница, отделяющая поэзию от живописи или скульптуры!Это не значит, что поэтическое произведение не можетизображать один момент. И поэтическое произведениеможет остановиться на одном моменте, и в таком случаепоэзия сделает такое дело, какое живопись и скульптурамогут исполнить гораздо лучше, чем она») [Потебня, 2003,66].

Асахьаркыратъ литература иамоуп ахатъ 2ыдара6ъа3асахьаркыра ∋художественность), асахьаркыратъ хы0хъыц∋художественный вымысел); аидеиа-емоциатъ ∋цъанырратъ8еимадара+ ажъа йазарыла аи=артъра: ар=иаратъ гъыртъра∋творческая условность).

Page 17: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

32 33

Асахьаркыра – иаанагоит ха=сахьала аар8шра: ха=сахьасийалар алшоит зы8сы /оу ауаю8сы+ а8стъы+ а8саатъ+ зы8сы0ам ама0ъар6ъагьы− Иащщъап3 П− Шьайрыл иажъабжь«Ашъйъы≡−

Асахьаркыратъ хы0хъыц ыйамкъа изыйалаёомасахьаркыратъ р=иам0агьы− Иарбан юым0азаалак шьа0асиаиур ауеит а0оурыхтъ х0ыс+ ийалахьоу х0ыск+ автор уиднахыщъщъаны+ ♠ихы и0щъааны≡ иалеигалоит ах0ыс6ъа+аха=сахьа6ъа+ аюым0а ♠ацъеижь айъни7оит≡− Иащщъап+Д− Гълиа иавтобиографиатъ поема ♠Сара схъыш0аара≡+Б− Шьын6ъба ироман ♠Ацын7ъарах≡ уб− и6−

Аидеиа-емоциатъ еимадара− Автори а8хьаюи цщасирыбжьоу – асахьаркыратъ р=иам0а ауп− Автор иищъарции0ахыз а8хьаю ишинырыз+ ишеиликааз+ хъшьарас иаи0аз+изцъырнагаз ацъанырра6ъа даара крыз7азкуа усупасахьаркыратъ р=иам0а аилкаара=ы−

Ажъа йазарыла аи=артъра – ашъйъыююы ихатъы бызшъаиамоу абеиара+ а8шёара ихы иахьынёаирхъаз+ а8хьаю ийынёаанагара ахьынёаилшаз−

Ар=иаратъ гъыртъра (творческая условность) – аищаракиахьащ8ыло асцена=ы ахъа8шразы иа76оу аюым0а6ъа –апиеса6ъа р=и акиносахьа6ъеи р=оуп− Аспектакль анын7ъалак+ма акиносахьа щанахъа8шлак ашь0ахь актиорцъеи артистцъеиеибга-еизюыда ща8хьа ихырхъоит−

Асахьаркыратъ литература лассы-лассы ♠а8с0азаараасахьаркыратъ /6аам0а≡+ ♠ауаюдырра≡ щъа азырщъоит−Избанзар уи ианакъзаалакгьы ипроблематъуп+ ианалити,катъуп+ насгьы ауаюы ихи-и8си рымаёа6ъа реилкаара=ыи7аулаёоу аартра ду6ъа алнаршахьеит−

Алитературатъ материал еиуеи8шым аихшашьа6ъа амоуп+ахъ0а6ъа рыла ишьа6ъгылоуп: алитературатъ епоха6ъа+амила0тъ литература6ъа+ арегионалтъ литература6ъа+ анкьаёаицъыр7ыз алитература6ъа+ ааскьа ииз алитература6ъа ущъа

убас и7егьы− Убар/ зегьы еилаланы ишьа6ъдыргылоитадунеизегьтъи алитература−

Асахьаркыратъ литература иа7анакуа аюым0а6ъареи6ъыршъашьатъ принцип6ъа инры6ъыршъаны ишоитаепоси+ адрамеи+ алирикеи щъа− Иара убас иалыркаауеит уизлашьа6ъгылоу даэа ю-хъ0акгьы – апоезиеи апрозеи−

АСАХЬАРКЫРАТЪ ХА+САХЬА

Асахьаркыратъ ха=сахьа аестетика акатегориа хада6ъаируакуп− Атермин ♠аха=сахьа≡ ахыл=иааит ажъытъ бырзенажъа «эйдос»− Уи иаанаго аха=ра ∋облик8+ ахкы ∋вид8 щъа ауп−Ари аилкаара цъыр7хьан антикатъ аам0азы+ иащ8ылоитАристотель иусум0а ♠Поетика≡ а=ы− Уи айазаратъ хк6ъа р=ыхъыцратъ формас ийоуп− Асахьаркыратъ ха=сахьа ма0ъарк+ма цъыр7рак ала даэа ма0ъарк+ даэа цъыр7рак злаар8шхо+иметафоратъу хшыю7акуп− Иара ареалра аар8шралаи0нахуеит и=ыцу+ ихы0щъаау адунеи− Егьыр/ айазаратъ хк6ъар=ы еи8ш+ алитература=гьы аха=сахьатъра ихадоуаилкаара6ъа рахь иа7анакуеит − Иащщъар йалоит –сахьаркыратъ ха=сахьада алитературатъ юым0агьызышьа6ъгылом щъа−

Аха=сахьа зсахьаркыратъу а8с0азааратъ цъыр7ра6ъеи+ах0ыс6ъеи ауааи дара зеи8шроу ала иахьаанар8шуазы акъым+аюым0а а8ыз7о автор ихы0щъааи ифантазиеи ирыбзоураныадунеи еи0акны+ ауаюы идунеихъа8шышьа6ъеи идоущатъ0ахра6ъеи иры6ъшъо иахьцъыргахо азоуп− Асахьаркыратъха=сахьа структурала иуадаюу+ еилоу феноменуп− Ха=сахьадаизыйалом а8с0азаара ∋действительность) аар8шреи+аха=аагареи ∋воображение), адырреилкаареи ∋познание),ар=иареи− Убри айнытъ асахьаркыратъ ха=сахьа айазааразы(бытие8 иуниверсалтъ категориоуп− Егьыр/ айазаратъ хк6ъеиасахьаркыратъ литературеи аха=сахьатъра аганахьалаизлеизааигъоу ма3ым+ аха алитература=ы уи рыдщъалоупажъа инанагёо афункциа6ъа− Асахьаркыратъ текст а=ы ажъаегьыр/ ажъа6ъа р7ак6ъа ирыдщъалоуп−

Page 18: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

34 35

Асахьаркыратъ ха=сахьа – щъаадоуп− Уи а7акы алшара6ъадрылацъажъо алитература/6ааю П− Палиевски июуан:«Остановимся теперь на некоторых преимуществаххудожественной мысли и тех возможностях, которыепредоставляет она сознанию.

Первой из них следует, пожалуй, назвать неисчер-паемость образа, – удивительное его свойство, котороепозволяет извлекать из одной и той же мысленной картинытысячу неожиданных, непредвиденных и новых мыслей. Насзанимает в ней наличие каких-то непроясненных,неразвернутых законов, присутствие некоего центра,который раскрывается сквозь серию понятий, но можетдействовать и сам, передавая, по словам Новалиса, и однимударом… множество идей» [Палиевский, 1962, 88].

Аха=сахьа шьа6ъгылазар ауеит еиуеи8шым асхема6ъарыла+ иащщъап+ ассоциативатъ хъыцшьа апринцип ала−Щъарада+ асахьаркыратъ ха=сахьа шьа0ас иамоу а8сабареиа8с0азаареи роуп− Аха аюым0а6ъа р=ы ур/ ишиашоуихюылааны иаар8шхом+ ихыр=иааны ауп ишцъыргахо− Ариайазшьа жъынгьы,<ангьы асахьаркыратъ р=иам0а=ыаха=сахьа а76аразы 7сахра амоукъа ийоуп− Ариа0агылазаашьа далацъажъо+ Аристотель июуан абас :«…задача поэта говорить не о действительнослучившемся , но о том , что могло бы случиться,следовательно о возможном по вероятности или понеобходимости. Именно, историк и поэт отличаются другот друга не тем, что один пользуется размерами, а другойнет: можно было бы переложить в стихи сочиненияГеродота, и тем не менее они были бы историей как сметром, так и без метра; но они различаются тем, чтопервый говорит о действительно случившемся, а второй– о том, что могло бы случиться. Поэтому поэзияфилософичнее и серьезнее истории: поэзия говорит болееоб общем, история – о единичном. Общее состоит в том,что человеку такого-то характера следует говорить илиделать по вероятности или по необходимости, – к чемустремится поэзия, придавая героям имена…

Итак, отсюда ясно, что поэту следует быть большетворцом фабул, чем метров, поскольку он поэт по своемуподражательному воспроизведению, а подражает ондействиям. Даже если ему придется изображатьдействительно случившееся, он тем не менее остаетсяпоэтом, ибо ничто не мешает тому, чтобы издействительно случившихся событий некоторые былитаковы, каковыми они могли бы случиться по вероятностиили возможности: в этом отношении он является ихт ворцом» [Аристотель, 2000, 157 – 158].

Асахьаркыратъ ха=сахьа6ъа иаар8шу ама0ъар иа=ыр8шныеиюырдыраауеит абас : ауаа рха=сахьа6ъа + а8стъ6ъарха=сахьа6ъа+ а8сабара аха=сахьа+ ах0ыс6ъа рха=сахьа;аестетикатъ ган ала – ахазына ∋прекрасное)+ ищараку –изюыдоу+ илайъу-игъымхоу+ итрагедиатъу+ икомикатъу;иаанар8шуа а8с0азаара азеи8штъра ала – ауаатъыюсаитрагиктъу (общечеловеческое), асоциалтъ+ амила0тъ ущъаубас и6−

Ишаабо еи8ш+ асахьаркыратъ ха=сахьа иаанахъар алшоити0баау ма и0шъоу а7ак6ъа− Иара убас+ зны-зынла аха=сахьааар8шхоит инеи7ыху атекст абзоурала+ даэазных – ажъак+юажъак рыла− Иаагап <ыр8штъык:

Згъы шь0ы7уа ацъ6ъыр8а6ъаУа ур7ысуа урымами+А8ша унырдоит а8ра шла6ъа+Аим7ъаю ияба угарами−

Абжьаа8нытъи ацъажъара=гьы има3ымкъа иащ8ылоитасахьаркыратъ троп6ъа+ аха арайа автор зыёбахъ имоу ах0ысазы+ а8сабара асахьа а0ыхразы зегьы еицырдыруа ажъа6ъаас еи8ш реишь0аргылашьа+ рхархъашьа щара иащ8ылом−Б− Шьын6ъба иажъеинраала=ы асахьаркыратъ троп6ъа –аметафореи арха=ытъреи рхархъарыла илшеит и7аулоу+амила/ зегь рзы игъы0шьаагоу+ итрагедиаз ах0ыс асахьаа0ыхра− Аха ийоуп асахьаркыратъ ха=сахьа иаща и0баау а7акыаманы ианащ8ыло− Иащщъап+ Д− Гълиа ироман ♠Кама3ы2≡ а=ы

Page 19: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

36 37

– ажълар рха=сахьа+ иара убас аюым0а6ъа ирны8шыр алшоит«аам0а аха=сахьа≡+ ♠а8садгьыл аха=сахьа≡− ∗ыр8штъысиаагар йалоит С− №анба исимволикатъ поема ♠Ашьха /ы8ща≡−

Убри аам0азы ажъа ♠аха=сахьа≡ арайа иамоу ахархъашьатерминк ащасабала аас0а+ метафорак ащасабала акъхоит−Избанзар еи6ъаща8хьаёаз аилкаара6ъа ∋ажълар+ аам0а+а8садгьыл8 асахьаркыратъ р=иам0а6ъа р=ы ишаар8шхоишиашоу акъымкъа+ аюым0а6ъа ридеиеи+ ртемеи+ ур/и6ъдыргыло апроблема6ъеи р=оуп−

Асахьаркыратъ ха=сахьа инанагёоит абар/ афункциа6ъа:аилкааратъ ∋познавательная), аимадаратъ3 (коммуни-кативная)+ аестетикатъ+ ааёаратъ− Дара зегьы шащ8ыло еицны+еизакны ауп− Асахьаркыратъ ха=сахьа6ъа ирыбзоураныишьа6ъыргылахоит ареалтъ 7с0азаара иахыл=иаауа+ аха уиеи0азымщъо+ и3ыдоу даэа дунеик – аестетикатъ дунеи− Уиауаюытъыюса и0оурыхтъ 7ышъа 7сыс ишахоугьы+ иузайъым0хоишадщъалоугьы, ишиашоу устъи иаагам− «Художественноетворение есть не «повторение» жизни, – июуан В. Кожинов,– не копирующее воспроизведение ее облика. Но глубокоепостижение ее цельной внутренней природы. Ее истинноепознание, которое зримо предстает в готовомпроизведении, – познание, которое складывается,формируется, углубляется непосредственно в процессесоздания ст ат уи, карт ины, романа» [Кожинов, 1962, 63].

Убри азы аха=сахьа иреалтъым – идеалтъу 76ам0оуп− Иарашьа6ъгылоит ахъыцратъ процесс + ахшыютъ усураирыбзоураны− Асахьаркыратъ ха=сахьа а8с0азаара=ыиащ8ыло ах0ыс6ъа иреи8шны иахьаанар8шуа адагьы+ иаралаир=иахоит и=ыцу+ ийамлац+ ихы0хъыцу даэа дунеикгьы− Усйан+а8с0азаара=ы обиективла ийа7ъйьаз ах0ыс6ъаинрываргыланы+ иащ8ылар алшоит ийаларц зылшоз+ ахаийамлаз ар=иам0а а76аюы дзызгъышьуа+ игъа8хо+ ма ицъымяу+дыз6ъыёбо аизыйазаашьа6ъагьы− Даэакала иащщъозар+аюым0а=ы иаар8шу аха=сахьа6ъа дара а8ыз7о авторисубиективтъ гъынкылара иадщъалоуп−

Ар=иам0а а76аюы ихдырра=ы иаразнак ихианы иааиуацъыр7рам асахьаркыратъ ха=сахьа− Уи ар=иаратъ процессанымюа8ысуа ишъуа+ иха0ъаахо сахьаркыра-естетикатъцъыр7роуп− Ианхыркъшахалак+ ианхиахалак иара и=ыцума0ъарны ийалоит− Ари аз7аара дазаа0гыло В− Кожинов июуан:«Когда мы говорим, что образ рождается в процессепрактического созидания, мы имеем в виду не егоматериальность, предметность как таковую (предмет-ность статуи, картины, танца, музыки, звучащего стихаи т.д.8; в этом смысле предметны, материальны продуктычеловеческой деятельности – в том числе науки (модель,чертеж, трактат8. Речь идет о том, что художественныйобраз всегда есть новый предмет объективного мира,результат творения мира» [Кожинов, 1962, 61].

Асахьаркыратъ ха=сахьа структуратъ еилазаашьала акыреиларсуп+ иамоуп еиуеи8шым аюаёара6ъа− Ур/ рахьтъихада6ъоуп щъа и8хьаёоуп ю-компонентк: ама0ъартъииа7акытъии+ мамзаргьы – аюым0а=ы иаар8шуи уи иа7анакуеи−Ур/ акомпонент6ъа рыбжьара ийоу аизыйазаашьа6ъаирыл7шъаны ишьа6ъгылоит+ хыхь иащарбахьоу аха=сахьааклассификациа: ама0ъартъ+ ахыркъшаратъ ∋обобщение8+аструктуратъ−

Аха=сахьа ама0ъартъра шьа6ъгылоуп адеталь6ъа рыла− Ур/иры7аркуеит има3ёоу аестетикатъ хъ0а25ъа ∋ажъа8 инадыркныиаща инеи7ыху аилазаашьа змоу ∋апеизаж+ апортрет8 рйынёарыла иаар8шхоит асахьаркыратъ ха=сахьа− Иащарбазадеталь6ъа рзы ийазшьарбагоуп ур/ рыстатикатъра− Дараирхыл=иоит аха=сахьа анаюстъи ахъ0а ∋слой8 – ар=иам0аафабула − Иара шьа6ъгылоуп аюым0а ама0ъартъ ганаюну7йала+ ахи а7ыхъеи еидызщъало ар=иарала+ ах0ыс6ъараар8шрала− Уи иабзоураны иаар8шхоит иарбанзаалакаха=сахьа иах0ысуа + иар=иауа+ хымюа8гашьа6ъас+гъалайазаара6ъас иамоу ущъа уи иадщъалоу а0агылазаашьа6ъазегьы−

Page 20: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

38 39

Аха=сахьа ах8атъи ахъ0а иа7анакуеит айазшьа6ъеиа0агылазаашьа6ъеи− Арайа иаар8шхоит аюым0а афырхацъарыбжьара ийоу аизыйазаашьа6ъеи реизныйъашьа6ъеи− Ур/ирыл7шъаны ишьа6ъгылоит ар=иам0а асиужет− Афырхацъарйазшьа6ъа ирышьашъалоу рхымюа8гашьа6ъеи+ дара-дарарыбжьара ийоу аи=агылара6ъеи аконфликт6ъеи раар8шраиабзоураны автор иара итъала иёыригоит иха0ъаау адунеи«аха=сахьа≡−

Асахьаркыратъ ха=сахьа 6акыла ишоит – аиндивидуалтъ+айазшьарбагатъ+ атиптъ+ архетиптъ ха=сахьа6ъа щъа−Аиндивидуалтъ ха=сахьа щъа иашь0оуп+ асахьа0ыхюы ихатъызнеишьала даэакы еи8шымкъа+ даэакы иаламюашьоаха=сахьа да=ым8шкъа иана8и7о− Ийазшьарбагоу аха=сахьа+уи а0оурых-уаажъларратъ 7с0азаара азакъан6ъаиры6ъныйъаны иаар8шу ха=сахьоуп− Усйан ицъыргахар ауеитиалкаау аам0а6ъак рзы иалкаау жъларык рыюну7йа ащра зуаза7ас6ъеи+ а6ьабз6ъеи+ аизыйазаашьа6ъеи− Итиптъу аха=сахьаиа7анакуеит /оурыхла иконкреттъу+ асоциалтъ 7с0азааразыи3ыдоу аган аар8шра− Аха итиптъу аха=сахьа иа7анакырйалоит азеи8шуаюытъыюсатъ цъаюа6ъагьы−

Иарбанзаалак асахьаркыратъ структура еища изеи8штъу∋общие8+ ифундаменталтъу айазшьа6ъа зны8шуа+ азеи8ш,уаюытъыюсатъ 6акы шь0ырхуазар ур/ архетиптъ ха=сахьа6ъеи+ма амотив6ъеи щъа и8хьаёоуп− Атермин ♠архетип≡ ра8хьаёаахархъара аиуит антикатъ платонизм а=ы+ аха инар0бааныакультуратъ 7с0азаара ианаланагалахаз XX ашъышы6ъсазыауп+ швеицариатъи апсихоаналитик+ амифолог К− Г− Иунгиусум0а6ъа р=ы− Архетип щъа изышь0оу аха=сахьа аха0аакъымкъа+ уи ♠схемас≡ иазышь0ало ауниверсалтъ йазшьазмоу еилкаароуп− Иара еиднащъалоит ажъытъи а=атъи+еиднакылоит ха0алатъии азеи8ши+ ийалахьоуи ийаларзылшои− Убри айнытъ архетип асахьаеибаркыратъ р=иам0а6ъарымацара р=ы акъымкъа+ ауаюы енагьтъи ипсихикатъусура=гьы ∋а8хыё+ афантазиа8 ицъыргахоит−

Иунги идгылацъеи излары8хьаёоз ала+ айазара=ыаи0ашьа6ъыргылара+ ма аи0ар=иара ∋воспроизведение8ихадароу естетикатъ /ахроуп− Ур/ ргъаанагарала+ архетиптъха=сахьа6ъеи амотив6ъеи шайа ирацъаны ахархъара рымоуайара+ убри айарагьы асахьаркыратъ р=иам0а амчхареиаха0абзиареи еищахоит− Дара рзы алитературадырратъанализ иаанагоз – аюым0а иалоу архетиптъ символ6ъеи+амотив6ъеи амифологема6ъеи ралкаара акъын− Щъарада+ ариазнеишьа асахьаркыратъ юым0а аилкааразы иалнаршозшма3мызгьы+ иагызгьы ыйан− Избан щщъозар Иунгиметодологиа – аритуал-мифологиатъ критика и6ъныйъоза/6ааюцъа икылнамгар ауам афольклор-мифологиатъ шьа0аа8шаарахь ар=иам0а6ъа зегьы р=ы− Уи аметод мацараахархъара аганахь иааннажьуан ар=иам0а аилкааразы а0ы7ду аанызкыло а0оурых-литературатъ контекст иамоуаспецифика+ ар=иаюы ииндивидуалтъ 2ыдара6ъа+ ар=иам0аиамоу аестетикатъ йазшьа <ыц−

К. Леви-Строс иалеигалаз аиррационалтъ знеишьа архетипкылнагеит «адунеитъ 8сы» («мировая душа»8+ ♠амистикатъ8ышъа≡ ∋♠мистический опыт»8 реи8ш ийоу аилкаара6ъарышйа− Е− Мелетински+ еища ихьшъоу аам0а иа7анакуаасахьаркыратъ культура=ы ∋афольклор+ абжьаратъиашъышы6ъса6ъа+ Аи0ар=иара+ Аам0а <ыц8 амифологиатъдунеидкылашьа иах0ысуаз аи0акра6ъа дырзаа0гыло +ир0баауеит архетип ащъаа6ъа− Уи иадибалоит а0оурыхтъкатегориагьы−

Итрадициатъу архетиптъ ха=сахьа6ъа иреиуоуп – абыргцъа,йъышцъа+ адунеитъ хын0а-юын0ара ∋хаос8 – иа7а7ъаху адоущасимволра азызуа+ ан – еснагьтъи Аи0ар=иара асимвол+аёхы7ра – ауаюытъыюсатъ /оурых аам0еи0асра ∋а8сахра8+а8с0азаара <ыц азы аэрыц6ьара ирызку− Иащщъар щалшоит+Иунг ибзоурала юа8хьа <ыцым0ала ахархъара зауз архетиптъзнеишьа яъяъала ишанырыз XX ашъышы6ъсазтъи алитература(Г− Гессе+ Т− Манн+ ∃ь− ∃ьоис+ Г− Гарсиа Маркес уб.егь−8−

Асахьаркыратъ ха=сахьа иаанар8шуа ама0ъар6ъа рганахьала иащ8ылоит хы8хьаёара рацъала: ауаа рха=сахьа6ъа+

Page 21: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

40 41

а8стъ6ъа рха=сахьа6ъа+ апеизаж+ аинтериер+ ах0ыс6ъа−Аха=сахьа иалшоит абар/ аестетикатъ шъыга6ъа рышь0каара:ихазыноу ∋прекрасное8+ ищараку ∋возвышенное8+ илайъу(низменное8+ итрагикатъу+ икомикатъу− Аха=сахьа иамоуаизакратъ 6акы аганахь ала иащ8ылоит азеи8шуаюытъыюсатъ7акы змоу+ асоциалтъ 6акы змоу+ амила0тъ 6акы змоу ущъауб− и6−

АХ*АТЪИ АХЫ

АСАХЬАРКЫРАТЪ Р+ИАМ)ААИДЕИЕИ+ АТЕМЕИ+ АПАФОСИ

Иарбан сахьаркыратъ р=иам0азаалакгьы иамоуп аидеиеиатемеи− ♠Аидеиа≡ бырзен ажъоуп+ иаанагоит а8хьасахьа«первообраз≡ щъа− Аидеиа щъа иашь0оуп асахьаркыратър=иам0а иамоу ахшыю7ак хада− Алитературатъ юым0а6ъа р=ыуи ахшыю7ак аар8шуп исахьаркны ∋художественно8+ аемоциаа7аны+ еизакны ∋обобщенно), аюым0а асахьаркыратъструктура зегьы ала+ иара а7акылатъии аформатъиикомпонент6ъа рыла. Иара убыр/ рылагьы уи принципла+шьа0анкыла иреи8шым егьыр/ аинтеллектуалтъ усум0а6ъар=ы иащ8ыло аидеиа6ъеи асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ыиащ8ыло аидеиа6ъеи− Иащщъап+ а/6аарадырратъ усум0а6ъаиарбан идеиазаалакгьы иаадыр8шуа логикала+ маекспериментла ишьа6ъыряъяъазар ауп− Алитература=ы аидеиадаэа 7сабарак амоуп+ даэа 7сык ахоуп – уи а=ы ашъйъыююыиюым0а аидеиа ашьа6ъыряъяъара зынёагьы хы6ъкыс имам− Уииидеиа аар8шразы ихадоу ауаажъларра зыз=лымщахаша+ ур/ры8с0азааразы зыкапан дуу+ иактуалтъу апроблема6ъарыёбашьа амюа6ъа рзы аз7аара6ъа ры6ъыргыларагьы азхоит−Уайа и6ъгылоу аз7аара6ъа рыла мацара ицъыргахар ауеитаюым0а а7акы хадагьы− Убас+ аурыс шъйъыююы А− П− Чеховиазгъеи0он: ♠Евгени Онегини≡ ♠Анна Каренинеи≡ р=ыизайаразаалакгьы з7аарак ёбам+ аха иара убри аам0азгьы ур/рхы инаркны р7ыхъанёа иргъылыжжуеит ауаажъларратъ 6акызмоу аидеиа6ъа≡ щъа−

Аидеиа цъыргахоит ар=иам0а злашьа6ъгылоу аха=сахьа6ъареибаркыратъ система зегьы ала− Уи ацхырааралаиаар8шхоит имюа8ысуа ах0ыс6ъа автор иха0а дышрызнеиуа+дшырзыйоу−

Атермин6ъа ♠ар=иам0а аидеиеи≡ ♠аидеиатъреи≡еизааигъоу еилкаара6ъоуп− Ус шакъугьы аюбатъи атермин иащаирыдщъалоуп автортъ позициа6ъа+ ур/ рыла иаар8шу

Page 22: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

42 43

ах0ыс6ъеи аха=сахьа6ъеи дшырзыйоу− Автор ипозициа6ъаиара дызхаану аам0азтъи ∋аепоха8 аидеологиа иадщъалоуп:иара ащра зуа аидеологиа да6ъшаща0зар+ уи амюа8гаюцъадыруаёъкзар шауа еи8ш+ да=агыларгьы йалоит−

Асахьаркыратъ идеиа иа7анакуа а8с0азааратъ /агылазаа,шьа а0ыхра мацара акъым− Уи а=ы+ хым8ада+ а0ы7 амазароуп+ишь0накаауазароуп аемоциатъ зыйазаашьеи апафоси− Убриайнытъ асахьаркыратъ идеиа ихадоу аелемент6ъа иреиуоупар=иаюы идунеихъа8шышьа айазшьа6ъеи а3ыдара6ъеи−Шамахамзар дарбанзаалак ар=иаюы иа76ам0а6ъа р=ыеизакны еидкылоуп еишьашъалоу+ еинаало аиндивидуал,3ыдатъ йазшьа6ъа зха=сахьа /ыху афырхацъа рыла−Зха0абзиара щараку ар=иам0а=ы иаар8шымхар ауамауаажъларра=ы ицъыр7уа аидеиа6ъа− Даэа з7аароупашъйъыююы ур/ аидеиа6ъа дшырзыйоу: ийалоит ур/ руакдадгылаюызар+ аха иауеит ур/ идимкылозаргьы+ дыр=а,гылозаргьы− Ар=иам0а акзаара алзыршо+ уи ахи а7ыхъеиеидызкыло ихадоу ахшыю7ак – аюым0а аидеиа ауп −Шамахамзар+ абжьаа8ны асахьаркыратъ р=иам0а=ы аидеиахада иаваргыланы иаар8шхоит ихада6ъам+ ацхыраагёатъфункциа назыгёо аидеиа6ъагьы− Ур/ еищарак изыдщъалоуихадам асиужет цъащъа6ъа роуп−

Има3ым а=ыр8штъ6ъа ашъйъыююы ир=иам0ала з0акйаи7арц ии0ахыз аз7аара6ъа еидызкыло аидеиа хада алкаарааныуадаюхо− Ганкахьала+ уи зыхйьо ар=иаратъ процессамюа8ысшьа а3ыдара6ъа роуп− Ишдыру еи8ш+ уи анымюа,8ысуа ар=иаюы зы/6аара да=у а8с0азааратъ материалеиуеи8шым аган6ъа рыла данрызнеиуа+ и=ыцу аартра6ъарацъаны ийаи7оит− Даэа ганкахьала+ инеи7ыху аюым0а6ъар=ы+ ур/ структуралеи 6акылеи махъ0арацъала излеиларсуала+ ар=иаюы аханатъ хшыюзышь0ра зим0оз аидеиа <ыц6ъеиегьыр/ асахьаркыратъ /агылазаашьа6ъеи изцъыр7уеит−Аюым0а анхиркъшалак ашь0ахьгьы ур/ еилыкка ибартъ авторимоур йалоит− Абасала+ асахьаркыратъ р=иам0а аидеиаи8йа76ъаны ийоу ашьа0аркреи аршаща0реи а0ахым ∋нетребует строгого обоснования)− Асахьа0ыхюы игъ0акы

анагёаразы иазхоит ауаажъларра зыргъам7уа аз7аара6ъары6ъыргылара− Уи еи8ш ийоу а=ыр8штъ6ъа ируакуп агерманшъйъыююы ду И− В− Гиоте ищъам0аны И− П− Еккерман иани7азахшыю7ак− Еккерман игъалашъара6ъа р=ы июуан: «Потом мызаговорили о «Тассо» и об идее, которую Гете хотелвыразить в нем.

– Идея? – удивился он. – Вот уж, честное слово, не знаю.Передо мной была жизнь Тассо и моя собственная жизнь;когда я слил воедино этих двоих со всеми их свойствами, вомне возник образ Тассо, которому я, для прозаическогоконтраста, противопоставил Антонио, – кстати сказать,и для него у меня имелось достаточно образцов. Чтокасается придворных, житейских и любовных отношений,то, что в Веймаре, что в Ферраре, они мало чем разнились,и я с полным правом могу сказать о своем творении: оно«кость от костей моих и плоть от плоти моей» [Эккерман,1998, 521].

Гиоте ари ихшыю7ак иац7о+ ищъоит абас: «Немцы – чуднойнарод! Они сверх меры отягащают себе жизньглубокомыслием и идеями, которые повсюду ищут иповсюду суют. А надо бы, набравшись храбрости, большеполагаться на впечатления: предоставьте жизниуслаждать вас, трогать до глубины души, возносить ввысь;и пусть, поучая вас величию и воспламеняя для подвигов,она придаст вам сил и мужества; только не думайте, чтосуета сует все, в чем не заложена абстрактная мысль илиидея!

Но они подступают ко мне с расспросами, какую идею ятщился воплотить в своем «Фаусте». Да почем я знаю? Иразве могу я это выразить словами? С горных высот черезжизнь в преисподнюю, – вот как, на худой конец, я мог быответить , но это не идея, а последовательностьдействия, то, что черт проигрывает пари и непрестанностремившийся к добру человек выпутывается измучительных своих заблуждений и должен быть спасен, –это, конечно, действенная мысль, которая кое-что

Page 23: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

44 45

объясняет, но и это не идея, лежащая в основе как целого,так и каждой отдельной сцены. Да и что бы это было,попытайся я всю богатейшую, пеструю и разнообразнуюжизнь, вложенную мною в «Фауста», нанизать на тонкийшнурочек сквозной идеи!

– Вообще, – продолжал Гете, – не в моих привычкахстремиться к воплощению в поэзии абстрактного понятия.Я всегда воспринимал чувственные, сладостные, пестрые,многоразличные впечатления жизни, и мое живоевоображение жадно впитывало их. Как поэту мнеоставалось только художественно формировать изавершать таковые, стараясь живостью воссозданиядобиться того, чтобы они и на других оказывали такое жедействие.

Если я как поэт хотел выразить ту или иную идею, яделал это в маленьких, вполне обозримых стихотворениях,где могло царить бесспорное единство – к примеру, в«Метаморфозе животных», «Метаморфозе растений»,«Завете» и множестве других. Единственное произведениебольшого объема, где я последовательно проводилопределенную идею, – «Избирательное сродство».Благодаря этой идее роман стал удобопонятнее, но нескажу, чтобы совершеннее. Напротив, я считаю: чемпоэтическое произведение несуразнее и непостижимее дляразума, тем оно лучше» [Эккерман,1988, 521–522].

Ар=иам0а аидеиа+ ма уи аидеиатъ 6акы щаналацъажъо+иаадыруазар ахъ0оуп+ уи аилкаара автор иа76ам0а мацараишадщъалам− Избанзар+ аюым0а иа8хьо+ иахцъажъо+ еилзыргоуи азы ирымоу агъаанагара6ъа шхазы-хазу ала автортъ идеиаащъаа6ъа ир0ы7уеит− Даэакала иащщъозар+ асахьаркыратъюым0а аидеиа иацлоит а8хьаюцъа ишеилыркаауагьы− Усйануи ианы8шуеит+ ур/ ирымоу рхатъ 2ыдара6ъа+ рхатъыгъаанагара6ъа− Убасгьы асахьаркыратъ р=иам0а еиуеи8шымаам0а6ъа рзын иаиуа ахъшьара6ъеи агъынкылашьа6ъеилассы-лассы ианеи6ъымшъо+ ианеи8шым йалоит− Иалкаау0оурыхтъ епохак азы иа76оу ар=иам0а даэа епохак аан уаанёаишазнеиуаз акъымкъа+ даэа хъшьарак а0ахар ауеит− Иащщъап+

асовет аам0азы а8суа литература=ы иа76аз+ аколнхара6ъарышьа6ъыргылареи акласстъ 5ъ8ареи аазыр8шуазар=иам0а6ъа ианраам0аз и=ыр8шыгоу + иа8хьагылоуращасабала ирыхъа8шуаз0гьы ∋Вл− Агрба ♠Щколнхара♠)хьайа≡ аишьа≡+ С− №анба ♠Сеидый≡+ Шь− >ъы5ьба ♠Ама/зыбяа 76ъоу≡8 иахьа ур/ иаадыр8шуаз аидеиа аганахь аладаэакала ирыцкла8шны+ ирыг6ъоу гъа0аны+ рыхъ ршьоит− Уизыхйьо амзы6 5ъа+ аэы7га6ъа рацъоуп+ аха зегь ра8хьаёаиргыланы+ еиуеи8шым аам0а6ъа рзы еиуеи8шым ауаа,жъларратъ знеишьа6ъа ахьыйоу ауп− Абри аз7аарадалацъажъо В− В− Кожинов июуеит: «Рождение той или инойлитературной моды может быть связано с самымиразными факторами. Одно произведение становитсямодным потому, что оно касается какой-нибудь остройсоциально-политической проблемы, другое, напротив,потому, что уходит в неосвоенные сферы интимной жизни;одно поражает новизной своей темы, другое – новизнойст иля» [Кожинов, 1982, 125] .

Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ иарбан сахьаркыратъ р=иам0азаа,лакгьы уаажъларратъ идеалк+ ма еиуеи8шым ауаажъларрарыбжьара ийоу аидеиа6ъа шь0намхыр+ ицъырнамгар ауам−Асахьаркыратъ идеиа захьёу ар=иам0а еизакны излеибарку+иемоциатъу+ иха=сахьатъу ахшыю7ак ауп− Сахьаркыратъхшыю7акыс ианакъзаалак ийало а8с0азаратъ цъыр7ра6ъаракъхоит− Ур/ рсахьа0ыхрала иаар8шхоит ихадоуа8с0азааратъ йазшьа6ъа− Даэакала иащщъозар+ а8с0азаараиазйазшьарбагоу ауаа рсоциалтъ еизыйазаашьа6ъаирны8шуеит ур/ рматериалтъи рдоущатъи /агылазаашьа6ъа−Аха асахьаркыратъ хшыю7ак азы иазхом аюым0а=ы ицъыргоуауааи+ ама0ъар6ъеи+ ур/ реизыйазаашьа6ъеи ишиашоу+портретк ащасабала и0ыхны раар8шра− В− Шкловски июуан:«Литература идет то впереди жизни, то по следам жизни.Но подводит она человека, как поводырь, ориентируясь надальние встречи. Литература не отражает жизнь. Или, какговорят, отражает но не зеркально. Литератураотражает борьбу с жизнью» [Шкловский, 1983, 329].

Page 24: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

46 47

Уи+ щъарада+ иа7анакуеит ар=иаюы иэыззишъо а8с0азаараацъаюа6ъа рышь0кааразы иааир8шуа иемоциа6ъеи+ ур/рызнеишьас имоуи+ иа7еи7о апафоси− Асахьаркыратъ идеиашьа0ас иамоу+ хадара зуа аз7аароуп аюым0а а76аюыидунеихъа8шышьа а3ыдара6ъа− Уи ир=иам0а=ы+ иал8шааныеидкылахоит еинаало еиуеи8шым аиндивидуалтъ 2ыдара6ъа−Убар/ дры6ъныйъаны и0ихуеит ифырхацъа рха=сахьа6ъа−Зха0абзиара щараку ар=иам0а=ы 7йарак ащасабалаиаар8шымхар ауам ауаажъларра=ы а0ы7 змоу аидеиа6ъа− Ахааюым0а еидызкыло+ уи иаку+ ихыркъшоу р=иам0аны ийаз7о+аюым0а ахъ0а6ъа зегьы еимаздо ихадоу ахшыю7ак ауп −Абасала+ алитературатъ р=иам0а шьа0ас иаиуа ахшыю7ак,аидеиа+ а76аюы проблема хадас ии8хьаёо аз7аара ёбашьасиази8шаауа атема щъа иашь0оуп− Даэакала иащщъозар+ атема– аюым0а=ы ашъйъыююы хыла7ъйьа иааир8шырц+ иищъарции0аху ахшыю7ак ауп−

Атема ар=иам0а ахы0щъаатъ естетикеи а8с0азаара аха0еищъаара рызнауеит− Уи азы уи юбаны иазнеиуеит− А8с0азаарааганахьала атема ар=иам0а=ы иаар8шу има0ъартъу а7акыауп− Абри аганахьала ианахъа8шуа алитература/6ааратъанализ зыз=лымщау ашъйъыююы иалихыз + иеизигаз+иеи8ишьыз а8с0азааратъ факт6ъа ракъхоит+ ур/ рылоупавтортъ концепциа злашьа6ъгылоу−

Аюым0а аестетикатъ ган ала щахъа8шуазар+ атемаиазащщъар ауеит ар=иам0а аюну7йатъи атема щъа+ маашъйъыююы ир=иара атема щъа− Усйан аюым0а щъа изышь0оуиаар8шу асахьа6ъеи ах0ыс6ъеи ракъымкъа+ ур/ ирщъо ауп−

Асахьаркыратъ р=иам0а аидеиа иа7анакуеит абар/аилкаара6ъа3 ар=иам0а атематика+ уи апроблематика+ апафос−

Ажъа «атема» бырзен бызшъала иаанагоит ♠ашьа0а≡(основа8 щъа− Атема щъа иашь0оуп асахьаркыратъ юым0ааидеиа шьа0ас иаиуа+ автор ир=иам0а=ы иаликаауа асоциал,0оурыхтъ йазшьа6ъеи+ дара-дара рыбжьара ийоуаизыйазаашьа6ъеи− Даэакала иащщъозар+ атема захьёуашъйъыююы июым0ала иищъарц+ иааир8шырц ии0ахуахшыю7ак ауп− Атема ианакъзаалак ахы0щъаатъ естетикеи

а8с0азаареи рщъаа=ы игылоуп+ ур/ рыюбагьы ирылахъуп−А8с0азаара аганахьала+ атема – ар=иам0а има0ъартъу а7акыауп+ даэакала иащщъозар+ уи аюым0а иаанар8шуа ауп− Уиаганахьала аюым0а а/6аараан алитературатъ анализ0агёахоит ашъйъыююы а8с0азаара айнытъ иалихыз+ еизигазафакт6ъа рыюну7йа− Избан акъзар дара рылоуп излашьа,6ъгылоу автортъ концепциа−

Аюым0а аестетикатъ ган ала щахъа8шуазар+ атемаиазащщъар ауеит ар=иам0а аюну7йатъи атема щъа+ маашъйъыююы ир=иара атема щъа− Избанзар ари азнеишьа=ыхадара злоу+ иаар8шу ах0ыс6ъеи афырхацъеи ракъымкъа+ ур/рыла аюым0а иащъауа ауп ∋то+ что выражено8−

Атема иамоу апроблематъ хырхар0а6ъа зны-зынлаиаар8шхоит иара ар=иам0а ахьё а=ы− Иащщъап+ Д− Гълиаиажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡+ Б− Шьын6ъба ироман«Ацын7ъарах≡+ А− Гогъуа ироман6ъа ♠Аэыкъащаи≡ ♠Асдуи≡+уб.и6− Даэазны иащ8ыло аюым0а6ъа рых6ъа инеитралтъныийоуп: И− Папас6ьыр ♠(емыр≡+ С− №анба ♠Сеидый≡ уб− и6−

Сахьаркыратъ р=иам0ак а=ы атема хада инаваргыланыиащ8ылар алшоит еища иссоу атема6ъагьы− Убас+ И−Папас6ьыр ироман ♠(емыр≡ а=ы атема хада – ауаюы <ыциеи0ааёара инаваргыланы иащ8ылоит иаща иссоу атема6ъагьы– ашьауреи+ абзиабареи+ аюызареи−

Аюым0а амэхак шайа и0баау+ уи ишь0нахуа а8с0азааратъматериал ащъаа6ъа шайа еи7ыху+ аидеиатъ 6акы шайаи7аулоу айара ирацъахоит атематикатъ цъащъа6ъагьы−Ар=иам0а апроблематика щъа иашь0оуп автор изы еища ихадоуаган6ъа иналкааны+ ина7шьны сахьаркырала иааир8шуаайазшьа6ъа−

Темак ашъйъыююцъа еиуеи8шымкъа иаадыр8шырцрылшоит− Ур/ ридеиа6ъа+ рдунеихъа8шышьа6ъа+ рбаюхатъразеи8шроу ала−

А8сны Асовет мчра шьа6ъгылаанёатъи а8суа нхаюыжъларр0агылазаашьа аар8шуп3 Д− Гълиа иажъабжь ♠Атъым жъюана7айа≡+ ироман ♠Кама3ы2≡: И− Папас6ьыр иажъабжь6ъа«Къынач≡+ ♠А6абла≡+ ♠Акаруал шъа6ь≡: Ё− Дарсалиа –«Ауаюышас≡+ ♠Абзагъ≡ р=ы−

Page 25: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

48 49

Мамзаргьы ахъш0аареи аз6ъа0ы8и рыпроблема3 Н− Щашыг«Абду Ажьгьери≡+ ∃ь− Ащъба ♠Акъаш мца≡+ Б− Шьын6ъба«Чан0а дааит≡+ Ал− Гогъуа ♠Аёы агьама≡ рйны− Иазгъащ0азар=иам0а6ъа ридеиа6ъа шеизааигъоугьы+ и6ъыргылоуапроблема6ъа рыёбашьа хаз-хазуп−

Алитературатъ пафос щъа иашь0оуп ашъйъыююы иа8и7оаюым0а=ы асахьаркыратъ ёыргара иацу ацъанырра6ъа− Ажъа«апафос≡ аха0а ажъытъ бырзен бызшъа=ы иаанаго агъайра(страдание8+ ацъанырра 6аула щъа ауп− Апафос ашъйъыююыир=иам0а=ы иааир8шуа аидеиа-емоциатъ хъшьара ищаракёоуаформоуп− Даэакала иащщъозар+ уи ар=иаюы зсахьа /ихуаасоциалтъ йазшьа6ъа рзы имоу аидеиа-емоциатъ знеишьазны8шуа цъыр7роуп.Ар=иаюы иа76ам0а=ы иааир8шуаа8с0азааратъ х0ыс6ъа иха0а ишидикылауа+ ур/ издыр7ысуаацъанырра6ъа йазшьас ирымоу ир=ыр8шны+ аюым0а6ъа р=ыиащ8ылоит абас еи8ш ийоу апафос ахк6ъа: афырха7аратъ+атрагедиатъ+ адраматизмра зны8шуа+ асентименталтъ+аромантикатъ+ аиумортъ+ асатиратъ ущъа уб− и6−

Щъара а0ахым+ апафос ар/ ахк6ъа дара-дара еилалашьарымамкъа ийам− Ур/ зегьы цъырызго а8с0азаара аха0а ауп−А8с0азаара=ы ур/+ хым8ада+ ишеиларсу еи8ш+ ашъйъыююыихдырра=гьы ур/ р0ы7 ааныркылоит− Аха иара убриаам0азгьы+ ашъйъыююы иааир8шуа хазы иалху а8с0азааратъх0ыск даназхъыцуа+ даназнеиуа+ уи зеи8шроу иа=ыр8шны+иара иашьашъалоу ацъанырра изцъырнаго дахцъажъоит− Уиах0ыс+ иащщъап + ауаюы дызхгъырюааша акы акъзар+ашъйъыююгьы обиективла уи иацу агъырюа исубиективтъцъанырра анаци7алак+ а8хьаю иауеит атрагедиатъ пафос з7оуаюым0а− Иара убас – егьыр/ апафос хк6ъагьы− Аха аус злоу+иарбанзаалак иалкаау айазшьа змоу а8с0азааратъ х0ыс(узырччо+ узыргъыряьо+ ма узыргъырюо уб и6−8+ ашъйъыююызайа ииашаны еиликаауа+ иара ха0ала иа7оу аобиективтъпафос7ъйьеи ашъйъыююы исубиективтъ дкылашьеиахьынёеи6ъшъои еи6ъымшъои роуп − Ишдыру еи8ш+ашъйъыююцъа зегьы дасу дара ир3ыдоу+ даэаёъы итъыеи8шым адунеихъа8шышьа6ъа рымоуп+ а8с0азааратъ

цъыр7ра6ъагьы ишрыдыркыло+ ишрыхъа8шуа зынёагьыеи8шымхар ауеит− Убри айнытъ иащ8ылар ауеит а8с0азааратъпроцесс а=ы а0ы7 змаз иалкаау /оурыхтъ х0ыск азыеиуеи8шым ашъйъыююцъа ра76ам0а6ъа р=ы еи=агылоуазнеишьа6ъа− Иащщъап+ аибашьра иазку атемалаишьа6ъыргылоу аюым0а6ъа шъйъыююык и=ы афырха7аратъпафос ала ицъыргахар алшоит+ даэа шъйъыююык и=ы –трагедиатъ пафосла−

Афырха7аратъ пафос− Аюым0а=ы иаар8шу ха=сахьак+ магъы8юык рха=сахьа6ъа рхымюа8гашьа ищараку+ ихьёырщъагоуацъанырра6ъа андыр=иауа ищауеит афырха7аратъ пафос−Арайа ажъа ♠ищараку≡ а7акы еилкаатъуп+ афырха7ареиагъымшъареи аар8шны+ ир=агылоу мыч дук аиааираалыршара щъа− Алитературатъ фырха7а лымкаала дызиааизауадаюра ду аёбахъ ашъйъыююы ианищъо+ уи ма мила0к+уаажъларратъ гъы8к изыниаз+ ирых0ысыз+ аха а7ыхътъанизиааиз ауадаюра6ъа+ ахьан0ара6ъа+ ахамыш0ыхъ6ъа ртъы уиданалацъажъо+ ихдырра=ы ицъыр7уеит афырха7аратъ пафос+а8хьаюгьы иауеит афырха7аратъ пафос згъылоу аюым0а− Усеи8ш ийоу аюым0а 5ъкы хаданы иамоу а8хьаю ихдырра=ы уииашьашъалоу аилкаара6ъа рыр=ыхара ауп−

Иащщъап+ 7сабаратъ цъыр7ра хьан0ак аиааира+ а6ъылаюцъар=агылара+ ур/ а8садгьыл айнытъ ры6ъцара+ ауаажъларратъ8с0азаара=ы агрессивтъ мч6ъа риааира – абар/ реи8ш ийоуатема ду6ъа раар8шразы ашъйъыююы+ хым8ада+ ихыиаирхъуоит афырха7аратъ пафос− А8с0азааратъ х0ыс6ъа+ ур/ирылахъыз ауаа рйазшьа6ъа ашъйъыююы сахьаркыратъажъала ирынир8шуеит−

Ари аюыза а8с0азаара аар8шышьатъ хкы а0оурых мюадуианысхьеит− Айазара асинкретизм йазшьа анамаз+ Анцъаиха=сахьа инаваргыланы а0оурыхтъ фырхацъа рха=са,хьа6ъагьы а8ыр7он− Иащщъап+ ажъытъ бырзен миф6ъарфырхацъа – Геракл+ уи ифырха7ара6ъа жъаха ртъы+ амедузаГоргона ахы хыз7ъаз Персеи+ Гомер июым0а6ъа ♠Илиада≡иалоу афырхацъа Ахилли+ Патрокли+ Гектори ущъа уб егь−А8суа фольклор а=ы афырха7аратъ епос ♠Нар0ааи≡

Page 26: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

50 51

Абрыскьыл изку ащъам0а6ъеи− Иара убас афырха7аратъ пафосала ишьа6ъгылоуп а0оурых-фырха7аратъ ашъа6ъа р=ызыёбахъ щъоу афырхацъагьы – ♠Роланд изы ашъа≡+ ♠)шькьа<,и8а Манча ха7еи Баалоу 7ща Мадинеи≡+ ♠Аба0аа Беслани≡ущъа и7егьы− А8суа фольклор а=ы афырха7аратъ епос /ы8сиааннакыло атъы далацъажъо Ш− Д− Инал-и8а иазгъеи0оит:«Особенностью устно-поэтического творчества абхазовявляется необычайное многообразие и обилие по сравнениюс любовно-лирическим жанром, историко-героических песенразных эпох, посвященных мужеству и бесстрашиюпрославленных героев, а также подвигам самоотверженныхборцов за свободу и независимость своего народа»[Инал-ипа, 1960, 375] .

Афырха7аратъ пафос+ абасала+ ианы8шуеит ашъйъыююы– айаза зха=сахьа ааир8шуа аперсонаж азеи8ш ус ду6ъадшыриааиуа+ дызлариааиуа ийазшьа а3ыдара6ъа+ уииааир8шуа агъымшъареи афырха7ареи−

Адраматъ пафос− Адраматъ пафосгьы афырха7аратъпафос а=ы еи8ш+ ауаажълар+ мамзаргьы аёъы иха0араиадщъаланы ауп ишаар8шхо− Аюым0а=ы адраматизмзхыл=иаауа акъны ийоуп адъныйатъии аюну7йатъии амч6ъареи=аргылара− Ашъйъыююы+ ма ажъабжьщъаю рыр=иам0аадраматъ пафос а7а7араан+ ур/ рфырхацъа дры6ъыёбар+дыр=агылар йалоит− Усйан адраматизм иаанахъоит аюым0ааидеиа шьа6ъзыряъяъо апафос− Иащ8ылоит+ иара убасгьы+ашъйъыююы иааир8шуа аха=сахьа дыз0агылоу иуадаюуатрагедиатъ х0ыс6ъа данрылиго+ даницхраауа− Адраматъпафос змоу+ мамзаргьы адраматизм з7оу ах0ыс6ъа еищаракиахьащ8ыло аибашьра атематика иадщъалоу аюым0а6ъа р=ыауп− Еиуеи8шым асоциалтъ+ аполитикатъ еи=агылара6ъеиареволиуциатъ х0ыс6ъеи+ щъарада+ ашъйъыююцъа р=а8хьаи6ъдыргылоит зыёбара уадаюу апроблема6ъа ма3ымкъа−Иаагозар+ а8суа литература=ы хыхь зыёбахъ щщъаз а0оурыхтъх0ыс6ъа ирыдщъалоу адраматъ пафос рны8шуеит 9ь− Агъмааиповест ♠Абаандаюы≡+ А− Гогъуа иповест ♠Аси амацъыси≡−

Адраматъ пафос щ8ылар ауеит+ иара убас+ еиуеи8шымасоциалтъ+ абзазаратъ+ а0аацъаратъ 7с0азаара иадщъала6ъоуаюым0а6ъа р=гьы− Усйан аёъы иха=сахьала+ уи ихиго айыба,ёыбеи дзы6ъшъаз ауадаюра6ъеи рсахьа0ыхрала иаар8шхарауеит иара икъша-мыкъша ийоу асоциал-политикатъеи=агылара6ъа− Убас адраматизмра зны8шуа аюым0а6ъаиреиуоуп+ иащщъап+ Д− Гълиа иажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡−Аурыс литература а=ы адраматизмра зны8шуа аюым0а6ъарацъаёоуп− Ур/ рхы8хьаёарахь иа7анакуеит+ еицырдыруаА− Пушкин июым0а ♠Евгени Онегини≡ М− Лермонтов ир=иам0а«Щаам0а афырха7еи≡−

Атрагедиатъ пафос− Ажъа ♠атрагедиа≡ – бырзен ажъоуп+иаанагоит ♠абаяь ашъа≡ ∋«козлиная песня»)− Ажъа«атрагедиа≡+ ♠атрагизм≡ цъыр7ит ажъытъ бырзенцъа р=ы+адифирамб иахыл7ит щъа иры8хьаёоит− Амифологиатъщъам0а6ъа р=ы ишаар8шу ала+ уи аарыхра+ ажь+ аюы+ аэаюрарынцъахъы Дионис ихьё иадщъалоуп− Уи ашь0ахьауаажъларратъ 7с0азаара=ы классла аизшара аныйалаеиуеи8шым а6ьабзтъ+ аморальтъ з7аара6ъа ирыдщъаланыиаар8шхо иалагеит−

Ажъа а7акы аэеи0анакит+ аха иаанхеит аха0а− ♠Атрагедиа≡щъа рыхьёхалеит ёбашьа змам апроблема6ъа ахьцъыргоуаюым0а6ъа− Атрагедиатъ пафос ры7оуп убас зы8с0азааратъмюа даара иуадаюны еилоу афырхацъа рха=сахьа6ъа+ маа8с0азааратъ конфликт 6аула6ъа−

Антикатъ трагедиатъ 87ам0а6ъа р=ы (Софокл «Эдип»8 уаюдызхым8о ак акъны иаар8шын а5ьал+ уи зыёбо анцъа иоупщъа и8хьаёан− Уи ар7абыргуеит Гегель иа8и7аз атеориагьы−Атрагизм аилкаара иащагьы иманшъалоуп+ иащгъалащаршъарВ− Белински уи ишазищъоз3 аи=ыхара6ъа рызганк – агъы иаёбо+ауаюы игъы иа0аху: егьи аган – ауал+ ауал8шьа− Абар/аи=агылара6ъа рыла ишьа6ъгылоу ауаюы ихымюа8гашьа−

Иащщъап3 У− Шекспир ♠Ромеои ∃ьулиеттеи≡+ ♠Отелло≡+С− №анба ♠Амща5ьыр≡+ Б− Шьын6ъба ♠Ацын7ъарах≡+ А− Гогъуа«Аси амацъыси≡+ Шь− А5ьын5ьал ♠Ащъа зыйъну а5ьныш≡−

Page 27: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

52 53

Адраматъ пафос еищарак адъныйатъи ах0ыс6ъеиаи=агылара6ъеи ирыдщъалазар+ атрагедиатъ пафос ауаюыиюну7йа имюа8ысуа аи=ыхара6ъа раар8шра ауп изыдщъалоу−Афырхацъа рус6ъеи рхъыцра6ъеи аи=агылара6ъаанрызйазшьоу – ур/ иаадыр8шуа ищараку аидеал ахьаэазышъара нагёашьа+ лыршашьа анамам− И7аулоу+ и7аруапроблема6ъа ы6ъзыргыло аюым0а6ъа р=ы лассы-лассыицъыргоуп атрагедиатъ+ арыцщаратъ 6акы зны8шуааха=сахьа6ъеи ах0ыс6ъеи − Арайа автор иааир8шуааха=сахьа6ъа дрыдгыланы+ ма дыр=агыланы иэцъыригарауеит− Атрагедиатъ пафос цъыргахар йалоит ауаажъларраеицырзеи8шу цъыр7рак+ ма иара убас+ ха0ала аёъы иха0арамацара иадщъаланы− Атрагедиатъ пафос алитература=ыицъырызга6ъо иреиуоуп а0оурыхтъ 6акы змоу ах0ыс6ъа:а5ьын5ьтъылатъии аграждантъии еибашьра6ъеи арево,лиуциа6ъеи− Атрагедиатъ йазшьа3ыда енагь иамоуп ищаракуадоущатъ йазшьа−

Асентименталтъ пафос аромантикатъ пафос акыриазааигъоуп+ аха уи иаанар8шуа асахьа6ъа иаща и0шъоуп:автори афырхацъеи рцъанырра6ъа р0аёоит а0аацъара,бзазаратъ 7с0азаара иа7анакуа ащъаа6ъа − Ажъа«асентименталтъ≡ францыз бызшъоуп+ иаанагоит –«чувство», «чувствительность», ♠ацъанырра≡− Уи зхыл7ызи3ыдоу асоциалтъ 8с0азаара ауп, XVIII ашъышы6ъсаалагам0азы−

Асентименталтъ пафос – ари юну7йала айазшьа бзиа6ъаинамцхъны рым7ахырхъара+ рыр7аулара ауп−

XVIII ашъышы6ъса алагам0азы иуадаюыз ащ0ынра,5ала6ьтъ8с0азаара иа=агылар акъхеит хара ихъыцуаз ашъйъыююцъа−Ур/ ашь0алеит иц6ьоу+ а8с0азаара иазааигъоу а0агылазаа,шьа6ъа раар8шра− Уи еищарак иахьыр8ылоз а6ы0а=и а6ала6ьа=ы ийоу аусзуюцъеи р=ы акъын− Ур/ ры8с0азаара аэазаа,игъатъра иашь0ан ашъйъыююцъа− Иаадыр8шуаз ауаюыт,ъыюсатъ йазшьа6ъа а8с0азаара иазааигъан− Иащщъап+ амалуаарха0арнакцъа ♠ауаю хъы3ы≡ деилызкаауаз+ игъшъа-мшъазщъоз+ июну7йатъи идунеи зныруаз+ ищараку аморальтъйазшьа6ъа ныйъызгоз ракъын− Убар/ иреиуан Ж− Ж− Руссо

ироман «Новая Элоиза», И. В. Гиоте «Страдания молодогоВертера», Н. М. Карамзин иповест «Бедная Лиза» уб− егь−

Асатиратъ пафос− Асатира – латин ажъоуп+ иаанагоит«смесь≡ , ♠еилаёюоу≡+ ♠еила0ъоу≡− Асатира щъа иашь0анримтъи апоетцъа ахыччара-хшыюр7аратъ 6акы змазреизга6ъа3 ажъамаана6ъа+ анекдот6ъа+ еиуеи8шым асцена6ъа−Най-най асатира ахьё ар=иам0а6ъа р7акахьы ииасит +ауаюытъыюсатъ йазшьа6ъеи аизыйазаашьа6ъеи ирччархъныиахьаар8шыз азы − Абри аюыза а7акалоуп асатирааэызлашьа6ънаряъяъаз адунеитъ литература=ы− Асатирашьа0ас иамоуп ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а− Ауаа8сыра+ ажъларроуп сахьаркыратъ естетикатъ нырраны асатира йаз7аз−Ажълар ры8с0азаара=ы ацъгьеи абзиеи+ ихъар0оуи ихъар0амиущъа /агылазаашьас изхыл=иаауаз зеи8шраз+ уи юаёарасиамаз+ а0ак йаз7ашаз ахъшьара6ъа ар0он−

Асатиратъ пафос ры7оуп ажъамаана6ъа+ анекдот6ъа+изхыччатъу афырхацъа рха=сахьа6ъа раар8шра=ы аперсонажхазы иалкаау ийазшьак а=а8эра ∋М− Ащашба3 ♠Щаи+ дадаписар…≡8−

Асатира ахархъарала айазшьа+ ма ацъыр7ра а=а8эра+ахыччара 6аула анагъылоу ищауеит аирониатъ знеишьа∋♠аирониа≡ бырзен бызшъала eroneia – «притворство»«аэырюашьара»), уи агъая анагъылоу ищауеит асарказм(бырзен бызшъоуп , sarkasmos – «терзание»)− Иащщъап3 Д− Гълиа«Хо5ьан ду≡−

А8с0азаара хыччара щасабала еиуеи8шым аган6ъа рыхцъа,жъара зеи8шла ицъырнагоит акомизм− «Комизм – этовнутренняя пустота и ничтожность человеческой жизни,прикрывающаяся внешностью, имеющей притязание насодержание и реальное значение», – июуеит Г− Чернышевски−

Аромантикатъ пафос− Асентиментализм ашь0ахьтъиаам0аан и=иаз айазаратъ хырхар0а+ алитературагьы убрахьинала7аны+ аромантизм щъа иашь0оуп− Уи а=иара мюа6ъыз7аз+уасхырс иазыйалаз а0оурыхтъ х0ыс6ъа иреиуан усйанимюа8ысыз абуржуазиатъ револиуциа6ъа− Аромантизмлитературатъ цъыр7рак еи8ш ахы ахьаанар8шыз атъыла6ъазегьы р=ы+ уи еи8шызтъуаз айазшьа6ъа шамазгьы+

Page 28: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

54 55

зехьын5ьара дасу рхатъы 2ыдара6ъеи рхатъы аар8шы,шьа6ъеи рыманы ийоуп− ♠Сфера романтики, – июуан В. Г.Белински, – это вся внутренняя, задушевная жизньчеловека, та таинственная почва души и сердца, откудаподымаются все неопределенные стремления к лучшему ивозвышенному, стараясь находить себе удовлетворение видеалах, творимых фантазией»[Белинский, 1981. Т. 6-ой, с.115] .

Аурыс литература=ы ра8хьа аромантизм ахьцъыр7ыз В−Жуковски «К Нине» ир=иам0а6ъа р=оуп щъа и8хьаёоуп− Анаюсуи рны8шит егьыр/ апоетцъеи ашъйъыююцъеирыр=иара=гьы – А− Пушкин – ♠К Чаадаеву≡−

Аромантикатъ пафос ишьа6ънаряъяъоит ауаюытъыюсаиха0ара+ иемоциа6ъа рыэрызшъара+ иуниверсалтъу аидеалашьа6ъыргылара+ уи иашьашъаланы ахымюа8гара−

Аромантикатъ пафос зны8шуа аюым0а6ъа аромантизмаепохазы иа76аз рымацара ракъым− Уи а8хьагьыиа8ыр7ахьан+ ашь0ахьгьы+ иара иахьатъи аам0азгьы ирюуеитуи апафос хкы зны8шуа ар=иам0а6ъа− Иащщъап+ Аи0ар=ирааам0азы ауп иана76аз Лаура лыбзиабара иазкыз Петраркаиажъеинраала6ъа+ Сервантес ианиюыз ♠Дон Кихот≡+ Шекспир– ♠Ромеои ∃ьулиеттеи≡ ущъа аромантикатъ пафос ацъеижьзыйъну аюым0а6ъа−

Ажъакала+ аромантикатъ пафос ашьа0а=ы ишь0оу ауаюыиюну7йатъ /агылазаашьа6ъа+ иемоциа6ъа роуп− Аромантика– ари ацъанырра 6аула ам7ахырхъара+ идеалны айа7ара+ауаюы ицъанырра=ы ры8с0а7ара+ рыр7аулара: ур/ хшыюлаа7кыс+ гъыла рызнеира−

А8суа литература=гьы ищамоуп а=ыр8штъ6ъа аромантикатъпафос ала аюым0а6ъа ана76оу− Иащщъап+ С− №анба ипоема«Ашьха /ы8ща≡+ №− ∃ьонуа иажъабжь ♠Ахра шкъакъа≡−Аромантикатъ пафос иц6ьаны акъымкъа+ даэа пафос хкыкиадщъалазар ауеит− Иащщъап+ афырха7аратъ – романтикатъпафос ∋М− Горки ироман ♠Ан≡+ А− Фадеев ироман ♠Агвардиа=а≡8−

Арайа зыёбахъ щщъаз апафостъ хк6ъа зегьы ашьа6ъыр,яъяъаратъ лагам0а ∋утверждающее начало8 рны8шуеит+ихадоу+ еища изеи8шу естетикатъ категориасгьы инарыгёоищараку ∋возвышенное8 ауп−

Ус акъымкъа+ а8с0азаара=ы а0ы7 змоу анегативтъцъыр7ра6ъеи атенденциа6ъеи аазыр8шуа изеи8штъуестетикатъ категорианы ийоу акомикатъ пафос ауп− Акомикатъсахьаркыратъ мыругала иаар8шу а8с0азаара асахьа6ъа0оурыхла и7оуроу+ з7акы ииаёаахьоу а8с0азааратъ форма6ъароуп− Убри айнытъ ур/ уаюы дзырччаша ракъны иаар8шхоит−Аччара хы7хыр0ас изауа акомикатъ еи=агылара6ъацъыргашьас ироур ауеит сатирала+ ма иуморла− Социаллаишъар0оу акомикатъ цъыр7ра6ъа гъаяша6ъ ра=а8эраищъаа6ъна7оит асатиратъ пафос−

Ауаа рдоуща-бзазаратъ еизыйазаашьа6ъа акомикатъеи=агылара6ъа ирыцу и5ьбарам+ алафтъ йазшьа змоуаччарала раар8шра ицъырнагоит аиумортъ пафос−

Аиумортъ пафос− Аиумор ∋англыз быз− Humor – «влага»,«жидкость» «ацъаакы≡8 аам0ак азы еилыркаауан ауаюытъыюсаимаха-шьаха иагъылоу аёы+ абааёара акъны− Нас иаиуита7акы еи0арс – ауаюы ийазшьа иадыргахеит+ а7ыхътъан уиисамарйъыл+ илаф иашьанахеит− Аиумор цъыр7ита8с0азааратъ х0ыс6ъа емоциала рыхъшьара айа7араан –ийа7ъйьуои ийами айазшьа6ъа р=ы реи6ъымшъара шьа0асиаманы− Аха аиумор гъаяша6ъ ищъам ажъа ауп шьа0ас иамоу+убри айнытъ уи ицъырнагар ауеит арыцщашьара+ алаяырё иараубас−

Аиумортъ пафос а7оуп С− №анба иажъабжь ♠Ыы+ аллащ+аллащ≡+ Ш− Чкадуа+ Шь− А5ьын5ьал рюым0а6ъа уб− егь−

Зыёбахъ азгъа0аз ахк6ъа зегьы еиласахар алшоит юым0адук аюну7йа− Щъарада+ <ыгщарала ур/ зегьы зеийарамхаргьы−

Page 29: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

56 57

А*ШЬБАТЪИ АХЫ

АСАХЬАРКЫРАТЪ Р+ИАМ)А А?АКИ АФОРМЕИ

Аформеи а7аки йазарадырратъ еилкаара6ъоуп− А7акызахьёу ар=иам0а=ы изыхцъажъо ауп+ иарала еилащкаазахшыю7ак ауп− Аформа – автор а7акы ааир8шразысахьаркыратъ цхыраагёа6ъас ихы иаирхъаз+ нагёашьатъ мюасиази8шааз ауп− Аформа – асахьаркыратъ р=иам0а а7акыацъеижь ауп− Ур/ аюеилкаарак убри айара еимадоуп+еила7ъаны ийоуп+ руак йазарыла инагёаны+ егьи эеимкъаизыйалом− Аформа а8сыэра атъы дахцъажъо+ Г− В− Ф− Гегельиюуан: ♠Неудовлетворительность формы проистекаетт акже и из неудовлет ворит ельност и содержания» [Гегель,1988, 201].

А7акы айалара алзыршо аформа ауп− Аформа иах0ысуаиарбан 7сахразаалакгьы ианым8шыр ауам а7акгьы− Иараубасоуп ишыйоу егьи аганахь алагьы – а7акы а8сахрахым8ада щкылнагоит аформа аи0акрахь− Ур/ ракзаара(единство8 ауп асахьаркыратъ р=иам0а шьа6ъзыргыло−Иарбан литературатъ р=иам0азаалак ианышьа6ъгыло убасйанауп+ уи аформагьы а7акгьы анамоу− Ур/ рыюеилкаарак енагьеидщъалоуп+ еицуп+ акада даэакы зыйалом− Аформа акыиадщъаламкъа изыйалозаргьы+ усйан иара 6акыдахоит+а7акгьы+ иара убас+ айазаара аналыршахо – формак анамоуауп − Уи адъахьала излацъыргоу ха=сахьак анамамаар8шышьагьы залыршахом− А7акы зеи8шроу ина6ъыршъаныеибы0ахоит аформагьы+ иаиуеит ахатъ 2ыдара6ъа− Уииабзоураны иаар8шхоит нагёашьала егьыр/ аформа6ъаиреи8шым+ даэа 6акык змоу ар=иам0а − Еицырдыруаалитература/6ааюы+ айазара/6ааюы М− М− Бахтин уи азыиазгъеи0он: «Форма обымая содержание извне, овнешняетего, то есть воплощает». Анаюс уи иаци7оит: «Не можетбыть выделен какой-либо реальный момент художест-венного произведения, который был бы чистым

содержанием, как впрочем, реально нет и чистой формы:содержание и форма взаимно проникают друг друга,неразделимы, однако, для эстетического анализа инеслиянны, то есть являются значимостями разногопорядка; для того чтобы форма имела чисто эстетическоезначения, обымаемое ею содержание должно иметьвозможное познавательное и эстетическое значение,форме нужна внеэстетическая весомость содержания, безнее она не могла бы осуществить себя как форма» [Бахтин,1986, 52 – 52].

Абасала+ алитература=ы асахьаркыратъ форма аюым0а6ъазегьы ирымоуп− Уи ада аюым0а а7акы аар8шышьа амаёам−А7аки аформеи ирымоуп иуадаюу <ыгщарарацъа змоу∋многослойное8 аизыйазаашьа− Иащщъап+ абызшъа адъахьтъиаи=ыбаашьала щаназнеиуа иалащкаауеит ажанри+ астили+акомпозициеи+ аметри+ аритми+ аинтонациеи арифмеи− Ур/ар=иам0а иаанар8шуа аюну7йатъи асахьаркыратъ 6акыиаформаны ийалоит− Даэаганкахьала+ абызшъа а7акыформахоит асиужет азы+ асиужет формоуп айазшьа6ъеи(характеры8 а0агылазаашьа6ъеи рзы+ а7ыхътъантъи6ъаформоуп асахьаркыратъ идеиа аар8шразы−

Аформа иамоуп щъа и8хьаёоуп х,2ыдарак: аюым0ааматериал ∋ама0ъар8 аар8шра: аюым0а ажъартъ еилазаашьа:аюым0а акомпозициа−

Актъи а3ыдарахь иа7анакуеит абар/ аилкаара6ъа: ах0ыс+аперсонажцъа+ ур/ ры8шра-рсахьа+ рмимика+ ржест6ъа+рцъажъара ∋амонолог+ адиалог+ аполилог8+ рцъанырра6ъа+апеизаж… Ар/ ама0ъартъ аар8шра акомпонент хада6ъа роуп−Дара абар/ рха0а6ъагьы адеталь6ъа рыла еилоуп−

Аюбатъи а3ыдара – ар=иам0а ажъартъ еилазаашьаиа7анакуеит абар/ ахъ0а6ъа: ашъйъыююы ихы иаирхъоалексика – афразеологиа-бызшъатъ ресурс6ъа+ асахьаркыра,тъ ажъа асемантика+ ажъа еи0арсны ахархъара+ абызшъаахархъашьа асинтаксистъи аморфологиатъи 2ыдара6ъеиаритмикеи−

Page 30: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

58 59

Асахьаркыратъ форма ах8атъи а3ыдара – акомпозициа(латин бызшъала иаанагоит аи=каара – ♠складывать≡+♠оформлять»8 иа7анакуеит аперсонажцъа рсистема+ ах0ыс6ъареишь0аргылашьа+ аюым0а ахъ0а6ъа ∋ах6ъа8+ ажъабжьеи,0ащъаратъ форма6ъа−

Абасала+ алитературатъ р=иам0а иахъа8штъуп иакуцъыр7рак ащасабала ∋единство формы и содержания8−Иарбанзаалак алитературатъ юым0а иаанар8шуеит иаку8с0азааратъ сахьак ∋аепикатъи адраматъи юым0а6ъа р=ы8+ маиаку цъаныррак ∋алирикатъ юым0а=ы8−

Аурыс шъйъыюю ду Л− Н− Толстои айазаратъ р=иам0ааха0абзиара алзыршо а0агылазаашьа6ъа дахьрылацъажъо+дырзаа0гыланы дрыхцъажъоит уи а7аки аформеи /ы8сиааныркыло атъгьы. Уи июуеит: «Из того, до какой степенидостигает произведение искусства совершенства в каждомиз этих трех родов, вытекает различие достоинств однихпроизведений от других. Могут быть произведения 1)значительные, прекрасные и мало задушевные и правдивые;могут быть 2) значительные, мало красивые и малозадушевные и правдивые; 3) мало значительные,прекрасные, и задушевные, и правдивые и т.д. во всехсочетаниях и перемещениях.

Все т акие произведения имеют свои дост оинст ва, ноне могут быт ь признаны совершенными художест веннымипроизведениями. Совершенным произведением искусст вабудет т олько т о, в кот ором содержание будет значит ельнои ново, и выражение его вполне прекрасно, и от ношение кпредмет у художника вполне задушевно и пот ому вполнеправдиво. Такие произведения всегда были и будут редки.Все же ост альные произведения, несовершенные самисобой, разделяют ся по основным условиям искусст ва на т риглавные рода: 1) произведения, выдающиеся по своемусодержанию, 2)произведения, выдающиеся по красот еформы , и 3) произведения, выдающиеся, по своейзадушевност и и правдивост и, но не дост игающие, каждоеиз них, т ого же совершенст ва в двух других от ношениях.

Все три рода эти составляют приближение ксовершенному искусству и неизбежны там, где естьискусство. У молодых художников часто преобладаетзадушевность при ничтожности содержания и более илименее красивой форме, у старых, наоборот; у трудо-любивых профессиональных художников преобладаетформа и часто отсутствует содержание и задушевность.

По этим трем сторонам искусства и разделяются триглавные ложные теории искусства, по которым произве-дения, не соединяющие в себе трех условий и потомустоящие на границах искусства, признаются не только запроизведения, но и за образцы искусства. Одна из этихтеорий признает, что достоинство художественногопроизведения зависит преимущественно от содержания,хотя бы произведение и не имело в себе красоты формы изадушевности. Это так называемая теория тенден-циозная.

Другая признает, что достоинство произведениязависит от красоты формы, хотя бы содержаниепроизведения и было ничтожно и отношение к немухудожника лишено было задушевности; это теорияисукусства для искусства. Третья признает, все дело взадушевности, в правдивости, что, как бы ни ничтожнобыло содержание и несовершенна форма, только быхудожник любил то, что он выражает, произведение будетхудожественно. Эта теория называется теорией реализма.

И вот, на основании этих ложных теорий, художест-венные произведения не являются, как в старину, одно, двапо каждой отрасли в промежуток времени одного поколения,а каждый год в каждой столице (там, где много праздныхлюдей) являются сотни тысяч произведений такназываемого искусства по всем его отраслям» [Толстой,1983, Т. XV, 38-39].

Асахьаркыратъ форма щанахъа8шуа еиюаадыраауазароупуи и0баау а7акы анамоуи иалкаау р=иам0ак аформащанахъа8шуеи рызнеишьа6ъа аивгара6ъа шрымоу− А8хьатъи

Page 31: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

60 61

азнеишьа иа7анакуеит алитературатъ жъла6ъеи+ ахк6ъеи+ажанр6ъеи− Усйан иазгъа0азароуп еицырзеи8шу ажанртъзакъан6ъа ишры6ънагоу дасу ирышьашъалоу аформалтънагёашьа− Ишдыру еи8ш+ Аристотель инаиркны алитературатъжанр6ъа иры6ънагоу аформа6ъа азгъа0ан− Аромантизм аам0аинаркны ур/ а8йара6ъа ры6ъныйъара акыр иша7ъхьа7ызгьы+зегьы акоуп+ ур/ зынёа иа8ыхымхеит− ∗ыр8штъыс иаагозар+асонет аформа+ Аи0ар=иара аепохазы даара алитератураиала7ъаны ийаз+ иахьатъи апоетцъагьы уи м8сахкъа рхыиадырхъоит−

Асахьаркыратъ литература – 6юа змам+ зхы8хьаёарарацъаёоу алитературатъ р=иам0а6ъа рыла ишьа6ъгылоуп− Ур/зегьы дасу зхала ишьа6ъгылоу+ иаку+ адъахьалеи юну7йалеиихыркъшоу цъыр7ра6ъоуп− Ус анакъха+ ар=иам0а иазнеитъупдаэакы иадщъалам+ ахатъ щъаа6ъа рыла – алагам0еиан7ъам0еи змоу текступ− Аха убри аам0азы+ иара естетикатъобиектуп+ асахьаркыратъ литература иахъ0акуп+ уи ахк6ъаиреиуоуп− Ар=иам0а иамоу ахъ0а6ъа зегьы еинааланыреи=артъра аестетикатъ хшыюзцара ∋эстетическая мысль8а0оурых зегьы иагъылсны иаауеит− Антикатъ литература=ыишьа6ъыргылан асахьаркыратъ жанр6ъа шеи=каатъыз иазкныа8йара6ъа+ инормативтъын аклассицизм аестетикагьы уб− и6−Щарзаа0гылап ари ахшыю7ак шьа6ъзыряъяъо <ыр8штъ6ъак−Римтъи апоет Гораци асахьаркыратъ р=иам0а а76ашьас иамоуа8йара6ъа ирызкны июуан:

Сила и прелесть порядка, я думаю, в том, чтоб писатель Знал, что где именно должно сказать, а все прочее – после, Где что идет; чтоб поэмы творец знал, что взять, что откинуть, Также чтоб был он не щедр на слова, но и скуп, и разборчив.

Аклассицизм апоетика а76аюы Н− Буало июуан:

Поэт обдуманно все должен разместить,Начало и конец в поток единый слитьИ, подчинив слова своей бесспорной власти,Искусно сочетать разрозненные части.

Иахьа алитературадырра ахьюеихьоу аюаёара=ы ишьа6ъ,гыланы ийоуп агъаанагара – алитература а0оурых уи асахьар,кыратъ хдырра атип6ъа реи0ны8сахра ∋смена8 ауп щъа− Усеи8ш ийоу асахьаркыратъ хдырра иатип6ъаны и8хьаёоуп:амифоепикатъ+ атрадиционалисттъ+ аиндивидуал-автортъ−Ур/ рахьтъ иахьа ащра зуа асахьаркыратъ хдыррааиндивидуал-автортъ тип еищарак излаар8шхо алитературатъйазшьа6ъа ируаку адиалогтъра алоуп− Аюым0ааинтерпретациа <ыц аиуцы8хьаёа ∋иарбан аам0азаалакгьы+дарбан /6ааюызаалакгьы8 иаанаго уи иамоу асахьаркыратъакзаара <ыц ахшыюзышь0ра азуроуп−

Асахьаркыратъ р=иара и=ыцу аформа6ъа роуа ианалагоа7ак <ыц аар8шра рэаназыркуа аам0азы ауп− Ур/ енагьауниверсалтъ йазшьа рыманы ийам+ насгьы+ ур/ ирызнеитъымдара ра8хьа ийаз+ хым8ада+ иреияьу р=иам0а6ъаны− Лассы,лассы ийалалоит а7ыхътъантъи6ъа еища еияьны р7акыиа6ъшъо ианынагёоу− Абри ала иаа8шуеит асахьаркыратър=иара ал7шъа6ъа ирйазшьа хадоу а3ыдарагьы – уиа/6аарадырра излеи8ш6ъам рганахьала щазнеиуазар−А/6аарадырра=ы а=ыц аартра6ъа ажъытътъи адырра6ъахдыркъшоит + ур/ ирышь0анеиуеит+ ирыцна7оит+ ахаиагькана8соит− Иащщъап+ Коперник ийаи7аз аартра <ыц алаа7ыхъа 76ъан уаанёа ииашоуп щъа агъра ганы и8хьаёазПтолемеи итеориа− Аха У− Шекспир игениалтъ драма6ъа рылаиларйъымхеит+ мап рыцъкымхеит Еврипид итрагедиа6ъа−

Ийоуп ари апроблемазы акрыз7азкуа даэа з7аара6ъакгьы:еиуеи8шым а0оурыхтъ епоха6ъа раан ар=иам0а6ъа р7акирформеи ирызкыз а8йара6ъеи зщъаа а0ы7ра амуазанорма6ъеи рыйнытъ аха6ъи0ра аиура иаанагом уи ашь0ахь

Page 32: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

62 63

иа76ахо ар=иам0а <ыц6ъа иаща йазарала инагёоуп щъа−Ажъытъ бырзен трагедиа6ъа равторцъа рыр=иам0а6ъаа8ыр7он а7аки аформеи рзы зыцъхьа7ра амуаз анорма6ъааныйаз+ аха щара иахьа ищазщъома – ур/ ртрагедиа6ъа иащаи8сыэуп рышь0ахь иа76ахаз раас0а щъа− Щъарада+ мап

Асахьаркыратъ литература /ыз7аауа азанаа0дырюцъаар=иам0а анализ азураан зыёбахъ щамоу асахьаркыратъформеи а7аки рахьтъ лассы-лассы руак мацара алкааныиазнеиуеит− Аха ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ акы мацара з=лымщараазура+ егьи агъыгъ0ажьра аусум0а аруашъшъыруеит+иар8сыэуеит− Избанзар дара рыюбагьы еидыгашьа змам+еилахъу еилкаара6ъоуп− Убри азы ар=иам0а а7аки аформеишеидщъалоу азгъа0аны иан/6аау+ уи иалнаршоит има3ымкъаалитература/6аареи афилософиеи иры7аркуа апроблема6ъарыёбара−

АХЪБАТЪИ АХЫ

АСАХЬАРКЫРАТЪ Р+ИАМ)ААКОМПОЗИЦИЕИ+ АСИУЖЕТИ+ АФАБУЛЕИ

Алитературатъ р=иам0а еизаку а8с0азааратъ сахьааанар8шуеит− Уи акзаара зхыл=иаауа аюым0а а7акы ауп− Ахаа7акгьы иамамзар ауам иара злаар8шхо амыруга6ъарсистемеи анагёашьеи− Убри аганахьала+ алитературатъ76ам0а а7акы злаар8ш6ъахо иреиуоуп: акомпозициеи+асиужети+ афабулеи+ ур/ иры7аркуа ахъ0а6ъеи− Иазгъа0атъуп+асиужети афабулеи ар=иам0а а7акы-формалтъ 2ыдара6ъаныишцъыр7уа+ акомпозициа – иформалтъ 2ыдараны−

Акомпозициа− Ажъа ♠акомпозициа≡ латин бызшъалаиаанагоит ♠аи6ъыршъара≡+ ♠аи8шьра≡ щъа− Асахьаркыратър=иам0а формада изыйалом+ уи иаиуроуп идыру еи=каашьак+ахъ0а6ъа реи8шьышьак− Аюым0а еиуеи8шым ахъ0а6ъареи8шьра иара ишь0нахуа асахьаркыратъ идеиеи атемеи+иара убас аха0а з7азкуа ажанри ущъа 7йарак ала+ еишьашъа,ыланы+ еинрааланы инагёазар ахъ0оуп−

Асахьаркыратъ юым0а аи=каара+ уи аар8шышьатъ системаиа7анакуа амыруга6ъа зегьы реибаркышьа+ аха=сахьа6ъареи=артъышьа+ дара-дара шеизыйоу реидщъалашьа уииаанар8шуа акомпозициа щъа иашь0оуп− Аюым0а акомпозициашьа6ъгылоуп иаар8шхо а8с0азааратъ цъыр7ра6ъеи+ а76аюыидунеихъа8шышьеи+ дзы6ъныйъо асахьаркыратъ методи+иконкреттъу аидеиа-естетикатъ уснагёатъ6ъеи иры6ъыр,шъаны− Ашъйъыююы а8с0азаара дшазнеиуа+ уи шеиликаауаакъхоит ар=иам0а ацъеижь злеи=каахогьы− Уи азоупасахьаркыратъ 76ам0а=ы еийъы0хашьа рымамкъаизцъыргахо а8с0азаратъ проблема6ъеи+ ах0ыс6ъеи+айазшьа6ъеи ∋ахарактер6ъеи8+ аидеиа6ъеи ущъа уб− и6−

Иарбан литературатъ хырхар0азаалакгьы иамоуп иараиаз3ыдоу акомпозициатъ принцип6ъа− Убас+ аклассицисттъюым0а6ъа рзы астатикатъ композициа йазшьарбагоуп−

Page 33: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

64 65

Избанзар уа иаар8шу ауаа ма зегь рыла и7оуроуп+ ма зынёаи8аршеи6ъоуп− Ареалисттъ юым0а6ъа р=ы+ ауаа иащаа0оурыхтъ 6а7яъы зларымоу ала+ ур/ аёъаёъала рха0ара6ъаирыз3ыдоу аи=агылара6ъеи+ ирых0ысуа аи0акра6ъеи+юну7йалатъи ры=иареи аар8шхоит− Аха ареализм аха0ааюну7йагьы уи канонк+ 7йарак ащасабала ийам+ избанзар уидаэа хырхар0а6ъакгьы амоуп− Убас ийоуп+ ацъиккратъ романщъа изышь0оу ажанр акомпозициагьы− Ишдыру еи8ш+ уиажанр иа7анакуа аюым0а6ъа ркомпозициа ановелла6ъа рылаишьа6ъгылоуп− Ур/ ановелла6ъа хаз-хазы ийоу ажъабжь,6ъоуп+ ихазу сиужет6ъоуп+ аха дара зегьы еиднакылоитафырха7а хада иха=сахьа+ уи ийаи7ои дызлахъу ах0ыс6ъеирцикл6ъа− ∋Иащщъап+ Д− Гълиа ироман ♠Кама3ы2≡8−

Ашъйъыююцъа рфырхацъа рсахьа0ыхра=ы рхы иадырхъоитеиуеи8шым азнеишьа6ъа: автортъ йазшьарбага6ъа+ дарареизыйазаашьа6ъа аазыр8шуа ахарактеристика6ъа+юну7йалатъи амонолог+ адъныйатъи ахымюа8гашьа6ъа+ ахатъщъам0а6ъа+ ргъалайазаара6ъа+ адиалог6ъа+ ирыбжьысуаашъйъ6ъа ущъа уб.и6−

Афырха7а и0еи/7ш+ адъахьтъи ипортрет ар=иам0а=ыиаар8шхар ауеит иуаюышьа иа6ъшъо+ психологиалаир7ауланы+ ма исатиратъны− Уи нагёахар йалоит иазаа,0гыланы+ инар0бааны+ мамзаргьы иааркьа=ны+ ишиашоу+ маирмаананы ∋косвенно8−

Гомер ихаан ийамызт ♠акомпозициа≡ захьёыз еилкаарак+аха уи р8ырхагамызт Троиа 10 шы6ъса ицоз аибашьра иазкызах0ыс6ъа+ Ахиллеси Агамемнони реидыслара ущъа атъы зщъозаюым0а6ъа а8ыз7оз ар=иаюцъа− Ар/5ъа зегьы раар8шразыбзоураз ар=иаюцъа 7сабарала ирылаз абаюхатъреи+асахьаркыратъ интуициеи+ агьамеи ракъын−

Акомпозициа – асахьаркыратъ р=иам0а=ы ихадоуа3ыдара6ъа иреиуоуп− Уи иамоуп зхала ийоу+ иалкаау а7акытъеилкаара+ аи0ащъаратъ 6акы зыр7ауло+ убри алагьыасахьаркыратъ мчхара зыряъяъо−

Акомпозициа асахьаркыратъ юым0а=ы инанагёо афункциеиароли дрыхцъажъо+ Л− Толстои июуан: «Нельзя вынуть один

стих, одну сцену, одну фигуру, один такт из своего местаи поставить на другое, не нарушив значение всегопроизведения».

Абасала+ акомпозициа щъа иашь0оуп аюым0а хъ0а-хъ0алааихшареи+ ур/ ахъ0а6ъа дара-дара реидщъалареи−Акомпозициа ахъ0а6ъа зегь реища идууп атом6ъа+ нас ах6ъа+ацъыр7ра6ъа+ акт6ъа+ алирикатъ хьа7ра6ъа+ апеизаж ущъа уб−егь−−

Дарбанзаалак автор июым0а=ы ицъыриго ах0ыс6ъа а8хьаюеияьны излеиликааша дашь0оуп− Уи а7акы аар8шразыиманшъалоуп щъа и8хьаёазар алшоит а8хьа ийалаз ах0ыс6ъаашь0ахьйа игар+ ма деи0ахынщъны уаанёа ийалахьаз ах0ыс6ъаретроспекциала дырзыхынщъыр− Убас ала ицъыр7уеитаилкаара6ъа – асахьаркыратъ аам0еи ∋художественное время)ареалтъ аам0еи ∋реальное время). Иащщъап+ С− №анбаиажъабжь ♠Агъайашъа≡+ Б− Шьын6ъба ироман ♠Ацын7ъарах≡+Ал− Гогъуа ироман ♠Аэыкъаща≡−

Алитературатъ р=иам0а акомпозициа ажъабжьеи0ащъаратъсистема иадщъалоуп− Уа иалоу ажъабжьеи0ащъацъа иаар8шух0ыск иазкны ирымазар ауеит еиуеи8шым азнеишьа6ъеиахъшьара6ъеи− Ар=иам0а6ъа р=ы акра7анакуеит ажъабжьеи,0ащъара мюа8ызго иха=сахьа+ уи дызус0оу− Асахьаркыратъюым0а6ъа р=ы ицъыр7ыр алшоит ажъабжьеи0ащъаратъ тип6ъах8а:

1) автортъ жъабжьеи0ащъара:2) ах0ыс6ъа ирылахъу аперсонажцъа руаёък ианеи0еищъо:3) ах0ыс6ъа ирылахъым+ аганахь игылоу ана8шюы

ианеи0еищъо−Алирика=ы акомпозициа аа8шуеит ажъеинраала

а=иашьала+ аишь0агылашьала+ асахьаркыратъ еилазаа,шьала− Аюым0а6ъа реилыргараан хшыюзышь0ра рзутъупакомпозициа абар/ ахъ0а6ъа: алирикатъ хьа7ра6ъа+абжьагалатъ епизод6ъа+ апеизаж+ апатре/+ адиалог+ амонолог+амассатъ сцена6ъа+ ареплика+ аремарка уб− егь−

Алирикатъ хьа7ра6ъа щъа ирышь0оуп автор ихъыцра6ъеиицъанырра6ъеи иаартны аюым0а=ы ианааир8шуа− Ас еи8ш

Page 34: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

66 67

ийоу ахьа7ра6ъа ахьаабо аепикатъ юым0а6ъа р=оуп− Адраматъюым0а6ъа рыхъ0а хада=ы автор иажъа6ъа+ шамахамзар+иащ8ылаёом− Алирика=ы иаабо автор ицъанырра6ъа рымацарароуп− Алирикатъ хьа7ра аюым0а=ы еиуеи8шым ароль6ъананагёар алшоит− Уи ала автор а8хьаюцъа азхьаир8шуеитиищъарц ии0аху аидеиахь− Еища ина7шьны иащирбоитифырхацъа рхымюа8гашьа6ъа р7оурара – р7оурамра+из=ы8штъу – из=ы8штъым ущъа убас и7егьы− Иащщъап− А−Пушкин иажъеинраалоу ироман ♠Евгени Онегин≡ айныифырхацъа ирызкны ищъоит абас еи8ш ийоу ажъа6ъа: «Онегин– добрый мой приятель», «Татьяна, милая Татьяна»; Д− Гълиаиажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡ айны ифырха7а изы«щашьхарыуа 2къын≡ щъа дрыцщашьаны дихцъажъоит+ Б−Шьын6ъба иажъеинраалоу ироман ♠Ахра ашъа≡ а=ыиащ8ылоит автор ифырха7а дшизыйоу иаахты7ъйьаныиахьщъоу а0ы75ъа: «Ща5ьара/ щъа Кьахьбак иашъа а76ара+ Кыр7уеит гъык ала сашь0оижь0еи сара…≡+ ♠…О+ а8шалас+Ща5ьара/ уэимада…≡−

Абжьагалатъ епизод6ъа щъа ирышь0оуп аюым0аиагъылагалоу+ асиужет хада а=иара иадщъалам аюым0аахъ0а6ъа− Ар=иам0а а7акы+ аидеиа хада ущъа и7егьыигъылыр0ъаахарц азы автор уи иалеигалоит асиужет хадаиадщъалам аепизод6ъа+ ах0ыс6ъа+ ановелла6ъа+ ажъабжькьа<5ъа− Ур/ хы6ъкыс ирымоуп аюым0а а7акы и7егьинар7ауланы+ инар0бааны аилыркаара− Иащщъап+ Д− Гълиаироман ♠Кама3ы2≡ а=ы Алиас Кама3ы2 Айъа дганы+ ашколдиз0ам7акъа даныхынщъ+ еизаз игъылацъа иибаз-иащазахьырзеи0еищъоз ♠Амала )сщъы ицан иааз≡ ищъоит− Авторабра иалеигалеит абри ажъа8йа ахьынтъааз ажъабжьгьы− Асеи8ш ийоу а=ыр8штъ6ъа рацъаны иащ8ылоит а8суашъйъыююцъа рыр=иам0а6ъа р=ы− Убар/ иреиуоуп Б− Шьын6ъбаироман ♠Ахащъ еиюса≡ ∋Мы6ътъи ауахъамеи Ахащъ еиюсеиирызку асиужет6ъа8 уб− и6−

Апеизаж щъа изышь0оу а8сабара асахьа0ыхра иазкныасахьаркыратъ текст6ъа р=ы иащ8ыло а0ы75ъа роуп− Иара

еснагь автор игъ0акы анагёара иацхраауеит+ акрыз7азкуахъ0оуп ах0ыс6ъа раар8шра=ы+ афырхацъа ргъалайазаара+р0агылазаашьа ущъа рцъыргара=ы− Убас+ Д− Гълиа ироман«Кама3ы2≡ алагам0а=ы аа8ынтъи а8сабара+ ауаюы ииралаицъыргахоит+ аёынтъи – а7аазы+ ашам0азы – ауаюы и0ахарала−

Абар И− Папас6ьыр аа8ын асахьа ш0ихуа3«Абяьы иа7ъа ылызгахьаз ашъа8ы5ьа7 зегьы ирылы22о

и8шёаёа ишъ0ны ахкаара6ъа рйны и0агылан атама6ъеиащъаса6ъеи−

Аа8ын ащаскьын-аагага щъа а6ъа8сата ауны ианеилга+ амраала-а=ы хтны+ игъыряьа-гъыряьо а8сабара иаа6ъ8хеит−Мшыцъгьеи сыхьшъашъеи згъы кылыр7ъахьаз рахъиуаа8сыреи+ – ощ гъышьа – рщъан+ 5ьафла ина8ылт эааныуажъраанёа зда рзымааиуа раа8ын 7шёа+ раа8ын гъазырщага≡∋♠Акаруал шъа6ь≡8−

Б− Шьын6ъба иповест ♠Чан0а дааит≡ айны3 «Аёынхьшъашъа на8хьазцаз аа8ын+ <ыц ианааиз+ а0аца леи8ши8хашьа8ха7о ишыйаз+ уажъы иа8шъымахаз+ иара иша0ахызматаяа-чатаяа аэыртланы а8сабара ианыжьлан+ иахьабалака8харра кар7ъауа− Аа8ын гъыряьа=щъаша зым7ъыжъюаи7акны иаазгаз ажъ7ар гъыряьахъ6ъа ♠6иу≡+ ♠6иу≡ щъа рыбжьыргауа ащауа иалахъхъа иахьалаз раам3ыдарахазибзарыбзаруа ажъюан-гъы шъахъацкгьы хыршъламызт− Кыриюхашлахьаз амра убас ихаакъакъараёа и8хон+ инцъылазацъы7ра игъам8хо≡−

Иара убас акомпозициа ахъ0а6ъа ируакуп аинтериераар8шрагьы – аюн6ъа+ ауада6ъа ирыюнагылоу+ излеи6ъыршъоурсахьа а0ыхра−

Апатре/ щъа иашь0оуп ар=иам0а иалоу аперсонажцъаадъахьтъи р0еи/7ш а0ыхра− Уи акрыз7азкуа сахьаркыратъмыругоуп зсахьа /ыху афырхацъа рйазшьа+ рхымюа8гашьа+рхъыцшьа ииашаны аилкааразы− С− №анба иповест ♠Сеидый≡айны+ Сеидый и=ы8шылара ан0ихуа+ Йазылба6ь и0еи0ы8шанааир8шуа+ мамзаргьы иажъабжь ♠Ыы+ аллащ+ аллащ!» айныа0ащмада Гьедлач и0еи/7ш ан0ихуа+ а8хьаю дымюашьо

Page 35: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

68 69

еилиргоит ур/ уаюышьалеи+ дырралеи+ мазарылеи изус/5ъоу−Апатре0тъ ха=сахьа6ъа рыла ибеиоуп М− Ащашбаиажъабжь6ъагьы− Уайа иащ8ылоит+ иащщъап+ абас еи8ш ийоуацъащъа6ъа: «Илабашьа айыгъ-йыгъ щъа адгьыл ины7акшауа+а7кырт щъа <варала дынкажьцъауа… дгылан а0ащмадаГъа5ь≡+ ♠…иэы дааэыжъ7ит 2къына-кьа=к+ фархьк+ иоурысёи6ъа дын0аща-аа0ащауа≡ ∋♠Щаи+ дад+ аписар…≡8+ «Уи а6ы0анКъат Къаталеи щъа изышь0аз уаю кьа=к+ хъар8к …иакъын≡+«…ищъеит а0акс ∃ьгъана0а+ 7щъысхцъ7ас з=ацъ6ъа гьалгьалуа+ихы и6ъыршъыз их0ыр8а ааихыршъашъа+ ижъюа иаахшьны+ихы хты инапы аа6ъшьуа≡+ ♠Баса иуардын ахъда дангылан+иарма маяра йайауа−−≡ уб− и6−

Адиалог щъа иашь0оуп аюым0а=ы иалагалоу афырхацъарыбжьара имюа8ысуа аицъажъара− Аицъажъара иалахъурхы8хьаёара юы5ьа ра7кыс еищазар+ уи аполилог щъаиашь0оуп− Аюым0а=ы+ еищарак адраматъ юым0а6ъа р=ыафырхацъа реицъажъара даара акрыз7азкуа+ имюа8ысуаах0ыс6ъа зеи8шроу+ аперсонажцъа рйазшьа6ъа а8хьаюиеилзыркаауа ма0ъахъны ийоуп−

Амонолог ахархъара еищарак ианаиуа аюым0а=ы иаар8шуаха=сахьа адъахьы иищъо ажъа6ъа иара 7сабараладызлайа7ъйьоу июну7йатъи идунеи анырзаамыр8шуа ауп−Усйан ашъйъыююы ихы иаирхъоит амонолог+ ма юну7йалатъиамонолог− Амонолог иаанар8шуеит аперсонаж дзакъы7ъйьоу+игъы шыйа7ъйьоу + избанзар ауаюы ихы данацъажъогъ0ыяьяьала дцъажъоит+ акгьы дацъшъом – дацъы8хашьом+убри айнытъ амонолог ароль дууп ауаюы ийазшьа аар8шра=ы−

Амассатъ сцена6ъа щъа изышь0оу ахархъара рымоупажълар реизара6ъа р=ы ажълар ргъаанагара аар8шразы− Ур/рыла ашъйъыююы илиршоит гъы8юык+ ма ажълар ишынеизакуизыхцъажъо+ ирыёбо аус азы ирымоу ргъаанагара6ъараар8шра− А8суа литература=ы ирацъоуп ажълар реизара6ъаахьаар8шу асахьа6ъа− Ус еи8ш ийоу асахьа6ъа щ8ылоит+иащщъап+ С− №анба идрама ♠Амща5ьыр≡+ Б− Шьын6ъба ироман«Ацын7ъарах≡+ В − Амаршьан ироман ♠А8сща≡ р=ы−Иазгъа0атъуп+ аколнхара6ъа реи=каара атема иазку

алитературатъ р=иам0а6ъа р=ы ишырацъоу аизара6ъа ртъызщъо а0ы75ъа− Вл− Агрба иповест ♠Щколнхара ♠)хьайа≡аишьа», Шь. ? ъы5ьба иповест «Ама0 зыбяа 87ъоу» (1932), С.№анба иповест ♠Сеидый≡ уб− егь−

Аремарка еищарак иащ8ылоит адраматъ юым0а6ъа р=ы−Ишдыру еи8ш+ адраматъ текст аюну7йа ийаёам аперсонажи0еи/7ши+ ах0ыс ахьымюа8ысуа а0ы8и+ дара иршъу-ирхоуатъы инеи7ыхны иахьщъоу а0ы75ъа − Абар/5ъа ртъызлаар8шхо+ уайа ишащ8ыло иааркьа=ны ахыц6ъа ир0акныавтор иажъа6ъа рыла ауп− Убар/ роуп аремарка щъаизышь0оугьы− Иара убас адраматъ юым0а атекст еихшахоитацъыр7ра6ъа+ асценатъ епизод6ъа+ акт6ъа+ афрагмент6ъарыла−

Акомпозициа аи=каара=ы ашъйъыююцъа рхы иадырхъоасахьаркыратъ мыруга6ъа иреиуоуп: аекспозициа+аи6ъщъалар0а+ ах0ыс6ъа р=иара+ акульминациа+ а8ыртлар0а+аепилог−

XX ашъышы6ъсазы алитературатъ р=иам0а6ъа акомпо,зициатъ еи=каашьа6ъа р=ы акыр а8сахра6ъа+ аруадаюра6ъарых0ысуа иалагеит− Аруадаюра зыдщъалоу еилкааракащасабала аам0а даэакала иахъа8шуа иахьалагаз ауп− Убас+иащщъап+ апсихологиатъ проза=ы лассы-лассы иащ8ылоитеишь0агылоу ах0ыс6ъа ирыдщъаланы афырхацъаргъалашъара6ъа− Ур/ а8хьаю ддырхынщъуеит уаанёа+ ажъытъийалахьаз аам0ахь+ афырха7а и8с0азара=ы ихигахьоуах0ыс6ъа рахь− А8суа литература=ы ари аюыза акомпозициатъеи=каашьа инар0бааны иалазгалаз А − Гогъуа иоуп−+ыр8штъыс иаагозар сахьаркыратъ аам0ас+ уи ироман«Аэыкъаща≡ иаанар8шуа ифырхацъа уахыки-энаки излахъызах0ыс6ъа роуп− Аха ур/ рыюну7йатъи рмонолог6ъеи+ргъалашъара6ъеи+ рысалам шъйъ6ъеи рыла иаар8шхоит0оурыхтъ епоха дуёёак аха=сахьа−

Акомпозициа аи=каара аюым0а ахъ0а6ъа зегьы ∋ах0ыс6ъа+аепизод6ъа уб.егь−8 ир=ыбаауазар ауп асиужети+ атемеи+аидеиеи − Уи аюну7йа иащ8ыло азнеишьа6ъа зегьыадщъалазароуп+ иацхраауазароуп аюым0а аидеиатъ 6акыаар8шра−

Page 36: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

70 71

Асиужет− Алитература/6аара=ы ари аилкаара еиуеи7,шымкъа иазнеиуеит− Ур/ рахьтъ ийоуп ихадау ю-знеишьак:актъи излащъо ала асиужет – ари ар=иам0а=ы ах0ыс6ъаеишь0аргыланы раар8шра ауп+ аюбатъи – асиужет ар=иам0аиаанар8шуа адъахьтъи ах0ыс6ъеи аюну7йатъиа0агылазаашьа6ъеи ры=иашьа ауп− А8хьатъи азнеишьаа7арауаа рыбжьара иаща а8ыжъара аманы ийан + ахаа7ыхътъантъи аам0а6ъа рзы аюбатъи азнеишьа иаща иадгылоиалагеит− Убри айнытъ ♠асиужет≡ еилкаарак ащасабаламакьана 7йарак а=ы ишьа6ъгыланы ийам− Еищарак уи зыхйьоиара афабула иахьадщъалоу ауп− Убри азы ар/ аю-терминкиаадыр8шуа а7ак6ъа ц6ьа еилырганы ийам− Ус акъзаргьы+щарзаа0гылап ур/+ зеи8шла иазгъащ0ап ур/ реизыйазаа,шьа6ъеи а7арауаа шрызнеиуеи− Ажъа ♠асиужет≡ францызбызшъала иаанагоит ♠ама0ъар≡+ ♠а7акы≡ ∋♠предмет≡+«содержание≡8+ щъа− Асиужет щъа иашь0оуп аюым0а=ыах0ыс6ъа реишь0агылашьа+ ры=иашьа+ реи7ы7шьа+ ажъакала+юым0ала а8хьаю еиликаауа− Асиужет щ8ылоит еищаракаепикатъи адраматъи юым0а6ъа р=ы+ алирика=ы ах0ыс6ъауамак иаар8шхом+ аха ажъеинраалагьы иамоуп асиужет− Уайаиара – автор иемоциатъ ажъащъа аишь0агылашьа ауп−Асиужет иащнарбоит ауаюы ицъанырра6ъа+ игъ0ыха6ъа+ихъыцра6ъа ры=иашьа+ рэы8сахшьа−

Асиужет шьа0ас иамоуп аконфликт ∋латин ажъоуп+иаанагоит ♠аидыслара≡ ♠аи=агылара≡ щъа8− Афырхацъаринтерес6ъа+ ргъащъара6ъа ирхыл=иаауа аидыслара6ъаирны8шуеит ур/ рйазшьа6ъа+ рыпсихологиа− Конфликтдаасиужет з=иаёом− Иащщъап+ алирика=ы хадара злоуацъанырра6ъа раар8шреи ранализи роуп− Аха аепикатъиадраматъи юым0а6ъа р=ы асиужет инагёаны иаанар8шыроупаюым0а=ы ицъыргоу аконфликт амзыз6ъеи+ айазшьа6ъеи=иашьас иаиузи−

Иара атермин ♠асиужет≡ ра8хьаёа акъны иалагалан XVІІашъышы6ъсазы+ аклассицистцъа Корнелии Буалоирыбзоурала− Уаанёагьы Аристотель ари атермин иа7анакуааилкаара хшыюзышь0ра азиухьан− Аха щара ♠асиужет≡ щъа

иахьа щзышь0оу+ иара ♠ащъам0а≡ ∋♠сказание≡8 щъа азищъон−Анаюсан+ ажъытътъи аримтъ шъйъыююцъа иаларгалеитатермин ♠афабула≡ ∋♠ажъабжь≡+ ♠ажъамаана≡ – ♠рассказ≡+«басня» щъа аанаго8− Уигьы иаанагоз ах0ыс6ъа раар8шраакъын− Ар/ аю-терминк а7арауаа реищараюык исиноним6ъаныирыхъа8шуеит+ аха ийоуп ур/ еиуеи8шым аилкаара6ъааадыр8шуеит щъа иахъа8шуагьы− Иащщъап+ алитератураатеориа/6ааюы Г− Поспелов излаи8хьаёоз ала: «Сюжет –сами события, а фабула повествование о событиях»(«Асиужет ах0ыс6ъа рха0а6ъа роуп+ афабула – ур/ ах0ыс6ъарыхцъажъара ауп≡).

В− Кожинов игъаанагарала: «Сюжет – это не сочетаниесобытий, а вся сложнейшая последовательностьсовершающихся в произведении действий и взаимодействийлюдей, раскрывающаяся как ряд «историй характеров».Причем сюжет организует характеры и в том смысле, чтоименно сюжет, последовательность внешних и внутреннихдвижений, ставит перед ними или, точнее, постепенносоздает перед нами в произведении эти характеры»[Кожинов, 1964, Кн.2-ая, 426].

Даэа5ьара ари а7арауаю асиужети афабулеи реи8шым,заара6ъа дахьрылацъажъо ищъоит: «Таким образом, сюжетомназывают и живую последовательность всех действий, иосновной событийный скелет, который в самом деле можетповторяться. Этот дуализм не случаен: для науки олитературе необходимы и понятие о сюжете, и понятие осхеме сюжета; важно только соблюдать терминоло-гическую точность, не смешивать одно с другим, как этовесьма часто бывает. Необходимость понятия об общейсхеме действия диктуется целым рядом причин. Преждевсего, основной событийный костяк какого-либапроизведения может, оказывается, существовать внепроизведения, до произведения – в памяти самого писателя,в том или ином письменном памятнике, народном преданииили даже ранее написанном произведении. С другой стороны,сюжетная схема может выходить из произведения –

Page 37: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

72 73

пересказываться устно и письменно или становитьсяматериалом для другого произведения. Далее, этасобытийная основа играет в самом произведениисамостоятельную и очень существенную роль: системаосновных событий выступает как скрепляющий,связывающий стержень произведения. Без этого скелетамогла бы распасться живая цепь бесчисленных движений ижестов, образующих реальный сюжет произведения.Наконец, основная система событий обычно имеетогромное содержательное значение, непосредственновыражает те или иные стороны художественного замыслапроизведения.

В силу этой самостоятельности общей схемы илиосновы действия необходимо обозначать ее отдельнымтермином; наиболее целесообразным представляется вэтом отношении старый термин фабула. Условившись,что мы называем сюжетом действие произведения в егополноте, реальную цепь изображенных движений, а фабулой– систему основных событий, которая может бытьпересказана… [Кожинов, 1964, 422].

Асахьаркыратъ р=иам0а=ы имюа8ысуа ар=иара а7акыаазыр8шуа ах0ыс6ъа рсистема асиужет щъа иашь0оуп−Даэакала иащщъозар+ иконкреттъу ах0ыс6ъа ры=иаралаиаар8шу а0оурых асиужет ахьёуп−

Асиужет закъу аилкаара рэазыршъо иалагеит алитератураатеориа ашьа0а6ъа зкыз Аристотель иусум0а инаркны− Уиаз7аара иазхьа8шуан Г− В− Гегель+ А− Н− Веселовски+ А− А−Потебниа ущъа реи8ш ийаз афилософцъеи алитература/,7ааюцъеи− Убас шакъугьы+ асиужет закъу аз7аара иахьагьыеиуеи8шымкъа иазнеиуеит− Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ шьоукыасиужет афабулагьы а7анакуеит щъа иахъа8шуеит+ даэашьоукы ур/ еийъы0ханы+ хаз-хазы ийоу еилкаара6ъоуп щъаирызнеиуеит− Зны асиужет щъа иры8хьаёоит ах0ыс6ъа рсхьемахада+ даэазных – ур/ ах0ыс6ъа реишь0агылашьатъ <иашьа(последовательное развитие8 акъны−

Асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ы асиужет ала иаар8шхоита8с0азаара а=иара шьа0ас иамоу аюну7йатъи аи=агылара6ъа−Аюым0а асиужет иалнаршоит ах0ыс6ъа акны реидкылара−

Асиужет иаку+ ихыркъшоу р=иаразароуп− Уи шьа6ъгыла,зароуп алагам0еи+ ахъ0а хадеи+ ан7ъам0еи рыла− Даэакалаиащщъозар+ асиужет иамазароуп аекспозициеи+ аи6ъщъа,лар0еи+ ах0ыс <иареи+ акульминациеи+ а8ыртлар0еи рыла− Ахаур/ аюым0атъ хъ0а6ъа релемент6ъа реишь0агылашьеиреи=каашьеи ахьыёбахо акомпозициа=ы ауп− Зны-зынла хыхьиащарбаз аелемент6ъа аюым0а=ы зынёа ийамзаргьы йалоит+иащщъап+ аекспозициа−

Афабула− Ажъа ♠афабула≡ аагоуп алатин бызшъа айнытъ+иаанагоит ♠ажъамаана≡+ ♠ажъабжьеи0ащъа≡+ ♠а0оурых≡ щъа−Ишащарбахьоу еи8ш+ асиужет азы еи8ш+ афабулазгьыеиуеи8шым агъаанагара6ъа ыйоуп− Ур/ рахьтъ зегь реищаахархъара змоу Аристотель иазнеишьа ауп− Уи ина6ъыр,шъаны+ афабула аюым0а шьа0ас иамоу афакт6ъа реилагёареи(«сочетание фактов≡8 ах0ыс6ъа реилаки ∋♠составпроисшествий»8 роуп [Аристотель, 2000, 154]. Ас еи8шафабула ианазнеиуа+ уи иамоу аилкаара асиужет иа6ъшъоит−

Алитература атеориа=ы иащ8ылоит аэазышъара6ъаафабула асиужет иасхьеманы ианахъа8шуагьы− Иащщъап+аурыс драматург А− Н− Островски игъаанагарала+ афабулаасиужет шьа0ас иаиуа+ х0ыск иазку ажъабжь кьа< ауп− Ахаишаабо ала+ уи усйан иа7анакуам аемоциатъ шъыга6ъазны8шуа аюым0а ахъ0а6ъа− Има3ымкъа иащ8ылоита=ыр8штъ6ъа афабула ианахъа8шуа ишиашоу инагёоу+аам0атъ еишь0агылашьала ах0ыс6ъа и8сабаратъныеи0ащъарак ащасабала− Усйан иара асиужет изла=агыло абриа0агылазаашьала ауп: асиужет а=ы ах0ыс6ъа раам0атъеишь0агылашьа 7сабаратъымхар ауеит+ а8хьа ийалазашь0ахь еи0ащъахар йалоит−

Абар/ агъаанагара6ъа зегьы алитературатъ юым0а6ъареилыркаара=ы ауаюы дзыруадаюуа+ деилазхъауа+ хра зламз7аара6ъаны иахъа8шуа алитература/6ааюцъагьы ма3ым− Ур/изларщъо ала+ афабулеи асиужети 6акыла+ иаадыр8шуаама0ъар ина6ъыршъаны исиноним6ъаны ирызнеитъуп−

Page 38: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

74 75

Ар=иам0а ах0ыстъ ган аазыр8шуа аилкаара ю-терминк а0араа8сам щъа иры8хьаёоит− Уи азы атермин ♠асиужет≡ азхоныиахъа8шуеит− Иахьатъи афольклористикеи алитература/,7аареи р=ы иара абри атермин ауп еищаны ахархъаразмоугьы−

Аекспозициа− Ажъа ♠аекспозициа≡ латин бызшъала«аилыркаара≡ щъа аанагоит− Асахьаркыратъ р=иам0а шьа0асиамоу ах0ыс+ ма ах0ыс6ъа р0оурых аилкааразы щамюа6ъыз7оахъ0а аекспозициа щъа иашь0оуп− Аекспозициа=ы еи0ащъоупа0агылазаашьа6ъа зеи8шроу+ иааркьа=ны ищъахоит аюым0а=ыиащ8ылараны ийоу афырхацъа рбиографиа айъыр3аха6ъак+ур/ злоу ауаажъларра=ы /ы8с иааныркылои еизыйазаа,шьа6ъас ирымои−

Аекспозициа егьыр/ акомпозициатъ елемент6ъа реи8ш+0ы8с иахьгылоуи иамоу аи0ащъашьеи рыла енагь еи8шымхарауеит− Аекспозициа аар8шхар йалоит ишиашоу+ инар0бааны+аюым0а алагам0а=ы− Убас иащ8ылоит+ иащщъап+ Д− И− Гълиаиажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡ а=ы− Иалшоит уи /ы8кмацара=ы акъымкъа+ аюым0а еиуеи8шым ахъ0а6ъа р=ыицъыргахар− Аекспозициа аюым0а агъ0а=ы+ ма ан7ъам0а=ыианаар8шу ажъабжьеи0ащъара аилкаара аруадаюуеит− Усйанах0ыс6ъа зыхйьо+ мзызс ирымоу анеилкаахо ажъабжьеи,0ащъара зегьы анхыркъшахалак ийало ал7шъа6ъа рылаакъхоит−

Аи6ъщъалар0а− Асиужет а=иара иалазырго+ аконфликтиаи=агылареи рхы ахьыркуа а0ы7 аи6ъщъалар0а щъа иашь0оуп−Аи6ъщъалар0а иал7шъаны и=иауеит ар=иам0а анаюстъиах0ыс6ъа зегьы− Уи експозициала имюа6ъ7ахар алшоит− Убасеишь0аргыланы ианеицу ар=иам0а иаиуеит алогикатъеишь0агылашьеи иманшъалоу аилкаареи− Аха аи6ъщъалар0ааюым0а=ы ицъыргахар йалоит иаразнакы+ ар=иам0аалагам0а7ъйьа а=ы+ аекспозициа а8хьа+ ма иара ада− Ус еи8шийоу аи6ъщъалар0а асиужет а=иашьа ар7аруеит− Убас ийоупИ− Гь− Папас6ьыр ироман ♠А8щъыс лыпату≡ акомпозициатъеи=каашьа+ уайа ар=иам0а злалаго аи6ъщъалар0а алоуп− Д−Гълиа иажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡ айны аи6ъщъалар0аахы цъырнагоит шьыжьым0ан Елйан иаш0а иаа0алаз аэыуаюиааигаз ажъабжь ала−

Акульминациа− Ажъа ♠акульминациа≡ латин бызшъалаиаанаго ♠ищаракёоу≡+ а6ъцъа ∋вершина8 ауп− Аюым0а=ыимюа8ысуа ах0ыср=иара зегь реища еибаррханны иахьыйоуа0ы7 иахьёуп акульминациа щъа− Акульминациа еищараёакизызйазшьарбагоу адраматъ юым0а6ъа роуп− Атрагедиа ажанра=ы акульминациа акатастрофа щъа азырщъауеит −Акульминациа иашь0анеиуеит а8ыртлар0а− И− Папас6ьырироман ♠(емыр≡ а=ы (емыр иашьа Мыта дызларшьыз ашъа6ьанизаарга+ уи йаз7азгьы Зина лаб Ащма/ шиакъызахьеиликаауа а0ы7 кульминациатъ къа8уп ароман а=ы−

Инеи7ыху апрозатъ формала иа76оу+ юба-х8а сиужеттъцъащъа змоу ар=иам0а6ъа р=ы ийалар алшоит юба инеищаныакульминациатъ /ы75ъагьы−

А8ыртлар0а − Аюым0а=ы иаар8шу аи=агылара6ъа+аконфликт ахьын7ъо+ ах0ыс6ъа ахьхыркъшахо акомпозициатъ0ы7 а8ыртлар0а щъа иашь0оуп− А8ыртлар0а аюым0а6ъа р=ыикьа=хар шауа еи8ш+ акыр инеи7ыххаргьы йалоит− Убас+ А−Чехов июым0а6ъа р=ы лассы-лассы аконфликт6ъа ахьыёбахоа7ыхътъантъи акт а=ы акъымкъа+ уи а8хьа игылоу акт а=ы ауп−Убри алагьы а7ыхътъантъи акт шеибгоу а8ыртлар0аиазынижьуеит− И− Папас6ьыр ироман ♠(емыр≡ айны (емыриашьа дызшьыз Ащма/ шиакъыз агъра анига ашь0ахь ицоах0ыс6ъа – 7ыртлар0оуп−

Аепилог− Ажъа ♠аепилог≡ бырзен бызшъала ♠а7ыхъ,тъантъи ажъа≡ щъа аанагоит− Ра8хьаёа аепилог щъа изышь0азажъытъ бырзен драма=ы ах0ыс анхыркъшахалак ашь0ахьахъа8шцъа рахь инарханы ирщъоз ажъа6ъа ракъын− Уайа дараиреилыркаахон автор ихшыю7аки ир=иам0а иамазайазшьа6ъеи−

Иахьатъи асахьаркыратъ р=иам0а6ъа р=ы аепилог щъаизышь0оу афырхацъа анаюсантъи рлахьын7а зеи8шрахазаазыр8шуа а7ыхътъантъи ахъ0а ауп− Уи гылазароуп аюым0а=ыицъыргаз афырхацъа злахъыз ах0ыс6ъа анхыркъшахалакашь0ахь− Б− Шьын6ъба ироман ♠Ацын7ъарах≡ ан7ъам0ахзыркъшо ахы – епилогуп− Бирам Заурйан Золак дши8ыр7уааазыр8шуа−

Page 39: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

76 77

Апролог− Алитературатъ р=иам0а а=ы ийалараны ийоуах0ыс6ъа еи6ъщъалахаанёа дара рахь щзыр8шуа+ аха дарарха0а6ъа ирыдщъалам алагала апролог щъа иашь0оуп− Апрологиабзоураны иаар8шхоит аюым0а=ы зыёбахъ щъахо ах0ыс6ъаирыдщъалоу а0агылазаашьа6ъеи имюа8ысуа ах0ыс6ъа 6акысил7шъаси ирымаз ртъы− Апролог ахархъара рацъаны иаманантикатъ драматургиа=ы+ абжьаратъи ашъышы6ъса6ъеиАи0а=иареи ртеатр6ъа р=ы − Анаюстъи алитературатъюым0а6ъа р=ы апролог ахархъара акыр и8сыэхоит− Убас+ Б−Шьын6ъба ироман ♠Ацын7ъарах≡ злаатуа ♠А8хьажъа≡прологуп−

Асахьаркыратъ р=иам0а ахьё− Иарбан сахьаркыратъюым0азаалак ра8хьаёатъи дыргас иамоу+ дыргак ащасабалаизлацъыргоу+ излеилкаахо уи хьёыс+ хыс иамоу алоуп−Ар=иам0а ахьё а7аки аструктуреи ааизакныиаадыр8шуазароуп аюым0а атема хадеи аидеиа хадеи− Ариафункциа аюым0а ахы иара ар=иам0а атекст зегьыиа8нашьуеит+ иатънатъуеит+ иагьышьа6ънаргылоит ур/амахъ0а6ъа зегьы реицааира− Аюым0а а8хьара ашь0ахь+ретроспективтъла еилкаахоит аюым0а ахьё 6акытъ еидарасишь0нахуа− Аюым0а ахы иамоуп атемаар8шратъ – Ё− Дарсалиа«Ауаюышас≡+ асимволтъ №− ∃ьонуа ♠Ахра шкъакъа≡ +ахъшьарайа7аратъ – Б − Шьын6ъба ♠Ацын7ъарах≡афункциа6ъа еиланы− Иарбан функциазаалакгьы иамоу+аюым0а ахьё атекст аи=каагатъ елемент акъны ийазароупенагь− Ажъеинраалатъ р=иам0а6ъа рхы8хьаёара иалоуп ахьёзма6ъамгьы+ ус ийоу ар=иам0а6ъа хыс ирымоу ра8хьатъиацъащъа ауп−

Аепиграф− Асахьаркыратъ р=иам0а атекст аестетикатъинформациа а0аразы+ насгьы ашъйъыююы иааир8шырц ии0ахуахь а8хьаю иаразнак+ аханатъ ихьар8шразы ахархъара амоупаепиграф− Аепиграф иалнаршоит ассоциативтъ фон айа7ара−Уи атекст аелемент6ъа иреиуоуп+ атекст акомпозициа7ъйьаишаламгьы−

Лассы-лассы епиграфны иащ8ылоит ажъа8йа6ъа+ ащъа,м0а6ъа+ алитературатъ р=иам0а6ъа рахьтъ иаагоу ацъащъа6ъа−

Ур/ аагазар ауеит епиграфс измоу ар=иам0а злаюу абызшъаайнытъ акъымкъа+ даэа бызшъак айнытъгьы− Иаагап+ иащщъазшьа6ъзыряъяъо <ыр8штъ6ъак− Д− Гълиа иажъабжь ♠Атъымжъюан а7айа≡ епиграфс иамоуп ♠Дасу и8садгьыл Шьам еи8шибоит≡+ Б− Шьын6ъба ироман ♠Ацын7ъарах≡ – ♠А8садгьылзцъыёыз – зегьы ицъыёит≡− Ар/ а8суа жъа8йа6ъоуп− А− Гогъуаироман ♠Аэыкъаща≡ ю-епиграфк амоуп− Акы ажълар рщъам0аайнытъ иаагоуп –

Ашьыжьым0ан у=а7а кашъар+ ишь0ых – ахш илашъоит−Ахъыл8аз у=а7а кашъар+ ишь0умхын – ашьа илашъоит−

Аюбатъи аепиграф аагоуп М− Цветаева лпоезиа айнытъ –♠В нимбе разуверенья и знания». Иара ари автор егьи ироман«Асду≡ а=ы ар=иам0а иахъ0а6ъаны ийоу ах6ъагьыаепиграф6ъа рымоуп−

Page 40: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

78 79

АФБАТЪИ АХЫ

АЛИТЕРАТУРАТЪ ЖЪЛА:ЪЕИ+ АХК:ЪЕИ+ АЖАНР:ЪЕИ

Асахьаркыратъ юым0а6ъа ирымоу абызшъатъ еи=каашьеи+аобиекти асубиекти рзыйазаашьалеи+ а7акытъ хырхар0а6ъеи+ма асахьаркыратъ акт аха0а аёыргашьеи рыла ишьа6ъгылоупалитературатъ жъла6ъа− Ишдыру еи8ш+ ажъа иаанар8шуеитма има0ъартъу адунеи+ ма ицъажъо и0агылазаашьа +мамзаргьы аицъажъара апроцесс аха0а ∋речевое общение8−Убар/ иры6ъныйъаны традициала иалыркаауеиталитературатъ жъла6ъа х8а− Дара рых8агьы ажъа инанагёоафункциа6ъа – аха=аагаратъ ∋репрезентативный,представительный), аемоциатъ ∋ацъанырратъ8+ аимадаратъ(акоммуникативтъ8 функциа6ъа ирыбзоураны асахьаркыратълитература=ы ицъыргахоит аестетикатъ йазшьа6ъа− Убар/инары6ъыршъаны иалыркаауеит алитературатъ жъла6ъа –аепоси+ алирикеи адрамеи−

Аз7аара а0оурых щазхьа8шны иазгъащ0ар щалшоит ажъытъбырзен философ Платон ♠Ащъын/5арра≡ захьёу итрактат а=ыалитературатъ материал аихшашьа иазкны Сократ и=алаиищъо ахшыю7ак− Уи иажъа6ъа рыла+ апоет ар=иам0а=ыдцъажъар ауеит иара иха=ала+ уи иалахъу афырхацъареицъажъарала+ ма ажъабжьеи0ащъара еи=каахар алшоитапоет ихатъ ажъа6ъеи ифырхацъа ражъа6ъеи реилархъраамюала− Уи ишь0ахь Аристотель ари апроблема иазкны июуан:«Подражать в одном и том же и одному и тому же можно,рассказывая о событии, как о чем-то отдельном от себя,как это делает Гомер, или же так, подражающий остаетсясам собой, не изменяя своего лица, или представляя всехизображаемых лиц как действующих и деятельных»[Аристотель, 2000, 150].

Асахьаркыратъ р=иам0а6ъа реихшараан ара зыёбахъ щщъазафилософцъа иазышь0ар7аз атрадициа иац7ахеит афранцызклассицистцъа русум0а6ъа р=ы− Ур/ идыр=иаз анормативтъпоетикеи+ анаюс агерман классикатъ естетикеи р=ы

алитература жълалеи+ хкылеи+ жанрлеи аихшара иаанахъеитиха0ъаауа афилософиа-логикатъ шьа6ъыяъяъара− Агерманфилософ Гегель иалкаа6ъа дры6ъныйъаны аурыс критик дуВ− Белински алитературатъ жъла6ъа реи=каашьа иазкны абасиюуан: «Поэзия осуществляет смысл идеи во внешнем иорганизует духовный мир в совершенно определенных,пластических образах. Все внутреннее глубоко уходитздесь во внешнее, и обе эти стороны – внутреннее ивнешнее – не видны отдельно одна от другой, но внепосредственной совокупности являют собойопределенную, замкнутую в самой себе реальность –событие. Здесь не видно поэта; мир, пластическиопределенный, развивается сам собой, и поэт являетсятолько как бы простым повествователем того, чтосовершилось само собой. Это поэзия эпическая.

Всякому внешнему явлению предшест вует побуждение,желание, намерение, словом – мысль; всякое внешнееявление ест ь результ ат деят ельност и внут ренних,сокровенных сил: поэзия проникает в эт у вт орую ,внут реннюю ст орону событ ия, во внут ренност ь эт их сил,из кот орых развивает ся внешняя реальност ь, событ ие идейст вие; здесь поэзия являет ся в новом, прот ивопо-ложеном роде. Эт о царст во субъект ивност и, эт о мирвнут ренний, мир начинаний, ост ающийся в себе – и невыходящий наружу. Здесь поэзия ост ает ся в элемент евнут реннего, в ощущающей, мыслящей думе; дух уходитздесь из внешней реальност и в самого себя и дает поэзииразличные до бесконечност и переливы и от т енки своейвнут ренней жизни, кот орая прет воряет в себе все внешнее.Здесь личност ь поэт а являет ся на первом плане, и мы неиначе, как через нее, все принимаем и понимаем. Эт о поэзиялирическая.

Наконец, эт и два различные рода совокупляют ся внеразрывное целое: внут реннее перест ает ост ават ься всебе и выходит вовне , обнаруживает ся в дейст вии;внут реннее, идеальное (субъект ивное) ст ановит ся

Page 41: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

80 81

внешним, реальным (объективным). Как и в эпическойпоэзии, здесь также развивается определенное, реальноедействие, выходящее из различных субъективных иобъективных сил; но это действие не имеет уже чистовнешнего характера . Здесь действие , событиепредставляется нам не вдруг, уже совсем готовое,вышедшее из сокрытых от нас производительных сил,совершившее в себе свободный круг и успокоившееся в себе,– нет, здесь мы видим самый процесс начала и возникновенияэтого действия из индивидуальных воль и характеров. Сдругой стороны, эти характеры не остаются в самих себе,но беспрерывно обнаруживаются и в практическоминтересе открывают содержание внутренней сторонысвоего духа. Это высший род поэзии и венец искусства –поэзия драматическая» [Белинский, 1978, т. III, 296-297].

Асахьаркыратъ литература злашьа6ъгылоу ар/ ажъла6ъаралкаара иалагаанёагьы ажълар6ъа ражъащъатъ сахьаркыратъйазара=ы ур/ ахархъара рыман− Аха а8хьа ур/ еилахъны+асинкретикатъ йазшьа рыманы акъын ишыйаз− Уи азы А−Веселовски ищъон: «Мы видели, как из хорового синкретизмавыделились… формы эпики, лирики и драмы» [Веселовский,1989, 246].

Ари а7арауаю игъаанагарала ажъащъатъ йазараахы7хыр0а=ы хадара злаз а6ьабзмюа8гара ∋обряд8 иадщъалазахортъ 5ъгылара6ъа ракъын− Ра8хьаёа уи иал7ны хазыишьа6ъгылеит алиро-епикатъ ашъа6ъа+ нас – аепикатъашъа6ъа − Ур/ цикл-циклла реидкылара иабзоураныишьа6ъгылеит аепопеиатъ форма− Иара убас+ иаща ихьшъанырэалыркаауеит алирикеи акульттъ драмеи− А7ыхътъан уииахыл=иаауеит асахьаркыратъ драма− Т− Давыдовеи В−Пронини еи6ъдыршъаз А− Веселовски алитературатъ жъла6ъаргенезис иазку иконцепциа аазыр8шуа асхема абас ийоуп:

А6ьабзмюа8гаратъ тип иатъу ахортъ 5ъгылара

Алиро-епос Акульттъ драма

Аепикатъ ашъа6ъа Алирика Асахьаркыратъ драма

Аепопеиа

Алитература/6ааюцъа аёъырюы еи6ъышаща0ны ирыдыр,кылоит а0оурыхтъ поетика ауасхыршь0а7аю А− Веселовскииаартра6ъа+ ажъащъатъ йазара аиразы ийаи7аз алкаа6ъагьыубрахь инала7аны− Аха иара убри аам0азгьы ийоупиз6ъышаща0ым /ы75ъакгьы− №ыдала иащщъозар+ шьоукызлахъа8шуала+ аепикеи алирикеи шьа6ъгылар рылшона6ьабз6ъа рымюа8гара иалахъымкъагьы [Фесенко, 2004, 215].

Ишаабо еи8ш+ алитературатъ р=иам0а6ъа жъла-жълаларшара апроблема ажъытъёа инаркны иахьа уажъраанёаз=лымщарыла иззаа0гыло алитературадырратъ ёбатъ6ъаируакуп− (оурыхтъ етап цы8хьаёа и8шаахон и=ыцуазнеишьа6ъеи амюа6ъеи+ ицъыргахон и=ыцу аилкаара6ъеиарэеира6ъеи+ аха ажъащъатъ йазара ихадоу х-жълакны ашара– аепос+ алирика+ адрама – Платони Аристотели рхаанинаркны уажъраанёагьы им8сахкъа+ еи6ъханы иаанхеит−

Зыёбахъ щамоу аилкаара6ъа щанрылацъажъо+ иазгъа0атъупдаэа /агылазаашьакгьы− Атермин6ъа: ♠аепикатъ≡ ∋ма«аепикара≡8+ алирикатъ ∋ма ♠алирикара≡8+ ♠адраматъ≡ ∋ма«адраматизмра≡8 аюым0а6ъа жълала реиюдыраара адагьы+ахархъара роуеит даэа 6акык ры0ангьы: 1) епикатъдунеихъа8шра ргъылазар ауеит алирикатъии адраматъииюым0а6ъагьы; 2) адраматизм атъы щщъоит аибарххаразны8шуа аюым0а6ъа зегьы рзы+ уи илирикатъызаргьыиепикатъызаргьы; 3) и7аулоу+ ищараку аемоциатъ гъалайазаа,ра рны8шыр ауеит аепикатъи адраматъи юым0а6ъа− Абасала+

Page 42: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

82 83

аепикара+ адраматизмра+ алирикара – аюым0а6ъа ирпафостъйазшьа3ыдара6ъаны иащ8ылоит ар=иам0а6ъа р=ы−

Аепос иамэханакуеит а8с0азааратъ бзазара зегьы ∋бытие8+уи ианы8шуеит а0ы7,аам0атъ щъаа6ъа+ ах0ыс6ъа рымюа8ысра(асиужет8− Алирика ишь0накаауеит ауаюы июну7йатъи идунеизеи8шроу + уи иамоу агъалайазаара6ъа: агъыряьара+агъжъажъара+ алахьеи6ъра уб− и6− Адрама иаанар8шуеитацъажъаратъ акт6ъа ирылахъу ремоциа-мчхаратъ∋емоционально – волевой) хырхар0еи+ рсоциал-психологиатъйазшьа6ъеи+ рыюну7йатъи рха6ъи0реи адъахьтъи рха6ъи,0ымреи− Адраматъ юым0а6ъа еища асинкретикатъ йазшьарымоуп+ аекспрессив-сиужеттъ еизыйазаашьа6ъа рымоупайнытъ+ ур/ ирны8шуеит аепоси алирикеи р3ыдара6ъагьы−

Алингво-психологиатъ категориа6ъа иры6ъыршъаныщахъа8шуазаргьы+ абас еи8ш ийоу жыълала алитературааихшара ар7абыргуеит− Ур/ рыла щазнеиуазар+ алирикаиа7анакуеит – актъи аха=ы ♠сара≡ уажътъи аам0а+ адрама –аюбатъи аха=ы – ♠уара≡+ ♠бара≡+ ♠шъара≡+ ийалаша аам0аиа6ънаго+ аепос – ах8атъи аха=ы ♠иара≡+ ♠лара≡+ ♠дара≡+насгьы – ииасхьоу аам0а−

Алитературатъ юым0а6ъа жълала ршара+ реийъы0хараааскьа излагаз акы акъым+ ур/ ажъытъёатъи аам0а6ъа рйынтъиаауеит− Ус шакъугьы+ ажъащъатъ йазара ра8хьаёа исинкре,тикатъын+ литературатъ жълала+ хкыла ишамызт – ахортъ6ьабзмюа8гаратъ процесс иалиааит− Аха анаюсан+ аиндивидиха0ара ауаажъларра айнытъ иаща-иаща иэайъи0хо даналага+рэалыркаауа иалагеит алитературатъ жъла6ъагьы− Аепосиаанар8шуа иалагеит ауаажъларра ры8с0азаара ааидкыланы+алирика – ауаюы июну7йатъи ихьаа6ъа+ адрама – зха0араахъаэра иашь0оу ауаюы+ ихагылоу ахор да=агыланы− Алитера,тура анаюстъи а=иара иал7шъаны ицъыр7уеит ар/ ах-жълакирышьашъалоу алитературатъ хк6ъеи ажанр6ъеи− Убасииуеит+ иащщъап+ аепопеиа+ аидиллиа+ ароман+ аповест+ажъабжь уб− егь−

Еиуеи8шым алитературатъ хырхар0а6ъа рконцепциа6ъаинры6ъыршъаны+ ур/ рахьтъ шьоукы иаща а8ыжъара+ахархъара анроуаз аам0а6ъа ыйан− Усйан даэа литературатъхк6ъак+ жанр6ъак еища и8хьакхоит+ ур/ рахьтъ шьоукгьызынёагьы ианыбжьаёуаз а=ыр8штъ6ъа ма3ымкъа иащ8ылоит−+ыр8штъык ащасабала иаагар щалшоит+ иащщъап+ аклассицизмиа7анакуа аам0азы има3ёаны ахархъара аман алирика+ ахааромантизм аам0а6ъа раан алирика юа8хьа аэышь0нахит+а8ыжъарагьы аманы ийалеит− Нас-нас ишнеиуаз ашьагъы0тълитературатъ жъла6ъеи ахк6ъеи реила7ъара иабзоураныицъыр7ит ажанр <ыц6ъа+ иащщъап – алиро-епикатъ поема+алиро-епикатъ драма ущъа ирацъаны− Ароман акъзар+ уииагъыланакит адиалоги ихатъым ацъажъашьеи ∋несобственно– прямая речь8 ущъа уб− и6−

Абасала+ акыр шъышы6ъса6ъа рыюну7йа имюа8ысуазалитературатъ жъла6ъа иры7аркуа ахк6ъеи ажанр6ъеихадарыла рыэшеийъыры0хозгьы+ XX ашъышы6ъсазыиааидкыланы щахъа8шуазар+ алитература <ыц аэеилаёюараамюа ианылеит− Иащщъап+ аепикатъ юым0а6ъа ∋ажъабжь+аповест+ ароман8 р=ы има3ым а0ы7 ааннакыло иалагеитаюну7йатъи амонолог щъа изышь0оу+ аепикатъ жъабжьеи,0ащъара уаанёа иазйазшьамыз асахьаркыратъ еи=каашьа(прием8−

Алитературатъ хк6ъа− Алитературатъ жъла6ъа рыюну7йазэышьа6ъзыряъяъахьоу апоетикатъ структура змоу аюым0а6ъаеи=ыркаауеит алитературатъ хкы− Ихадоу аепос ахк6ъа рахьиа7анакуеит: аепопеиа, ароман, аповест+ ажъабжь+ ановелла,апоема; алирикатъ хк6ъа ирхы8хьаёалоуп: алирикатъ жъеин,раала+ алирикатъ поема+ ашъа+ ароманс уб.и6−: адраматъхк6ъа рахь иа7анакуеит: атрагедиа+ адрама+ акомедиа+амелодрама+ аводевиль уб.и6−

Асахьаркыратъ литература /оурыхла изнысуаз амюа=ыицъырнагон еиуеи8шым аепоха6ъа ирышьашъалазалитературатъ хк6ъеи ажанр6ъеи рмодификациа6ъа− Убас+заатъи ащратъратъ ∋рабовладельческий) уаажъларра=ы

Page 43: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

84 85

амифологиа иахыл=иаауеит аепопеиа ∋Гомер – ♠Илиада≡8−Уи ауаажъларратъ еи=каашьа хыбгаланы+ а=ыц уаажъларратъеизыйазаашьа6ъа ирышьашъалаз аидеологиеи апсихологиеирышьа6ъгылара а0агылазаашьаа6ъа а8на7еит ароманацъыр7разы− Алитературатъ хкы анцъыр7лак ашь0ахь+юну7йала уи иах0ысуаз аеволиуциа иахйьаны + акыра8сахра6ъа ах0ысуан− Иащщъап+ иащ8ылоит еиуеи8шымаам0а6ъа рзы ицъыр7ыз аромантъ хк6ъа: Антикатъи ароман+Арккара аам0азтъи ароман+ Ареализм аам0азтъи ароман+ убаси6− Аха иазгъа0атъуп+ ур/ реищарак еидщъаламкъа+ акыраи8шымзаара6ъа рыманы ишыйоугьы−

Зны-зынла алитературатъ хки алитературатъ жанриреиюдыраара уадаюны ийалоит− Избанзар+ теориала ур/рыбжьара ийоу ащъаа6ъа рышьа6ъыргылара алыршараанамуагьы ыйоуп− Убри инаваргыланы ма ани+ ма ариаилкаара аазыр8шуа атермин6ъагьы аомонимтъ хархъараанрымоу ма3ымкъа иащ8ылоит− ∗ыр8штъыс иаагап ажъа«адрама≡: адрама – адиалог ахархъарала ах0ыс6ъааазыр8шуа р=иам0оуп − Ас анащщъо + зыёбахъ щамоуалитературатъ жъла ауп− С− №анба идрама ♠Амща5ьыр≡щаналацъажъо+ уи иа7анакуа алитературатъ хкы ауп+ М−Ащашба ибзазаратъ драматъ юым0а ♠А3а8шьара≡ щъаанащщъо+ щазлацъажъо ажанр ∋акомедиа8 ауп−

А7ыхътъантъи аам0а6ъа рзы алитературатъ хкы еилкааракащасабала ахархъара 7сыэхо иалагеит− Ааигъа и0ы7ызалитература атеориа иазку ашъйъ6ъа р=ы уи зынёаиахьазгъа0амгьы+ аёбахъ ахьщъамгьы щ8ылоит− Уи зыхйьо уиауп: иахьатъи алитературадырра=ы атермин6ъа –«алитературатъ хки≡ ♠алитературатъ жанри≡ 6акылаеила7ъеит+ иаадыр8шуа аобиект6ъа еи8шхеит− Ащъарауадаюуп+ ща8хьайа ари атермин зхатъы обиект змоу+ зхатъы7акытъ еидара шь0ызхуа терминны ахархъара аиуоуиамаиуоу+ аха иахьазы еилкаауп+ уи синонимны ийалеит ажанразы−

Убри аам0азгьы+ алитература атеориа ззанаа0у а7арауаащааз6ъылаз иалыркаауа иалагеит алитературатъ жъла6ъа

реилалара иабзоураны ийоу аформа6ъагьы− Уи алитературатъцъыр7ра+ ианеи7оу+ ю-жълакы иры7аркуеит: алиро-епос –алирикеи аепоси+ аепикатъ драма – аепоси адрамеи+алирикатъ драма , алирикеи адрамеи− Иара убас+ асатиреи+аутопиеи+ ахроникеи+ аныйъара6ъа ртъы зщъои алитературатъформа6ъа+ шамахамзар+ ирйазшьоуп еиуеи8шым алитера,туратъ жъла6ъа р3ыдара6ъа рыдкылара [Давыдова, Пронин,2003, 54].

Аепос− Аепос+ ма аепопеиа ажъытъ бырзен бызшъалаиаанаго ♠ажъа аи0ащъара≡+ ажъа ар=иара щъа ауп− Аепосформала имонументалтъу + 6акыла азеи8ш мила0тъпроблема6ъа аазыр8шуа литературатъ жълоуп− Ра8хьаёаакъны ажъар=иара анхацыркхоз аам0а6ъа раангьыафырха7аратъ епос егьыр/ алитературатъ жъла хада6ъаируакын− Уи иаанар8шуан ихадараёа6ъаз а0оурыхтъ х0ыс6ъа+ур/ ирымаз аи=агылара6ъа+ ма ажълар рмифологиеирфантазиеи ирыбзоураны рыхдырра=ы а0ы7 аанызкылоза8сабаратъ мч6ъа реидыслареи+ мамзаргьы реаллаажълар6ъа рыбжьара ийаз аибашьра6ъеи−

Аепос а8хьа ишцъыр7ыз ажъеинраалатъ форма змоур=иам0ак ащасабала ауп− Аха нас+ икьа=ыз аепикатъ щъам0а6ъареиц7арала+ ихадоу агъа0атъ х0ыс ар=иарала ир0баахеит+еи7ыххеит− Ажъытъ литературатъ материал а=ы има3ымкъаиащ8ылоит апоетцъа дара рхатъы р=иара=ы ажъларрклассикатъ епос иа=ы8шны ианыйар7оз рюым0а6ъа− Убасийоуп+ иащщъап+ Вергили июым0а ♠Енеида≡+ ихьшъоу аам0а6ъарйынтъи а=ыр8штъ6ъа ртъы щщъозар+ аёбахъ щъатъуп Вольтерир=иам0а ♠Генриада≡−

Ганкахьала+ ажъытътъи аепоси абжьаратъиашъышы6ъса6ъа рзы ицъыр7ыз аепос хк6ъеи акыраи8шымзаара6ъеи аивгара6ъеи рымоуп − (оурыхлаафырха7аратъ епос дыр=иауан+ шамахамзар+ ажълар6ъазегьы− Аха аурыс шъйъыююы Н− Чернышевски ишазгъеи0аз ала+зегь ра8хьаёа иргыланы+ афырха7аратъ епос змоу ажълар6ъаафырха7аратъ /оурыхтъ мюа ианысыз роуп−

Page 44: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

86 87

Афырха7аратъ епос а=иара рыдщъалоуп ажъларащъын/5арратъ еи=каара ашьа6ъыргылара иана=ыз аам0а6ъа−Уи ашьа0а6ъа цоит ажълар рмифологиеи+ рфольклори+рлегендартъ гъынкылареи аазыр8шуа+ акрызхы7уа аам0а6ъарышйа− Нас ишнеиуаз+ шъышы6ъсала ахархъара змаз+ ажъларирыла7ъан ийаз ащъам0а6ъеи ашъа6ъеи еидкылоу р=иам0акрыл7уан− Уи юырала ишьа6ъыряъяъахон− Убас ийоуп ажъытъбырзенцъа репос ♠Илиада≡+ индиаа репос ♠Махабхарата≡+акарелцъеи афинцъеи репос ♠Калевала≡+ агерманцъа репос«Анибелунгцъа ирызку ашъа≡+ афранцызцъа репос ♠Роландизку ашъа≡+ аскандинавцъа р,♠Едда≡− Аха изыхйьозаалакгьыийалалон ажълар рыюну7йа ишьа6ъгылахьаз аепос хаз ийоу+иаку р=иам0аны ианзыйамлозгьы+ юыралагьы ианёыргамхоз−Ус еи8ш ийа6ъоу иреиуоуп аурыс былина6ъа рфырхацъа ИлиаМуромеци+ Микула Селианин-и8еи+ Добрыниа Никита-и8еиирызку ащъам0а6ъа− Юырала изышьа6ъыряъяъамхеит Нар0ааиАбрыскьыли ирзку а8суа жълар рфырха7аратъ щъам0а6ъа−

*йарак ащасабала+ афырха7аратъ епос а=ы сахьаркыралаиаар8шхоит ажълар идыр=иаз а0оурыхтъ 7ышъа ианы8шуеитур/ ирхыргахьоу астадиа6ъеи р0оурых а=ы а0ы7 змазеиуеи8шым ах0ыс6ъеи− Ажъытъ сахьаркыратъ епос шьа0асиаиуеит ищараку афырха7аратъ пафос+ ажълар зегьы рзеи8шидеал азы фырха7арала а6ъ8ара+ уи иалахъу афырхацъаажълар ридеал6ъа иры6ъшъоит− Ур/ иаадыр8шуа рйазшьа6ъа:ргъымшъара+ рфырха7ара+ рйъыяара+ рычщара ущъа уб и6−ргъынкылара+ рэазышъара иазкуп+ <ыр8штъык ащасабалаигыло+ изызщауа аби8ара6ъа рзы иааёагоуп−

Ажъытъ епос6ъа р=ы ащра зуа,асахьаркыратъ фантастикаайынёа ихазгало амыруга6ъа иреиуоуп агиперболатъха=сахьатъра− Даэаганкахьалагьы+ амифологиатъ дунеихъа7,шышьа иабзоураны и0баау а0ы7 рымоуп анашанатъра+нарцъы иа7анакуа адунеи аар8шра ущъа убас ирацъаны−Ииашоуп+ агиперболизациа+ афантастика+ анашанатъха=сахьа6ъа има3ымкъа иащ8ылоит уажътъи+ щаам0азтъиалитературатъ р=иам0а6ъа р=гьы− Аха ар/ аю-знеишьакаивгара ду6ъа рыбжьоуп− Ажъытъ епос а=ы ур/ зегьы

агърагара рымоуп+ ииашоуп+ и7абыргуп щъа иахъа8шуан+адунеи аилкаара=гьы уи и6ъныйъон− Щаам0азтъиалитература6ъа р=ы иащ8ыло амифологиатъ+ афантастикатъелемент6ъа автор ихшыю7ак асахьаркыратъ 6акы назыгёомыругак ащасабала ауп ахархъара шрымоу−

Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ ажъытътъи аепос шьа0ас иамазамифологиатъ дунеихъа8шышьа иар=иауан афантастика,гиперболатъ ха=сахьа6ъа – зымчи-зылшареи дуёёоу+ а7ахараззымдыруа+ енагь аиааира зго афырхацъа− Ур/ зха0арнакуажълар рымчи+ рдырреи+ рйъыяареи иасимвол6ъаныирызнеиуан− Убри азоуп ажъытъ епос6ъа изырйазшьоу и0баау+иха0ъаау асахьаркыратъ дунеи аилкаара+ насгьы+ иахьауажъраанёагьы+ зацлабра л7шъадахо+ и0ышъынтъалоур=иам0а6ъаны изыйоугьы− Ур/ р=ы иаар8шу амонументалтъ8с0азааратъ сахьа6ъа р=ы а0ы7 яъяъа ааныркылоит а8сабараакосмостъ мч6ъа+ а0ы8антъи апеизаж а3ыдара6ъа+ аибашьраду6ъа+ ажълар6ъа рлахьын7а ахьырыёбо ах0ыс6ъа+ анцъа6ъеиафырхацъеи рха=сахьа6ъа−

Аха ишнеи-шнеиуаз ажъытътъи ажълар <ырщъалатъирепопеиа шьа0ас измаз алитература а=иара иабзоураныи=ыцъаауа иалагоит− Ауаюытъыюса ♠и6ъы8шра≡ аам0аииасцы8хьаёа+ иара иамаз арольгьы иаща-иаща има3хоит−Ащъын/5арра6ъа анышьа6ъыргылаха ашь0ахь уи усйакиз=иаёом+ уи аха0ы8ан даэа литературатъ хк6ъак а8ыжъарарго иалагоит−

Ашъышы6ъса6ъа рыюну7йа абаюхатъра ду змаз апоетцъаду6ъа рэазыршъон юа8хьа аепопеиа иа7анакыша ар=иам0а6ъара76ара− Убас еи8ш ийаз ахы6ъкы рыман римтъи апоетВергили+ аиталиатъи Тассо+ апортугал Камоенс+ афранцызРонсар+ англыз Спенсер− Иагьиашаны+ ур/ рюым0а6ъаажъытътъи аепос иазааигъазтъуа айазшьа6ъа ма3ымкъаирымоуп+ аха зегь акоуп дара зегьы уаанёа ирызхамгалеитрыр=иам0а6ъа−

Ауаюытъыюса и8с0азаара=ы ийалоз аи0акра6ъа аны8шуанаепосгьы+ уи аэа8сахуан есааира− Аепос <ыц цъыр7ит щъаиахъа8шуеит Данте+ Рабле+ Сервантес рыр=иам0а6ъа рыла−

Page 45: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

88 89

Ар/ рыр=иам0а6ъеи ажъытъ фырха7аратъ епопеиеи рышь0ахьицъыр7ит ароман-епопеиа− Арккара аепохазы ицъыр7ызареалисттъ роман иаанартит амюа <ыц – и=ыцу аепопеиаа=иаразы− Ари ажанр ала июуп Аам0а <ыц азы иа76оуасахьаркыратъ юым0а йаима/5ъа− Ур/ иравторцъаны ийоуп3Г− Филдинг+ О− Бальзак+ Н− Гоголь+ У− Теккереи+ Л− Толстои+Ф− Достоевски ущъа убас ирацъаюны−

Аепопеиа иа7анакуеит абар/ ажанр6ъа: аода+ абылина+ажъабжь+ ановелла+ аповест+ ароман+ алакъ+ ащъам0а(предание), аепикатъ поема−

Аепос инаваргыланы иащ8ылоит атермин ♠аепосгьы≡− Уиажъытъ бырзен бызшъахьтъ еи0аагозар иаанаго ♠ажъа+ажъабжь≡ щъа ауп− Ари атермин еиуеи8шым а7ак6ъа амоуп−Актъи а7акала аепос уи литературатъ хкуп+ уахь иа7анакуеитаепикатъ жанр6ъа зегьы: ажъамаана+ аидиллиа+ апоема+ажъеинраалатъ епопеиа6ъа+ алакъ+ ановелла+ апритча+аповест+ ароман−

Аепикатъ поезиа иит ажъытъёатъи аам0а6ъа рзы абзазаратъжъабжь ащасаб ала− Уи зызкыз ажълар рзы акрыз7азкуазах0ыс6ъа реи0ащъара акъын− Иара сиужетс иазыйалар рылшонашъарыцараан ийалаз ах0ыс+ а8сабаратъ цъыр7ра6ъа+аидыслара6ъа ущъа уб− и6− Аестетикатъ функциа6ъа=иацы8хьаёа аепос алитература-сахьаркыратъ юым0ахь ахыархон− И=иауан ажъеинраалалеи ажъабжьеи0ащъарылеи ийазаформа6ъа рыюбагьы−

Аепос иаанар8шуеит автор дызлахъым а8с0азааратъцъыр7ра6ъеи ах0ыс6ъеи− Автор ироль а8хьаю+ ма азыёырююыиахьырбар0ам азы имюа8ысуа аи0ащъара аобиективтъ йазшьаамоуп− А=ыц аам0азтъи аепос иа7анакуа ажанр6ъа р=ы ариа8йара еилагоуп− Зегь ра8хьаёа иргыланы автобиографиатъйазшьа змоу аюым0а6ъа рыла− Ур/ р=ы лассы-лассыиащ8ылоит автор реалла+ ма хы0щъаала дажъабжьщъаюны+иаар8шу ах0ыс6ъагьы дрылахъны−

Убри айнытъ аепос иа7анакуа ажанр6ъа р=ы шь0аиащ8ылоит еиуеи8шым аи0ащъашьа6ъа: ахцъажъаратъ(описательное8+ ахщъаара+ адиалог+ амонолог+ автортъ хьа7ра+

автортъ жъабжьеи0ащъареи афырхацъа ражъеи− Ажъаб,жьеи0ащъара аепос азы еищарак ийазшьарбагоу ииасхьоуаам0атъ формала ауп ишынагёоу+ ийалахьоу ах0ыс6ъареи0ащъара ащасабала− Аха а7ыхътъантъи аам0а6ъа рзыиа8ыр7о аепос иа7анакуа ажанр6ъа р=ы иащ8ылоитажъабжьеи0ащъара уажътъи аам0атъ форма аманы− Ийоупаюым0а6ъа рых-аам0акгьы – ииасхьоуи+ уажътъии+ ийалашеиаам0а6ъа зны8шуа ажъабжьеи0ащъара6ъагьы−

Аепос ажанр6ъа рыла иа76оу ар=иам0а6ъа рбызшъаеищараёак из7азкуа ахщъаа-пластикатъ ∋изобразительно-пластический) ауп− Ишдыру еи8ш+ алирика=ы ащра зуааекспрессив-емоциатъ бызшъа ауп− Аепоси адрамеи ирымоупирзеи8шу а3ыдара6ъа+ алирика=ы /ы7 змам− Аепикатъиадраматъи р=иам0а6ъа р=ы иаар8шу ах0ыс6ъа мюа8ысуеитзны+ 4ьара− Ус анакъха+ ур/ иргъылоуп аам0еи а0ы8и− Ийоупаперсонажцъа идыр=иауа+ излахъу ах0ыс6ъа+ реимак-реи=ак+ргъаанагара6ъа ахьырщъо а0ы75ъа− Абар/5ъа зегьы аар8шхоитдара цъырызго+ рха=сахьа а8ыз7о автор дрылахъёамкъа+хым8ада+ уи изнеишьа6ъа аюым0а ахи-а7ыхъеи шеид,нащъалогьы− Абасала+ аепоси адрамеи аобиективтъра аупигъылыр0ъааны иаадыр8шуа− Аепикатъи адраматъи юым0а6ъаизлеи8шымгьы рацъоуп− Убас+ аепос а=ы ихадароуформар=иаганы ийоуп ауаа ирых0ысуеи рхымюа8гашьа6ъеиирызку ажъабжьеи0ащъара− Убри азоуп аепос жъла щъаизашь0оугьы − Адрама-литературатъ жъла=ы ажъабжьщъараыйам+ уайа ихадароу+ ар=иам0а злеи=каахо аперсонажцъарха0а6ъа ражъащъеи+ рцъажъареи+ реицъажъареи роуп− Авториаци7ар илшоит ихатъы ремарка6ъа+ иазгъа0ара6ъа− Аха ур/ирымоу ацхыраагёатъ+ ахар0ъааратъ 6акы акъхоит: атекстхада иаларюашьатъым уи− Адраматъ р=иам0а6ъа хыла изызкуасцена=ы арбароуп−

А8суа литература=ы аепос иа7анакуа ажанр6ъа реищараёакинар0бааны иащ8ылоит−

Адрама− Ажъа ♠адрама≡ бырзен бызшъала иаанаго ♠аура+ар=иара≡ ∋действие) ауп− Адрама алитературеи атеатриеицырзеи8шу йазаратъ жълоуп− Ганкахьала+ уи хы6ъкыс

Page 46: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

90 91

иамоуп спектакльк ащасабала а6ъыргылара+ даэаганкахьала+а8хьаюгьы изынархоуп− Абасала+ адрама злашьа6ъгылоуабызшъатъ еибаркыра иабзоураны+ уи алитературатъ йазараиа7анакуеит+ егьи+ ахъмарратъ ган ала – атеатртъ йазара−

Ишдыру еи8ш+ адрама шьа6ъгылеит атеатртъ 5ъгылара6ъаирых0ысыз аеволиуциа иабзоураны: актиорцъа а8хьатъиаплан ахь рцъыр7ра апантомимеи ажъащъареи реиц7арала−Ур/ реила7ъара иахйьаноуп адрама литературатъ жъланыишыйалаз− Адрама енагь аколлективтъ гъынкылараиазынархан− Убри айнытъ иара ицъырнагон+ иаанар8шуанауаажъларратъ 6акы змоу апроблема6ъа− Иара шьа0ас иаиуанасоциал,/оурыхтъ еи=агылара6ъа+ ма ауаюы зыёбараицъыуадаюыз+ з7аара6ъаны и=а8хьа и6ъгылаз антиномиа6ъа(аи=агылара6ъа8−

Аепоси алирикеи ир=ыр8шны адрама щахъа8шуазар+ уииамоуп ур/ иреи8шзымтъуа ахатъы 2ыдара6ъа− Зегь ра8хьаёауи зыхйьо адрама иамоу асахьаркыра-естетикатъ щасабтъ6ъароуп− Адрама шьа6ъгылазар ауп асценеи адъахьтъиаеффект6ъеи щасаб рзурала ∋аспектакль еиуеи8шым а0ы75ъар=ы актиорцъа дара-дареи+ дареи егьыр/ ама0ъар6ъеиасцена=ы еинрааланы+ дасу иахьыр0ы8у рцъыргашьеи+ргылашьеи+ раар8шреи8+ адекорациа+ амузыка+ абжьи а8штъиреффект6ъа реи=ыбаарала− Абар/5ъа зегьы ирыбзоураныадрама иара ахатъы поетика амоуп− Адрама=ы ан0ы7тъиацхырааю ∋автор8 дызлахъым ар=иара аар8шхоит иалоуафырхацъа ируеи ирщъои рыла− Аепос а=ы иащ8ыло авториажъабжьеи0ащъара ∋повествовательная речь8+ афырхацъарыюну7йатъи р0агылазаашьа6ъа ртъы щазщъо+ ар=иара зыхйьоа0агылазаашьа6ъа аазыр8шуа адрама=ы аламалаиащ8ылаёом− Ара хадара зуа+ а0агылазаашьа щаилзыркаауаафырхацъа реицъажъареи ∋адиалог6ъеи+ аполилог6ъеи+амонолог6ъеи+ ареплика6ъеи8+ асцена=ы ируеи идыр=иоах0ыс6ъеи роуп− Афырхацъа рхымюа8гашьа мюа6ъыз7ощаилзыркаауа автортъ еилыркаара6ъа ∋комментари6ъа8адрама=ы излаар8шхо аремарка6ъа рылоуп− >оуп+ ур/драматургцъа6ъак рыр=иам0а6ъа р=ы инеи7ыхны иащ8ылоит

(иащщъап+ Б− Шоу+ Л− Леонов8+ аха шамахамзар+ ур/ кьа<5ъоупадраматъ юым0а6ъа р=ы− Адрама аам0атъи а0ы8тъи щъаа6ъазла0баау ала+ ур/ ирышьашъаланы а8с0азааратъ щъаа6ъаи0баа0ыцъны+ аконфликт6ъа ыр7ауланы+ ур/ ирылахъуафырхацъа рйазшьа6ъеи излахъу ах0ыс6ъеи ха0ъааныиаар8шхарц азы+ адраматъ юым0а атекст излауалаеилацалазар ахъ0оуп− Адраматъ текст акомпозициатъеи=каашьала ишьа6ъгылоуп аепизод6ъа рыла−

Адрама а=иара а0оурых иадкыланы щахъа8шуазар+епизодла адрама ахъ0а6ъа реиюшара енагь еи8шымызт−Авторцъа6ъак рдраматъ юым0а6ъа р=ы иаар8шу а0ы8и аам0еилассы-лассы и8саххоит+ усйан аюым0а иаиуеит аепикатъха6ъи0ра. Ус ийоуп, иащщъап, У. Шекспир, А. Пушкин («БорисГодунов≡8+ Б− Брехт рыр=иам0а6ъак− XVIІ – XIX ашъышы,6ъса6ъа раан иа8ыр7оз адрама6ъа р=ы аепизод6ъархы8хьаёара рацъамызт+ усйан аспектакль злашьа6ъгылазакт6ъеи аепизод6ъеи хы8хьаёарала еи6ъшъон−

Адрамеи атеатри р=ы иащ8ыло ажъащъа ∋речь8 ю,6акыкрымоуп+ ганкахьала+ – актиор ицъажъара рзынархоупасцена=ы иц6ъгылоу+ ицхъмаруа актиорцъа ∋адиалог8+даэаганкахьала+ – уи рзынархоуп ахъа8шюи ∋ма а8хьаюи8(амонолог8− Амонолог6ъа адраматъ р=иам0а=ы ю-хкыкныиащ8ылоит: 1) адиалог иагъылакны ищъоу+ /акда иаанхоацъажъара6ъа+ ареплика6ъа; 2) афырхацъа рмонолог6ъарха0а6ъа ракъны− Ареплика6ъа раан еищарак иаар8шхоафырхацъа ремоциа6ъа роуп+ ишиашоу ийоу амонолог6ъа р=ы– ур/ и7ъахны ирымаз рцъанырра6ъеи рхьаа6ъеи ртъы рщъоит−

Европатъи адрама иашьа0акыюцъаны и8хьаёоуп ажъытъбырзен трагедиа6ъа равторцъа: Есхил+ Софокл+ Еврипид+акамедиограф Аристофан. Ур/ рыр=иара шьа0ас иамазалирикатъ хори ацъажъаратъ ∋аоратортъ8 йазареи рылаишьа6ъгылаз а6ьабз-культтъ массатъ ныщъара6ъа роуп− Ар/аныщъара6ъа ры6ъыргыларатъ традициа6ъа ры=иараиабзоураны ииуеит аоригиналтъ драма− Усйан ур/ р=ыафырхацъа рыбжьара ицоз аицъажъара6ъа ∋адиалог6ъа8рыдагьы ирацъажъон ахоргьы− Ахор иалаз ирщъоз ражъеи

Page 47: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

92 93

рашъеи иаанар8шыр акъын автори ахъа8шцъеи ргъаанагара−Ажъытъ Римтъ драма шьа6ъгылеит Плавти+ Теренции+Сенекеи рыр=иам0а6ъа ирыбзоураны− Иааидкыланы антикатъдрама рольс иазы76ъаз+ уснагёатъыс иамаз ауаажъларрарааёара акъын−

Амрагыларахьтъи адрама иаща ихьшъаны ииуеит− Уайа уира8хьа иахьцъыр7ыз Индиа ауп, IV – V ашъышы6ъса6ъа рзыщара щера анышьа6ъгыла ашь0ахь− Ра8хьатъи индиатъиадраматъ юым0а6ъа равторцъа: Калидаса+ Бхаса+ Шудракарыр=иам0а6ъа шьа0ас ироуит индиатъи аведа6ъа репикатъсиужет6ъеи амотив6ъеи+ насгьы алирикатъ ашъа6ъархархъареи− XIІІ – XІV ашъ− рзы адрама цъыр7уеит Китаи+ XVашъ− азы – Иапониа−

А=ыц аам0а щъа изышь0оу азы Европатъи адрама юа8хьаишьа6ъгылоит антикатъ йазара а8йара6ъа иры6ъыршъаны− Ахаиара убри аам0азгьы ахархъара рыман Абжьаратъиашъышы6ъса6ъа раантъи ажълартъ театр атрадициа6ъагьы−У− Шекспир ир=иара ар/ а0агылазаашьа6ъа зегь реищаиха0ъааны ианы8шит− Уайа ажълар рдраматъ формалаеилаёюаны иаар8шуп атрагедиатъреи акомедиатъреи+ареалтъреи афантастикатъреи− Уи июым0а6ъа ирымоупакомпозициатъ ха6ъи0ра+ асиужеттъ ганрацъара− Анаюсан ицоКальдерон итрагедиа6ъа юуп барокко щъа изышь0оу айазаратъхырхар0а азакъан6ъа+ а8йара6ъа рыла− Ур/ еи=артъупеинышъашьа+ ёбашьа змам адунеи ю-хъ0акны ашарала+ ур/реи=аргыларала− Уайа иаар8шуп адгьылтъ дунеии адоущатъдунеии еи=аргыланы−

Адрама анаюсан иахь=иаз Франциа ауп− Усйан уа ишьа,6ъгылаз алитературатъ хырхар0а – аклассицизм аепохазтъиадраматъ юым0а6ъа а8ыр7ауан П− Карнели Ж− Расини− Ур/ртрагедиа6ъа р=ы инар7ауланы ицъыргоуп ауаюы ихатъыцъанырра6ъеи уи дызха0арнаку ажълари ащъын/5арреир=а8хьа идыз иуал8шьа6ъеи рыбжьара ийаз аконфликт−

Арккаратъ аам0азтъи аидеиа6ъеи а0ы7 змаз аи=агыла,ра6ъеи рны8шуеит Г− Лессинги+ Д− Дидрои+ П− Бомаршеи+ К−Гольдонии рдраматъ юым0а6ъа− Усйантъи ари алитературатъхкы иа7анакуаз аюым0а6ъа амешьчантъ драма щъа ирышь0ан−Уи иаднамкылеит аклассицизм аам0азтъи анорма6ъа+ адрамааэеи0анакуеит абызшъа аганахьала+ иаднакылоитацъажъаратъ бызшъа иазааигъоу астиль − А7арауааизлары8хьаёо ала+ адрама жанрк ащасабала ∋литературатъжъланы+ ма хкны акъымкъа8 ианцъыр7ыз абри аам0азы ауп−А7аралашаратъ идеиа6ъа мюа8ызгоз адраматургцъарюым0а6ъа р=ы еища з=лымщара рыманы иаар8шын ауаюыисоциалтъ 7с0азаара абар/ аган6ъа: инхашьа-н7ышьа+ибзазашьа+ далкааны ♠абжьаратъи ауаюы≡ ипсихологиеидзы6ъныйъо аидеал6ъеи− Анаюсантъи адрама а=иара=ы иащаима3ны иащ8ыло иалагоит илы8халатъу ан7ъам0а∋благополучная концовка, развязка8+ афырха7еи ауаа,жъларреи рыбжьара ийаз аи6ъымшъара6ъагьы ишыйаз+иёбамкъа иаанхоит−

XІX ашъ− алагам0азы аромантизмтъ хырхар0а адгылаюцъа– Г− Клеист+ ∃ь− Баирон+ П− Шелли+ В− Гиуго иа8ыр7еитраам0азы еияьу адраматъ юым0а6ъа− Ур/ р=ы пафослаиазышъащъон ауаюы иха0ара+ уи иха6ъи0ра+ иры6ъыёбонишьа6ъгылаз абуржуазиатъ еизыйазаашьа6ъа− Аюым0а6ъарсиужет6ъа р=ы гъац8ыщъарала еи0ащъоуп алегендатъ+ маа0оурыхтъ х0ыс6ъа−

Ареализм иа7анакуа адраматъ юым0а6ъа ра8хьаиахьцъыр7ыз аурыс литература=ы ауп щъа и8хьаёоуп− Ур/авторцъас ирыман А− Грибоедови+ А− Пушкини Н− Гоголи−Жанррацъала еиларсын А− Островски идраматургиа− XІX–XXашъышы6ъса6ъа рэеиюшам0азы адрама шьа0анкылааэы8сахра6ъа ах0ысуеит+ зегь ра8хьаёа А− Чехов июым0а6ъаирыбзоураны−

Жанрк ащасабала адрама егьыр/ адраматургиатъ хк6ъаиреиюырдыраауа ианалага XVІІІ ашъышы6ъса аюбатъиазбжазоуп− Уи уаюы ибартъ иахьыйалаз а7аралашаратъидеиа6ъа иры6ъныйъоз арккаюцъа рдраматъ юым0а6ъа р=оуп−

Page 48: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

94 95

Алитературатъ жанр− Ари аилкаара терминк ащасабалара8хьа ицъыр7ит XVI ашъышы6ъсазы Франциа− Изыйалазгьыасахьаркыратъ юым0а6ъа реиюдыраара+ реихшара иацхраарцазоуп− ♠Ажанр≡ еилкаарак ащасабала ашьа6ъгылара=ыалагала ду йаи7еит Н− Буало− Усйантъи аам0азы алите,ратуратъ юым0а6ъа жанрла реихшара классицисттъзнеишьала акъын ишахъа8шуаз− Анаюсан+ уи аюну7йатъиаструктуреи аха0ашьеи реилкаара=ы аартра ду6ъа йар7еитГегели Белинскии−

Ус шакъугьы+ алитература/6аара=ы ♠ажанр≡ аилкаараиахьагьы еиуеи8шым азнеишьа6ъа рыла иахъа8шуеит−Шьоукы+ иара ажъа аха0а ахьынтъаауа+ 6акыс+ семантикасиамоу ина6ъыршъаны+ уи иа7анакуа аепоси+ алирикеи+адрамеи роуп щъа+ алитературатъ жъла иайарартъуеит− Ахааищараюык шахъа8шуала+ алитературатъ жанр иа7анакуаалитературатъ жъла6ъа иры7аркуа асахьаркыратъ р=иам0а6ъа(ажъабжь+ ароман уб− егь−8 роуп−

Ажанр шьа6ъзыргыло алитературатъ хки алитературатъжълеи дасу из7азкуа ала ащра зуа аестетикатъ ха0абзиара+аюым0а ашъага-зага+ аструктуратъ еилазаашьа+ абызшъааи=каашьа ущъа роуп− Ур/ зегьы юну7йала дара-дараеимадоуп− Аюым0а а=ыгщара атъы щщъозар+ иащщъап+ алирикатър=иам0а6ъа+ шамахамзар+ шъагаала идумзароуп+ адрамаиамоуп асценатъ нагёара+ аха иара убри аам0азгьыафырха7атъра ∋героика8+ атрагедиатъра – ир0ахуп аам0атъщъаа0баара−

Абасала+ ажанр азы ихадоу – зха=сахьа аар8шхо аобиектишазыйоу ауп− Уи анагёаразы ар=иам0а а76аюыалитературатъ жанр6ъа ирнаалаша асахьаркыратъ мыруга6ъаихы иаирхъоит− Ажанр адъахьтъи аган ала щахъа8шуазар+ уииарбан р=иам0азаалак /еи/7шла ишеи=каау аформацъыргаганы ийоуп− Аха иара убри аам0азгьы+ иара аюым0аа7акы аар8шыгас ийоугьы мыругоуп− Г− Гачеви В− Кожиновиишазгъар0ахьоу еи8ш: «…в жанре наиболее полно и нагляднопроявляется содержательность формы, так как именножанр есть целостная организация формальных свойств ипризнаков» [Гачев, Кожинов, 1964, 19].

Иахьатъи аам0азы ишьа6ъгыланы ийоу алитературатъжъла6ъа рэыры8сахёом+ алитературатъ хк6ъагьы /оурыхлаи=иауан+ а8сахра6ъагьы рых0ысит+ уажъазы атеориатъ 6а7яъызмоу еилкаарак ащасабала ахархъара ма3ёаны ирымоуп+ зегьреища а8сахра6ъа зны8шуа алитературатъ жанр6ъа роуп−Асахьаркыратъ литература=ы иащ8ылоит хы8хьаёара рацъалаажанр6ъа+ аха ур/ рахьтъ ийоуп аам0а6ъак рзы иаща ирацъаныахархъара зауа+ даэа аам0а6ъак рзы алитературатъ процессаюну7йа знырра 7сыэхо+ мамзаргьы иалкаау жанрка3ыдара6ъа даэа жанрк ианадаабало− Абри а0агылазаашьадазаа0гыло Иу. Тынианов июуан4«Жанр как система может,таким образом, колебаться. Он возникает (из выпадов изачатков в других системах) и спадает, обращаясь врудименты других систем. Жанровая функция того илидругого приема не есть нечто неподвижное.

Представить себе жанр статической системойневозможно уже потому, что самое-то сознание жанравозникает в результате столкновения с традиционнымжанром (т.е. ощущения смены – хотя бы частичной –традиционного жанра «новым», заступающим его место).Все дело здесь в том, что новое явление сменяет старое,занимает его место и, не являясь «развитием» старого,является в то же время его заместителем. Когда этого«замещения» нет, жанр как таковой исчезает,распадается…

В эпоху разложения какого-нибудь жанра – он из центраперемещается в периферию, а на его место из мелочейлитературы, из ее задворков и низин всплывает в центрновое явление… Так стал бульварным авантюрный роман,так становится сейчас бульварным психологическаяповесть» [Тынянов, 1977, 257-258].

Ажанр алкаахар алшоит абар/ айазшьа6ъеи азнеишьа6ъеирыла: 1) изыхъ0аку алитературатъ жъла иадкыланы: аепикатъ(афырха7аратъ поема+ акомикатъ поема8+ адраматъ(атрагедиа+ акомедиа8+ алирикатъ ∋аода+ аелегиа+ асатира8;

Page 49: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

96 97

2) ихадоу аестетикатъ йазшьала: икомикатъу+ итрагедиатъу+исатиратъу; 3) ар=иам0а аструктуреи ашъагаа6ъеи рыла:ар=иам0а шъага-зага6ъа ирыдщъалоуп ю-моментк –алитературатъ жълеи аестетикатъ хырхар0еи+ алирика –шъагаала има3у ар=иам0а+ адрама иамоу ащъаа6ъа асценатълшара6ъа ирыдщъалоуп+ атрагедиа и0баа,/ыцъу аэйьар0аамазароуп−

Алитературатъ практика=ы хкырацъала ажанртъмодификациа6ъа шащ8ылогьы + алитература/6аара=ыиалыркаауеит ихадоу ажанртъ хк6ъа х8а: аепикатъ жанр6ъа+алирикатъ жанр6ъа+ адраматъ жанр6ъа− Убасйан иазгъа0азарцахъ0оуп алитературатъ материал жъла-жълала ашараиша6ъымшъо уи апоезиеи апрозеи щъа ианеихащшо−Алитературатъ жъла6ъа рых8агьы р=ы а0ы7 рымоуп апоезиатъ(ажъеинраалатъ8 юым0а6ъа реи8ш апрозатъ6ъагьы(иажъеинраалатъ6ъам8− ∗ыр8штъыс иаагозар+ иепикатър=иам0оуп Б− Шьын6ъба иажъеинраалоу ироман ♠Ахра ашъа≡−Алирика щ8ылар ауеит ипрозатъны – С− №анба июым0а6ъа«Адъыяба № 6», «Ашъ/ йа8шь з=оу а7ла≡ уб− и6−

АЛИРИКА

Ажъа ♠алирика≡ абырзен бызшъа айнытъ иаагоуп− Бырзенбызшъала ♠алира≡ щъа изышь0аз+ ашъа зцырщъоз музыкатъинструментын− Алирика аепоси адрамеи реи8ш илитературатъжълоуп− Уи а=ы хадара злоу асахьаркыратъ юым0а=ы иаар8шуаобиект акъымкъа+ изщъауа+ изыюуа асубиект дзыхцъажъоама0ъар дшазыйоу ауп− Алирикатъ р=иам0а6ъа ах0ыс аар8шрарыз3ыдайазшьам+ ур/ ирны8шуа еищарак ауаюытъыюсатъцъанырра6ъа роуп− Убри айнытъ алирика зегь ра8хьаиргыланы асубиективра аны8шуеит щъа и8хьаёоуп −Хыл7шь0рала иара ахы акит ажъытъёатъи ажълар6ъарашъащъареи рыкъашареи р=ы− Алирика иазкны а8суалитература/6ааю В− Л− А7нариа июуеит: «Ажъытъ ашъа6ъаажъытъуаа ирщъон коллективла рэеибаркны+ ахор а=ы+

амагиатъ йазшьа змаз аритуал6ъа рынагёараан+ а7ас-а6ьабзанымюа8ыргоз иа6ъыршъаны− Ишааиуаз аколлективдалнакаауеит ахапащъаюы+ ахор аищабы ♠корифеи≡ ∋ахада+а8хьагыла+ а8ыза8 щъа абырзен6ъа зышь0аз− Акорифеидырзышъащъон ауаажъларратъ 6акы змаз ах0ыс ду6ъа− Уииашъа6ъа р=ы а0ы7 ааннакыло иалагеит ажъабжьеи0ащъаратъ(аепикатъ) елемент− Ари хы7хыр0ас иазыйалеит аепикатъпоезиа – аепос ∋аепос – ажъа+ ажъабжь+ ажъабжьщъара)−

Адрама ∋айа7ара+ аура) – ахори акорифеии рыбжьараицъыр7уаз аи=цъажъара6ъа ирхыл7ит щъа и8хьаёоуп−Аицъажъара ха0ъаауан жестла+ пантомимала+ цъала,жьылатъи аар8шышьа алагьы− Ур/5ъа зегьы нас-нас атеатрахь ииасит+ а=иара дугьы роуит−

Алирика ахы7хыр0агьы абар/ а6ьабзтъ шъащъара,къашара6ъа р=оуп иахьы8шаатъу щъа азгъеи0он А− Н−Веселовски ♠Ажъытъёатъи апоезиа асинкретизми апоезиатъхк6ъа рдифференциациа алагам0еи≡ захьёу иусум0а=ы−«Акорифеи иажъабжь+ – инаигёоит В− А7нариа+ – ахориалагылаз зегьы емоциала а6ъ=ыр0уан+ анырра ироуазаазыр8шуаз ажъа6ъа рыла иацдыряызуан− Ар/ аемоциатъ6ъ=ы0бжь6ъа+ аемоциатъ хъшьара6ъа зынёа ипримитивтъын+аха нас аки-аки еицыло+ и=ио ишааиуаз лирика-субиективтъ76ам0а6ъаны хазы рэалыркаауа иалагеит− Иит алирика≡[А7нариа+ 1991+ 4] −

Зегь ра8хьа иргыланы+ алирика иаз3ыдайазшьоупалирикатъ субиект игъаанагара аар8шра− Адунеи адъахьтъиасахьа6ъа ∋а8сабара+ ама0ъар+ ах0ыс ущъа рсахьа) алирикатър=иам0а=ы раар8шрагьы хы6ъкыс ирымоу асубиектихёыргара+ иха=аар8шра ∋самовыражение) ауп− Алирикатъюым0а=ы автортъ ♠сара≡ ишиашоу ианцъыргамгьы+аобиективтъ еи0ащъара ∋описание) а8хьатъи аплан а=ыиангылоугьы+ асубиективтъ хъыцшьа ∋уи аподтекст а=ы+атекст иа7а7ъахны8 а0ы7 амамзар залшом− Иара убри алоупаобиективтъ дунеи дызлахъа8шуа апоет+ уи хъшьарасгьыиеи0о− Убри азоуп В− Г− Белински изищъоз: «Ама0ъар арайаахала акы за7ъык иа8саны изыйалом− Зегьы зыбзоуроу+

Page 50: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

98 99

изхьы8шу – уи 6акыс асубиект иаи0о ауп− Иара ицъалашъареиифантазиеи рыла 7сыс иахеи7о роуп− >акыс иамоузеи+иащщъап+ апоет шъйъык иагъылибааз ашъ/ канёа? – АхаПушкин уи илнаршеит иреияьёоу + ихааёоу+ зегь реищаимузыкатъу илирикатъ р=иам0а6ъа руак а76ара≡− ∋♠Предметздесь не имеет цены сам по себе, но все зависит от того,какое значение дает ему субъект, все зависит от тоговеияния, того духа, которыми проникается предметфантазиею и ощущением. Что, например, за предмет –засохший цветок, найденный поэтом в книге? – но он внушилПушкину одно из лучших, одно из благоуханнейших,музыкальнейших его лирических произведений» [Белинский,1978, т. III, 331].

Алирикатъ еи0ащъашьа6ъа еиуеи8шым− Алирикатъ субиектицъанырра6ъеи ихъыцра6ъеи аар8шхар ауеит актъи аха=ала+амонологтъ форма аманы+ ийалоит – атекст а=ы иаар8шуафырха7а ∋аперсонаж) иха=ала+ ма ама0ъар аар8шрала−Иалшоит+ иара убас+ агъ0ахъыцра6ъа иаартны акъымкъа+и0ащъщъаны+ имаёаны иаар8шхар+ афырхацъа рдиалог алаицъыргахар+ еилкаам аёъы иахь иаа8хьахар ущъа уб− и6−+ыр8штъ6ъак ращасабала иаагар йалоит Б − Шьын6ъбаилирикатъ р=иам0а6ъа+ иажъеинраала6ъа: «Амюа сы6ъуп≡+«Ажъа≡+ ♠(ынч аюныйа дцон Шьаруан≡+ «Ажъытътъиагарашъа≡+ «Ахра иалиааз», ♠)щъызбак лахь», «Сы8шалас≡−

Алитературадырра=ы алирика ршоит ю-ганк рыла: жанрлеитематикалеи− Тематикатъ еилазаашьала алирика шоит –аграждантъ+ абзиабаратъ+ апеизажтъ+ афилософиатъ+амедитативтъ+ адидактикатъ+ апублицистикатъ ущъа уб− и6−Алирика тематикала аихшара аюым0а аестетикатъ цъаюазланым8шуа ала уи ины6ъыр8шшъа ауп ишыйоу+ избан акъзара76аюы изы мыругак ащасабалоуп ишаар8шхо−

Ажълар рлирикатъ р=иам0а6ъа еиюдыраашьас ирымазр6ьабзтъ функциа6ъа рыла акъын− Иащщъап+ амыткъма6ъазыдщъалоу а8сра ауп+ а0ацаагара ашъа6ъа – ачара +афырха7аратъ ашъа6ъа – еищараёак изыдщъалоу аибашьраауп уб− и6−

Антикатъ литература=ы алирика нагёашьас иамазайазшьа6ъа ртъы щщъозар+ ахортъ лирика зыдщъалоу еищаракаодеи+ адифирамби+ аепитоламеи роуп− Аиндивидуалтълирика иаща ишь0накаауа аиамби+ аелегиеи+ аепиграммеиракъын− Аи0аиреи аклассицизми раам0а6ъа рзы апоет ма ани+ма ари ажанр а76араан ихы иади7оз+ 7йарас дзы6ъныйъозеищарак асоциалтъ хырхар0а акъын+ излаар8шхозгьы аодеи+аелегиеи+ аидиллиеи+ аепиграммеи рыла ауп− Европатъиаестетика аюну7йа лирикатъ жанр7ъйьоуп щъа и8хьаёаз аодаакъын− Аха уи иаанагаёом+ уаанёатъи алитературатъ /ынха=ыегьыр/ алирикатъ форма6ъа ыйамызт щъа− Аиндивидуалтълирика ищаракёоу аюаёара айынёа ихаргалахьан ажъытъбырзен поезиа=ы Сапфо+ аримтъ поезиа=ы – Катулл+ арабклассикатъ поезиа=ы Имру-уль-Каис ущъа уб− ирацъаюны−

Арайа ищъатъуп+ алирикатъ поезиа иша6ънагоу теориалаа07аара Европа ианалага XVІІІ ашъышы6ъса ан7ъам0еи XІXашъышы6ъса алагам0еи рзы шакъу − Иара зыдщъалазаромантизм ар=иара=ы уаанёа еи8ш аклассикатъ юым0а6ъар=ы8шра ацымхърас+ а8хьатъи аплан а=ы+ адунеисубиективлатъи агъынкылара иаща-иаща аэахьар0бааз ауп−

XІX–XX ашъышы6ъса6ъа рзы алирика апоезиа иайъы0ханыийалеит − Ари зыхйьаз + усйантъи аам0азы европатъиалитература6ъа р=ы яъяъала имюа8ысуаз – апроза аэалкаараапроцесс ауп− Ах0ыстъ прозеи исиужетдатъу апоезиеирэиюшара иабзоураны ишьа6ъгылеит еилаёюоу ∋гибридные)ажанр6ъа – алиро-епикатъ+ алирикатъ проза реи8ш ийала6ъаз−

♠Алирикатъ ажъа+ – июуеит В− А7нариа+ – емоциатъ ажъоуп+ацъалашъара6ъа ирбызшъоуп+ и3ыдоу а0ы7 ааннакылоитегьыр/ а=цъажъашьатъ форма6ъа рыюну7йа− Алирикатъжъеинраала 7сабарала+ /оурыхла иазы8шаахоит иараа3ыдара иашьашъалоу иалкаау аритмикатъ еи=каашьа+и3ыдоу акомпозициа+ цъалашъарала ищараку абызшъа− Уиабызшъа аганахьала ашь0а щан традициала+ избанзаралирика=ы айара атрадициа амч ахьыяъяъоу а8шаара уадаюуп−

Page 51: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

100 101

Атрадициа аа8шуеит аха=сахьа76ара=ы ∋образность8+абызшъа асимволика=ы+ аритмикатъ еи=каашьа=ы−Егьырахьала уахъа8шуазар+ алирикатъ бызшъа иара зхаануабзазаратъ бызшъа иагъылиаауеит+ а7акы хада+ ахырхар0ахадагьы аз0о убри ауп…

Традициала излашьа6ъгылаз ала+ алирикатъ 76ам0еижъеинраалала ацъажъареи иузеийъым0хо еила7ъеит+избанзар алирикатъ <цъажъашьа егьыр/ абжьаа8нытъиапрозатъ+ абзазаратъ бызшъа аас0а акырёа ищаракуп≡[А7нариа+ 1991, 22]−

Абасала+ иалащкаар ауеит алирика иамоу абар/ айазшьахада6ъа: 1) алирикатъ хъа8шышьа шьа6ъгылоит автор икъша,мыкъша ийоу адунеи иара ихатъу+ ииндивидуалтъ знеишьалаианаар8шу+ 2) идунеихъа8шышьа еищараёак излаар8шхоапоезиатъ+ ажъеинраалатъ форма6ъа р=оуп ∋апроза=ы ийаларшауагьы8+ 3) алирикатъ жъеинраала=ы и3ыдоу а7акы амоупаинтонациа-мелодиатъ еи=каашьа − Уи иал7шъаныишьа6ъгылоит аритми+ аметри+ арифмеи+ аллитерациеиассонанс6ъеи+ 4) алирикатъ 6акы ха0ъаахоит алирикатъ ажъаассоциативтъ еимадара6ъеи апоезиатъ троп6ъеирхархъарала−

Алитературатъ жъла6ъа ируаку алирика а0оурых а=ыи=иеит хы8хьаёара рацъала еиуеи8шым аформа6ъеи ахк6ъеи−Ур/ иреиуоуп: агимн+ аода+ адифирамб+ аепиталама+ асатира+аканцона+ альба+ асеренада+ астанс+ аелегиа+ аидиллиа+апастораль+ ашь0ым0а+ ахъыцра+ аепитафиа+ аепиграмма+асонет ущъа убас ирацъаны−

Алирикатъ р=иам0а=ы апоет илшоит ир=иаратъ гъ0ыхаааир8шырц илирикатъ фырха7а ∋ма илирикатъ фырхацъа8рыхцъажъарала− Ара иазгъа0а0ъуп+ апоет ихы иазкныищъозаргьы+ даэаёъы изкны июуазаргьы+ шамахамзар+дзыхцъажъо+ иааир8шуа ха0ала иара игъы и7хо+ дызмыр,0ынчуа игъ0ыха6ъа шракъу− ∗ыр8штъык ащасабала иаагарауеит Д− И− Гълиа иажъеинраала6ъа: ♠Сы8садгьыл≡+ ♠Ис0ахын

сара…≡+ ♠Аэацъ≡− Зыёбахъ щщъаз ар=иам0а6ъа р=ы апоети6ъиргыло ихатъы проблема6ъеи иареи икъша-мыкъша ийоуацъыр7ра6ъеи реизыйазаашьа6ъа ракъым− Арайа и6ъгылоуаз7аара6ъа азеи8шуаажъларратъ 6акы рымоуп− Аха иара убриаам0азгьы шьахъла ирны8шуеит автор иха0а гъ0ыхас имоу+уи исимпатиа6ъеи иантипатиа6ъеи+ дзыдгылои дыз=агылои+игъа8хои игъы еихьызшьуеи+ ицъымяуи− Ажъакала+ автордызлацъажъо аобиект6ъеи ах0ыс6ъеи ирыдщъаланыизцъыр7ыз ихъыцра6ъеи ицъанырра6ъеи емоциа яъяъала+аекспрессиа а7а7аны иааир8шуеит− Убас еи8ш ийоу иреиуоуп+иащщъап+ апоетцъа ду6ъа еицырдуруа абар/ рлирикатъюым0а6ъа: А− С− Пушкин – ♠Я помню чудное мгновение≡+ М−Иу− Лермонтов – ♠На смерть поэта», В. В. Маиаковски –♠Товарищу Нетте – пароходу и человеку», Б− У− Шьын6ъба –«Ишыйоу сымала ибасщъап≡+ ♠А8суаа аибашьцъа шъахь≡+«Аибашьюы ихъыцра≡ уб− егь−

Иаагар ауеит даэа <ыр8штъыкгьы – алирикатъ р=иам0а6ъар=ы дара а8ыз7аз авторцъа рха0ара6ъа лирикатъ фырхацъаныианы6ъгыло+ рыр=иам0еи рха0ареи анеимадоу− Убас ийоужъеинраала6ъоуп: «Памятник» (А− Пушкин), «Абри соуп сара≡(Д− Гълиа8+ «Я сам» (В. Маиаковски).

Алирикатъ р=иам0а6ъа рщъаа6ъа даара и0баауп+тематикала ирацъоуп+ инар7ауланы ирылшоит хы8хьаёарарацъала еиуеи8шым ауаюытъыюсатъ цъанырра6ъа раар8шра−Ур/ р=ы иащ8ылоит ауаюы игъащъара6ъеи – игъырюа6ъеи+илахьеи6ъреи – игъыряьареи+ иеи8ылара6ъеи иеи8ыр7ра6ъеи+агъхьаагареи ихъыцра6ъеи убас ирацъаёаны−

Алирика а6ъра ду+ а0оурых ду змоу литературатъ жълоуп−Европатъи ажълар6ъа ркультура=ы апоезиа иааннакыло а0ы7аназгъащ0о+ имщъакъа щзавсуам+ уайа алирика ашьа0а6ъаантикатъи аепохазы яъяъала и=ианы ийаз+ абырзен классикаайнытъ ишаауа−

Еицырдыруа аурыс литература/6ааюцъа+ антикатълитература а/6ааюцъа: И− Тронски+ С− Радциг+ А− Тахо-Годи+

Page 52: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

102 103

А− Лосев+ А− Аникст+ В− Иархо+ В− Асмус уб− егьыр0гьы еиц=акныишазгъар0о ала+ ажъытъ бырзен литература а0оурыха7анакуеит щъа иры8хьаёоит антикатъ епоха иамэханакуаабар/ ашъышы6ъса6ъа – X–IX ашъышы6ъса6ъа щаращашы6ъс8хьаёара йалаанёа инадыркны ІV ашъышы6ъсащашы6ъс8хьаёара иа7анакуа ирыбжьаркыз аам0а− Антикатъиакультура иадырщъалоит ІV–VІ щашы6ъс8хьаёара иа7анакуаашъышы6ъса6ъагьы− Ишдыру еи8ш+ усйан абырзенщъын/5арра аилащара+ афеодализм ахь аиасра зыдщъалоу0оурыхтъ периодуп− Абасала+ 1400 шы6ъса инарыцны+ насдаэа 200 шы6ъсайа афеодалтъ еизыйазаашьа6ъа шьа6ъгы,лаанёа и=иауан абырзен литература− №ыдала алирика акъзар+уи ацъыр7реи а=иареи зыдщъалоу аам0а щъа и8хьаёоупщашы6ъс8хьаёара йалаанёа VІІ–VІ иры7аркуа ашъышы,6ъса6ъа− Даэакала иащщъозар+ алирика ан=иаз антикатъ епохааэеиюшам0азы ауп−

Усйантъи алитература=ы афырха7аратъ епос уаанёаиааннакылоз ахадаратъ /ы7 иаща-иаща ихьысщахо+ иацъыёуаиалагеит− Уи а0ы7 аанызкылоз литературатъ жъланыишьа6ъгылеит алирика− Щъарада+ ари зыхйьаз амзыз6ъаиреиуоуп уи аам0азы абырзен уажъларра аюну7йа мэхакы0баала имюа8ысуаз аи0акра6ъа аполитикеи+ аекономикеиасоциалтъ еилазаареи р=ы анырра ду6ъа ахьыйар7аз− УсйанБырзентъыла арратъ демократиа аха0ы8ан ащъын/5арратъмчра аристократиа анапа=ы ийалоит− Уи иал7шъаны ахатъмал ∋частная собственность) а8ыжъара агеит+ абшь0ралаиаауаз анхашьа <ыцъаауа иалагеит− Ари а0агылазаашьаиал7шъаны ауаа рыбжьара ишьа6ъгылоит и=ыцызаизыйазаашьа6ъа – ахъаахъ0реи атауареимадареиа8хьагылара роуит− Ф− Енгельс ишиюуала: «Абеиахара за7ъыкхы6ъкыс ийалеит− Амали ачыни ама7урауаа рхы-ры8сыры6ъыр7о ианыйала+ уи азы аибашьра айынёа икылнагоианалага+ ицъыр7ит апоетцъа+ иаарыкъыршаны ийаза8с0азаареи а0оурыхтъ /агылазаашьа6ъеи ишырзыйаз ртъызыюуаз≡ [Энгельс, 1985, 129] .

Усйантъи абырзен поетцъа: Алкеи+ Сапфо+ Анакреонт+Каллин+ Тиртеи ∋спартааи мессинааи реибашьра иадщъаланылегендала зыёбахъ рщъо), Архилох+ Каллимах+ Феокрит+Алкман уб.егь− алирика ашьа0а рщаит: нас иаща-иаща амэхакзыр0баауаз+ уи ар=иара збаюхатъра азызкыз апоетцъарацъаюуп−

Анаюсан+ акапан есааира ишь0ы7уа+ асахьаркыратълитература=ы хадара зуаз жъланы ишьа6ъгылеит− Абырзенуаажъларра аюну7йа имюа8ысуаз аибашьра6ъа+ иара убасхазы игоу ауаюы и8с0азаара=ы дзы6ъшъоз ах0ыс6ъа+а0аацъаратъ 7с0азаара+ абзиабаратъ еизыйазаашьа6ъа+а8садгьыл ахьчара ущъа 6юа змамыз аз7аара6ъеиапроблема6ъеи цъырырго иалагоит алирикатъ р=иам0а6ъар=ы−

Убри инамаданы+ иазгъа0азарц ахъ0оуп+ ажъа ♠алирика≡терминны ианцъыр7ыз щазлацъажъо ашъышы6ъсазыакъымкъа+ Александр Македонски ихаан+ аеллинизм щъа хьёысизауз аепоха аан шакъу− Уаанёа алирикатъ поезиа ♠мелос≡(ашъа8 щъа акъын абырзенцъа шашь0аз− Уи машъырынгьыийамлеит+ иагьаанар8шуеит апоезиа ашъа злашьа6ъгылоуамелодиа ацымкъа абырзенцъа рха=ы ишырзаамгоз− Уиакъым+ алирикатъ поезиа акъашара ацны ианыйазаам0а6ъагьы ыйан− Усйан апоет дшъащъаюны+ дагьжъеинраа,лащъаюны дыйан− Абырзенцъа рхы иадырхъоз амузыкатъинструмент6ъа: аформинга+ акифара+ абарбит+ а=арпын(свирель8+ атимпан+ афлеита ущъа рахьтъ алира ауп изхыл7ыз+ажълар6ъа зегьы рхы иадырхъо+ алитературатъ жъла ахьё –атермин ♠алирика≡ ахьынтъааз−

Алирика амелодиа аэайъы0ханы иаразнакы изыйамлеит−Мелос+ мамзаргьы меликатъ поезиас и8хьаёаз тематикалаеихшаны иахьырщъоз+ ишырщъоз+ иззырщъоз инры6ъыршъаны+хазы-хазы ахьыё6ъа рыман− Иащщъап+ ♠монодиа≡ – аёъы ихалаиищъо+ ♠хор≡ – жъпаюык еицырщъо+ ♠гименеиа≡+ ♠епиталамии≡– ачара6ъа р=ы ирщъо+ ♠френ≡ – амыткъма+ ♠парфени≡ – аёяаблашъа+ ♠гипорхема≡ – акъашарашъа уб− и6− Абар/5ъа

Page 53: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

104 105

рышь0ахь+ ажъеи амузыкеи рэанеийъыр0ха+ ІV ашъышы,6ъсазы+ абырзен философ Платон иусум0а ♠Азакъан6ъа≡ щъахыс измоу а=ы ихьааганы июуан: «Ур/ апоетцъаажъеинраала6ъа р=ы иалоу ажъа6ъа мелодиада ирюуаиалагеит+ амузыкагьы – ажъада≡. («Подобного рода поэтыотделяют сверх того размер и ритм от напева,перекладывая в стихи непоэтическую речь, а с другойстороны они употребляют напев и ритм без слов…»)[Платон, 1994, т. IV, с. 120].

АЛИРИКА АХК:ЪА

)оурыхла алирика иаман еиуеи8шым ацъыргашьа6ъа−Алирикатъ жъеинраала6ъа р7ак6ъа зеи8шраз ала+ формалаишеи=артъыз ала хкы-хкыла ишаны ийан− Алириказы ус еи8ши8йа,76ъаны ийаз аканон6ъа аныйаз еищарак аестетика ахаанакъын – антикатъии абжьаратъии ашъышы6ъса6ъа рзы− АхаXVІІІ ашъышы6ъса инаркны алирика ♠иц6ьоу≡ ахк6ъа акырёаима3ны иащ8ыло иалагоит+ иара иаанахъоит асинкреттъйазшьа− Ус шакъугьы+ щара иаадыруазароуп уи жъытъла иамазаформа6ъа+ избанзар ур/ рахьтъ шьоукы иахьатъи апоезиа=ыахархъара рымоуп+ реищарак ишеибгоу ишащ8ымлогьыр3ыдара6ъа цъыр7уеит еиуеи8шым ажъеинраала6ъа р=ы−Алирикатъ хк6ъа ирхы8хьаёалоуп: агимн+ аода+ аелегиа+ашь0ым0а+ адифирамб+ аепиграмма+ аепиталама+ аидиллиа+аепитафиа+ асонет+ амадригал−

Агимн− Антикатъ епохаан анцъа6ъа ирызкны+ арэхъа8хьыёзны8шуаны ирщъоз ашъа6ъеи ажъеинраала6ъеи агимн щъаирышь0ан− Ажъа ♠агимн≡ бырзен бызшъала арэхъара+арэхъа8хьыё ауп иаанаго− Агимн6ъа усйан ирылар7онаепикатъ поезиеи атрагедиатъ поезиеи иры7аркуазар=иам0а6ъа− Иащщъап+ агимн6ъа щ8ылоит Гомер ипоема6ъеиЕврипид итрагедиа6ъеи р=ы−

Абырзенцъа рйны адагьы+ агимн ахархъара яъяъаны иаманегьыр/ европатъи ажълар6ъа рыр=иара=гьы иаща ихьшъоу

аам0а6ъа рзы− Иащщъап+ а6ьырсиантъ динха7ара иа0ынхеитагимнографиа иа7анакуа+ ауахъама-нцъама7уратъхныйъгашьа иазку ар=иам0а6ъа− Европатъи ажълар6ъарлитература6ъа р=ы агимн6ъа а8ыр7он ищараку афыр,ха7аратъ+ арэхъаратъ тема6ъа анаадыр8шуаз− Ари алирикатъхкы щ8ылоит иаща ихьшъаны+ а=ыц аам0азы иа76азар=иам0а6ъа р=ы− Агимн ащасабала июуп П− Ронсар ир=иам0а«Франциа иазку агимн≡+ афранцыз револиуциа ду иазку –«Марселиеза≡−

Аурыс литература=ы XVІІІ–XІX ашъышы6ъса6ъа рыюну7йаадинха7аратъи асоциалтъи патриотизм амотив6ъа рылаиа8ыр7он агимн6ъа рацъаны− Иаагозар+ А− Сумароков июым0а«Анцъа ихшыюдура6ъа амра=ы≡+ В− Жуковски ир=иам0а«Анцъа изы агимн≡+ В− Бриусов июым0а ♠Афродита илызкуагимн≡ ущъа уб− и6−

Иазгъа0азарц ахъ0оуп+ апоезиа а0оурых а=ы асатиратъ7акы зманы иа76аз агимн6ъагьы шыйалалоз− Ус еи8ш ийазагимн6ъа еи=артъын астильтъ 2ыдара6ъа рыманы+ пародиащасабла− Асатиратъ гимн6ъа р=ы апоетцъа ирхыччон +и7ъылырхуан а8с0азаара=ы а0ы7 змаз ацъгьа-мыцъгьара6ъа−Асатиратъ гимн6ъа иреиуоуп П− Ронсар ир=иам0а ♠Агимн ахьыиазкны≡+ М− Ломоносов июым0а ♠Агимн ажакьа иазкны≡−

Асовет мчра ашьа6ъгылара рацъак шыбжьамыз В−Маиаковски Петербург и0ы7уаз ажурнал ♠Сатирикон≡иани7еит асатиратъ гимн6ъа: «Агимн агъабзиара иазкны≡+«Агимн аёбаю изкны≡+ ♠Агимн а7арауаю изкны≡+ ♠Агимнакритик изкны≡+ ♠Агимн шьыбжьхьафара иазкны≡−

Иара убас иазгъа0атъуп адунеи=ы ийоу ащъын/5арра6ъазегьы рхатъы гимн6ъа шрымоу − Агимн амоуп А8сныащъын/5аррагьы – ♠А8сны Абзарёы≡− Абар уи атекст:

Шънеибац+ шънеибац+А8суаа ры3къынцъа А8сны азыщъанАшьа каз0ъазА8суаа ры3къынцъа

Page 54: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

106 107

Аха6ъи0раз ашьа каз0ъазА8суаа ры3къынцъа

О – що – що – о, що – о – РадаО – що – що – о – що – Раида – ра

Ажъюан мрадоуп+ е7ъадоупУара уда+ А8сынра Е7ъа – бырлаш А8сынтъыла+Ул8ха згъа7а6ъа ир0ы8хо+Геи-шьхеи ры8шёара зы8шнылазЖълар ламысла ищаракхоит−

Рада+ Раида+ Рарира Рада+ Рерама+ Рерашьа Афырхацъа Ран – ГъашьаА8сынтъыла –И8шьоу атъыла+Ихы здиныщъалаз Анцъа З6ьышы6ъсала имюасхьо гылан+Рыжъюа еибыр0оит у8ацъа

Шънеибац+ А8сныжълар Аишьцъа+ шънеибац Нхы6 – аахы6 щаицуп Щазшаз ила8шЩхуп иащхымшъо+*еи8ш лаша щзы8шуп−

Шънеибац+ А8сныжълар Игылеит щамра+Иа6ъым /ашъара УрылагъыряьаАнра – ахшара+Шьардаам0а+ А8сынра

Ари агимн актъи астрофа ажълар рашъа ♠Шънеибац…≡айнытъ иаагоуп+ аюбатъи ахъ0а=ы ийоу ю-цъащъак ♠Кьаразаа

рашъа≡ иа=ыр8шны ийа7оуп+ егьи ахъ0а – иацнеиуа8шьстрофак авторс дамоуп апоет Г− Аламиа− Ари агимнамузыка июит акомпозитор В− Чкадуа−

Ащъын/5арратъ гимн инаваргыланы апоетцъа рыр=иара=ыийоуп ари алирикатъ хкы иа7анакуа аюым0а6ъа− Убас+ а=арргимн щъа ахьё ахыланы ауаа ирыла7ъаны ийоуп Т− А5ьбаиажъеинраала ♠И0баауп адунеи+ и0бааёоуп…≡− Ари ажанриа7анакуеит Т− №аниа ир=иам0а ♠А8сназы ашъа≡+ М− Лашъриа– ♠Аныщъашъа≡+ Б− Гъыргълиа ♠А8сны азы агимн≡+ ущъа уби6− Аха иахьатъи аам0азы еищарак агимн ахархъара амоупашъащъаратъ+ аоператъ+ асимфониатъ йазаратъ хк6ъа р=ы−

Аода− Алирикатъ хк6ъа ируакуп аодагьы− Ажъа ♠аода≡бырзен бызшъала иаанагоит ♠ашъа≡ щъа− Иара акырирзааигъоуп агимни адифирамби− Ажъытъёатъи Бырзен,тъыла=ы ра8хьа аода щъа иашь0ан иарбанзаалак ашъа+ насалирикатъ жъеинраала6ъа аёъы изкны+ амузыкатъинструмент6ъа ирын7аны ахор иалаз ирщъоз ашъахеит− Ийанабар0 аода хк6ъа: арэхъа8хьыётъ+ агъы8шааратъ+агъы0шьаагатъ (плачевная), аркъашаратъ− Аодатъ р=иам0а6ъар7аки ртематикеи акыр и0баан− Ажъытъ бырзен поэт Пиндариа8и7оз аода6ъа рызкын аспорт еицлабра6ъа+ еищараколимпиада6ъа р=ы аиааира згоз ауаа− Ари автор ир=иам0а6ъа=ыр8штъык ащасабала ийалеит аода6ъа а8ыз7о апоетцъа рзы−

Аода лирикатъ хкык ащасабала Бырзентъыла ашь0ахьи=иеит Римтъи алитература=ы− Уайа зтон щаракны+агъыряьаратъ 6акы зманы ирыюуаз алирикатъ жъеинраала6ъааода щъа ирышь0ан− Алатин поезиа=ы аода 7шаах6ъа ра76аюыщъа ды8хьаёоуп Гораци− Иазгъа0атъуп+ уи ир=иара=ыишеийъы0хахаз аодеи амузыкеи− Убасйан инаркны ауп аодахаз ийоу литература-лирикатъ хкны ианышьа6ъгылазгьы щъаиахъа8шуеит а7арауаа− Уи ашь0ахь акыраам0а аода рхаш0ныийан+ аха XVІ ашъышы6ъсазы уи юа8хьа алитературатъ8с0азаара аиуит афранцыз поет Ронсар ир=иам0а6ъарыбзоурала−

Абасала+ Амра0ашъаратъи Европа иа7анакуаз атъыла6ъарахьтъ зегь реища аода ахь=иаз Франциа ауп− П− Ронсар

Page 55: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

108 109

инаюс егьыр/ афранцыз поетцъа Ф− Малерб+ Ж− Ж− Руссо+Е− Лебрен адунеитъ литература иазынрыжьит зеияьайамаодатъ р=иам0а6ъа− Имашъырым аода зегь реища а=иараФранциа иахьаиуз+ избан акъзар уи атъылауаю+ апоет+аклассицизм атеоретик Н− Буало 1674 ш− азы иа8и7еит♠Поэтическое искусство» захьёыз аусум0а− Уайа егьыр/алитература атеориатъ з7аара6ъа р0ак ахьыйаи7оз+иазышь0еи7еит аода атеориагьы− Аклассицисттъ ода зызкыззегь ра8хьаёа иргыланы абсолиуттъ монархиа ищаракны+ирэхъаны ахцъажъара акъын− Уи нормас иамазар акъын:ищараку абызшъа ц6ьа ∋адиалектизм6ъеи ацъажъаратъбызшъеи рхархъара ауамызт8+ арифма6ъа рбеиара+амифологиатъ ха=сахьа6ъа ар=иам0а6ъа ралазаара−

Аурыс литература=ы+ еищарак апатриотизми+ аурыс жъларр8еи8ш азхъыцреи+ игыло аби8ара <ыц6ъа а7арадырреиакультуреи еихарщартъ рааёареи ирызку атема6ъа зны8шуа+агуманисттъ 6акы змоу аода6ъа ма3ымкъа иащ8ылоит− Арайааодатъ поезиа цъыр7ит аоратортъ йазаратъ хкы иамаданыXVІІІ ашъышы6ъсазы – аурыс классицизм ахаан− Аурыс одатъпоезиа ашьа0акюыс ды8хьаёоуп В− Тредиаковски− Иакымкъа,июбамкъа аода6ъа а8и7еит М− Ломоносов+ иащщъап+ ♠Ода надень восшествия на Всероссийский престол Её Величествагосударыни императрицы Елизаветы Петровны (1747г.)».Ари алитературатъ хкы ар=иара=ы рхы иадырхъон аурыспоетцъа ду6ъа Г− Державин+ А− Радишьчев ущъа аёъырюы− Аханас ишнеиуаз аода ароль алитература=ы иаща-иаща и8сыэхоиалагоит+ уи А− Пушкин ир=иара=гьы иналаршъ-ааларшъныишащ8ылогьы− Аода а7акы+ ажъа щаракыла еибы0аны+ианакъзаалакгьы ащъын/5арцъеи ар р8ыза дуцъеи ирызкныакъын апоетцъа ишырюуаз−

Аурыс литература=ы иащ8ыло аода6ъа рстильтъ 2ыдарахада6ъа иреиуоуп+ ур/ р=ы аурыс монархиа аэхъа8хьыёахьыйам+ шамахамазар+ иахьащ8ымло− Аурыс ода6ъаеи=артъын М− Ломоносов ихаантъи аклассицист одаатрадициа6ъа иры6ъыршъаны− Г− Державин ибзоураны аодаиаланагалеит иаща имариоу ащъоутъ конструкциа6ъа+

ахархъара роуит ацъажъаратъ бызшъа айнытъ иаагаз ажъа6ъа−Аода иаща има3ны акъзаргьы рхы иадырхъон XX

ашъышы6ъсазтъи апоетцъагьы− Асовет аам0азтъи амила0тълитература6ъа р=ы еиуеи8шым агъыряьаратъ х0ыс6ъаирызкны иа8ыр7он аода6ъа− Иащщъап+ В− Маиаковски –«Ареволиуциа иазку аода≡+ Г− Шенгели – ♠Ауниверситет иазкуаода≡+ иара убас аода6ъа рыюуан Е− Багрицки+ П− Тычина ущъауи аам0азтъи апоетцъа аёъырюы−

Иазгъа0атъуп+ асовет аам0азы иа76аз аода6ъа уаанёа ийазаодаюышьатъ канон6ъа ишры6ъымныйъоз− Уайа 10-10-цъащъала ийоу ажъеинраала аи=артъышьа апринцип рхыиадырхъомызт+ иара убасгьы алексика аганахьала+ мыцхъыихырку ажъа8шаах6ъа рымацара рыла акъымкъа+ авторигъ0ыха злааир8шышаз+ инар0бааны ажълар рбызшъаахархъара аман−

Аелегиа− Аелегиа аам0ас ийоу зегьы ирхаану+ зхатъы темазмоу+ иащщъар ауазар+ еснагь ♠зы8сы /оу≡ лирикатъ хкуп−Адунеизегьтъи алитература иа7анакуа амила0тълитература6ъа зегьы р=ы уи имюашьо ашьа0а ануп− Ажъа«аелегиа≡ а7акы ишиашоу еи0аагозар+ иаанаго ашшра+ашшы8хьыё ауп− Терминк ащасабала уи ахархъара зыхйьазабырзенцъа рмузыкатъ инструмент аелегиа ауп− Атерминалирика шышьа6ъгылаз еи8ш ауп аелегиагьы терминныишыйалаз− Аелегиа щъа иашь0ан амузыкатъ инструментигъы0шьаагоу х0ыск+ ры8сы зы=щъароу аёъы изкныигъы0шьааганы+ ихьааганы ашъа зцырщъоз− Ус еи8ш ийоуажъеинраала ианы8шуеит апоет ихьааиго ихъыцра6ъа+ирыцуп алахьеи6ъра−

Аелегиа иамоуп а0оурых ду− Ауаажъларра=ы ауаареизыйазаашьа6ъа иреиуаз – алахьеи6ъреи+ агъхьаагареи+агъ0ыхащъареи ущъа ийаз ауаюытъыюсатъ цъанырра6ъазхыл=иаауаз ах0ыс6ъа – а8сра+ ашьра+ аёра+ амчымхараидыр7ысуан агъжъажъареи арыцщашьареи зны8шуазашъа6ъа− Ур/+ ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ амузыкатъ инстру,мент6ъа ирыцырщъон − Ра8хьаёа аелегиа зызкызаиндивидуалтъ гъ0ыха6ъа ракъын− Ара абырзен6ъа р=ы уи

Page 56: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

110 111

ахы анакуаз аелегиа а5ьабаратъ йазшьа мацара аны7,шуамызт: уи – абжьагаратъ 6акы змаз+ агъышь0ыхреиаа8хьареи зны8шуаз лирикатъ жъеинраала6ъаны ийан− Анаюсаелегиа аэ0анагёоит абзиабара=ы анасы8и анасы8дареиртематикатъ щъаа6ъа− Римтъи апоезиа=ы ауп уи ащъаа6ъаи7егь рэыр0шъаны алахьеи6ъра мацара аанар8шуаиахьалагаз− Иара VІІ ашъышы6ъса щашы6ъс8хьаёара йалаа,нёа бырзен меликатъ поезиа ахк6ъа ируакны ийан− Абырзенелегиаююцъа рахьтъ щара щйынёа зыхьё ааиз иреиуоупАрхилох+ Калик+ Тиртеи+ Феогнид+ Солон ущъа уб− егь− Римтъиаепоха аан ийан аелегиа зюуаз апоетцъа: Тибулл+ Овидии+Катулл− Антикатъ елегиа дистихла ∋2-цъащъакны8 акъынишырыюуаз−

Аелегиа мэхакы /баала апоезиа иала7ъеит Аам0а <ыц азы+уи ахархъара рацъаны иаиуит англыз+ афранцыз+ агермансентименталистцъа рыр=иам0а6ъа р=ы− Иазгъар0ахьеитанглыз сентиментализм аха0арнак Томас Греи июым0а ♠А6ы0анышъын0ра=ы июу аелегиа≡ даара анырра яъяъа шыйана7азаурыс поезиа=ы аелегиа а=иаразы− №ыдала уи аа8шуеит В−А− Жуковски ир=иара=ы− Аелегиа и0баау ауаажъларра,политикатъ 6акы инаваргыланы аинтимтъ 6акгьы аны8шуаийалеит XV ІІІ–XІX ашъышы6ъса6ъа рзы− Аелегиатър=иам0а6ъа а8ыз7оз иреиуоуп еицырдыруа апоетцъахатъра6ъа: И− Гиоте+ Ф− Шиллер+ А− Пушкин+ М− Лермонтов+Н− Некрасов+ В− Маиаковски+ К− Симонов+ А− Твардовски+М− Светлов ущъа ирацъаюны−

Аелегиатъ лирикатъ хкы иа7анакуа ар=иам0а6ъаима3ымкъа иащ8ылоит а8суа поезиа=гьы− Аелегиатъжъеинраала6ъа рзыркуеит еицырдыруа ауажъларра,политикатъ усзуюцъа+ ашъйъыююцъа+ а7арауаа+аспортсменцъа+ ща8садгьыл ахьчаразы и0ахаз аибашьцъа−Иналукааша елегиатъ р=иам0а6ъаны ийоуп Д − Гълиаиажъеинраала ♠Сы8садгьыл≡+ Б− Шьын6ъба ♠Абри зпатре0дащъа усзым7аан≡− Иаагап уи ахьтъ актъии а7ыхътъантъииастрофа6ъа:

Актъи астрофа –

Абри зпатре0да щъа усзым7аан+Дыйам+ дахьубо д7ъахума?Агъырюа умыр=ыхан+ о+ сгъа7ан+Сылаяырё убарц у0ахума?

А7ыхътъантъи астрофа –

Умюасыр+ игъоу0ашт дахьжу+Дъаб арха+ амюа6ъа ахьеиду+Макьанагь иаёами игъы и6ъжьу+Уа да7оуп абри зпатре0у

Б− Шьын6ъба ари ажъеинраала изикуеит Иасон Ашьхаруа−Иара а87ан 1939 ш− азы.

Аелегиатъ р=иам0оуп азущъартъ ийоуп А− Лашъриаиажъеинраала ♠Ещ+ иараби+ а8с0азаара≡− Иара шьа6ъгылоупх-строфак рыла− Ра8хьатъи6ъа юба р=ы апоет иааир8шуеита8с0азаара ша0арада ишизныйъо+ ихиго амыйъмабара6ъа−Убри айнытъ иара даз7аауеит: «иузызузеи цъгьарас≡+«сызкыдуйьои абриайара≡+ ♠узсышь0оузеи сы8харс≡+«ана5ьалбеит сымюахйьама+ сзы6ъу7еишь у6ьышъ≡ щъа−А7ыхътъантъи астрофа аоптимисттъ н7ъашьа амоуп+из7аара6ъа ихала абас а0ак ри0оит− А8с0азаара иад7о:

Мап+ скыдйьала+ а8с0азаара+Срыцщаумшьан 4ьара−Шайа скыдуйьо айара+Сыяъяъахоит Сара−

А8суа поетцъа рахьтъ зегьреища злирика аелегиатъ цъаюаахоу М− Ми6аиа иоуп− В− Кояониа ишазгъеи0аз еи8ш: «Ми6аиаипоезиа – лахьеи6ъратъ ∋гъ0ахъыцратъ+ гъжъажъаратъ+гъ0ынчымратъ8 лирикоуп− Даэакала уи амедитативтъ лирикащъа иалукаар ауеит− Жанрла иара зегь реища иззаигъоуи щъау7аауазар, аелегиа акъхоит» [Кояониа+ 199, 147].

Page 57: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

112 113

Акымкъа-юбамкъа аелегиатъ р=иам0а6ъа щ8ылоит М−Лашъриа ипоезиа=гьы− Ур/ иреиуоуп амща5ьырра атемаиа7анакуа иажъеинраала6ъа3 ♠Схъы-сжьы 5а6аёаеилагылоит≡+ ♠С0ампылтъи а5ьармыкьа<≡+ абзиабаратълирика иа7анакуа+ а8суа ха7а и8щъыс а7ыхътъантъи лымюахьданынаскьеиго аазыр8шуа иажъеинраала ♠А7ыхътъантъиагъыёра≡+ иара убас ♠Зны сымра 7хон…≡+ ♠Ача6ъа≡−Аелегиатъ р=иам0а6ъа а8ыр7ахьеит О− Беигъа ♠Ащ+ угъанысы8сында −−≡+ ♠Ас0ампылтъи а8сыуа ибжьы≡+ ♠А8сны+А8сны ≡+ Гь− Чачба ♠Уарада≡+ О− Демыр5ь-и8а – ♠Абзиарашъзыйалааит ∋Ар8ызба и8сыз и=ахъы8 ∋19298+ ♠Иуа Абас-и8аКояониа≡ ∋19298+ 9ь− Агъмаа – ♠Асолда/ ища0гъын≡ ∋19468+ Б−Шьын6ъба – ♠Сы8шалас≡+ И− (арба – ♠Изнышъын0рада?», Б−Гъыргълиа ♠А8суа аш0а=тъи ахъы25ъа≡+ ♠>хыбжьонтъиашъа≡+ В− Амаршьан – ♠Агъырюа≡+ ♠Аза7ъра≡+ ♠З8а за7ъднаскьазго ан луаз ажъа≡+ В− Ахьиба – ♠Саны8слакь ашь0ахь≡+«Изыс0ахи ажъюан≡+ ♠Саб изы ахьаа≡+ В− Кояониа – ♠Аелегиа≡−

Аелегиатъ цъаюа рнубаалоит Т− А5ьба ир=иам0а6ъагьы− Ур/рхы8хьаёара иалоуп ♠Аелегиа≡ щъа хыс измоу ар=иам0агьы−Абар иара:

*шьаала ашъшьыра зхало ашьац уарщала<Сыштъагъышьоу+ сёышёа сышланы+Хъыл8азык ашьшьыщъа сыш0а б0алашт+Анайъ хьшъшъа инал8хаз шъахъаны−

Исзынхозеишь+ рыцща+ усйан хаарас Июышь0ысхуеит ауп сылацъа ихьан0оу−Ибарщъарызеишь сыбла6ъа и7аакъкъалаз+Лаяырёы7ъйьа з0амкъа из0абахьоу?

О+ ис0ахым ибыс0арц бара хьаак+Срыцщашьан бысмыхъа8шын убра−Сэырбагъышьон саргьы зны иансааз+Егьаурым уажъ иааизар сы=щъара…Алашьцара+ ша0арак йам7акъа+

Аэахьнагёоит+ абар+ иахьабалак−Бшыйац быйоуп+ бшыйац+ ба беицакуам+Са сажъит щъа+ мап+ иажъуам алакъ…

Сюызцъагь ирыхьёашт уи а7х еи6ъара+Ишыр0ахым бааныжьны инаскьалашт−Бара ус+ ус и=ымшъаёо лашаран+Бышка8хац наёаёа бка8халашт−

Ашь0ым0а (Послание8− Ашь0ым0а жъеинраалала еи=артъуюым0оуп+ хыла иара ззырхоу+ изызку ауаюы ихьёи ижълеи+ маур/ руак арбоуп− Ари алирикатъ хкы а=ы аполитикатъ+а7арадырратъ+ алитературатъ+ егьыр/ а8с0азааратъ ган6ъар=ы ийоу /агылазаашьа6ъак+ ма х0ыс6ъак автор изцъырыргазагъаанагара6ъа рыла иааир8шуеит ихъыцра6ъеи ицъаныр,ра6ъеи− Ашь0ым0а6ъа рызкхарц рылшоит еиуеи8шыматема6ъа− Убас+ еицырдыруа А− С− Пушкин иажъеинраала6ъа«Чаадаев иахь≡+ ♠Ашь0ым0а Сибрайа≡ р=ы щамюашьоиаабар0оуп ур/ аполитикатъ 6акы шры7оу− А7арадырратъ7акы амоуп М− Ломоносов И− И− Шувалов изынарханы ииюыз«Асаркьа хырщагас иалоу≡ захьёу иажъеинраала−

Алитература а0оурых а=ы иащ8ылоит ашь0ым0а6ъаасатиратъ+ аиумортъ 6акы зманы ийоугьы− Ашь0ым0а авторир=иам0а хыла аёъы ишизкугьы+ уи темас иаанар7,шуазаалакгьы иара иамазароуп азеи8ш уаажъларратъ 6акы−

Ра8хьаёа ашь0ым0а лирикатъ хкык ащасабала иахь=иазримтъи алитература=ы ауп, антикатъ епохаан, І ашъышы6ъсааюбатъи азбжазы щара щашы6ъс8хьаёара йалаанёа −Зыр=иаратъ /ынха ашь0ым0а6ъа рацъаны иалоу апоетцъаиреиуоуп римтъи апоетцъа: Гораци ∋Квинт Горации Флакк8+Овиди− Ар/ апоетцъа рыр=иам0а6ъа р=ы ашь0ым0а6ъартематика даара и0баан + рыр=иам0а6ъа рсиужет6ъаирыла7аны а7арадырратъ трактат6ъагьы рюуан− Убас+ Горацииюым0а ♠Ашь0ым0а Аписон6ъа рахь≡ ∋♠Послание к Писонам≡8айны алитературатъ-теориатъ з7аара6ъа жъпакыдрылацъажъоит− Уи ар=иам0а дазаа0гыло + антикатъ

Page 58: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

114 115

литература а/6ааюы И− М− Тронски июуеит: «Книга «Посланий»– замечательный шаг вперед в смысле искусстваизображения внутренней жизни индивида; сам Гораций врядли сознавал все значение своего сборника, который он дажене причислял к сфере поэзии…

К последнему десятилетию жизни Горация относитсявторя книга «Посланий», посвященная вопросамлитературы. Она состоит из трех писем. Первое (около14 г.) обращено к Августу, который выражал своенеудовольствие по поводу того, что он до сих пор еще непопал в число адресатов горацианских посланий. Письмо кимператору касается вопросов литературной политики.В известной части римского общества развивалисьархаистические вкусы, находившие опору для себя вконсервативном уклоне официальной идеологии. Горацийполемизирует с этим преклонением перед стариннымиримскими писателями и он ожидает результатов отпопыток возрождения драмы, которым сочувствовал, по-видимому, и сам Август. Столь же отрицательноотносится Гораций к модному поэтическому дилетантизму.Это особенно заметно во втором письме, составленномнесколькими годами ранее первого, еще до возвращения кпрерванному было лирическому творчеству. Но наиболееполное изъяснение теоретических взглядов Горация налитературу и тех принципов, которым он следовал в своейпоэтической практике, мы находим в третьем письме – в«Послании к Писонам», получившим впоследствии – еще вантичные времена – наименование «Науки поэзии».

Стихотворное послание Горация не представляет собойтеоретического исследования, каким в свое время являлась«Поэтика» Аристотеля, и не покоится на каких-либоглубоких философских основах. Произведение Горацияотносится к типу «нормативных» поэтик, содержащихдогматические «предписания» с позиций определенноголитературного направления. По сообщению античногокомментатора, теоретическим источником Горация был

трактат Неоптолема из Париона, которому он следует врасположении материала и в основных эстетическихпредставлениях. Поэзия вообще, поэтическое произведение,поэт – этот ход изложения Неоптолема сохранен у Горация.Но римский поэт не ставит своей целью дать исчер-пывающий трактат. Свободная форма «послания»позволяет ему остановиться лишь на некоторых вопросах,более или менее актуальных с точки зрения борьбылитературных направлений в Риме. «Наука поэзии» – какбы теоретический манифест римского классицизмавремени Августа…

Для нормативной поэтики европейского классицизма«Послание к Писонам» имело не менее каноническоезначение, чем «Поэтика» Аристотеля. Кодекс классицизма,«Поэтическое искусство» (1674) Буало, воспроизводит нетолько традиционное заглавие горацианского послания, нои весь ход изложения, с тем же расположением материалаи с многочисленными заимствованиями деталей, которыедаются нередко почти в дословном переводе.

Гораций очень скоро был признан «классиком»; как он этосам предвидел («Послание» І, 10), его произведениясделались предметом чтения и комментирования в римскойшколе. Тем не менее для поздней античности Гораций былвнутренне чуждым поэтом» [Тронский, 1983, 379 – 381].

Еицырдыруа Амра0ашъаратъи Европатъи апоетцъанага6ъа+ Вольтер+ Руссо+ Гиоте реи8ш ийа6ъаз+ има3ымкъа рхыиадырхъон ашь0ым0а6ъа− Аурыс литература=ы ашь0ым0а6ъаркалам и7ы7хьан В− Жуковски+ Н− Карамзин+ А− Фет− А− Пушкиним0аны ийоуп дырюагьых : ♠Ашь0ым0а Галич иахь≡+«Ашь0ым0а Наталиа лахь≡+ ♠Ашь0ым0а Горчаков иахь≡+«Ашь0ым0а ацензор иахь≡ уб− и6−

А8суа поезиа=ы има3ымкъа иащ8ылоит ашь0ым0а6ъа−Иазгъа0атъуп+ иуадаюуп ихьё ащъара 7сыуа поетк зыр=иам0акД− И− Гълиа изызымкыц− Ур/ рахьтъ еи6ъаща8хьаёар щалшоит:М. Лакрба «Дырмит Гълиа иузынас0иуеит» ∋♠Ушнеиуа унеи≡8∋19198+ О− Беигъаа ♠Гълиа Дырмит ишана=ы≡+ Б− Шьын6ъба –

Page 59: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

116 117

«Дырмит Гълиа иахь≡ ∋19488+ ♠Д− И− Гълиа ибайа а8хьа≡ ∋19648+И− (арба ипоема ♠Ажъа сащъоит≡+ А− Лашъриа ♠Д− Гълиа≡∋19568+ Къ− Ломиа ♠Апоет игъы ахы аналамла≡ ∋19928+Кь− Чачхалиа ♠Д− И− Гълиа≡+ Н− (ар,7ща Д− Гълиа изкуажъеинраала6ъа рцикл+ В− Ан6ъаб Д− Гълиа изикызажъеинраала6ъа рцикл+ Ш− )лиа ♠Дырмит Гълиа уахь≡+Р− Лашъриа ♠Дырмит Гълиа≡ ∋19768+ Р− Смыр ♠Дмитри Гълиа≡∋19768− Щъарада+ а8суа поезиа=ы има3ымкъа иащ8ылоитауаажъларратъ+ ащъын/5арратъ усзуюцъа+ ашъйъыююцъа+а7арауаа+ аспортсменцъа+ еиуеи8шым азанаа/5ъа р=ызэалызкааз+ иара ус рюызцъа ирызку ашь0ым0а6ъа

Ар=иара-литературатъ 6акы змоу ашь0ым0а6ъа рахьища8хьаёар ауеит Б− Шьын6ъба иажъеинраала6ъа ♠ШотаРус0авели иахь≡+ Л− Къы7ниа июым0а6ъа – ♠Баирон≡+♠∃ьамбул≡+ Б− Гъыргълиа ♠Мусса Шанибов уахь≡+ ♠Ахьы ОмарБеигъаа уахь≡− Ашь0ым0а рызкхар ауеит зы8сы /оу+ аюым0аавтор дызхаану ауаа реи8ш+ и8схьоу+ уи дызхааным ауаагьы−

М− Лакырба иажъеинраала ♠Дырмит Гълиа иузынас0иуеит≡ари алирикатъ хкы а=ы зегьы ира8хьаёатъиуп− Уи а76ан 1919шы6ъсазы− Усйан автор иха0а 18 шы6ъса дыр0агылан− М− Лакрбаи6ъра шма3ызгьы+ илитературатъ 7ышъа=ы ра8хьатъиишьа=а6ъа шыйаи7озгьы ари иажъеинраала-ашь0ым0а а8суалитература=ы иреияьёоу р=иам0аны+ ишедеврны ийалеит− Уиа=ы щара иащ8ылоит аполитикатъ+ а7арадырратъ+ ар=иара,литературатъ реи8ш ийоу+ А8сны усйантъи а0агылазаашьааар8шра алзыршашаз атема6ъа− Иаагап уи ра8хьатъиавариант а=ы акьы8хь шабаз еи8ш:

Димитри Гълиа изыс0иуеит

Ушнеиуа унеи+ уус гъырюагаз+Уайъым7ын+ уашь0аз инагёа Иуцъыхьам0оугьы мчыла уа7аз+Узхьымёо цасщъа уэахьыгёа…

Уус хьам0оуп+ аха ус дууп;Има3ым иа6ъыёхьоу жълара

Уазнеи+ уэа6ъырё+ ипатууп+Уи еи8ш аус азы а8сра…

Урцъымшъаёан уажъгьы иуиааиуа+Ухы уамеигёан+ уэ7акы Уа8ыл аха6ъи0ра жълар ирзааиуа+Иарба убирай+ ищаракы −−

У8шишь+ иубома: амра гылоит+Макьана ицъыв7а22оит иара+Убас хъы3ы-хъы3ла и=ыхоит+Щара щазэеихар+ Ща8сынра…

Уз6ъылаз амюа хараёазааит+Уахьнеиша унеиуеит+ иха7а Уус уз7алаз хьам0аёазааит+Ичща+ агьугым+ инагёа

А8сны ала хюоуп+ алымща дагъоуп+Лашарак зааиуам+ илашьцоуп+Иазылухт амюа+ ма3ёак угуп –Лашара иааиша рацъаёоуп…

Уаёъуп ихнымщъкъа ус инеиуа+Макьана ищамоу хырэхъарас;Уаёъуп иа7ъас иащзышеишеиуа−Уаёъуп ищамоу гъыяыр0ас…

Ушнеиуа унеи+ уус гъырюагаз+Уайъым7ын+ уашь0аз+ инагёа;Иуцъыхьам0оугьы мчыла уа7аз+Узхьымёо цасщъа уэахьыгёа…

Аепиграмма − Ажъа ♠аепиграмма≡ ажъытъ бырзенбызшъа=ы иаанагон ♠адюылара≡ щъа− Иара шъагаала има3у+

Page 60: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

118 119

з7акы гъымбыл5ьбарала аёъы+ ма уаажъларратъ цъыр7ракирызкыз жъеинраалала июыз р=иам0оуп− Уи асахьаркыратълитература=ы ахыччара-сатиратъ поезиа ахк6ъа иреиуоуп−

Ажъытъёан+ антикатъ епохаан+ аепиграмма щъа иашь0анахан ду6ъа+ ауахъама6ъа+ иара убас+ абайа6ъа зы6ъдыргылоз+ачысма0ъа ущъа р=ы ажъеинраалала+ зны-зынлагьы прозала+анцъа6ъеи ажълар рфырхацъеи ирызкыз аэхъа8хьыёзны8шуаз адюылара6ъа− Ишнеиуаз+ щашы6ъс8хьаёарайалаанёа VІІ – V ашъышы6ъса6ъа инадыркны антикатълитература=ы аепиграмма хаз ийоу лирика хкныишьа6ъгылеит− Уи аам0азы ицъыр7ыз аелегиа иазааигъахоит– аепиграмма ишь0нахуеит аелегиатъ жъеинраала ашъага,зага6ъа− Абзиабара атема иазкны ра8хьаёатъи аепиграмма6ъаа8ыз7аз дреиуан афилософ Платон− Аха ари алирикатъ хкыра8хьатъи аклассик щъа ды8хьаёоуп Симонид Кеоссктъи−Аепиграмма а=иара ду аиуны+ и0ышъынтъаланыишьа6ъгылоит ІІІ – І ашъышы6ъса6ъа рзы щашы6ъс8хьаёарайалаанёа – аеллинизм аепохазы− Усйан уи культс иаманаиндивидуализми+ ахатъы 7с0азаареи+ а8шёара ∋изящество)ахьчареи− Ар/ айазшьа6ъа шьа6ъыряъяъахоит АсклепиадСамосстъии+ Леонид Тарентъии+ Каллимахи рыр=иара=ы−

Ур/ рнаюс ирацъаюны ийалеит аепиграмма6ъа зюуаз:Мелеагр+ Антипатр Сидонтъи+ Антипатр Фессалониктъи+Луцили+ Паллад ущъа уб− и6− Ра8хьаёатъи аепиграмма6ъарантологиа еи6ъиршъеит Мелеагр І ашъышы6ъсазыщашы6ъс8хьаёара йалаанёа− Анаюсан уи и7егьы иха0ъаауан І,VІ, X ашъышы6ъса6ъа рзы− Убри иабзоураны ийалеит 4000епиграмма знылаз 16 шъйъы ♠Палатинская антология» щъахыс иаманы. Тематикатъ еилазаашьала ур/ шоит:а6ьырсиантъ + абзиабаратъ + ахьёынюыларатъ ∋посвя-тительные8+ анышъын0ратъ ∋надгробные8+ аишъачаратъ(застольные8+ асатиратъ− Антикатъ культура=ы аепиграммаищараку аюаёара айынёа ихалеит− Уи аформеи а7акирганахьала 2ыдара6ъас иаман: шъагаалатъи ама3ра(лаконизм8+ и7ару ахшыю7ак+ аиумор+ ма асатира−

Аам0ала аепиграмма ианы8шуан иара ззырхоу ауаюыилабжьаратъ+ ирэхъаратъ+ изеияьашьаратъ+ иара убас+ уи изыагъынамёаратъ+ аныёбаратъ 6ак6ъа−

Ажъытъ бырзен литература=ы ийан шъюык иреищаныавторцъа еиуеи8шым атема6ъа ирызкны аепиграмма6ъаа8ыз7ахьаз− Ур/ иреиуоуп: Платон+ Анакреонт+ Сапфо+ Езоп+Есхил+ Менандр+ Асклепиад+ Феокрит+ Алкеи+ Мелеагр+ Лукиан+Диоген Лаерттъи уб− егь−

Алатин литература=ы аепиграмма ажанр цъыр7уеит ІІ – Іашъышы6ъса6ъа раан щашы6ъс8хьаёара йалаанёа− Ра8хьатъиуи азйаза щъа арайа дшьоуп Катулл− Хадарала аепиграмма6ъаракъын иа8и7оз апоет Марциалгьы− Уи и0ынхеитиепиграмма6ъа знылаз 15 шъйъы− Марциал ир=иара=ы аупра8хьаёа акъны аепиграмма=ы асатиратъ хырхар0а ащра ауаиахьалагаз− Анаюсан антикатъ литература=ы ишьа6ъгылазатрадициа6ъа ирышьашъаланы аепиграмма <иауа иалагеитримтъи апровинциа6ъа р=ы ийаз алатин литература=ы+абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раан ауахъама6ъеи ашкол6ъеир=ы+ Аи0ар=иара аам0азы – алатин поетцъа рыр=иара=ы−

Лирикатъ хкны+ зынарха ма3у жъеинрааланы аепиграммааныйала инаркны уи атематикагьы акырёа аэар0баауеит−Жъытъгьы <атъгьы ирацъаюуп авторцъа аепиграмма6ъа рылархы з6ъыркуа атема6ъа: асоциал-политикатъ+ аинтимтъ+аморалтъ+ абзазаратъ−

Европатъи апоезиа=ы аепиграмма иазынхаз+ иаднакылазасатиратъ лагам0а мацара ауп− Аепиграмма6ъа а8ыз7озафранцыз поетцъа иреиуоуп: Вольтер+ Ж− Ж− Руссо+ Е− Лебрен−Ур/ иа8ыр7аз аепиграмма6ъа рхы8ша иабзоураны ари ажанррыла7ъо иалагеит егьыр/ европатъи атъыла6ъагьы− Убасаепиграмма6ъа щ8ылоит агерман литература=ы ∋Г− Е− Лессинг8+англыз литература=ы ∋Р− Биорнс8− Аха аклассицизм аепохаанаюс аепиграмма иацъыёуеит уаанёа иамаз а7акы+аромантизм аам0азтъи асатира=ы има3ёаны аупаепиграмматъ хкы ахархъара шамоу−

Аурыс поетцъа рыр=иара=ы иащ8ыло аепиграмма6ъа дасураам0а6ъа р3ыдара6ъа шрымоугьы+ еищарак асатиратъ цъаюа

Page 61: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

120 121

рны8шуеит− Аурыс литература=ы иара ахы акит апоетцъа,аклассицистцъа рыр=иара=ы− Хыла иащщъозар+ аепигра,мма6ъа рацъаны ийоуп А− Сумароков ир=иара=ы− Иара убас+иащ8ылоит XVІІІ ашъ− ан7ъам0еи – XІX ашъ− алагам0еи рзы.Усйан аепиграмма6ъа зыюуаз иреиуан И− Дмитриев+ В− Л−Пушкин+ П− Виаземски− Дара риепиграмма6ъа ра76араан+европатъи атрадициа и6ъныйъаны+ иазыр8шаауан аформатъеи=каашьеи иаадыр8шуаз а7аки−

Убри аам0азы аурыс поезиа=ы а=иара аиуеититрадициатъым аепиграммагьы− Хадарала иара и7оурам(злободневный8 7с0азааратъ цъыр7рак+ х0ыск а6ъ=ы0раиазкын− Итрадициатъым аепиграмма6ъа реищарак аполитикатъ7акы ахьрымаз иахйьаны иркьы8хьуамызт+ ур/ <ырщъала ауааирыла7ъаны ийан+ ма напылаюыран− Иащщъап+ А− С− Пушкинир=иара=ы щара иащ8ылоит+ итрадициатъу аепиграмма6ъареи8ш+ итрадициатъ6ъамгьы− Актъи ахкы иа7анакуеит«Айарма7ыси акъыкъуи≡+ ♠А7ысра≡ ∋♠Движение≡8+«Акылыршъшъаю≡ ∋♠Любопытный»8− Аюбатъи ахь – Н− М−Карамзин+ Ф− В− Булгарин ирызку аепиграмма6ъа− Иаагап ур/рахьтъ <ыр8штъыс акака−

Движения нет, сказал мудрец брадатый.Другой смолчал и стал пред ним ходить.Сильнее бы не мог он возразить;Хвалили все ответ замысловатый.Но, господа, забавный случай сейДругой пример на память мне приводит:Ведь каждый день пред нами солнце ходит,Однако ж прав упрямый Галилей.

В его «Истории» изящность, простотаДоказывают нам, без всякого пристрастья, Необходимость самовластья И прелести кнута.

Асовет аам0азы апоетцъа рахьтъ аепиграмма6ъа а8ыз7озиреиуоуп: Д− Бедныи+ В− Маиаковски+ А− Безыменски+А− Архангельски+ С− Маршак ущъа уб− и6−

Иахьагьы еиуеи8шым алитература6ъа р=ы иащ8ылоаепиграмма6ъа еицырзеи8шны 2ыдарас ирымоу асатиратъ7акы ауп− Иазгъа0азарц ахъ0оуп+ зны-зынла аепиграмма6ъа+еищарак асовет аам0азы ию6ъаз+ и7аулоу амедитативтъфилософиатъ зхъыцра6ъа рны8шуеит−

Иаагап аурыс поет С− Маршак антикатъ епиграмма6ъаирышьашъаланы еи=аиртъыз аминиатиуратъ жъеинраала6ъаруак:

Дорого вовремя время,Времени много и мало.Долгое время – не время,Если оно миновало.

А8суа литература=ы иащ8ылоит аепиграмматъ юым0а6ъа+аха ур/ еища аэынкылара рыманы ийоуп+ рсатиратъ цъаюа8сыэуп− Иащ8ыло аепиграмма6ъа р=гьы аюым0а ззынархоу+изызку ихьыё анаадыруа ма3уп− ∗ыр8штъык ащасабала иаагапТ− А5ьба иепиграмма ♠Уа8суара узахым8еит щъа сазщъазиахь≡ захьёу−

Исыздыруам уара ушы8аз+Исыздыруам уара узхы8аз Сара са8суара сзахым8еит+Уи сахы8артъ илайъымхеит−

Еи6ъаща8хьаёар йалоит аепиграмматъ цъаюа зыйъну абар/ар=иам0а6ъа: М− Ащашба ♠Изыниашазеи шь0а ≡+ Б− Шьын6ъба– ♠Черчилль иуаряан≡+ ♠Мистер Смит≡+ ♠Ашьыжь дубар –ха=ык имоуп…≡+ ♠Егьшухарам гъеи0аёом≡+ А− Лашъриа –«Ихту асалам≡+ ♠Уийъа6 Башоуп уара уз=у…≡+ Р− Лашъриа– ♠Дыззымдыруа изыщъан уи уаюралеи ламыслеи…≡ уб.егь−

Page 62: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

122 123

Ал− Лашъриа еицырдыруаз а8суа актиор Леуарса Касланёиаизикыз: Б− Шьын6ъба Ш− Инал-и8а изикыз ашарж уб− егь−

Адифирамб − Антикатъ литература=ы агъыряьаратълирикатъ хкуп адифирамб− Бырзен бызшъала ♠дифирамбос≡иаанагоит ищараку арэхъа8хьыё щъа− Ра8хьа адифирамб6ъаажълар ирашъа6ъаны ийан+ ашь0ахь уи литературатъформаны ишьа6ъгылеит− Ажъытъан абырзен мифологиатънцъахъ6ъа руаёък – ашъа8ы5ьа8и+ а7иаа6ъеи+ ажьи+ аюинцъахъыс ирымаз Дионис ихьёала алшы6ъсан знык+ аэаюра6ъаан0аргалалак+ имюа8ыргон ашъащъареи акъашареи зцызагъыряьаратъ ныщъа− Убысйан амузыка зцырщъоз ДионисиВакхи ∋римлианаа р=ы8 ирщъоз аэхъа8хьыётъ ашъа6ъаадифирамб рыхьёын− Най-най ишнеиуаз антикатъ лирикатъпоезиа=ы хаз лирикатъ хкны аэалнакааит− Адифирамб аодеиагимни акыр ирзааигъоуп−

Антикатъ литература=ы дифирамбююцъас иры8хьаёонПиндари Ариони ∋VІ –V ашъ− щ− йалаанёа). Атеатр айны ахорацхыраарала ирщъоз адифирамб6ъа най-най антикатътрагедиа ашьа0а ащаит− Европатъи апоезиа=ы адифирамбантикатъ дифирамб иа=ыр8шны еи=адыртъуан− Иазгъа0атъуп+Европагьы Урыстъылагьы адифирамб лирикатъ хкыкащасабала анархеи ахархъареи уамак ишамоуз− Амала+иащ8ылоит авторцъа рсимпатиа зду ауаа ирызкны июуаэхъа8хьыё6ъа зны8шуа има3ымкъа ажъеинраала6ъа−Еищараёакгьы уи ахы ахьаанар8шуа аинтимтъ ∋абзиабаратъ87акы змоу ар=иам0а6ъа р=оуп−

Аепиталама− Антикатъ литература=ы хаз лирикатъ хкныийан аепиталама− Ажъа ♠епиталамос≡ иаанаго аишъачаратъщъа ауп− Даэакала иащщъозар+ ачара иазкны ирщъоз ашъа+ маизы8хьоз ажъеинраала ракъын аепиталама щъа изышь0аз−Ха7еи 7щъыси реибагара иахщъааны иа8ыр7оз алирикатъжъеинраала ма2 аепиталама ахьёын−

Аепиталама шьа6ъгылеит ажъытъ бырзен поезиа=ы VІІІ –VІ ашъышы6ъса6ъа раан щашы6ъс8хьаёара йалаанёа−Щаам0анёа еи6ъханы иааёеит Сапфо лиепиталама6ъак

рцы76ъаха6ъа− Аепиталама+ и76ъоу ажанртъ форма6ъаазышьа6ъмыргылакъа апанегирикатъ поезиа иалаёюауаиалагоит аханатъгьы− Дара рзыркуан ха0ала ийа7ъйьаз ауаареи8ш амифологиатъ ха=сахьа6ъеи атема6ъеи− Иара еищаракшъагаала има3у лирикатъ жъеинрааланы ауп ишащ8ыло+ ахазны-зынла ийалоит поема хъы3ык айынёа ийоуагекзаметр6ъагьы−

Европатъи алитература6ъа р=ы аепиталама уарла-шъарлааёбахъ щ8ылоит айара ауп3 Е− Спенсер ♠Аепиталама6ъа≡(«Эпиталамии»8+ В− Тредиаковски ♠Аепиталаматъ жъеинраа,ла6ъа≡ ∋♠Стихи эпиталамические≡8 −

Аепиталама адунеитъ литература а0оурых а=ы ауаа,жъларратъ 6ак ду аманы+ зымэхак /баау лирикатъ хкныизыйамлеит− Уи+ ишазгъащ0аз еи8ш+ еищараёак а0ы7 ахьамоуантикатъ литература=ы ауп− Ииашоуп+ иахьагьы ийалалоита8щъысаагара6ъа раан+ ачара6ъа р=ы аепиталама6ъа июныианры8хьало+ аха ур/ азеи8ш уаажъларратъ 6акыахьырзышь0ымхуа а=ынтъ+ има3у гъы8к рыбжьара мацара аупрыкапан ахьынёайоу− Убри айнытъ аепиталама /оурыхла ийаз+аха ианыёаахьоу лирикатъ хкык ащасабала ауп ишахъа8шуа−

Аепитафиа− Ари ажъа бырзен бызшъала иаанаго акъыбааханы ∋анышъын0ра=ы8 иа6ъюу ажъа щъа ауп− Уи еищаракахархъара шамаз жъеинраалатъ форманы акъын− Антикатъепохаан+ ауаа гълым7ъах6ъа аны8слак+ цъащъак+ ю-цъащъакир0агёаны ихыркыз ажъа 7шаахла+ ур/ ахьжыз ианыр7озажъеинраала6ъа аепитафиа щъа ирышь0ан−

Аепитафиа6ъа щ8ылоит ю-хкыкны: иреалтъуи ификтивтъуи−Иреалтъу аепитафиа – уи анышъын0ра иахагылоу абайа иануаюыроуп; ификтивтъу ахьащ8ыло ажъеинраала6ъа реизга6ъар=ы ауп− Убри айнытъ ар/ аюхкык рахьтъ литературатър=иам0аны иры8хьаёо ификтивтъу ажъеинраалатъ епитафиаауп− Ареалтъ епитафиа айнытъ иара иаднакылеит аформалтъ3ыдара6ъа – ашъагаа ма3ра+ а8сы изкны ацъажъара+ ма а8сыиха0а амюасцъа ирызкны ♠иищъо≡ ажъа6ъа−

Аи0аиреи аклассицизми репоха6ъа раан аепитафиаахархъара аманы иащ8ылоит+ аха XІX – XX ашъ− рзы уи

Page 63: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

124 125

алитература иалёаауеит+ уарла-шъарла аёъык-юы5ьакрыр=иара=ы а0ы7 аманы ийалоит+ ур0гьы хы8хьаёаралаирацъамкъа− Итрадициатъу аэхъа8хьыётъ епитафиаиаваргыланы+ иащ8ылоит иара убас апародиатъепитафиа6ъагьы− Ур/ реищарак зызку ауаа роуп− Ус ийоуаепитафиа6ъа р=ы зы8сы /оу ауаюы и8схьоу аёъ иеи8шихцъажъоуп− Иааидкыланы иащщъозар+ аепитафиагьыажълар6ъа рлитература6ъа р=ы зхатъ /ы7 аанызкылаз+ и=иазлирикатъ хкны изыйамлеит−

Иахьа А8сны А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ашь0ахь лассы,лассы иащ8ыло иалагеит абайа6ъа р=ы а6ъюыра6ъа− Аха зны,зынла анышъын0ра6ъа+ абайа6ъа р=ы аюыра6ъа шащ8ылогьы+ур/ литературатъ цъыр7раны ирыхъа8шуам− Убри азыаепитафиа ♠анкьа ийаз≡ ззырщъо+ алитература ианыёаазакъны и8хьаёоуп+ иащщъап+ Нина №ав3аваёе лы8шъма+ аурыспоет А− С− Грибоедов изылкыз ацъащъа6ъа: «Ум и дела твоибессмертны в памяти русской, но зачем пережила тебя моялюбовь». «Как много твоего во мне осталось, Как многомоего с тобой ушло» (а8ща ан лзы ианыл7аз8

А8суа поезиа=ы аепитафиа иазааигъоу р=иам0аныища8хьаёар ауеит И− (арба иажъеинраала ♠Изнышъын/,рада?≡−

Ижыда абрайа+ изнышъын0рада+И0ахаз дарбан а6ъ8ара<?Иуасиа/+ иажъахъ уа изеищъада?Ма деи6ъызкда ахрацъгьа<?

И0ахаз рышь0ахь уи дынхама+О+ изеи8шроузеи а6ъшъара?Аюызцъа ршьоура изышь0ахама+Изылшаз иоума аха6ъ7ара?..

Нас уара+ ахра+ ибаю змеидаз+Дарбан щтъыла зхы а6ъыз7аз?

Дарбан+ хьыёла абрайа инеида+Ахьёра ахьыё ацыз7аз?..

Исащъ нас+ дарбан+ дарбан ха7оу+Ижыда абрайа+ хьёацума?Ахащъ хьшъашъа хчыс зхы иа7оуБаша идырым бжьаёума?

Аха7а ихьё бзан7ы иёуам+Аха7ара ахьё камшъаёацт+Зтъыла ахьчара зхы а6ъзырёуаАха7а имра /амшъаёацт…

Ижыда абрайа+ изнышъын0рада+И0ахаз дарбан а6ъ8ара<?Иуасиа/+ иажъахъ уа изеищъада?Ма деи6ъызкда ахрацъгьа<?

Аидиллиа − Ари ажъа бырзен бызшъала иаанагоит«а0ыхан7а≡ ∋♠картинка≡8+ ма ихъы3у+ има3у аха=сахьа(изображение+ картинка8 щъа− Аидиллиа абуколикатъ поезиаихадароу аформа6ъа ируакын− Уи хадарала ирюуанагекзамертъ шъага-зага змоу ажъеинраалала+ аха еи=каахарауан ажъабжьеи0ащъаратъ+ ма адиалогтъ форма6ъа рылагьы−? акыла аидиллиа иаанар8шуан ахьшьцъа р0ынч бзазара:рыбзиабара+ р=арпын арщъара− Абуколикатъ поезиа=ы иараю-хкыкны иащ8ылоит – аидиллиа аха0еи аеклогеи(алы8шаахи8− Аидиллиа=ы а8ыжъара рымоуп афырхацъарцъанырра6ъа+ аеклога=ы – ах0ыс6ъа−

Аидиллиа дашьа0акюуп щъа ды8хьаёоуп Феокрит (ІII ашъ−щ− йалаанёа8− Щара щйынёа иааёеит уи иа8и7аз 30 идиллиатъжъеинраала− Феокрит ир=иам0а6ъа аи8шымзаара6ъа рыманыиащ8ылоит+ уайа ийоуп алирикатъ монологи адиалоги− Ур/ р=ыауаюы и8с0азаара есымшатъи аган аар8шуп: афырхацъарыбзиабаратъ цъанырра6ъеи ама7ура ныйъзымго излахъу

Page 64: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

126 127

а8сабареи дареи− Аидиллиа6ъа р=ы фырхацъа хада6ъаси6ъгылоит адгьыл и6ъаарыхуа анхацъа+ а8сыёкцъа+а6ала6ьуаа+ аха хадарала – ахьшьцъа− Адиалогтъ формалаишьа6ъгылоу Феокрит иидиллиа6ъа р=ы иаар8шуп инеимда,ааимдо ажъеинраалатъ цъащъа6ъа зщъо юы5ьа ахьшьцъарпоезиатъ еицлабра ∋еинда0ра8− Дара ры8с0азаара аха0амюа8ысуеит изюыдоу а8сабара=ы − Хадарала ур/рхымюа8гашьеи реизыйазаашьа6ъеи злаар8шу абзиабареиамузыкарщъареи рган6ъа рыла ауп−

Изюыдоу а8сабара=ы имюа8ысуа ахьшьцъа р0ынч8с0азаара контрастла иа=агылон а6ала6ьтъ 7с0азаара иацызахын0а-юын0ара6ъа− Иара убри аам0азгьы Феокритиидиллиатъ юым0а6ъа ишиашоу иаар8шу сахьаныищазщадкылом− Уи ихьшьцъа мыцхъы агъеилгара рымоуп+рцъанырра6ъа 6аулоуп+ а8сабара акъзаргьы+ уи – мыцхъыиблахкыгоуп+ игъызиануп ∋безмятежна), а8сшьара иааннакылоа0ы7 еи7ыхцъоуп− Даэакала иащщъозар+ аидиллиа=ы иаар8шуа8с0азаара зегьы ареал-социалтъ еизыйазаашьа6ъаирйъы0хоуп+ ирцъыхароуп−

А=ыц европатъи алитература6ъа р=ы аидиллиа ахыаанар8шит идуум алирикеи аепоси ржанртъ хк6ъа р=ы−Уайагьы зсахьа /ыху а8сабара еснагь и8шёоуп+ и0аслымныийоуп− Зны-зынла уи аар8шуп ауаюытъыюсатъ гра6ъаир=агыланы− Антикатъ литература ахааназтъи аидиллиаа=ынтъ иаауеит еи0акра змам а8сабаратъ гармониеи(аинаалареи8+ а8шёареи+ зсоциалтъ статус щаракым ауаюыи8с0азаареи раар8шра−

Асонет − Ажъа ♠асонет≡ италиа бызшъала иаанаго«абыжьгара≡ ∋звучать+ звенеть8 щъа ауп− XІІІ ашъышы6ъсазыСицилиа ицъыр7уеит асонет 14 цъащъа рыла ишьа6ъгылоуиталиатъи жъеинраалатъ формак ащасабала− Уи аканонтъформа аэахьышьа6ънаряъяъаз Петрарка ир=иара=ы ауп−Асонет6ъа рыюуан Дантеии Микелан5ьелои− Италиатъи асонетXVІ ашъ− азы ииасуеит Франциайеи ∋П− Ронсар8 Англиайеи(У. Шекспир9, XVІІІ – XІX ашъ− рзы Германиайа ∋М− Опиц+И− Гиоте8−

Урыстъылан ра8хьатъи асонет хациркуеит 1735 ш− азыВ− Тредиаковски− Нас ари алирикатъ хкы ала ар=иам0а6ъаа8ыр7еит: А− Сумароков+ Г− Державин+ А− Пушкин+ М− Лермонтов+А− Фет+ К− Бальмонт+ А− Блок+ В− Бриусов+ Н− Гумилиов+ А− Ахматовауб− и6−

Асонет аформа аганахь ала высшьа змам+ и76ъаны ийоуа8йара6ъа рыла ишьа6ъгылоуп− Асонет 14 цъащъа иагьреищам,зароуп+ иагьреи7амзароуп− Асонет аклассикатъ формашьа6ъгылоуп ю-хъ0ак рыла: актъи ахъ0а=ы ийоуп ю-катренк∋7шьба,7шьба цъащъа8+ аюбатъи – ю-терцетк ∋х8а-х8а цъащъа8−Жъеинраалатъ шъагаала асонет еищарак хъ-шьы6ъырск∋пятистопный ямб8 рыла ишьа6ъгылоуп+ аха има3ныианащ8ыло ыйоуп ф-шьы6ъырск амангьы−

Арифмеи=каашьа аганахьала атерцет6ъа – юба ∋иащаима3ны8 – х-рифмак рыла ишьа6ъгылоуп− Ур/ аю-хъ0ак р=ыиащ8ыло арифма6ъа еи8шым− Асонет6ъа иара ахьыё аха0аиашьашъалоу+ и=ацаёа ийоу абжь0гара рымазароуп−Акомпозициа аганахьала – асонет строфацы8хьаёаихыркъшоу а7акы аанар8шуазароуп− Актъи акатрен –експозициоуп− Уайа ищъахоит ажъеинраала тема хадас иамоу+аюбатъи а=ы – уи а0агылазаашьа и7егьы ир=иахоит− Абасала+а8хьатъи акатрен6ъа юба ирылыжжуа ийазароуп аизщаратъинтонациа− Анаюс имюа8ысуеит уи абжьы0гара алайъхара:актъи акатрен а=ы ицъыр7уеит а8ыртлар0а+ уи еищагьыиаа8шуеит асонет а7ыхътъантъи ацъащъа=ы− Иара+ хым8ада+хшыю7акылеи сахьаркыралеи зегь реища амчхара яъяъазароуп−Убри азы асонет а7ыхътъантъи ахъ0а ♠асонеттъ ца8ха≡ щъаиашь0оуп−

Асонет а=ы+ шамахамзар+ /ы7 рымамзароуп ажъа6ъеиажъеицааира6ъеи реи0ащъара− Уи а8йара ацъхьа7ра алзыршоа0агылазаашьа6ъа иреиуоуп ажъеинраала аи=артъышьааха0а ус еи8ш ийоу аи0ащъара6ъа ана0аху ∋анафора+апараллелизм8− Асонет абас еи8ш и76ъаны ийоу аформашамоугьы+ алитературатъ 7ышъа=ы иащ8ылоит апоетцъа уиахк6ъа рыррацъара зэазызшъоз− Иащщъап+ У− Шекспир

Page 65: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

128 129

асонет6ъа а8и7он 7шьба,7шьба цъащъа ийоу ажъеинраала6ъах8еи ю-цъащъакны ийоу ахыркъшагеи рыла− Насгьы уи ихыиаирхъон еиуеи8шымыз+ зхы иа6ъи0ыз арифма6ъа− Иара убасапоезиатъ практика=ы а0ы7 рымоуп аклассикатъ сонетацъхьа7ра6ъа: а7ыхъантъи ∋хвостовой8 асонет – 7шьба,7шьбацъащъа ийоу ю-куплетки х-терцетки рыла; еи8ынкыланы(сплошной8 ийоу асонет – ю-рифмакны ианышьа6ъгылоу;иаарщъу ∋опрокинутый8 асонет – ю-терцетки юынтъ 7шьба,8шьба цъащъа аныйоуи; ихыдоу ∋безголовый8 асонет – 7шь,цъащъак ийоу аки ю-терцетки ущъа и7егьы – ибжатоу+ ицыркьуаущъа асонеттъ форма6ъа− Аха+ иага ус еи8ш ийоу эазкраыйазаргьы+ асонеттъ жъеинраала аклассикатъ форма рбгашьаамамкъа+ иахьа 7сахра амамкъа еи6ъханы ийоуп− Иара убасийоуп и3ыдоу+ даара иуадаюу ациклтъ форма змоу асонет –«асонет6ъа рвенок6ъа≡ щъа хьёыс измоу− Уи а76аразы апоетиааир8шыроуп айазара ду−

+ыр8штъык ащасабала иаагап акык-юбак асонет6ъаеицырдыруа апоетцъа ду6ъа рыр=иам0а6ъа рахьтъ− Италиатъиапоет Петрарка июым0а анафора злоу асонет:

Благословен день, месяц, лето, часИ миг, когда мой взор те очи встретил!Благословен тот край и дом тот светел,Где пленником я стал прекрасных глаз!

Благословенна боль, что в первый разЯ ощутил, когда и не приметил,Как глубоко пронзен стрелой, что метилМне в сердце бог, тайком разящий нас!Благословенны жалобы и стоны,Какими оглашал я сон дубрав,Будя отзвучья именем Мадонны!Благословенны вы, что столько славСтяжали ей, певучие канцоны, –Дум золотых о ней единый сплав!

Иаагап У− Шекспир исонета6ъа руак. Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+уи аи=каашьа аганахьала а3ыдара амоуп−

От избранных существ потомства мы желаем,Чтоб роза красоты цвела из рода в род,Чтоб старому, когда к земле он пригнетаем,На смену возникал такой же юный всход.А ты, в себя лишь взор блестящий устремляя,Его огонь живишь из недр своих же благ,И, где обилие, там голод порождая,Нещаден к прелести своей, как лютый враг.Ты, мира лучший цвет и вестник несравненныйЛикующей весны, – хоронишь от людейВ сомкнутой завязи свой жребий драгоценныйИ разоряешься от скупости своей:Не объедай же мир чрез меру и чрез силу,Чтоб все его добро не унести в могилу.

А8суа поезиа=ы асонет6ъа щ8ылоит Н− Къы7ниа ипоезиа=ы−Ара иаагап уи иа8и7аз асонет6ъа рцикл ахьтъ руак− Ациклаха0а шьа6ъгылоуп 6акыла еидщъалоу 25 сонет рыла− Сонеткзлан7ъо ацъащъа еи0ащъоуп уи иашь0анеиуа асонет а8хьатъиацъащъа=ы−

Сара /ынчра смоуазаап бзан7ы −−Ааигъа сыйа+ хараёа сага+Быда 7сыхъа сымам+ сыгъра га+Бара быда сыйам 7хьа сцарцы

Арахь+ амюа сымоуп+ н7ъара з6ъым+Уи санылан сцароуп хараёа−Ицъгьабымтъын+ сбыщъоит+ слахьын7а+Схы бмырхан+ сышнеиуа+ иахьакъым−Ашы6ъс6ъа цоит+ аа+ сышлеит аргама+

Page 66: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

130 131

Аха – дарбан сара абас сызшаз?Сгъы 2къынан ус сынхеит сыш=аз−

Есааира ихаахоит а8с0азаара агьама−*с0азааран сдунеи лаша баман+Бамоуп+ базынха+ нас+ уи бшазшаз

А8суа поезиа=гьы ирацъамзаргьы иащ8ылоит асонет6ъа−Амадригал− Ажъа ♠амадригал≡ ихьшъоу алатин бызшъа

айнытъ еи0аагозар иаанаго ♠ан лхатъы бызшъала иа76оуашъа≡ ауп ∋песня на родном материнском языке8− Ра8хьаицъыр7ит XІV ашъышы6ъсазы аидиллиатъ лирика ажанриахъ0акны Ф− Петраркеи ∃ь− Боккаччои рыр=иара=ы− Анаюсануи шъагаала идуум аинтим-лафтъ жъеинрааланы ийалеит− Уиашь0ахь амадригал щъа ахьёыр7еит аёъы изкны ∋еищарака8щъыс8 акомплименттъ 6акы аазыр8шуа+ инеи7ыхымалирикатъ жъеинраала− Иара има3ымкъа ахархъара аман XVІІІ– XІX ашъ− рзы асолонтъии альбомтъии алирикатъ жанр6ъар=ы− XX ашъ− инаркны уарла-шъарла ауп ишащ8ыло− Зны,зынла поетцъа6ъак аирониатъ 6акы а0аны мадригал щъаазырщъон инеи7ыхым+ аепиграмматъ йазшьа змоу асатиратъжъеинраала ∋Н− Гумилиов8−

Иаагап А− Пушкин ийнытъ <ыр8штъык:

Мадригал М… ойО вы, которые любовью не горели,Взгляните на нее – узнаете любовь.О вы, которые уж сердцем охладели,Взгляните на нее: полюбите вы вновь.

Щзыхцъажъаз алирикатъ хк6ъа: агимн+ аода+ аелегиа+ашь0ым0а ∋послание8+ адифирамб+ аепиграмма+ аепиталама+аепитафиа+ аидиллиа + асонет + амадригал цъыр7итеиуеи8шым а0оурыхтъ аам0а6ъа рзы: шьоукы – антикатъепохазы+ егьыр/ – абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раан−Антикатъ аам0а6ъа рзы ицъыр7ыз алирикатъ хк6ъа а76анажъытъ бырзен бызшъалеи латин бызшъалеи− Абжьаратъиашъышы6ъса6ъа рхаан ишьа6ъгыла6ъаз алирикатъ хк6ъа –ра8хьа италиан бызшъала+ нас – афранцыз+ англыз+ агерман+

аурыс ущъа бызшъа6ъа рыла− Ур/ зегьы щаз0агылоу аам0азыеи8шны ахархъара рымам− Ишащщъахьоу еи8ш+ щаращаам0азтъи алитература6ъа р=ы зынёа изызхьам8шуа+ианыёаахьоу ыйоуп ∋аепиталама+ аода+ аепитафиа+ аидиллиа+адифирамб9; даэа лирикатъ хк6ъак рахьтъ шьоукы иащаима3ны+ даэа шьоукы иаща инар0бааны иахьатъи алитера,туратъ процесс иалахъуп ∋ашь0ым0а+ аелегиа+ аепиграмма+асонет8− Ари а0агылазаашьа зыхйьаз щахъа8шуазар+ зегьра8хьа иазгъа0атъуп+ ур/ дасу реи=артъышьайны+ рыюну7йатъкомпозициа=ы а3ыдара6ъа ирымаз + ур/ рсиужет6ъареилазаара=ы 7йарас+ нормас изы6ъныйъатъыз амчра аам0аду аныбжьыс ишы8сыэхаз−

+ыр8штъыс иаагозар+ ашь0ым0а рюуан ф-шьы6ъырск+ мах-шьы6ъырск ∋х-стопак8 рыла ишьа6ъгылоу иамбла:

Угрюмый сторож муз, гонитель давний мой,Сегодня рассуждать задумал я с тобой… (А. С. Пушкин «Послание цензору»)

Щахъа8шып ар/ ацъащъа6ъа реицааишьа шыйоу− Щамюашьоиаабар0оуп ур/ ацъащъа6ъа фба-фба шьы6ъырс ∋стопа8 рылаишеи6ъыршъоу− Аюбатъи ацъащъа=ы 4ьара за7ъык аиамб (ў Ї 8 ацымхърас пиррихии ІІ ахьалоу ада + егьыр/ашьы6ъырс6ъа ∋астопа6ъа8 зегь иамб6ъоуп−

Щазаа0гылап х-стопакны еилоу ашь0ым0а:

Где ты, ленивец мой?Любовник наслаждения!Ужель уединеньяНе мил тебе покой? (А. С. Пушкин «Послание к Галичу»)

Ар/ а8шьцъащъак реицааишьа абас ийоуп:

ўЇўЇўЇўЇўўўЇўўЇўўўЇўўЇўЇўЇ

Page 67: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

132 133

Ари асхема ишащнарбо ала+ ах8атъи ацъащъа=ы хореиках8атъи ашьы6ъырс иалоуп акъымзар+ зегь иамбны инагёоуп−

Иаагоу а=ыр8штъ6ъа ишьа6ъдыряъяъоит А− Пушкинихаангьы алирикатъ юым0а6ъа ра76ара=ы ажъытъишьа6ъгылаз а8йара6ъа рывсра + ры6ъымныйъараишалагахьаз− И0амамны+ абырзен бызшъа азакъан6ъаинры6ъныйъаны антикатъ литература=ы арифма-ритмикатъеилазаара6ъа ийаз+ егьыр/ абызшъа6ъа р=ы уи айараин0кааны ахархъара рылшомызт− Избанзар егьыр/абызшъа6ъа дасу рхатъ закъан6ъа зларымаз ала+рфонетикатъ+ рморфологиатъ+ рсинтаксистъ еилазаара6ъаантикатъи аритмика иахьа6ъымшъоз рацъан−

Ах8атъи амзыз щъа и8хьаёазар алшоит дара зыёбахъ щамоуалирикатъ хк6ъа ирыламёо иахьалагаз а8с0азааратъпроцесс6ъа ихар0ъааны раар8шра− Аам0а цацы8хьаёа+ар=иаюцъа р=а8хьа а8с0азаара=ы и6ъгылоз апроблема6ъарэыры8сахуан+ ийалон а0агылазаашьа <ыц6ъа+ ур/ирышьашъалоу адунеихъа8шышьа6ъа− Алитературатъ хк6ъараныёаареи <ыц рцъыр7реи аёъы игъа8хара мацаралаийалаёом− Иарбан юым0атъ формазаалакгьы /оурыхлаацъыр7ра айазареи а8с0азаареи реимадашьа иахыл=иаауеит−А8с0азаарахьтъ проблемас апоет и=а8хьа и6ъыргыланы+сахьаркырала иааир8шырц ии0аху анарха+ аидеиатъ 6акызеи8шроу ауп уи июым0а аформагьы зеи8шрахо−Асахьаркыратъ литература=ы адагьы+ егьыр/ айазаратъ хк6ъазегьы р=гьы ус ауп ишыйоу− Иащщъап+ ача8ара ∋аскульптура8+а=ыхан7а ∋живопись8+ амузыка+ иара архитектурагьы убрахьинала7аны+ хкыс дасу ирыма6ъоу еиуеи8шым аам0а6ъа раана8сахра6ъа+ и=ыцу амюа6ъа рылхра рэазыршъоит− Ишдыруеи8ш+ антикатъ епохаан апоезиеи ача8ареи ракъёан ащра зуаз−Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы амэхак /баахоита=ыхан7а ∋живопись8− А7ыхътъантъи ашъышы6ъса6ъа рзыицъыр7ит+ ищаюсхьоу ашъышы6ъса6ъа рхаан зынёаирзымдырёоз акинои ателехъа8шреи− Атехника а=иараиабзоураны ур/ рымэхак дыр0бааит+ миллионюыла ауаажъларирыла7ъаны ийалеит− Алитературатъ хк6ъагьы еснагь и=иоит+

а8сахра6ъа рых0ысуеит+ уи еиуеи8шым ахк6ъа рахьтъ иалкаауаам0азы руак иаща а8ыжъара аманы ийалоит егьыр/ раас0а−Ари аз7аара щалацъажъараны, щазаа0гылараны щайоуп алада.

АЛИРИКА ТЕМАТИКАЛА АШАРА

Алирикатъ р=иам0а6ъа рымэхак даара и0баан алитератураа=иара а0оурых аетап6ъа зегьы р=ы+ ус ийоуп иахьагьы−Аам0а6ъак рзы алитература=ы+ адраматургиеи апрозеиринтерес акырёа ианыщаракхозгьы+ алирика има3ым арольихъмаруан алитературатъ процесс а=ы− Акыраам0а алирикатър=иам0а6ъа аки-аки зеидымкьысло аритмика-строфикатъ8йара6ъа ир0ацаланы хаз-хазы ишан− Аха XІX ашъышы6ъсааюбатъи азбжа инаркны Европеи Урыстъылеи ажълар6ъарлитература6ъа р=ы антикатъии абжьаратъи ашъышы6ъса6ъараантъии апоезиа злашьа6ъгылаз аритмикеи астрофикеиры8йара6ъа кары8со+ уимоу зынёагьы ирызхьам8шуаиалагеит− ∗ыр8штъыс иаагозар+ ашь0ым0а даэа йазшьак+даэа хшыю7акык аанахъеит+ аелегиеи аодеи рцъаюа6ъаахьахана7азгьы рацъахеит−

Ианыёааит аеклога+ апастораль иреиуоу алирикатъхк6ъагьы− Аеклога бырзен бызшъала иаанаго ♠иал8шаау≡ щъаауп− Уигьы антикатъ аам0азы абуколикатъ поезиа ахк6ъаиреиуан+ уайа ахьча и8с0азааратъ мотив6ъа диалоглаицъырган− Уи акыр иазааигъоуп апасторальгьы ∋латинбызшъала ахьчаратъ ∋пастушеский) аанагоит8+ гъата-бяатаимюа8ысуа а6ы0атъ 7с0азаара асахьа6ъа аазыр8шуаз− Ар/алирикатъ хк6ъа иааидкыланы абуколикатъ поезиаиа7анакуеит+ ахьча и8с0азаара аар8шра иазкын+ йазшьалааидиллиа иазааигъаёоуп−

Щаз0агылоу аам0азы Европатъи алитература6ъа рпоезиа=ыастрофикатъ 7йара6ъагьы гъхьаамкрада ир0ы7уа иалагеит−Зыстрофика еиламгакъа иззынрыжьыз асонет за7ъык ауп−Иара уигьы авариант6ъа аманы ийалеит− Амрагыларатъи:ара8тъ+ а5ьамтъ+ а0ыр6ъатъ+ афгантъ ущъа поезиа6ъа р=ы

Page 68: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

134 135

астрофика еилагамкъа иааиуа алирикатъ юым0а6ъастрофа6ъас ирымоу иреиуоуп – газель ∋ра7 бызшъала – щазал+ рубаи+ абеит8−

Иахьатъи аам0азы алитература/6аара=ы ишьа6ъгылазатрадициа ина6ъыршъаны алирикатъ юым0а6ъа тематикалаишоит абас: афилософиатъ+ аграждантъ+ аинтимтъ+апеизажтъ−

Алитература/6ааюцъа тематикала алирика ршоит 7йара3ыдак и6ъныйъаны акъымкъа+ алирикатъ юым0а6ъа дасур7ак6ъа зеи8шроу инары6ъыршъаны− Убри азоуп зны-зынлалирикатъ жъеинраалак еижълантъым+ еи8шым ахк6ъаирыдкыланы изахъа8шуа− ∗ыр8штъыс иаагап Б.Шьын6ъбаиажъеинраала6ъа3 ♠Ашъ/≡+ ♠Сы6ала6ь≡+ ♠Убла а7ъыршы0акызар иумбо≡+ ♠Амща5ьырцъа ргарашъа≡+ иара убас+И−(арба иажъеинраала6ъа3 ♠)сра з6ъым≡+ ♠Ра8хьатъи амшинаркны≡+ ♠Сашьеищаб≡− Ар/ ажъеинраала6ъа еиуеи8шымасахьа6ъа шаадыр8шуагьы ирыдаабалоит еизааигъазтъуайазшьа6ъак – афилософиатъ хъыцра 6аулеи+ аграждантъпозициала азнеишьеи+ абзиабаратъ цъанырра айазаареи−Абар/ реи8ш ийоу ажъеинраала6ъа р=ы авторцъа аепикатълагам0агьы рхы иадырхъоит рыр=иам0а6ъа ридеиатъ 6ак6ъараар8шразы− Убас+ аурыс лирика=ы+ иащщъап+ М− Лермонтовиюым0а ♠Бородино≡ а=ы иаар8шуп еиуеи8шым азеи8ш 6акызмоу ауаюытъыюсатъ цъанырра6ъеи апоет ихатъы гъхьаа6ъеи−Ари ажъеинраала патриоттъ жъеинрааланы и8хьаёазарцшалшо еи8ш+ и0оурыхтъынгьы иушьартъ ийоуп− Избан акъзаридеиатъ 6акыла апатриотизмгьы а0оурыхтъ х0ысгьы –аурысцъеи афранцызцъеи реибашьра зеи8шраз исахьаркныеицаанар8шуеит−

Щзыхцъажъаз алирикатъ юым0а6ъа ишьа6ъдыряъяъоит –алирикатъ р=иам0а6ъа щаз0агылоу аам0азы хкы-хкыла+ аки,аки зеидымкьысло реийъшара+ ус ины6ъыр8шшъа ∋условно8акъымзар+ енагь щзы6ъгъыяша 2ыдарак рыдбалара уадаюым−

Алитература/6аара=ы алирикатъ р=иам0а абас еи8ш ийоуатематикала аихшара иадымгыло а7арауаа рацъаюуп− Ур/злахъа8шуа ала+ ари апринцип а6ъныйъара иалнаршом

алирикатъ р=иам0а ганрацъала инар7ауланы аилкаареиа/6аареи− Иалкааны иащщъозар+ Л.Тимофеев уи а7ыхъалаабас азгъеи0он: ♠Лирика как литературный родпредставляет собой сложную систему лирических видов, вкоторую входят и песня, и лирическое стихотворение, иразличные формы монументальной лирики . Хотяклассификация эта еще не разработана. Существующаяклассификация либо строится на малопродуктивномтематическом принципе (лирика политическая,философская, любовная, пейзажная и т.п.8 или жемеханически объединяет те или иные историческисложившиеся названия некоторых видов (элегия, стансы,послания и т.д.)» [Тимофеев, 1967, 211].

А7арауаю ари ихшыю7ак ищъеижь0еи 40 шы6ъса иреищаныиш7хьоугьы+ уи арайа иатъамбакъа дзыхцъажъо алирикатъюым0а6ъа рыклассификациа+ 2ыдалагьы – ур/ тематикалареихшара иазкны даэа принципк ашьа6ъыргылара+ даэазнеишьак а8шаара уеизгьы-уеизгьы изалмыршахеит− Убриайнытъ щаргьы+ иааркьа=ны акъзаргьы+ щарзаа0гылоит иахьауажъраанёа изы6ъныйъо алирика тематикала ашарааниалыркаауа ахкы хада6ъа−

Афилософиатъ лирика− Афилософиатъ лирика иа7анакуаалитературатъ юым0а6ъа ирны8шуеит афилософиатъкатегориа6ъа иреиуоу автортъ хъыцра6ъа+ аетикеи аестетикеиишь0ыркаауа а0агылазаашьа6ъа: ибзиоу – ицъгьоу+ ирахъу –ирахъым+ иуаюышъоу ∋гуманность8+ ибнауаюратъу ∋дикость8+ищаракёоу – илайъёоу+ ибзиаёоу+ и8шёаёоу+ и=аас0оу+игъымхоу+ итрагедиатъу+ икомикатъу уб − егьыр/гъа8хайазшьатъ ∋нравственные8 еилкаара6ъеи аестетикатъхъа8шра6ъеи−

Иахьа уажъраанёагьы а8суа лирика ин0кааны изла/6аамала+ иуадаюуп уи амэхак шайа и0баау гъа0аны+ зеи8шхъшьара6ъак рыла акапани анархеи рылацъажъара− Щаращазлацъажъо афилософиатъ лирика злакъу ала+ иахъ0оупа8суа лирикатъ р=иам0а6ъа рахьтъ <ыр8штъ6ъак ааганы+иарбан философиатъ хшыю7акыс ирны8шуа азгъащ0арц−

Page 69: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

136 137

Иаагап+ Д− Гълиа илирикатъ жъеинраала ♠Абри соуп сара≡−Ари аюым0а=ы автор ишьа6ъиряъяъоит ауаюытъыюсатъ8с0азаара=ы зегь реища и8шьоу аидеал – агуманизм+ауаюытъыюса и0ы7 ащаракра+ ажълар6ъа р0оурыхи+ р8ышъеи+ур/ рха=реи обиективла ахъшьара ры0ара−

Ас ищараку агъа8хайазшьатъ хдырра ∋высоконравственноесамосознание8 шьахъла иаанар8шуеит апоет иха0аииндивидуалтъ ха=гьы+ ир=иам0а зегьы ааидкыланы+абстракттъ знеишьа акъымкъа+ иконкреттъу ха=сахьалаишааир8шуа− Щазлацъажъо ажъеинраала=ы автор ихдырралаиёыригоит иара иха0а мила0с дыз7азкуа а8суаа рдунеи,хъа8шышьагьы−

Амила/ ха=ра амырёра ари ажъеинраала=ы аинтернацио,налисттъ еизыйазаашьа зюыда иамадоуп− Аригьы ишьа6ънар,яъяъоит акосмополитреи ашовинистреи хара ирйъыгоу ахатъмила/ закъанлатъи абзиабара автор еснагь ихы-игъы иш0аз−Убас+ Д− Гълиа илирика=ы иащ8ылоит афилософиатъхшыю7ак6ъа – а8суаа жъытъаахыс идеалс ирымаз+рхымюа8гашьа=ы изы6ъныйъоз апринцип6ъа зны8шуааюым0а6ъа: ♠Ахшыюи+ а7ареи+ амчи≡+ ♠Ис0ахын сара≡+«Агъили а7аюи≡ уб.и6− Ар/ аюым0а6ъа р=ы автор дрылацъа,жъоит ауаюытъыюса 7сабарала имоу агъеилгара+ ахшыюиа6ънагоу а7ареи ахдырреи анимоу ихазгьы+ иуаажъларрызгьы+ иара убас егьыр/ ажълар6ъа рызгьы илшараауаюытъыюсатъ 7с0азаара арманшъаларазы ал7шъашьахъ6ъа шахыл7уа−

Еиуеи8шым афилософиатъ хъыцра6ъа+ алкаа6ъа+ахшыю7ак6ъа рны8шуеит Б − Шьын6ъба илирикатъжъеинраала6ъа рыхъ0акгьы− Иааизакны щахъа8шуазар+ Б−Шьын6ъба илирика+ тема рацъала ишышьа6ъгылоугьы+ иараиажъеинраала6ъа руак а=ы ишищъо еи8ш+ ипоезиатъ ♠бащчагылоуп еижъхашьшьыла≡+ философиатъ хъыцрала еикъа0ъы−«Ар8ыс ихаара дицын≡ щъа хыс измоу афилософиатъжъеинраала6ъа ируакуп− Ари ажъеинраала=ы автори6ъиргылоит ихадоу агуманисттъ 5ъкы+ а0ак йаи7оитконтрасттъ еи=аргыларала− Ар=иам0а=ы иаар8шупа8садгьыли ауаажълари рыма6 аура+ суаюуп щъа ийоу зегь

р=а8хьа уал8шьас и6ъгылоу+ гъык,7сыкала ианыйоу+ зхазымацара ийоу ауаюы капанс+ хъшьарас имоу ущъа реи8ш ийоуаз7аара6ъа− Иаагап уи <ыр8штъык ащасабала:

Ар8ыс ихаара дицын+Дхы6ътъалан амшын и0атъаз−Ар8ыс ихъыцра дайъы7ын+Ихаара илеищъеит абас:

– Абри ахащъ амраш ахьюежьраШа6ъы22оз амшын айъара+Ицырцыруа ишь0ысхит сара−Уи аламзар ацъ6ъыр8а реисра+Уи аламзар ага а7ысра+

Еи8шымхозеи+ абна зхагылаз+Акъара7ъйьагь ашь0ыбжь змащац+Уи ахащъ+ ашыцлым0ъа з6ъиааз+Шъышы6ъсала мрахъагак зымбац−

Зы8садгьыл абзиабаралаЗгъы меисуа мшын7ас иара+Анасы7 хьыёрацаралаА6ъ8ара< иашь0ам агара –%ьоукыхгьы иара изыщъа игъжъажъоз+Зегь акоуп+ уи дгылоуп ларйъы−Ахащъ еи8ш+ иа8хьан щазлацъажъоз+Ашыцлам0ъа а6ъуп иара игъы

Ишаабо ала+ ари афилософиатъ лирикатъ жъеинраала=ыаетикатъ категориа – и7оуроу аидеал – жъытъёаахысищаракёоу ахдырратъ гъа8хайазшьатъ ааёара=ы ахатъ /ы7аманы ийоуп+ ажълартъ цъеижь айъын7аны+ ажълартъгъазыщъара иайъы0хамкъа+ ажълартъ символ6ъеи иаарту(хаха7ъйьа зылкаа йа7оу8 ахшыю7аки рсинтез ахархъарала−∋♠Ашыцлам0ъа з6ъу ахащъ≡+ ♠и0ацъу агъаюеи≡+ ♠зы8садгьылазы згъы еисуа ауаю игъи≡8−

Page 70: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

138 139

А5ьа иазку аморальтъ цъанырреи уи асахьаркыратъны8шреи – 6а7яъыс измоу афилософиатъ жъеинраала6ъаа8суа совет аам0азтъи алирика=ы има3ымкъа иащ8ылоит−И−(арба ифилософиатъ жъеинраала6ъа руак ♠Сара сныйъосыла зхызгаз…≡ щъа хыс измоу а=ы иащ8ылоит абас еи8ш ийоуацъащъа6ъа:

Аусура аритм шъага –Сажъеинраала иоурц шьас+Ис0ахым са эеи6ъыршъагакЭак айъныларц сажъа цъас

Ажъытъаахыс ауаюытъыюса а5ьа иабзоураны иуаюхараапроцесс н7ъара ша6ъым иеи8ш7ъйьоуп а5ьеи аморалиирызку атематикагьы 6ыхъа76ъарада ауаюытъыюсатъхдырра=ы еснагь ишыйоу− Ишдыру еи8ш+ а5ьа абашьа6ъаеи8шёам− Иарбан 4ьазаалакгьы ауаюы игъар8ханы ашъаазищъом− Ийоуп ауаюы мчыла иибо а5ьа+ ийоуп ауаюы гъыла,8сыла и0ахны иибо а5ьа− Ийахуп гъы адкыламкъа+ уалбагаси8хьаёаны+ ауаюы а5ьа анибогьы− А5ьа абашьа ха0ашьалааи8шымра6ъа иамоу ю-ганк рыла иаа8шуеит еснагь3асубиективтъ гани аобиективтъ гани− Ур/ аю-ганк анеиц=аку+ианеи6ъшъо + хым8ада+ аоптимизм з7оу агъазыщъарашьа6ъдыряъяъоит− Щзыхцъажъо ажъеинраала=ы ауаа рнапызлаку азеи8ш 4ьеи+ уи иахыл7уа ищараку аморальтъ хдырреирыл7шъа+ иара автор иха0агьы активла7ъйьа дызлахъу+изха7гылатъу 7с0азааратъ малуп− Убри азоуп И− (арба изи0аху«эак айъныларц иажъа цъас≡ акъымкъа+ ♠аусура аритм шъага≡уи шьа0ас иаиурц−

Ауаюытъыюса иха0а и6ъкы+ иуал+ илшара зызирхашаиреищаёоу агуманисттъ идеиа6ъа ируакуп А− Лашъриаифилософиатъ лирикатъ жъеинраала6ъа рыхъ0акгьы− ♠Бзиаизбоит ашьха июарыв7ны…≡ щъа хыс измоу ажъеинраала=ыавтор июуеит:

Бзиа избоит аюнра рцъажъо+Асаби икьаасбыжь ангауа+

Ан лгъыряьара дамырцъажъо+Агъыряьа-лаяырё нкалыршуа−

Аха бзиа избоит сара зегь ра7кьысА7еи ианил7лак ауаюра+Бзиа избозар+ иара ихы а7кьыс+Иара дызлы7ыз жълара−

Даэа жъеинраалак+ ♠А8сата≡ захьёу а=ы А− Лашъриаиюуеит:

Даюызан ар8ыс а8сатаДырзыйалар жълара+Уи изырщъоит иха0а:– Да8соуп ажълар р8ара

Ари ацы76ъахагьы иаанар8шуа убри ауп: а7еи+ауаюытъыюса+ дызлиааз иуаажъларра р=а8хьа и6ъгылоу+азеи8ш социал-политикатъ+ агъа8хашьатъ+ аекономикатъ+арккаратъ /ахра6ъа иахьынёалшо ала рзаа8сара 5ъкыс+ д7асимазароуп щъа ауп−

Абасала+ а8суа философиатъ лирика егьыр/ ахк6ъаизлареи8шым+ иаща еилыркка ианы8шуеит ар=иаюцъардунеихъа8шра6ъа 6акыси + юаёараси+ 6аулараси+гъазыщъараси ирыма6ъоу зеи8шроу−

Афилософиатъ лирика – а8с0азаара азхъыцра+ ауаюыиюну7йатъи игъжъажъара6ъа+ игъ0ыха6ъа+ игъ0ахъыцра6ъазны8шуа апоезиатъ р=иам0а6ъа иреиуоуп И− Кояониаиажъеинраала ♠Сара сымюа≡+ Б− Шьын6ъба – ♠Нас мышкызнысы8сы схы7ып≡− Афилософиатъ жъеинраала иамоупхкырацъала анагёашьа6ъа− Ийалоит апоет а8сабара=ы ийоуама0ъар6ъа+ а7иаа6ъа+ а8стъ6ъа раар8шрала ир=иам0а=ыи7аулоу афилософиатъ з7аара6ъа ы6ъиргылар− Иащщъап+ Б−Шьын6ъба иажъеинраала ♠Ахра иалиааз≡ а=ы адъахьтъиаплан а=ы иаар8шуп а8сабаратъ 7ынгыла6ъа ириааиуа ахраиалиааз 6ла хъы3ык− Аха уи асахьа0ыхрала апоет игъыи0амызт апеизаж аар8шра− Арайа автор аллегориатъ

Page 71: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

140 141

еи=ыр8шрала дызлацъажъо ижълар – а8суаа рлахьын7еи+рйазшьеи р8еи8ши ирыдищъало агъыяра6ъеи роуп− Абар иара:

Ажъюан иа7ъа иалакнаща+Ус иакушъа 4ьара мчык+Храк агъа=ы+ амахъ раща+Иа=агылоуп 6ла хъы3ык

Иш8а=иааи ахащъ къам8а?Иназгазеи уайа абри?Зы0ра зщауаз ашьха уарбаИа=ы7шъазар йамлари?

Зегьы и5ьаршьоит уи злагылоу+Ахащъ дацла еийъыр22о+Иаща-иаща ир7ауло+Иалнацъцъаауеит уи злачо

Ашьан7ара+ ахащъ 6ъыцара+Алюа еи8ш+ а7/а ана=ачу+Уи а7ла хъы2 амацара:ъ8ароуп+ хыхьчароуп из=у

А8ша анкылйьо уа шьхатъыла+Наанытъ а5ь6ъа анхыжъжъо+Уи аэахьчоит ащъа0ыхла+Ахра аэадкыл+ агъы мшъо

А8са щарак гъыдымёала+И7юыр ашъыб ианаго+Ийоуп а7ла ишыйац ала+Амчи алшареи рыгъра го Иаз7аатъума уи злабяамлаз+Ма изламгьежьыз аблаха6?!Ахра агъ амоуп+ ахра иалиааз+Ахра иаласоуп адац

Иазгъа0атъуп+ а8суа литература=ы 1960–70-тъи ашы6ъс6ъараан ицъыр7ыз апоетцъа аёъырюы афилософиатъ р=иам0ашьахъ6ъа ша8ыр7аз− Ур/ рхы8хьаёара=ы ийоуп Ан−А5ьын5ьал+ Пл− Бебиа+ М− Ми6аиа+ Н− Къы7ниа+ Т− А5ьба+ В−Амаршьан+ Г− Аламиа+ Р− Лашъриа уб− егь−

Аграждантъ лирика− Ари алирикатъ хкы а=ы хадара злоуауаажъларра-политикатъ тематика ауп− Уи цъыргахоит+а8садгьыл абзиабареи а8садгьыл ахьчареи ирызкуаз7аара6ъа раар8шрала− А8суа поезиа=ы ус ийоуажъеинраала6ъа иреиуоуп Д− Гълиа ир=иам0а ♠А8сны азыашъа≡: Б− Шьын6ъба иажъеинраала ♠А8суа еибашьцъашъахь≡: Р− Смыр ♠Абжьы ∋О.Беигъа изкны8≡+ ♠А8саратъиабааш6ъа≡+ ♠Ащащаира щаира≡+ ♠А8суа гара6ъа≡+ ♠А8сны≡+«Абар/5ъа зегьы роуп А8сынтъыла ≡: 9ь− Агъмаа ♠А8снытъиашьха6ъа≡+ ♠Колхида≡: №− ∃ьонуа ♠Сымшьамба≡: Ал− ∃ьонуа«А0ынчраз а6ъ8ара≡+ ♠Сышьха6ъа ргъеисра≡: Ал− Лашъриа«Смал≡+ ♠А8сныйа≡: Гь− Гъыблиа ♠Ашыцра≡+ ♠Ан≡: Вл− Ан6ъаб«Д− Гълиа – арккаю ду≡ ∋ацикл8+ ♠Лыхнытъи абаахыжъжъара≡:Н− (ар,7ща ♠Абар/ ашьха6ъа≡+ ♠А8суа хащъ6ъа≡−

Апеизажтъ лирика − Ари алирикатъ хкы иа7анакуаажъеинраала6ъа хыла изызку а8сабара асахьа а0ыхра+аар8шра ауп− Ур/ рхы8хьаёарахь иа7анакуеит И− Кояониаир=иам0а6ъа ♠Ашъарыцаю ашьха≡+ ♠Аёын 6хы≡: Б− Шьын6ъбаиажъеинраала6ъа ♠(агалантъи абащча≡+ ♠Аёыншьыжьым0ан≡: А− А5ьын5ьал ♠А8суа шьха≡+ ♠Сы8садгьыл≡:Т− А5ьба ♠Аа8ын мшы≡+ ♠Амра ссируп а0ашъам0аз≡−−−

Аинтимтъ лирика− Аинтимтъ лирикахь иа7анакуеитабзиабара аазыр8шуа ажъеинраала6ъа− Ур/ иреиуоупБ− Шьын6ъба иажъеинраала6ъа ♠Коф0а шкъакъа≡+ ♠Ага и0ынчусныэ8ынтъалан…≡+ ♠Бтъан ащъыщъ еи8ш бэеиды8сала≡: Вл−Ан6ъаб ♠Бхы-б=ы агъыл8хаауа бхахъеиларщъ≡: Гь− Гъыблиа«Бысзы8шыз≡: Т− А5ьба ♠Сынбыжьу+ бынсыжьу сыздырам≡+«Иахы8аны аи6ъшъара»…

Адраматъ жанр6ъа− Атрагедиа− Атрагедиа хыхь ишащщъазеи8ш+ адраматъ жъла6ъеи адраматъ жанр6ъеи ируакуп− Ажъа«атрагедиа≡ ажъытъ бырзен бызшъа айнытъ еи0аагозар+

Page 72: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

142 143

иаанаго ♠а5ьма ашъа≡ щъа ауп− Афырха7аратъ персонаж6ъартрагизмра зны8шуа аи=ыхара6ъа ∋коллизии8 аазыр8шуаах0ыс6ъа злоу+ зын7ъам0агьы арыцщара ду иадщъалоуадраматъ р=иам0а ♠атрагедиа≡ щъа иашь0оуп− Драматъ жанркащасабала атрагедиа иа=агылоит акомедиа−

Атрагедиа=ы аконфликт еинышъашьа змам аган6ъареи=аргыларала ишьа6ъгылоуп азы шьарда еибархханыийоуп− Атрагедиатъ юым0а ан7ъам0а=ы лассы-лассыафырха7а хада и8с0азаара дал7уеит− Ари ажанр а=ы иалоуафырха7а даар8шхоит 5ъшаща0хашьа змам+ имч з6ъымхоа8ынгыла6ъеи а0агылазаашьа6ъеи дыр=агылаюны+дра6ъ8аюны − Арайа аконфликт даара и7аулазароуп+ианы8шуазароуп ауаажъларра,/оурыхтъ процесс атенденциахада6ъеи ауаюытъыюса идоущатъ гыдра аюаёареи− Убри азоупафырха7а хада иха=сахьа еизырщаны+ а0оурыхтъ 6акы а0аныдзаар8шхогьы− Абасала+ атрагедиа ианаалом+ иа6ъшъоми0шъоу+ има2,са3у атема6ъа+ ауаюы ихатъы 7с0азаараащъаа6ъа ир0ым7уа ауаа8сыратъ интерес6ъа−

Ишдыру еи8ш+ атрагедиа ра8хьаёа иахьцъыр7ызБырзентъыла ауп− Уайа атрагедиа щъа иашь0ан анцъахъыДионис изкны ажълар имюа8ыргоз аныщъара6ъа− Усйан 7са0акащасабала а5ьма ршьыр акъын− Ари а6ьабз иахъ0акын Дионисизкны ирщъоз ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи+ инарыгёозакъашара6ъеи− Убри иахйьаноуп ♠а5ьма ашъа≡ щъа хьёысизаиуыз− Ашь0ахь уи иахыл=иоит иалкаахаз атеатртъ6ъгылара6ъа: ахори хазы игоу ауаюи злахъыз ахъмарра−Абасала ишьа6ъгылеит ахори акорифеицъеи злахъыз+асценатъ 5ъгылара6ъа рыла ишьа6ъгылаз антикатъи атрагедиаапоетикатъ 2ыдара6ъа−

Атрагедиа ашьа0а зкыз Есхил иоуп щъа ды8хьаёоуп− Уииюым0а6ъа р=ы иаар8шуп ауаюытъыюса илахьын7а+ иуах0а(рок8 хыр8ашьа амамкъаны+ уи изы8шу ауадаюра6ъа риааишьаыйамкъаны− Иащщъап+ еицырдыруа итрагедиа ♠Икыд=ащъалоуПрометеи≡ а=ы афырха7а хада – Прометеи амчи-алшеишигымгьы+ дыз=агыланы ды6ъ8о амч6ъа дры7амхар ада8сыхъа ыйам− Аха иара убри аам0азгьы Есхил итрагедиа6ъа

р=ы+ ирацъаны акъымзаргьы+ анцъа и=агыланы а6ъ8арарны8шуеит+ а6ъ8ара зы8с0азаарахаз ауаа ашъа рзищъоит−Прометеи изку Есхил итрагедиа шьа0ас иаиуит ажъларрщъам0а− Ари афырха7аратъ епос типологиалеи /оурыхтъхы7хыр0алеи иазааигъоу егьыр/ ажълар6ъа рфольклор6ъар=ы има3ымкъа иащ8ылоит− А8суа фольклор а=ы ус еи8ш ийоур=иам0оуп Абрыскьыл изку ащъам0а−

Анаюсан+ антикатъ трагедиа ма2,ма2 аэеи0анакуа иалагоит−Убас Софокл итрагедиа6ъа р=ы иаар8шу ах0ыс6ъа 4ьара,5ьара ииагахоит ♠адгьылтъ≡ 7с0азаарахь− Ус ийоуп+ иащщъап+уи итрагедиа ♠Антигона≡− Анцъатъ лагам0еи ∋божественноеначало) уи ауаа ры8с0азара=ы иааннакыло амчи еищагьыи8сыэхоит Еврипид итрагедиа6ъа р=ы− Уайа автор еищараёакдыззаа0гыло афырхацъа рыюну7йатъ хьаа6ъа роуп− Ур/уаанёатъи атрагедиа6ъа р=ы аас0а акыр ииндивидуалтъ6ъаны+психологиала и7ауланы рха=сахьа6ъа аар8шуп− Афырхацъаируа+ излахъу ах0ыс6ъа акырёа ируадаюуп+ а8с0азааратъмашъыри+ аинтрига6ъеи рыла еи=икаауеит асиужет а=иашьа−Софокл итрагедиа6ъа ♠Ипполит≡+ ♠Орест≡ р=ы ар/айазшьа6ъа инар3ыданы ирма3уп иара убас ахор инанагёозарольгьы−

Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы Европатъи атрагедиауамак и=иартъ а0агылазаашьа амоуит+ аха Аи0ар=иара∋Возрождение) аепохазы уи юа8хьа а=иара иалагеит− Ра8хьаатрагедиа амэхак аэар0баауа иалагеит Англиа атъыла=ы+У− Шекспир ир=иам0а6ъа рыла− Уи итрагедиа6ъа ∋ганкахьала8ирызкуп абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы зеилащара иалагазафеодалтъ система иамаз адогматъ йазшьа6ъеи ауаарышьцылара6ъеи ры6ъыёбара+ даэаганкахьала – ауаюыимчхаратъ енергиа а=ыхара− Ур/ нагёоуп адраматизми+а8с0азаара ашьа6ъыряъяъаратъ пафоси + ауаюы ихшыюаха6ъи0търеи+ агъыряьареи иаартны раар8шрала−

Аи0ар=иара аам0а иамаз айазшьа хада6ъа: ажъытъи а=атъиреибарххара+ а8с0азааратъ лагам0а а8ыжъара агара+ уиафеодалтъ традициа6ъа раас0а а8хьагылара ры0ара рызкуп

Page 73: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

144 145

испаниатъи адраматург Лопе де Вега итрагедиа6ъа ♠Севи,лиатъи ае7ъахъ≡+ ♠Ауасаёыхь≡−

Франциатъи адраматургцъа рыр=иам0а6ъа рыла XVІІашъышы6ъсазы атрагедиа айазшьа 2ыда6ъа аанахъ,оит− П− Корнели Ж. Расини ртрагедиа6ъа ирны8шит абсолиу,ттъ монархиа ашьа6ъгылара аам0азтъи аидеологиа−Афранцыз классицизм аха0арнакцъа рыр=иам0а6ъа рпоетиказынёа иеи8шымызт Шекспир итрагедиа6ъа рпоетика −Афранцыз трагикцъа зы6ъныйъоз апринцип6ъа иреиуанантикатъи асиужет6ъа рхархъареи ♠ищараку≡ александриатъиажъеинраалатъ система ина6ъыршъаны аюым0а6ъа ра76ареи−

Анаюс+ атрагедиатъ р=иам0а6ъа <иауа иалагеит Германиа−Уайа ицъыр7ыз ашъйъыююцъа – адраматургцъа хатъра6ъаИ− В− Гиотеии Ф− Шиллери иа8ыр7еит иакымкъа+ июбамкъаатрагедиатъ р=иам0а6ъа− Иахьа уажъраанёагьы адунеитътеатр6ъа р=ы и6ъдыргылоит+ а8хьаюцъагьы рыз=лымщауп Ф−Шиллер итрагедиа6ъа ♠Агьангьашреи абзиабареи≡+«Арщъцъа≡+ И− В− Гиоте ир=иам0а ♠Фауст≡−

Атрагедиатъ юым0а6ъа а8ыз7аз ар=иаюцъа рхы8хьаёара=ыийоуп еицырдыруа абар/ ашъйъыююцъагьы: %ь− Баирон+В− Гиуго− Иара убри аам0азгьы иазгъа0атъуп европатъиалитература6ъа р=ы XІX ашъышы6ъса аюбатъи азбжа инаркныатрагедиа иамаз ахархъара иаща ишма3хо+ а8ыжъара агоишалагаз ароман ажанр− Аха уеизгьы+ усйантъи аам0азыиа76аз атрагедиатъ р=иам0а6ъа иреиуоуп + иащщъап+норвегиатъи атрагик ду Г− Ибсен ир=иам0а6ъа− Ур/ рызкынНорвегиа имюа8ысуаз амила/,ха6ъи0ратъ 5ъ8ара− Аурыслитература=ы атрагедиа ажанр ама6 азыруан А− Сумароков+И− Книажнин+ М− Херасков ущъа уб− егь− Аха а/6ааюцъаизлары8хьаёо ала+ атрагедиа ажанр аэанышьа6ънаряъяъаА− Пушкин ♠Борис Годунов≡ аниюы ашь0ахь ауп− Ариар=иам0а=ы автор афранцыз классицистцъа рытрадициа6ъеиртрагедиа6ъа рпоетикеи ракъымкъа еища дырзааигъанУ− Шекспир итрагедиа6ъа− Аурыс литература=ы иа76ахазатрагедиа6ъа иреиуоуп иара убас А− Пушкин ♠итрагедиама25ъа≡: «Моцарти Салиери≡+ ♠Ахащътъ сасы≡+ ♠А=кы

аам0азтъи ачара≡− Ишащщъахьоу еи8ш+ анаюстъи аам0азыатрагедиатъ юым0а6ъа уарла-шъарла ауп ишащ8ыло+ аха уииаанагом ур/ зынёагьы ийамызт щъа− Еиуеи8шым а0оурыхтъаам0а6ъа рзы иа76ан атрагедиа шьахъ6ъа− Рыёбахъ щщъарйалоит А− К− Толстои и0оурыхтъ трилогиа ♠Иоанн Грозныии8сра≡+ ♠Ащ Феодор Иоан-и8а≡+ ♠Ащ Борис≡+ А.Островскиипиеса6ъа− Атрагедиатъ юым0а6ъа а76ан асовет аам0азтъиалитература=гьы+ иащщъап+ Вс− Вишневски июым0а«Аоптимисттъ трагедиа≡+ аукраин литература=ы А− Корнеичукир=иам0а ♠Аескадра а0ахара≡+ М− Кулиш – ♠Апатетикатъсоната≡ ущъа уб.егь−

А8суа литература атъы щщъозар+ арайа атрагедиа ажанриа7анакуа хаз игоу юым0ак а76амызт− Аха атрагизм аазыр8шуаар=иам0а6ъа а8суа литература=гьы има3ымкъа иащ8ылоит:С− №анба идрама ♠Амща5ьыр≡+ И− Кояониа ипоема«Маршьанаа шы6ъибахыз≡+ М− Лакрба идрама ♠Аилар0ъассир≡+ Б− Шьын6ъба и0оурыхтъ роман ♠Ацын7ъарах≡−

Акомедиа− Акомедиа ажъытъ бырзен бызшъала иаанагоит«илах=ыху ауаа ргъы7+ рашъа≡ щъа− Уи ихадоу адраматъхк6ъеи ажанр6ъеи ирхы8хьаёалоуп− Акомедиа=ы ицъыргоуах0ыс6ъеи+ ур/ ры=иашьеи+ ирылахъу аха=сахьа6ъеиахъа8шюи а8хьаюи рырлах=ыхра+ рырччара иазкуп− Арччареиакомизми акомедиа=ы излаар8шхо аиумори+ ма асатиреирыла ауп− Дара еи=агыло а0ы75ъа злааныркыло ала+иаадыр8шырц рылшоит ауаажъларреи ауаюи ры8с0азаара=ыа0ы7 змоу+ и7аулоу+ и5ьбароу еиуеи8шым аи=агылара6ъа−

Акомедиа=ы ицъыргахоит а8с0азааратъ <аас0ара6ъеи+агха,7ха6ъеи+ ауаюытъыюса июну7йатъи иха0ъаамреи ∋ибжам,эамреи8 ущъа ирыл7шъоу айазшьа6ъа− Убар/ ирыбзоураны ариажанр иа7анакуа аюым0а6ъа р=ы аччаратъ елемент а8ыжъараагоит − Акомедиа=ы+ шамахамзар+ иащ8ылом и7аулоуарыцщашьаратъ цъанырра6ъа− Ус еи8ш ийоу айазшьа6ъазны8шуа адраматъ жанр иа7анакуа ар=иам0а6ъа роуп−Акомикатъ ха=сахьа6ъа а8с0азаарайны ийоу ауаа шыйоу аас0аиларйъны раар8шра+ ур/ рхымюа8гашьа6ъа+ рыхдыррааюаёара ийънушьартъ айынёа ирхьысщаны ийоуп− Абас еи8ш

Page 74: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

146 147

ийоу асахьаркыратъ хы6ъкы иахыл=иеит агротески+акарикатуреи реи8ш ийоу алитературатъ хархъашьа6ъа− Ахаиара убас акомедиа=ы иащ8ылоит егьыр/ алитературатъхк6ъеи ажанр6ъеи р=ы инар0бааны ахархъара змоуасахьаркыратъ троп6ъа – агиперболеи алитотеи ущъа уб− егь−Убар/5ъа реи8ш ийоу асахьаркыратъ мыруга6ъа рхархъараиал7шъаны акомедиа иалшоит ареалтъ 7с0азаара излайоуаас0а ирччархъны ацъыргара−

Даэаганкала+ акомедиа зыдщъалоу ауаюытъыюсаи8с0азаара=ы /ы7 змоу а8сыэра6ъа рымацара ракъым− Уиаюну7йа а8сы /оуп и7оуроу афырха7а иажъагьы+ а8хьаю маахъа8шюы аиашеи амци иеилзыркаауа+ ихдырра щаразкуа+ацъгьа-мыцъгьа дызлаиааиша изырбо амюагьы− Уи аччара ауп−Ацъгьара а=а8эра + уи ахыччара анаюсгьы акомедиаиаанар8шыр алшоит илах=ыху+ алафтъ йазшьа змоу+ изюыдоуа8с0азааратъ мыч6ъа рыхъмаррагьы−

Акомедиа /оурыхла изнысыз а=иарамюа=ы иалыркаауеитихадоу ю-формак− Актъи – афарс айнытъ акомедиахь аиасра−Ари аан иаартцъаны+ ихжъацъаны ищъоу алафи ажест6ъеирахьтъ алитературатъ 76ам0а6ъа р=ы иаща-иаща а8ыжъараргон апсихологиатъ лафи аинтеллектуалтъ ирониеи− Аюбатъи+уи акомедиа ц6ьа ахьтъ арччагатъии агъы0шьаагатъииелемент6ъа реилар7ъарала+ акомедиатъи адраматъиреиларсрала инагёоу аюым0а6ъа роуп− Зны-зынла акомедиатър=иам0а6ъа шьа6ъгылахар рылшоит иргызмалны инагёоуасиужет аи=артърала+ даэазны – афырхацъа рха=сахьа6ъааар8шуп ихадароу аган ала+ ур/ рырччархъра+ рыларйъраишиашоу раар8шрала− Аха акомедиа ажанр иа7анакуааюым0а6ъа р=ы ар/ аю-знеишьак лассы-лассы еицныиащ8ылоит−

Акомедиатъ жанр аюну7йа ийоуп хы8хьаёара рацъалаажанртъ 3ыдара6ъа зны8шуа: абзазаратъ комедиа+ аинтригатъкомедиа + алирикатъ комедиа+ асатиратъ комедиа+абуффонада ущъа уб− и6−

Ра8хьаёа акъны акомедиа ахьцъыр7ыз антикатъ бырзенлитература=ы ауп− Ари алитературатъ хкы ёырызгаз

Аристофан иоуп− Акомедиатъ юым0а6ъа има3ымкъа иа8и7еитМенандр− Анаюсан акомедиа <иауан аримтъ литература=ы−Уи иаха0арнакцъаны ийан Теренции Плавти−

Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы аччаратъ лагалаахьаар8шхоз зегь реища акарнавал6ъа р=ы акъын− Ихьшъоуабжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раан европатъи алитература6ъар=ы иалукаартъ ийоуп: аиталиан литература=ы – ♠а7арады,рратъ комедиа≡ ∋XVІ ашъ−8+ аиспан литература=ы – ♠аплашьиайамеи ркомедиа≡ – Лопе де Вега+ П− Кальдерон+ афранцызлитература=ы – ищараку аклассицисттъ комедиа− У− Шекспирикомедиатъ р=иам0а6ъа и0баа0ыцъу аи=каашьеи айазшьа6ъеирыла июычоуп− Ур/ р=ы акомикатъреи атрагизми еизааигъаны+еилахъны инагёоуп−

Аурыс литература=ы акомедиатъ юым0а6ъа а8ыр7еит Д− И−Фонвизин+ А− С− Грибоедов+ Н− В− Гоголь+ А− Н− Островски+ А− Н−Толстои ущъа уб− егь− Аурыс совет литература=ы акомедиатъ76ам0а6ъа рюуан В− В− Маиаковски – ♠Мистериа – буфф≡+ ♠Аё≡∋♠Клоп≡8+ М− Зошьченко+ С− Михалков ущъа уб− егь−

А8суа литература=ы акомедиа ажанр ала иа76оурхы8хьаёара уамак ишырацъамгьы+ ур/ рхы8хьаёара=ы ийоупамила0тъ литература ашьа6ъгылареи аизщазыяьареи р=ыиазгъа0атъ6ъоу− Убар/ иреиуоуп: М− Ащашба ибзазаратъкомедиа ♠А3а8шьара≡ ∋1924), Ё− Дарсалиа ипиеса ♠Аныхеиагъ0ыхеи≡ ∋19288+ С− №анба ир=иам0а6ъа – ♠Аюы иашьызи8сцъа и7ъыуон≡ ∋1930), «Анцъа – Саваоф», М− Лакрбаир=иам0а6ъа ♠Сабыда игъаюара≡+ ♠Гьечаа р7ыхътъа≡+ Шъ−*ачалиа икомедиа ♠Ачара ду≡+ Ш− №кадуа – ♠Щауа идагъада?≡+Шь− А5ьын5ьал – ♠Апортфель шкъакъа≡+ ♠Сара сроль≡+ Ал−Лашъриа ♠Аха8ыц хьаа» (1956), Хъ− ∃ьопуеи С− Хъа0ланёиеирпиеса ♠Аца и0оу ащъына7≡ (1956). 1957 ш− рзы и0ы7ит акткала ишьа6ъгылаз+ 12 юым0а знылаз апиеса6ъа реизга− Ур/рхы8хьаёара иалан апиеса6ъа: «И0абуп+ аюыза ателефон≡ ∋А−Лашъриа8+ ♠Акьан5ьа≡+ ♠Алоу дгъаауеит≡ ∋Ш− №кадуа8+аскетч6ъа ♠Зегь здыруа≡+ ♠Акрыфар0а<≡ ∋М− Лакрба8 уб− егь−

Page 75: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

148 149

Аепикатъ жанр6ъа− Хыхь ишащарбахьоу еи8ш+ аепикатър=иам0а6ъа р=ы еищарак иаар8шхо ах0ыс6ъеи ар=иара6ъеирыла ицъыргахоит− Аха инеи7ыху аепикатъ р=иам0а6ъа р=ыа0ы7 рымазар ауеит ахцъажъара6ъеи+ азхъыцра6ъеи(рассуждения), алирикатъ хьа7ра6ъеи адиалог6ъеи− Аепикатъюым0а6ъа а76ахар алшоит прозала еи8ш поезиатъформалагьы−

Аепикатъ р=иам0а6ъа иры7аркуа ажанр6ъа щ8ылоит ажъларр=а8ыцтъ йазареи ашъйъытъ сахьаркыратъ литературеи р=ы−Афольклортъ епикатъ жанр6ъа рахь иа7анакуеит: алакъ+амиф+ алегенда+ аепопеиа+ абылина+ а0оурыхтъ ашъа6ъа+адоущатъ жъеинраала6ъа ∋духовные стихи8+ ажъа8йа+ ацуфарауб.и6− Ур/ рахьтъ алегенда ада 6айа егьыр/ ажанр6ъа щарзаа,0гылом+ ур/ рыёбахъ афольклор иазку ар7ага шъйъ6ъаиахьырну азы−

Асахьаркыратъ литература иа7анакуа аепикатъ жанр6ъаирхы8хьаёалоуп: ажъамаана+ анекдот ∋има3ёоу аепикатъжанр6ъа8+ ажъабжь+ ановелла+ абаллада+ аочерк+ аессе ∋има3уаепикатъ жанр6ъа8+ аповест ∋ажъабжь ау8+ апоема ∋ибжьаратъуаепикатъ жанр6ъа8+ ароман+ ароман-епопеиа ∋инеи7ыхуаепикатъ жанр6ъа8−

Ажъабжь− Асахьаркыратъ литература=ы аепикатъ жанр6ъахкырацъала еилоуп− Ур/ рхы8хьаёара=ы ийоуп жъеинраалалаиюуи прозала июуи ар=иам0а6ъа− Иааидкыланы щахъа8шуазар+прозала иащ8ыло ар=иам0а6ъа рхы8хьаёара акырёа иеищауп−

Ажъабжь – формала аепикатъ жанр ма25ъа ∋кьа<5ъа8 ируакулитературатъ р=иам0оуп− Терминк ащасабала ♠ажъабжь≡иахьа уажъраанёагьы и8йа,76ъаны ийоу+ амила0тълитература6ъа зегьы рзы еицырзеи8шу а7акы змоу еилкаа,раны ишьа6ъымгылацт− Уи еиуеи8шым абызшъа6ъа р=ыахатъы термин амоуп− А7акы аганахьала+ ажъабжь а=ыиаар8шу а8с0азаара асахьа6ъеи еи0ащъоу ах0ыс6ъеихы8хьаёарала има3уп− Убри айнытъ уи атекст аха0агьышъагаала идум−

Ажъабжь егьыр/ аепикатъ жанр кьа<5ъа акыр ианырзаа,игъахо+ реиюдыраарагьы аныуадаюхо ыйоуп− Убас+ уииарбанзаалак еи7ыхым+ жъабжьеи0ащъарала ∋повествова,тельное8 ишьа6ъгылоу р=иам0ак ащасабала щаназнеиуа акырирзааигъахоит ановеллеи аочерки− Еищарак ажъабжьаиюдыраара уадаюуп ановелла− Ийоуп а7арауаа ур/ рыюбагьыжанрк иа7анакуа ращасабала ирыхъа8шуа + хазы-хазралкаарагьы а0ахым щъа изы8хьаёо+ ианамуёагьы ановеллаажъабжь азы ижанртъ хкуп щъа иазнеиуагьы− Аха уеизгьы ур/рхатъ 2ыдара6ъа азгъар0оит+ ихаз-хазу жанр6ъоуп щъаирызнеиуа а7арауаа−

Ажъабжь ановелла=ы аас0а илах=ыху афабула амоуп+иаар8шу ах0ыс6ъа еибархханы ийоуп щъа иахъа8шуеит ур/−Аха ажъабжь а3ыдара6ъа рахьтъ зегь реища ийазшьарбагоу –ажъабжьеи0ащъара аепикатъ /ынчра ахьа7оу+ асиужета=иашьагьы и8сабаратъны+ а8с0азаара иацъыхарамкъаиахьыйоу роуп− Амра0ашъаратъи алитература6ъа р=ыажъабжь щъа иалкааны ажанртъ еилкаара щ8ылаёом+ уайа ийоуановелла мацароуп− Ановелла щъа уайа изышь0оу+ и7ару+лассы-лассы и5ьоушьартъ ийоу айазшьа змоу ∋парадок-сальный8 асиужети+ имыцхъым акомпозициатъ еи=каашьазманы+ и0ырффа3а инагёоу+ еиуеи8шым ацъыр7ра6ъеиа0агылазаашьа6ъеи рыхцъажъара ∋описание8 ахьыйам+шъагаала идум+ прозала июу епикатъ р=иам0оуп−

Зны-зынла ♠ажъабжь≡ ажанртъ йазшьа6ъа ирхыры7,хьаёалоит уи ажъабжьеи0ащъара=ы ажъабжьщъаю иха0аданалагалоу− Ус ийоу ар=иам0а иаиуеит а=а8ыцтъ жъабжьиазааигъоу аи=каашьатъ форма− Уи аганахь ала ановеллаенагь ах8атъи аха=ала ищъоу аобиективтъ жъабжьеи0ащъаралаеи=каазароуп− Алитературатъ ажъабжь даара ихьшъаныицъыр7ыз жанруп− Иащщъап+ аурыс критик В− Г− Белински«ажъабжь≡ аурыс литература=ы иаликаауа даналага 1840шы6ъса инаркны ауп− Уи иусум0а6ъа р=ы хаз-хазыдрыхцъажъон ажъабжьи аочерки уаанёа иалыркаахьаз егьыр/аепикатъ жанр6ъа аповести аромани иреиюдырааны−

Page 76: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

150 151

Алитература/6ааюы Г− Н− Поспелов игъаанагарала«ажъабжь≡ еилкаатъуп има3у прозатъ юым0ак ащасабала− Ахауи излеи8хьаёоз ала+ ажъабжь аюну7йа иалкаатъуп аочерктъйазшьа змоуи ановеллистикатъ йазшьа змоуи− Убасйан аочеркахцъажъаратъ жъабжьеи0ащъарала ишьа6ъгылоуп+ ановеллааконфликттъ жъабжьеи0ащъара шьа0ас иамоуп щъадрыхъа8шуан− Аха ари агъаанагара иадгылаз а7арауаама3юуп+ ур/ хаз-хазы ийоу+ зхатъы поетикатъ 2ыдара6ъа змоужанр6ъаны ирыхъа8шуа акырёа еищауп−

Асахьаркыратъ структура аганахь ала+ шамахамзар+ажъабжь асиужет шьа6ъгылоуп х0ыстъ цъащъак+ ма ю-цъащъакрыла− Ар=иара иалахъу аперсонажцъа рацъаюым− Абасала+ажъабжь+ ари икьа=у епикатъ жанруп+ асахьаркыратъ аам0еиа6ъы8шылареи ∋пространство8 интенсивла еи=каауп+асахьаркыра-аар8шыгатъ мыруга6ъа аконфликт аёбараиазкуп−

Алитературадырра=ы иалыркаауеит еиуеи8шым ажъабжьхк6ъа: ажанр-жълатъ принцип ала ∋алирикатъ+ адраматъ+аепикатъ8+ тематикала ∋а0оурыхтъ+ аарыхратъ+ абзазаратъуб.и6−8+ апроблематикала ∋асоциал-бзазаратъ+ адоуща,психологиатъ9, асахьаркыратъ еизакрала (обобщение8+(асатиратъ+ афантастикатъ уб.и6−8− Ра8хьаёатъи а8суа жъабжьакьы8хь абеит 1919 ш−+ агазе/ ♠А8сны≡ адайьа6ъа р=ы –Д− Гълиа иажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡− Ари ажанр а=иарабзиа аиуит а8суа литература а0оурых а=ы3 С− №анба«Агъайашъа≡+ ♠Сабду ихъш0аара ахащъ≡: Ё− Дарсалиа«Ауаюышас≡+ ♠Хамыжъ уэдыр ≡+ И− Папас6ьыр ♠Кънач≡+«А6абла≡+ ♠Акнащар0а=ы≡: А− Гогъуа ♠Аэыхъа≡ уб− егь−

А8суа ажъабжь а/6аара нап адыркхьан3 Папас6ьыр М− Гь−«А8суа прозеи апоезиеи≡ ∋Айъа+ 1970): Ан6ъаб В− П− ♠А8суапроза ашьа6ъгылареи а=иарамюа6ъеи≡ ∋Айъа+ 19798: ДарсалиаВ− В− ♠Абхазская проза 20-60-х годов»: иара убас уи иазкуаз7аара6ъа ирзаа0гылоуп Шь− Инал-и8а+ Хъ− Бяажъба+Ш− Салайаиа+ Р− 9апба+ С− Зыхъба+ А− Зыхъба ущъа уб− егь−русум0а6ъа р=ы−

Ажъабжь а=ы афырха7а дахьаар8шу аепизод6ъа рацъам+ицъыргоу конфликтк мацара ауп− Аха иара убри амацарагьыиаанар8шуеит афырха7а ийазшьа аэшеи0анакуа− Ийоупажъабжь6ъа ауаюы и8с0азаара зегьы + ма уи ахъ0аканаадыр8шуа+ аха усйан – афырха7а и8с0азаара ганрацъалаакъымкъа+ иалкаау хырхар0ак ала ицъыргоуп− Хыл7шь0ралаалитературатъ ажъабжь аауеит а=а8ыцтъ проза айнытъ+мамзаргьы – а=а8ыцтъ жъабжь айнытъ−

Ановелла− Ажъа ♠ановелла≡ аиталиан бызшъа=ы иаанаго«ажъабжь≡ щъа ауп− Уи ажъабжьеи0ащъаратъ форма змоу+прозала июу епикатъ жанр ма3уп− Даараёа има3ны иащ8ылоитжъеинраалала июу ановелла6ъагьы− Атермин ♠ановелла≡+аурыс ажъа ♠рассказ≡+ а8суа ажъа ♠ажъабжь≡ ирсинонимушъауаюы ибар йалоит+ аха ур/ рхатъы жанртъ еидара6ъа рымоуп−)оурыхла ановелла цъыр7ит Аи0ар=иара аепохазы XІV–XVашъышы6ъса6ъа рзы− Ра8хьаёа уи ахьышьа6ъгылаз аиталианлитература=ы ауп – ∃ь− Боккаччо+ С− Мазуччо (Т− Гуардати)ущъа рюым0а6ъа рыла− Зыёбахъ щщъаз ашъйъыююцъарновелла6ъа шьа6ъгылан афольклори уаанёатъиалитературеи рйынтъ иаагаз асиужет6ъа рыла − Убриаам0азгьы иазгъа0атъуп+ уаанёатъи аам0а6ъа рзы иа76азалитературатъ миниатиура6ъеи Аи0ар=иараан ицъыр7ызановелла6ъеи 6акылеи формалеи аивгара6ъа шрымаз−

Ишдыру еи8ш+ Аи0ар=иара аам0азы ауаюы иха0ара а7акыашь0ы7ра апроцесс мюа8ысуан+ уи ихъыцра иаща-иащааиндивидуалтъ хдырреи ахымюа8гашьеи аны8шуаиалагахьан− Аклассикатъ феодализм ахаан ащра зуазаизыйазаашьа6ъа р=ы ауаюы хёыргашьас имаз+ ра8хьаиргыланы ауаажъларра иа8ыр7аз а8йара6ъа дрыхъ0акныийазаара+ ур/ ры6ъныйъара ракъын− Иащщъар ауазар+ усйантъиауаюы имамызт ихатъы персоналтъ хъыцреи адунеи,хъа8шышьеи− Уи иха0ара иаща аха6ъи0ра аиуа ианалагоАи0ар=иара аам0азы ауп− Ари апроцесс инадщъаланы аупалитературатъ жанр <ыц – ановелла аирагьы шыйалаз−Ановелла=ы ра8хьаёа акъны иалыршахоит ауаюы ихатъы8с0азаара иазку асахьа6ъа еиуеи8шым аган6ъа раар8шра−Уаанёа ауаюы ибзиабареи+ июна0атъ еизыйазаашьа6ъеи+

Page 77: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

152 153

июызареи+ идоущатъ /ахра6ъеи ахьцъыргаз алитературатър=иам0а6ъа р=ы дшаар8шхоз иара дызлахъыз ауаажъларрарха0арнакк иащасабала акъын− Ауаажъларра рыюну7йаишьа6ъгыланы ийаз ахымюа8гашьатъ 7йара6ъа: а7ас6ъа+а6ьабз6ъа+ ащра зуаз ахдырреи ∋сознание8 адунеихъа8шышьеиирышьашъалазар+ иры6ъшъозар акъын алитературатъха=сахьа ийазшьа6ъеи ихымюа8гашьа6ъеи−

Ановелла а7анакуеит абжьаратъи астиль ахь уи а8с0азаара8шшъырацъалеи ганрацъалеи асахьа а0ыхра=ы− Иараианы8шуеит ах0ысеибарххареи асиужет адраматъ еи=а,гылара айынёа ахагалареи− Усйангьы+ уи ашь0ахьгьы ано,велла а8ыжъара анаго+ иаща ахархъара анамоу+ шамахамзар+а0оурыхтъ аам0а6ъа реи0ны8сахра6ъа раан ауп− Ановелла=ыихадароу – ауаюытъыюса и8с0азаара ах0ыстъ ган ала аар8ш,роуп− Ановелла иаанар8шуа ах0ыс зеи8шрахаша атъыдалацъажъо+ И− В− Гиоте ищъон: ♠Новелла и есть свершив-шееся неслыханное событие» щъа [Эккерман, 1988, 208]

Ановелла шьа0ас иамаз+ изхыл7шь0роу+ уи ажанр ащъаа6ъаущъа рзы алитература/6ааюцъа рыбжьара еиуеи8шымагъаанагара6ъа ыйоуп− Е− М− Мелетински ♠Историческаяпоэтика новеллы» захьёу иусум0а=ы дырзаа0гыланыдрыхцъажъоит ановелла ашьагъы0тъ елемент6ъаныии8хьаёа6ъо− Уи дшахъа8шуала+ ановеллазы аелемент6ъахы7хыр0ас ирзыйалаз афольклортъ жанр6ъа – алакъианекдоти роуп− Иара иааир8шуеит ановелла иамоу а0оурыхтъформа6ъагьы− Мелетински иаликаауеит абар/ аформа6ъа:ановелла заатъи аформа6ъеи Аи0ар=иара аам0азтъиановеллеи− Заатъи уи аформа6ъа абас еихишоит : 1)ановеллатъ лакъи алакътъ анекдоти; 2) амрагыларахьтъиановелла; 3) Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рызтъиАмра0ашъарахьтъи ановелла− Аи0ар=иара иа7анакуааклассикатъ новелла абар/ аформа6ъа амоуп щъа и8хьаёоит:1) аклассикатъ новелла ашьа6ъгылара (%ь− Боккаччо июым0а«Декамерон≡8: 2) Аи0ар=иара аам0азтъи ∋Боккаччоишь0ахьтъи8 ановелла− Уи хазы еихишоит: а8 XVІІ–XVІІІашъышы6ъса6ъа иры7аркуа аромантикатъ новелла; б8 XІX

ашъышы6ъсазтъи аромантикатъ новелла; в) Аромантизмахьтъ ареализм ахь аиасраантъи ановелла.

Ановелла инар0бааны ахархъара аиуит еиуеи8шымамила0тъ литература6ъа р=ы− А8суа литература атъы щщъозар+зегь ра8хьа иргыланы ари ажанр щаналацъажъо щха=ыиааиуеит М− Лакрба иновелла6ъа− Ряьырак ажълар рщъам0а6ъашьа0ас ирымоуп+ ур/ р0оурыхтъ 7ышъа ду иал7шъоу+идыр=иаз акультура+ айъыяара рны8шуеит− М− Лакрбаиновелла6ъа а8суа литература=ы иалкаау а0ы7 ахьааныркылоадагьы+ ур/ 30 бызшъа инарзына8шуа рахь иеи0агоуп−

Ари ажанр иа7анакуеит Д− Гълиа иажъабжь кьа<5ъа+ Ан−А5ьын5ьал иновелла6ъа+ Гь− Гъыблиа иновелла6ъа уб− егь−

А8суа новелла6ъа /ыз7ааз иреиуоуп3 В− П− Ан6ъаб ♠А8суановелла6ъа≡ ∋Айъа+ 1968); 9апба Р− Х− ♠Миха Лакрба≡ ∋Айъа+1980) уб− егь−

Аповест− Аповест ибжьаратъу жъабжьеи0ащъаратъ епикатъжанруп− Ийалар ауеит уи жъеинраалатъ формалагьы+ аха усийоу аповест6ъа ма3ёоуп+ уарла-шъарла ауп ишащ8ыло−Атермин ♠аповест≡ аауеит аурыс ажъа ♠повествование≡айнытъ+ иаанагогьы ажъабжьеи0ащъара+ даэакала иащщъозар+иарбанзаалак х0ыс6ъак ирызку ажъабжь щъа ауп− Аповестахьцъыр7ыз ажъытъ аурыс литература=ы ауп− Аурыслитература=ы ауп уи ажанр зегь реищагьы иахьащ8ыло− Устъиуи ажанр ала аюым0а6ъа а76ахоит аурыс культура иадщъалазегьыр/ амила0тъ литература6ъа р=гьы− Аха аповест иахьаиамоу а7акы анышьа6ъгыла XІX ашъышы6ъсазы ауп− Уаанёааурыс литература=ы аповест щъа иашь0ан аепикатъ йазшьазны8шуаз+ автортъ цъаныррада+ обиективла рцъыргаралаах0ыс6ъа ахьеи0ащъаз ар=иам0а− Убри аганахьалааи8шымзаара рымоуп аюым0а6ъа ра8хьа игылалоз ♠Ажъеи≡∋♠Слово о полку Игореве≡8 ♠Аповести≡ ∋♠Повесть временныхлет≡8− Ра8хьатъи иаща асубиектив-лирикатъ цъаюа амоуп+аюбатъи – аобиективтъ жъабжьеи0ащъарала еи=каауп−

Иахьазы ишьа6ъгылоу аепика-прозатъ жанр6ъа реихшашьаина6ъыршъаны+ аповест иазкны а8ыжъара змоу щъа и8хьаёоуп

Page 78: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

154 155

уи формала ♠ибжьаратъу≡ епикатъ р=иам0аны азнеира−Убасала аповест игъ0антъины иры8хьаёоит апрозатъ жанрма25ъеи ∋ановелла+ ажъабжь уб.егь−8 инеи7ыху апрозатъформеи ∋ароман8 рыбжьара−

Аха ийоуп даэа гъаанагаракгьы: апрозатъ жанр6ъарсистема=ы аепикатъ проза ю-шьа6ъгылашьак зманы ийоуакъны ианазнеиуа− Уи ина6ъыршъаны хазы иалыркаауеитажъабжьи аповести+ даэа хазы – ановеллеи аромани−Хыл7шь0рала атермин6ъа ♠ажъабжьи≡ ♠аповести≡афольклортъ традициа айнытъ иаауеит+ шьа0асгьы ирымоупажъабжьеи0ащъара− Ановеллеи аромани аюыратъ жанр6ъаирыхъ0акуп+ ианышьа6ъгылагьы а=ыц аам0азы ауп+ дац,7ашъсирымоу аюыратъ литература ауп−

Аповест юну7йала аи=артъышьа аганахьала ихадароуаелемент6ъа иреиуоуп уи асиужет афырха7а хадаиахьидщъалоу− Арайа зсахьа /ыху а0агылазаашьа6ъа+афырхацъа ргъалайазаара6ъа+ апеизаж ущъа ар=иам0а6ъаастатикатъ компонент6ъа иреиуаны ийоуп− Даэакалаиащщъозар+ аповест а=ы хыхь иащарбаз аюым0атъкомпонент6ъа иаща а8ыжъара рымоуп ах0ыср=иара аас0а−Уайа ах0ыс6ъа рха0а6ъа аскульптуратъ йазшьа рымоуп+иагьхыркъшахоит акульминациатъ къа7 ала− Аповест а=ы+шамахамзар+ иащ8ылом иаку+ аюым0а зегьы иагъылсны ицоа=иара+ иаар8шу аепизод6ъа еидщъалоуп хронологиатъпринципла− Аповест а=ы ихадароу ароль ихъмаруеитацъажъаратъ стихиа – автор ибжьы+ ажъабжьеи0ащъаю ибжьы−Автор ибжьы аповест а=ы инанагёоит еиуеи8шым ароль6ъа+аха уи а8хьаю енагь иащауеит – аюым0а=ы еи0ащъоу иааигъаны+илаб=абатъны ианыйоу еи8ш + уи ц6ьа ибла ихгыло +изааигъаны ианыйамгьы− Иара убас+ аповест а=ы иащ8ылоитажъабжьеи0ащъара анымюа8ысуа актъи аха=ала ∋автор+ажъабжьщъаюы рйынтъ8− Усйан ажъабжьеи0ащъаю ихатъы«сара≡ ихадоу асиужеттъ 6акы азышь0ыхуам− Щаам0азтъиаповест ахархъара змоу ажанр6ъа иреиуоуп− Аромани иареирщъаа6ъа рышьа6ъыргылара=ы еищараёак изы6ъныйъоаюым0а6ъа ршъага-зага6ъа роуп− Ра8хьаёатъи а8суа повестакьы8хь абеит 1931 ш− – Вл− Агрба ♠Щколнхара ♠)хьайа≡

аишьа≡− 1932 ш− и0ы7ит Шь− >ъы5ьба иповест ♠Ама/ зыбяа76ъоу≡+ 1934 ш− – С− №анба иповест ♠Сеидый≡− Анаюсангьыари ажанр а=иара бзиа аиуеит3 Н− Щашыг ♠Абду Ажьгьери≡+%ь− Ащъба ♠Акъашмца≡+ Ан− Возба ♠Кьахь Ща5ьара/≡+ Ал−Гогъуа ♠Аси амацъыси≡+ Шь− А5ьын5ьал ♠Амза=а ангыло≡+Б− Шьын6ъба ♠Чан0а дааит≡ уб− егь−

А8суа литература=ы аповест ажанр знысыз а0оурыхдазаа0гыланы и0и7аахьеит алитература/6ааю В− А− Бигъаа[Бигуаа, 1999, с. 158 – 270].

Ароман− Ароман инеи7ыху епикатъ жанруп− Атермин«ароман≡ ра8хьаёа акъны ахархъара аиуит ихьшъоуАбжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы− Усйан уи иаанагон+ латинбызшъала акъымкъа ароман бызшъа6ъа иреиуоу абызшъа6ъа(афранцыз+ агерман8 рыла+ июу ар=иам0а щъа− Уи аам0азы уиажанр ала иа76аз ар=иам0а6ъа р=ы ихадоу сиужеттъцъащъаны ийаз афырхацъа ры8с0азаратъ разйы аар8шраакъын− Ур/ еи0арщъон ауаюы ишьа6ъгылареи иеизщареишымюа8ысуаз асахьа6ъа− Уи дызлахъыз асахьаркыратъаам0еи а0ы75ъеи еи7ыхны+ и0баа0ыцъны иаар8шхон−Инеи7ыхны ауаюы далкааны+ хазы игоу ииндивидуалтълахьын7а алитература=ы иахьа8шьгахаз ароман ажанр а=оуп−

Аха ийоуп а7арауаа ароман антикатъ епохазы ицъыр7хьанщъа иахъа8шуагьы− Иащщъап+ усйан иа76аз римтъи ашъйъыююыАпулеи ир=иам0а ♠Аэеи0акра≡ ∋♠Метаморфозы+ ма Ахьтъыэада≡8 авантиуратъ-аллегориатъ романны иры8хьаёоит+ Лонгир=иам0а ♠Дафниси Хлоиеи≡ ахьшьцъа рыбзиабаратъроманны. Убас шакъугьы+ ароман иахьатъи ажанртъйазшьа6ъа щры6ъныйъаны щрызнеиуазар+ зыёбахъ щщъазар=иам0а6ъа аромантъ йазшьа6ъа ишырзааигъоугьы+ишиашоу ари ажанр иа7анакуам− Ур/ еи8шызтъуаайазшьа6ъагьы+ хыл7шь0рак змоу литературатъ цъыр7рам−Аурыс литература/6ааю М− М− Бахтин ароман ажанри егьыр/алитературатъ жанр6ъеи реизыйазаашьа6ъа ирызкны июуан:«Все эти жанры или, во всяком случае, их основныеэлементы гораздо старше письменности и книги, и свою

Page 79: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

156 157

исконную устную и громкую природу они сохраняют вбольшей или меньшей степени еще и до нынешнего дня. Избольших жанров один роман моложе письма и книги, и онодин органически приспособлен к новым формам немоговосприятия, то есть к чтению. Но главное – роман неимеет такого канона, как другие жанры: историческидейственны только отдельные образцы романа, но нежанровый канон как таковой. Изучение других жанрованалогично изучению мертвых языков; изучение же романа– изучению живых языков, притом молодых» [Бахтин, 2000,194 – 195] .

Антикатъии абжьаратъии ашъышы6ъса6ъа раан иа76азажъабжьеи0ащъаратъ прозатъ юым0а6ъа р=ы щара иащ8ыломщаам0азтъи ароман иаз3ыдоу айазшьа6ъа жъпакы− Убриайнытъ+ а7арауаа гъы8юык шазнеиуала+ иаща ииашоуп щъаиры8хьаёоит хыхь зыёбахъ щщъаз антикатъ аам0азтъиаюым0а6ъа+ Лонг июым0а ♠Дафниси Хлоиеи≡ идиллиатъуПетрони ир=иам0а ♠Сатирикони≡ икомикатъу повест6ъанырыхъа8шра− Аха ари агъаанагара рыцеиюызымшо рацъаюуп+убри азы атермин ♠антикатъ роман≡ иахьагьы инар0бааныахархъара амоуп алитература/6аара=ы− Абжьаратъиашъышы6ъса6ъа раан ицъыр7ыз арыцарцъа ∋афырхацъа8р0оурых6ъа еи0азщъоз аюым0а6ъа ракъзаргьы+ ур/ апрозатърыцартъ епос ащасабалоуп ишрыхъа8шуа шьоукы− ♠Арыцар≡– герман бызшъала иаанагоит – ♠иэыжъу ауаюы≡− Даэакалаиащщъозар+ ар8арцъа шьахъ6ъа-арыцарцъа+ ащъала ∋шпагала8ахьё-а8ша ргоит− Ур/ ирывагылоуп иссиру ащъса хъы25ъа−Афеодализм ахаан арыцартъ роман6ъа ирны8шуан акралцъары8с0азаара азакъан6ъа− Аха хыхь иаагаз а=ыр8штъы а=ыеи8ш+ арайагьы зыёбахъ щамоу ар=иам0а6ъа ♠арыцартъроман6ъа≡ щъа ирышь0оуп−

Ашъйъюыра иадщъалоу иахьатъи ароман жанрк ащасабалаианышьа6ъгылаз Аи0ар=иара ан7ъам0а иа7анакыз аам0азыауп− Уи апроцесс иузайъым0хо иадщъалоуп <ыц ицъыр7ызасахьаркыратъ стихиа – аренессанстъ новелла щъа изышь0оуажанр 2ыда – ∃ь− Боккаччо иновелла6ъа рышъйъы

«Декамерон≡− Ароман ицъырнагеит ауаюы ихатъы 7с0азаараепоск ащасабала− Уаанёатъи аепос6ъа р=ы ихадоу арольнарыгёон ажълар6ъеи+ ащъын/5арцъеи+ ур/ рха0арнакцъеи+а8хьагылацъеи+ ар р8ызацъеи рха=сахьа6ъа+ ауаажъларратъколлектив6ъа рымчи+ рйъыяареи+ рдырреи− Ароман а=ыа8хьатъи аплан ахь ицъыргахеит зуаажъларратъи зма7уратъимэхак6ъа /баам ауаа ∋обычный человек)− Ур/ рус6ъеи излахъуах0ыс6ъеи зыдщъалоу рхатъы 7с0азаареи рхатъы лахьын7еирымацара роуп−

Уаанёатъи аепос рыдщъалан а0оурыхтъ х0ыс ду6ъа+афырхацъа хадацъагьы ур/ ракъын излахъыз− Аепос <ыц –ароман а=ы ас еи8ш ийоу а7акы змоу а=ыр8штъ6ъаахьащбар0ахаз ажанр ахырхар0а6ъак – а0оурыхтъ романиароман-епопеиеи р=оуп− Абри аганахьала+ ароман иараанцъыр7уаз аам0а иадщъалан− Уи аз7аара иазкны М− Бахтиниазгъеи0он: «Изучение романа как жанра отличаетсяособыми трудностями. Это обусловлено своеобразиемсамого объекта: роман – единственный становящийся иеще неготовый жанр. Жанрообразующие силы действуютна наших глазах: рождение и становление романного жанрасовершаются при полном свете исторического дня.Жанровый костяк романа еще далеко не затвердел, и мыеще не можем предугадать всех его пластическихвозможностей» [Бахтин, 2000,194].

Ишазгъащ0аз еи8ш+ ра8хьа иргыланы аепос афырха7аратъйазшьа аны8шуан− Ароман ицъырнагаз аха=сахьа <ыц6ъааар8шын иахьа-уаха инарыгёоз аус ма25ъа рарбарала− Амалаароман а=ы ур/ а8с0азааратъ ус6ъа аар8шхар акъын хыхь,хыхьла акъымкъа+ ганрацъала ирызнеины+ еиуеи8шыма0агылазаашьа6ъа и7ауланы+ ихар0ъааны рсахьа0ыхрала−

Аромантъ жанр ибеиоу а0оурых амоуп− Уи амюа=ы иараиар=иеит еиуеи8шым аромантъ форма6ъа: ацъиккратъ∋плутовской) роман (XVІ–XVІІІ ашъ−8+ апсихологиатъ проза(Ларошфуко+ XVІІ ашъ8− XVІІІ ашъышы6ъсазы ароман ащра ауаиалагеит асахьаркыратъ литература=ы− Усйан иараиаанахъеит ю-хырхар0ак: асоциал-бзазаратъ ∋Г− Филдинг+

Page 80: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

158 159

Т− Смоллетт8+ апсихологиатъ ∋С− Ричардсон+ Ж− Руссо+Л− Стерн+ И− В− Гиоте8− XІX ашъ− 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы ароманаклассикатъ епоха ианылеит щъа и8хьаёоуп ∋Стендаль+М− Лермонтов+ О− Бальзак+ Ч− Диккенс+ У− Теккереи+ Г− Флобер+И− Тургенев+ Г− Мопассан8−

Аурыс роман 6акылеи формалеи а8хьагылара аманыийалеит XІX ашъышы6ъсазы− Уи аам0азы иа76аз Л− ТолстоииФ− Достоевскии рроман6ъа рформа6ъеи р7ак6ъеи рыла акырёа8хьайа иргеит ари ажанр а=иара− Ур/ рыла иа8шьгахеит+рымюа аадыртит иахьа уажъраанёагьы ар=ыцра6ъазхыл=иаауа акыр ахырхар0а6ъа− №ыдала иалкааныиазгъащ0озар+ хыхь зыёбахъ щщъахьоу М− Бахтин+ Ф− Достоевскиироман6ъа дахьрыхцъажъо+ ийаи7оит абас еи8ш ийоу алкаа:«Достоевский – творец полифонического романа. Он создалсущественно новый романный жанр. Поэтому-то еготворчество не укладывается ни в какие рамки, неподчиняется ни одной из тех историко-литературных схем,какие мы привыкли прилагать к явлениям европейскогоромана. В его произведениях появляется герой, голоскоторого построен так, как строился голос самого авторав романе обычного типа. Слово героя о себе самом и о миретак же полновесно, как обычное авторское слово; оно неподчинено объективному образу героя как одна из егохарактеристик, но и не служит рупором авторского голоса.Ему принадлежит исключительная самостоятельность вструктуре произведения, оно звучит как бы рядом савторским словом и особым образом сочетается с ним и сполноценными же голосами других героев» [Бахтин, 1979, 7].

Асахьаркыратъ литература=ы иащ8ылоит аромантъ жанрабар/ ахк6ъа: арыцартъ+ а6ала6ьтъ+ а0аацъаратъ-бзазаратъ+абзиабаратъ+ адетективтъ+ а0оурыхтъ+ анаука-фантастикатъ+ах0ыстъ ∋приключенческий) уб− и6− А8суа литература=ыеищарак а0ы7 змоу асоциал-бзазаратъ+ а0оурыхтъ роман6ъароуп− Убар/ иреиуоуп ра8хьаёатъи а8суа роман ♠(емыр≡+Д− Гълиа ♠Кама3ы2≡+ Б− Шьын6ъба ♠Ацын7ъарах≡+ ♠Ахащъеиюса≡+ И− (арба ♠Сан лыбла6ъа≡+ В− Амаршьан ♠А8сща≡+ Ал−

Гогъуа ♠Асду≡+ Шь− А5ьын5ьал ♠А6ъы5ьма къашара≡ уб− егь−Иащ8ылоит иажъеинраалоу ароман6ъа3 Б− Шьын6ъба – ♠А=атъуаа≡+ ♠Ахра ашъа≡+ Вл− Ан6ъаб – ♠Абрыскьыл≡+ ♠Аа8ынианайъеи≡−

А8суа роман а/6аара 2ыдала аусум0а6ъа азыркит3 У− Ш−Аюёба «Абхазский роман» (Сухум, 1997).

Виачеслав Бигуаа «Абхазский исторический роман .История. Типология. Поэтика». (М., 2003).

Абаллада − Ажъа ♠абаллада≡ францыз бызшъалаиаанагоит ♠аркъашагатъ ашъа≡ щъа− Абаллада щ8ылоит ю,хкыкны− Ра8хьаёа ♠абаллада≡ щъа изышь0аз афранцызпоезиа=ы XІV–XV ашъ− рзы иа8ыр7оз ар=иам0а6ъа ракъын−Ур/ х8а-х8а строфа рыла ишьа6ъгылан+ еи8шыз арифма6ъарыман+ 7 ма 10 –хъ0акны еи=кааз жъеинраала6ъан−А7ыхътъантъи астрофабжа=ы ♠адресат≡ изынархазашь0ым0а ∋послание8 ацын− Ас ийаз абалладатъ хкы <иауанаюадатъи афранцыз ♠баллети≡ апровансал-италиатъканцонабжеи реилалара иабзоураны− Абасала иа76азабаллада6ъа рахьтъ иреияьёа6ъоу ракъны и8хьаёоуп Ф− Виионипоезиа=ы иащ8ыла6ъо− Афранцыз поезиа анаюс ас еи8шаи=каашьа змоу абаллада6ъа щ8ылоит аурыс поетцъа В−Бриусови М− Кузмини рпоезиа=ы−

Абаллада аюбатъи ахкы цъыр7ит лиро-епикатъ жанркащасабала англыз-шотландиатъ жълартъ поезиа=ы XІV –XVІашъ− рзы− Усйан еищарак ур/ ишь0ырхуаз а0оурыхтъ тема6ъаракъын+ аха анаюс абзазаратъи тема6ъагьы шь0ырхуаиалагеит− №ыдала ур/ рызкын аибашьра6ъеи Робин Гуд иеи8шийаз амила0тъ фырхацъеи− Ар/ абаллада6ъа ирны8шуанатрагизмра+ ихтым ∋таинственность8 ацъажъара+ адраматъдиалог+ и=ах7ъоу ажъеи0ащъара− Аромантизм аам0азы ариажанр ахь ийа7аз аинтерес иабзоураны ицъыр7италитературатъ баллада− Алитературатъ баллада6ъа рыюуан:В− Скотт+ Р− Саунти+ Г− Биургер+ Ф− Шиллер+ И− В− Гиоте+ А− Мицкевич+В− Жуковски+ А.Пушкин+ М− Лермонтов+ А− К− Толстои убасегьыр0гьы−

Зыёбахъ щщъаз ар=иаюцъа рбаллада6ъа рйны еищараёак аусзыдулахаз алакъ-мифологиатъи а0оурыхтъи тема6ъа роуп−

Page 81: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

160 161

Дара зхааныз аам0а иазкыз абаллада6ъа уарла-шъарла аупишащ8ыло− Ианащ8ылогьы+ уи зызку ах0ыс фырха7арала+ маирониала раар8шралоуп− Асовет литература=ы абалладатъформа роуит А5ьын5ьтъылатъ еибашьра Дуёёа иалахъызрфырха7ара аар8шра иазкыз ажъеинраала6ъа ∋Н− Тихонов+К− Симонов8−

А8суа литература=ы абаллада ажанр иа7анакуа+ ма уишьа0ас измоу ар=иам0а6ъа щ8ылоит ирацъамкъа− Ур/иреияьёа6ъоу иреиуоуп Б.Шьын6ъба ир=иам0а6ъа –«А=ырпын≡+ ♠Асаби≡+ ♠Ри7а≡+ Вл− Ан6ъаб ибаллада6ъа«Гъында≡+ ♠А8хьарца≡+ ♠Ашъуа ие7ъа≡+ ♠Ан лзы абаллада≡+Ан− А5ьын5ьал ибаллада ♠Инеиуеит юы5ьа≡−

Апоема− Ажъа ♠апоема≡ бырзен бызшъала иаанаго«ийас7оит≡+ ♠исыр=иоит≡ ауп− Апоема щъа иахьа изышь0оужъеинраалала июу ажъабжьеи0ащъаратъ+ ма алирикатъ сиужетала ишьа6ъгылоу р=иам0оуп− Апоема щъа азырщъоит иараубасгьы ажъытъёатъии абжьаратъии ашъышы6ъса6ъархаантъи аепос− Ра8хьаёа акъны атермин рхы иадырхъоиалагеит амифологиа-фырха7аратъ+ адидактикатъ епосиа7анакуа аюым0а6ъа рзы ∋Гомери Гесиоди рыр=иам0а6ъа8−

Апоема ажанртъ хырхар0а6ъа рацъаны иамоуп:афырха7аратъ+ адидактикатъ+ асатиратъ+ абурлескатъ(алафтъ8+ аромантикатъ ущъа еиуеи8шым асахьаркыратъсиужет6ъа рыла ишьа6ъгылоу аюым0а6ъа+ иара убас алирика,драматъ хы7хыр0а6ъа рыла ишьа6ъгылоу ар=иам0а6ъагьы−Акыраам0а апоема ажанр азы ихадоу амахъ0а6ъа иреиуаныир8хьаёон ажълар еицырзеи8шу а0оурыхтъ+ ма адунеизегьтъиа0оурыхтъ х0ыс6ъеи адинха7ареи ирызку атема6ъааазыр8шуаз ар=иам0а6ъа− Убас ийоуп+ иащщъап+ Вергилиир=иам0а ♠Енеида≡+ Данте июым0а ♠Инцъахъытъу акомедиа≡+%ь− Мильтон – ♠Иёыз 4ьана/≡ ∋♠Потерянный рай»)+ Вольтер– ♠Генриада≡+ Ф− Г− Клопшток – ♠Мессиада≡+ М− Херасков –«Россиада≡ уб.и6−

Апоема а0оурых а=ы има3ым а0ы7 ааннакылоит и=иауазегьи амахъ0агьы – аромантикатъ 2ыдара6ъа зны8шуазахырхар0а иа7анакуаз ар=иам0а6ъа: Ш− Рус0авели – ♠Абжьас,цъа зшъу≡+ Фирдоуси – ♠Шахнаме≡−

Аха а0оурыхтъ <иараан апоема=ы иаща-иаща а8хьатъиаплан ахь ицъыр7уа иалагоит аха0аратъ + адоуща,философиатъ проблематика+ рыэдыряъяъоит алирика,драматъ елемент6ъа− Апоема ажанр зегь реища ахархъарааиуеит аромантизм аам0азы− Усйан еиуеи8шым амила0тълитература6ъа р=ы иа76ахоит иреияьёа6ъоу апоема6ъа− Ур/ирхалоит асоциал-философиатъ+ асимвол-философиатъбжьы− Убас ийа6ъоу иреиуоуп – ∃ь− Баирон – ♠Чаилд Гарольдиныйъара≡+ А− Пушкин – ♠Абюатъ эыуаю≡+ М− Лермонтов –«А8сыщарам≡+ Г− Геине – ♠Германиа+ Аёынтъ лакъ≡ ущъа убасегьыр0гьы− XІX ашъыш− аюбатъи азбжазы апоема ахархъараакыр и8сыэхоит+ уи аам0азы иалкаау апоема шьахъ6ъаша76азгьы ∋Г− Лонгфелло – ♠Гаиавата изы ашъа≡8−

Н− Некрасов ипоема6ъа ♠А7аа+ А8ын7а йа8шь≡ ∋♠Мороз,Красный нос»), «Бзиа инхода Урыстъылан≡ рыла апоемаашь0оуп анаюстъи а=иашьатъ тенденциа6ъа ры8шаара− Уииаща-иаща ишь0накаауа иалагоит ареалисттъ литератураайазшьа6ъа− Акыр еищахоит афырха7аратъи айазшьан,7аратъи лагала6ъа реилар7ъара. XX ашъ− алагам0азыапоема=ы иаабаратъы ийалоит уи а0оурыхтъ х0ыс ду6ъеиаха0аратъ цъанырра 6аула6ъеи шеи8шьнашьуа+ишеиднащъало− Ус ийоу апоема6ъа иреиуоуп В− Маиаковски –«Аи6ъа зшьоу а7/а≡+ А− Белыи – ♠Актъи аи6ъшъара≡ ∋ ♠Первоесвидание≡8+ А− Блок – ♠Жъаюаюык≡−

Асовет аам0азы апоема иаман еиларсу ажанртъ3ыдара6ъа− Иащ8ылоит алиро-епикатъ+ алирика-психологиатъ+а0оурыхтъ ущъа реи8ш ийоу апоема хк6ъа − Апоемаисинтетикатъу лиро-епикатъ+ монументалтъ жанрк ащасабалаиахьатъи алитературатъ процессгьы иалахъуп− Уи иа7анакуааюым0а6ъа ирылдыршоит аепоси+ амузыкеи+ адунеитъх0ыс6ъеи+ имаёоу ацъанырра6ъеи+ а0оурыхтъ 6акы змоуаконцепциа6ъеи реилаёюара− Апоема шьахъ6ъа а8ыр7еитеицырдыруа апоетцъа ду6ъа: Р− Фрост+ Сен-Жен Перс+ Т−Елиот+ П− Неруда+ Н− Хикмет−

Page 82: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

162 163

А8суа литература=ы апоема ажанр иа7анакуа аюым0а6ъахы8хьаёара рацъала иа76оуп− Ур/ иреиуоуп хаш0ра з6ъым И−А− Кояониа ипоема6ъа3 ♠Аба0аа Беслан≡+ ♠Наюеи Мзау3и≡+«Маршьанаа шы6ъибахыз≡+ ♠Хмы2 шъарыцаю-ныйъаюы≡+«Ашъуа Данайаии айарач Бакъыкъи≡+ ♠Ашъаныуа Мырзайан≡+«Мшъагъ кьа=и Папба Рашьы0и≡+ ♠Зосщан Ачбеи ЖанааБеслан и8ацъеи≡−

А8суа литература=ы апоема6ъа а8ыр7ахьан3 С− №анба+ Л−Къы7ниа+ Л− Лабахъуа+ 9ь− Агъмаа+ Б− Шьын6ъба+ И− (арба+Ал− ∃ьонуа+ Н− (ар,7ща+ К− Ломиа+ Гь− Гъыблиа уб− егь−

А8суа поема иазку а/6аам0а6ъа /рыжьхьеит а8суа 6арауаа3Б− Гъыргълиа ♠А8суа поема а=иарамюа6ъа≡ ∋19748+ М− Лашъриа«И− А− Кояониа иа76ам0а6ъеи а8суа советтъ поезиа=ыаепикатъ жанр6ъа ры=иареи≡ ∋19798−

Ажъамаана (басня). Ажъамаана адидактикатъ литератураиа7анакуа ажанр6ъа ируакуп− Уи щ8ылар алшоит икьа=уажъабжьны+ жъеинраалала+ иаща има3ны – прозала−Ажъамаана иамоуп ар=иам0а аллегориатъ 6акы аз0оаморальтъ лкаа− Иара формас излаюызаалак енагьжъабжьеи0ащъарала ишьа6ъгылоуп− Уи аганахь ала+ ажъа,маана акыр ирзааигъоуп алакъи ∋еищарак а8стъ6ъа ирызкуалакъ6ъа8+ ановеллеи+ анекдоти− Ажъамаана а7акы аганахьала ажъа8йа6ъеи асентенциа6ъеи ирзааигъоуп− )с0азааратъ=ыр8штъык+ аматериал ахы иа6ъи0ны+ еи8шны ахархъарараур йалоит ар/ еижълантъу ажанр6ъа рыбжьара− Ажъамаанаахатъы хь8шымра аманы ишьа6ънаргылеит итрадициатъхазаха=сахьа6ъеи амотив6ъеи ∋а8стъ6ъа+ а7иаа6ъа+ ауаатъыюсатъсхематъ фигура6ъа ущъа уб.и6−8 Ажъамаана иацуп акомизм+асоциалтъ критика амотив6ъа− Аха иааидкыланы щахъа7,шуазар+ афольклортъ жъамаана иамоу аидеологиа акыриконсервативтъуп− Адунеитъ литература иадыруеиташъйъыююцъа ду6ъа – ажъамаана а76аюцъа: Езоп+ Ж−Лафонтен+ И− Крылов− XІX ашъышы6ъса ан7ъам0а инаркныажъамаана а=иара <ыцъаауа иалагоит+ аха зны-зынла0оурыхтъ епизод6ъак р=ы ианащ8ыло ыйоуп− Ажъамаана иамазайазшьа6ъа щ8ылоит егьыр/ алитературатъ жанр6ъаиры7аркуа аюым0а6ъа р=ы−

А8суа литература=ы ажъамаана жанрк ащасабалаиа7анакуа аюым0а6ъа уеизгьы-уеизгьы ирацъам− Иащщъап+ ур/реищарак щ8ылоит апоет Кь− Чачхалиа ир=иара=ы+ иналаршъ,ааларшъны ур/ р0ы7 рымоуп егьыр/ а8суа поетцъеи ашъйъы,ююцъеи рыр=иара=гьы− Убри аам0азы иазгъа0атъуп – ажъа,маана хра злаз акъны ишыйаз а8суа литература аира апериодаан− Усйан ашкол6ъа рзы иа8ыр7оз ар7ага шъйъ6ъа р=ыиащ8ылоит хы8хьаёара рацъала− Ур/ еи0агоуп аурыс литерату,ра айнытъ+ реищаракгьы И− Крылов июым0а6ъа рахьтъ−Ажъамаана6ъа ануп 1865 ш− азы И− Бартоломеи напхгараззиуаз акомиссиа ∋И− Гегиа+ Г− Къырцикьиёе+ С− Ешба злахъыз+а0ауадцъа – К− Гь− Чачбеи Г− А− Чачбеи рыла8ш зхыргаз8и0нажьыз ар7агашъйъы ♠А8сшъа анбан≡ а=ы− Ари ашъйъыианылеит зынёа 12 жъамаана− Ур/ рхы8хьаёара иалоупИ− Крылов иажъеинраала6ъа бжьба – ♠Адаяьи Ацъи≡+ ♠Ауаюрыцща≡+ ♠Ауарба6ъеи Акъыт6ъеи≡+ ♠Абжьаси Алыми≡+«Ауарба6ъеи Ацъыслампыри≡+ ♠А8шъмеи Алеи≡+ ♠АшьхыциАм7и≡− Амала иазгъа0атъуп+ ар/ ажъамаана6ъа прозала аупишеи0агоу− Уи зыхйьаз – дара К− Д− Ушински ир7ага шъйъ6ъарйынтъ иахьаагаз ауп−

А8суа литература ра8хьатъи ашьа=а6ъа анеихнагозаюым0а6ъа знылоз ар7ага шъйъ6ъа К− Ма3авариании Д− Гълиеиеи6ъдыршъаз ♠А8суа нбан− Аныщъара6ъа+ жъа-закъанки а6ърабяьыци≡ (1892), Ф.Ешба иеи6ъиршъаз ♠А8суа нбани а8хьареиаюреи рзы астатиа6ъеи≡ (1906), Н− Патеи-и8еи А− Чукбариеи6ъдыршъаз ∋«А8суа шъйъы а8суаа рышкол6ъа рзи≡ (1908),А− М− №о3уа ишъйъы ♠А8суа нбани≡ ∋1909) рйны има3ымкъаиащ8ылоит аурыс литература айнытъ еи0агоу ажъамаана6ъа−Зегь реища иреищаны ур/ анылеит А− Чыкъбари Н− Патеи-и8еирыр7ага шъйъы− Иара уброуп щара ра8хьаёа акъны иахьаабоажъамаана6ъа аоригинал айнытъ еи0агоу+ ажъеинраалатъформа аманы инагёоу− Ур/ иреиуоуп: ♠Ащъына7 азы Ацыгъгьышъарахуп≡+ ♠Асаркьеи Амаамыни≡+ ♠А6ъы5ьмеи Ацгъи≡+«Ащъа А5ь ам7ан≡−

А8суа литература а8хьатъи ашьа=а6ъа анеихнагозажъамаана ахархъара рацъаны изамаз+ усйан аюым0а6ъа

Page 83: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

164 165

знылоз ашъйъ6ъа иахьыр7ага6ъаз ауп− Ишдыру еи8ш+ажъамаана6ъа ряьырак реилкаареи ргъынкылареи мариоуп+ааёара иацхраауа ахшыюр7аратъ еидарагьы ргъылоуп− Убар/иреиуоуп3 Кь− Чачхалиа иажъамаана6ъа3 ♠Еимаркуеи0≡+«Ацгъи Ащъына8и≡+ ♠Ашлиапа≡ уб− егь− Вл− Ан6ъаб ♠А8ина≡+«Абаллада а8сым0ъразы≡+ Ал− Лашъриа ♠Ибада6ьуаз Амшъ≡уб− егь−

Аочерк− Аочерк икьа=у аепикатъ литературатъ форма6ъаирыхкуп− Уи акыр ирзааигъоуп ажъабжьи ановеллеи− Ахааочерк а=ы ийам иаку+ ирласны иёбахо аконфликти+ инеи7ыхуажъабжьеи0ащъаратъ сахьаар8шреи ∋описательноеизображение8− Аочерк а=ы уи айара ирызхьа8шымауаюытъыюсатъ йазшьа6ъа ∋характеры8 рышьа6ъгылареи+ ур/злахъу ауаажъларратъ /агылазаашьа6ъеи аконфликт6ъеи−Иара иаща ирызхьа8шуеит аграждантъи ауаажъларратъидоущатъ проблема6ъа− Уи аганахь ала аочерк иаанар8шуеитадырра аизырщаратъ лшара6ъа− Ари ажанр ры7аркуеитасахьаркыратъ литературеи апублицистикеи−

Аочерк сахьаркыратъ р=иам0ак ащасабала ианахъа8шуа+уи иаанар8шуеит ауаа рха=сахьа6ъа р=иарала ирызнеины+итиптъ6ъаны ианынагёоу+ ажъабжьщъарагьы айазшьа0ыхратъ(нравоописательное8 цъаюа анамоу− Убас ийоуп+ иащщъап+И− Тургенев иеизга ♠Ашъарыцаю иан7ам0а6ъа≡+ В−Гилиаровски+ К− Паустовски+ А− Твардовски рочерк6ъа− Ур/ р=ыи0ыхуп асоциалтъи амила0тъи йазшьа6ъа + рхаантъиУрыстъыла еиуеи8шым акъакь6ъа р=ы инхоз ауаа8сырары8с0азаара− Ас еи8ш ийоу аочерк акыр иазааигъоупасахьаркыратъ жъабжь− Иащ8ылоит+ иара убас+ аочерк,гъалашъара6ъа ∋мемуар6ъа8+ амюатъ очерк6ъа+ алирика,философиатъ очерк6ъа ущъа уб− и6−

Аочерк публицистикатъ юым0аны ианахъа8шуа+ уи еищаракиаанар8шуа а8с0азаара=ы зыёбара а0ахны ийоу аз7аара6ъаы6ънаргылоит+ ёбашьас ирымоугьы иалацъажъоит− Ус ийоуаочерк6ъа шьа6ъгылоуп автори ма афырха7еи рхъыцра6ъарыла− Ур/ р=ы дара ирылацъажъоит а8с0азаара=ы имюа8ысуа

асоциалтъ процесс6ъа+ рыцъгьа-рыбзиа ахъшьара6ъа ар0оит−Ус ийоу иреиуоуп Г− Успенски иочерк6ъа ♠Анхаюи анхаюыи5ьауси≡ ∋♠Крестьянин и крестьянское дело») «Адгьыл амчи»,В− Овечкин иочерк6ъа ♠Араионтъ усхк6ъа». Аочерк еищаракийалоит идокументтъны+ а8с0азааратъ факт6ъеи ацъыр6,ра6ъеи ишиашоу раар8шрала− Ус ийоу аочерк хкы а=ы зны,зынла иащ8ылоит автортъ хъыцра6ъеи уи а8с0азааратъфакт6ъа дшырзыйоу атъы зщъо ахъшьара6ъеи−

Аочерк6ъа ркомпозициатъ еи=каашьа аганахь ала даараеиуеи8шымхар ауеит− Ур/ рахьтъ шьоукы шьа6ъгылоупаепизод6ъа рыла+ ауаажълари а8сабареи рыхцъажъарала− Ахаур/ аепизод6ъа реидкыларазы лассы-лассы аочеркиаларгалоит ажъабжьщъаю иха=сахьа− Ажъабжьщъаюы и=алаа8хьаю изнагахоит ицъыргоу афырхацъа рцъажъара6ъеиргъаанагара6ъеи+ иара убас иара иха0а ур/ дшырзыйоуиишидикылои−

Аочерк еищараёак ахархъара аиуеит ауаажъларра=ыакризистъ /агылазаашьа6ъа аныйало+ мамзаргьы и=ыцуа8с0азааратъ еи=каашьа6ъа ∋уклад8 анцъыр7уа− Убас ийалеит+иащщъап+ Англиа XVІІІ ашъышы6ъса актъи азбжазы− Усйананглыз сатиратъ журнал6ъа р=ы икьы8хьхеит Р− Стили ∃ь−Аддисони раам0азтъи ауаа рйазшьа6ъа раар8шразы иа8ыр7азасоциал-критикатъ сахьан7а6ъеи ∋зарисовки8 абзазаратъсцена6ъеи− Ус ийалеит Урыстъылангьы XІX ашъышы6ъса 40-тъи ашы6ъс6ъа раан ауаажъларра агъынамёара аадыр8шуа+аурыс еилазаара иамаз ауашъшъырра6ъа ир5ьбараныирылацъажъо ианалага− Усйан асахьаркыратъи апублицис,тикатъи литература6ъа р=ы хадара ауа иалагеит аочерк ажанр−Уи анаюс акыр жъашы6ъса6ъа рыбжьара аурыс литератураагъ0а иалагылаз ашъйъыююцъа ду6ъа ∋иащщъап+ Н− Некрасов+М− Салтыков-Шьчедрин8 иа8ыр7еит има3ымкъа хра злазаочерк6ъа−

XX ашъ− азы аочерк6ъа рюуан В− Короленкои М− Горкии+асовет аам0азы – В− Маиаковски+ Д− Фурманов+ В− Тендриаков+В− Солоухин+ Ф− Абрамов ущъа еицырдыруа аурыс шъйъыююцъааёъырюы−

Page 84: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

166 167

А8суа литература=ы аочерк ажанр иа7анакуа+ ма уииазааигъоу ма3ымкъа иа76оуп− Иалукаартъ ийоуп еицырдыруаауаа ирызку аочерк6ъеи аныйъара6ъа ирызку аочерк6ъеи− Ур/ржанртъ 2ыдара6ъа инры6ъыршъаны акритикатъ пафосзларцъаюам ала+ а8суа очерк6ъагьы аиубилеи-рэхъа8хьыётъ+ма ахёыргаратъ йазшьа аархъеит−

Алегенда− Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ алегенда афольклортъжанр6ъа иры7аркуеит− Аха асахьаркыратъ литература=гьы ариажанр има3ым а0ы7 ааннакылоит− Ажъа ♠алегенда≡ латинбызшъала иаанаго ♠изы8хьатъу≡ щъа ауп− Иара терминкащасабала ианазнеиуа ю,6акык рыла иахъа8шуеит− Актъиа7акала –Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рзы ∋VІ ашъ− инаркны8европатъи алитература6ъа р=ы даараёа ахархъара змазжанрын алегенда− Ра8хьаёа уи цъыр7ит ац6ьацъа ры8с0азаара∋жития святых8 иазкыз ала: ур/ ргъалашъара6ъа+рбиографиа6ъа ажъабжьны а8хьаюцъа ∋азыёырююцъаракъымкъа8 ирызнаргон− Алегенда атермин аха0агьы ра8хьаахархъара ахьаиуз акатоликатъ юыра6ъа р=оуп− Аам0анаскьацы8хьаёа алегенда6ъа щъа рзырщъауа иалагонадинха7аратъ йазшьа змаз аюым0а6ъа ирываргыланы егьыр/еиуеи8шымыз+ ищараку+ ааёаратъ 6акы змаз ажъабжьеи,0ащъара6ъагьы: адин ацныйъаюцъа рбиографиа6ъа+ агънащайаз7аз ∋грешники8 рахьхъра/рахьырхъра атъы еи0азщъо+а8стъ6ъеи+ а7иаа6ъеи+ а6ьырсиантъ культ иадщъалазама0ъар6ъеи рзы ахшыюр7ага6ъа+ апритча6ъа−

XІІІ–XV ашъ− рзы Европа иала7ъеит латин бызшъалаиа76аз+ зхы8хьаёара рацъаз а6ьырсиантъ легенда6ъареизга6ъа− Ур/ рхы8хьаёара=ы ийоуп Иаков Варациатъи(Иаков из Варации8 ишъйъы ♠Ахьтъы легенда≡− Ари ашъйъынас еи0аргеит егьыр/ европатъи абызшъа6ъа жъпакы рахь−Иара хы7хыр0ас иазыйалеит абжьаратъи ашъышы6ъса6ъараантъи аепос− Уи иагъылаз асиужет6ъеи амотив6ъеиинар0бааны ахархъара роуит арыцартъ романи+ адрамеи+алирикеи аиконографиеи р=ы− Даэаганкахьалагьы+ уи аам0азыиалагеит хы8хьаёара рацъала алегенда6ъа ажъеинраалатъ

формахь риагара− Амра0ашъара Европатъи аюыра6ъа р=ыеиюырдыраауеит агеографиатъ легенда6ъеи+ акуртуаз,динха7аратъ легенда6ъеи+ алегенда-ныйъара6ъа ∋путеше-ствия), А5ьартъ 5ъылара6ъа ∋Крестовые походы8 ирызку+алегенда-миракль6ъеи ∋адраматъ хкы8−

Алегенда аюбатъи а7акала щаназнеиуа+ уи фольклортъжанрк ащасабала ауп щшахъа8шуа− Уи ина6ъыршъаныалегенда щъа азырщъоит итрадициатъу <ырщъалатъи ажъабжь−Иара гъыцъс иамоуп и5ьашьахъу+ ифантастикатъу аха=сахьа+ма ацъыр7ра− Аха иара убри аам0азгьы аи0ащъаюи азыёырююииара рыдыркылоит ииаша7ъйьоу ак еи8ш ∋как достоверное8−Алегенда ащъам0а ∋предание8 излеи8шым убри ауп+ уи а7акыиаанар8шыр ауеит ииасхьоуи уажътъии аам0а6ъа реи8ш+ийалаша аам0азтъи ах0ыс6ъагьы− Афольклортъ легенда6ъаиры7аркуеит акосмогониатъ+ атопонимикатъ щъам0а6ъа(атъыла6ъеи+ амшын6ъеи + аёиа6ъеи уб.и6− рыйаларааазыр8шуа8+ аетногенезтъ ∋ажълар6ъа рхыл7шь0рааазыр8шуа8+ адинха7аратъ+ а0оурыхтъ+ афырха7аратъ−Афольклортъ легенда атекст /ышъынтъаланы ийам+ уиасиужет лассы-лассы и=ах7ъоит + ма иха0ъаамкъа+ихыркъшамкъа иаанхоит−

Алитературатъи афольклортъи легендатъ мотив6ъаинар0бааны рхы иадырхъон ашъйъыююцъа ду6ъа: Новалис+Л− Тик+ А− Мицкевич+ В− Ирвинг+ В− Скотт+ Г− Флобер+ Т− Манн+Н− Гоголь+ А− Герцен+ Н− Лесков+ Л− Толстои ущъа убасирацъаюны−

Иахьатъи щцъажъара=ы ♠алегенда≡+ ма ♠алегендатъ≡анащщъо+ иалкаау жанрк акъым зыёбахъ щамоу− Уажъы усазщъазар ауеит еиуеи8шым ажанр6ъа иры7аркуа ар=иам0а+аха уи иайазшьазароуп и8сабаратъым айынёа инагоуахы0щъаа− Ус ийа6ъоу иреиуоуп+ иащщъап+ Л− Толстои ир=иам0а«Анцъа аиаша ибоит+ аха уи ирласны ищъом≡ ∋♠Бог правдувидит+ но не скоро скажет≡8+ М− Горки иажъабжь ♠Аёяабиа8сцъащаи≡−

А8суа литература=ы иащ8ылоит алегендатъ шьа0а змоуаюым0а6ъа− Ур/ рхы8хьаёара=ы ийоуп Б− Шьын6ъба июым0а«Ри7а≡+ Ал− ∃ьонуа июым0а ♠А0оуба≡ уб− егь−

Page 85: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

168 169

Аепикатъ р=иам0а6ъа рахь ирхыры8хьаёалоит иара убасамемуар6ъа + афелиетон+ апамфлет− Иааркьа=ныщарзаа0гылап ур/− Амемуар6ъа – ийалахьа7ъйоу ах0ыс6ъаирызкны+ ур/ ирылахъыз+ ма ирхааныз ирюыз агъалашъара6ъароуп− Ауаюы и8с0азаара=ы ихигахьоу + иибаз-иащазигъалашъара6ъа рыюра акрыз7азкуа хы7хыр0аны ийоупиарбанзаалак аам0а х7ъахак а0оурых-культуратъ ха=рааилкааразы− А8суа литература=ы ус еи8ш ийоу аюым0а6ъаиреиуоуп абар/ агъалашъаратъ 76ам0а6ъа: Д− Гълиа ♠Х,школк≡+ Ё− Дарсалиа ♠А8с0азаара айнытъ≡+ М− Ащашба«Аа8ынтъи амш6ъа раан≡+ П− №кадуа игъалашъаратъжъабжь6ъа рцикл−

Афелиетон захьёу и7ару+ иактуалтъу атема иазкны июуагазе0тъ+ ма ажурналтъ статиоуп− Уи а=ы ахархъарарымазароуп аиумортъи асатиратъи нагёашьа6ъа ∋ма0ъахъ6ъа8−

Апамфлет щъа иашь0оуп и7ару асатиратъ статиа+ мааброшиура+ аполитикатъ 6акы змоу+ хы6ъкылагьы аёъы+ ма8с0азааратъ цъыр7рак р=а8эра иазкуп−

АБЫЖЬБАТЪИ АХЫ

АПОЕЗИЕИ АПРОЗЕИ

Асахьаркыра-литературатъ юым0а6ъа ртекст6ъархыр3ашьа+ реи=каашьа аганахь ала еихшоуп ю-хкыкны –апоезиеи апрозеи рыла− Ар/ ихадоу асахьаркыратъ ажъааи=каашьатъ тип6ъоуп− Ур/ еи8шым адъахьалатъирышьа6ъгылашьала+ зегь ра8хьа иргылан – аритм аганахь ала−Апоезиатъ юым0а=ы аритм йалоит ацъажъаратъ синтаксистъеихшара иа6ъымшъо атекст хъ0а-хъ0алатъи аихшарала−Апрозатъ сахьаркыратъ ажъа иаща иазааигъоуп ацъажъаратъбызшъа− Уи еихшоуп абзацла+ периодла+ щъоула− Ахаапрозагьы иамоуп и3ыдоу+ згъынкылара уадаюу ахатъы ритм−

Апоезиеи апрозеи абызшъатъ материал рхархъашьала+адъахьала щахъа8шуазар+ реиюдыраара+ ирыбжьоу ащъаа6ъарышьа6ъыргылара иуадаюымшъа ийоуп+ аха ур/ имарианы+уаю днадыххыланы изыёбо проблема6ъам− Ур/ ауадаюра6ъадырзаа0гылоит Е− Фесенко ♠Алитература атеориа≡ захьёулышъйъы а=ы− Аха ажъеинраала злалкаахо айазшьа6ъаиреиуоу аметри+ аритми арифмеи апоезиатъ бызшъамацара=ы акъым ахархъара ахьрымоу− Ур/ щ8ылоит+ иащщъап+метрла еи=каау апрозатъ юым0а6ъа ∋А− Белыи ироман«Петербург≡8+ арифматъ проза ∋Р− Роллан ♠Кола Бриунион≡8р=ы+ хазы ийоуп ♠иажъеинраалоу апроза≡ щъа аилкаарагьы−Абас еи8ш ийоу апрозатъ юым0а6ъа апоезиатъ йазшьа6ъашрымоугьы+ ур/ прозатъ юым0а6ъаны иаанхоит+ ипоезиоуп щъааёъгьы ирзищъом− Даэа ганкахьала+ апоезиа=ы иащ8ылоитаверлибр – зхы иа6ъи0у ажъеинраала− Ус ийоу ар=иам0а6ъар=ы ажъеинраалатъ йазшьа6ъа ахьаар8шхо ур/ ран7ашьа+рюышьа мацара=ы ауп+ аха дара поезиатъ р=иам0а6ъаны аупишрыдыркыло− Убри айнытъ+ ари а7арауаю дшахъа8шуала+ажъеинраалазы хыхь зыёбахъ щщъаз айазшьа6ъаинрываргыланы ихадароу 2ыдароуп щъа илы8хьаёоит уиаграфикатъ еи=каашьа – атекст икьа=у ахъ0а6ъа рыла ршара[Фесенко, 2004, 175-176].

Page 86: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

170 171

Иазгъа0атъуп+ ари апроблема ааскьа ицъыр65ъазишреиуам+ аха иахьа уажъраанёа уи аимак-аи=ак ахыл7уеит– еснагь ицъыр7уеит з0ак айа7ара а0аху аз7аара <ыц6ъа−Иащхысыз ашъышы6ъса 20-тъи ашы6ъс6ъа рзы еицырдыруаалитература атеоретик Б− Томашевски апрозеи апоезиеизлеи8шуи излеи8шыми далацъажъо июуан: «Слова в стихахкак бы выпирают, выходят на передний план, в то времякак в прозе мы скользим по словам, задерживаясь лишь нацентральных словах предложений. То, что речь являетсяне сплошь, а рядами, более или менее изолированными,создает особые ассоциации между словами одного ряда илимежду симметрично расположенными словамипараллельных рядов. Значением и связыванием значенийруководят ритмические соответствия, чего нет в прозе,где, наоборот, ритмические соответствия строятся позаданной словами выразительной линии речи.

Благодаря этому и развитие стиховой речи ведетсяглавным образом по тесным словесным ассоциациям, отслова к слову, от предложения к предложению, от «образа»к «образу». В прозе слова нанизываются на избранную тему.Но про стихи говорят, что в них «рифма ведет мысль».Это совершенно верно и в этом нет ничего порочащегостиховую речь. Стиховая речь и есть речь тесногосплетения ассоциаций в ее поступательном развитии»[Томашевский, 1927, 73].

Ра8хьаёа апоезиа щъа иашь0ан ажъатъ йазара зегьы+избанзар Аам0а <ыц йалаанёа ус ийаз ар=иам0а6ъа+ маирзааигъаз аритмика-интонациатъ форма6ъа рылаишьа6ъгылаз а76ам0а6ъа хы8хьаёарала акырёа еищан− Усйанапроза щъа ирышь0ан исахьаркыратъымыз ажъащъатър=иам0а6ъа зегьы: афилософиатъ+ а/6аарадырратъ+апублицистикатъ+ аинформациатъ+ аоратортъ ущъа егьыр0гьыиры7аркуаз атекст6ъа−

Апоезиа− Ажъа ♠апоезиа≡ ажъытъ бырзен бызшъалаиаанагоит ♠ийас7оит≡+ ♠исыр=иоит≡ щъа − (оурыхлаасахьаркыратъ ажъащъатъ р=иара злалаго поезиалоуп− Уи

цъыр7уеит ажъеинраалатъ формала еи=каау ажъащъатъ текстащасабала− Антикатъи+ Абжьаратъи ашъышы6ъсазтъи+Аи0ар=иаразтъи+ Аклассицизми раан – алитературатъ хк6ъеиажанр6ъеи: аепикатъ поема6ъа+ атрагедиа6ъа+ акомедиа6ъа+иара убас еиуеи8шым алирикатъ хк6ъа зла76аз ажъеинраа,лала ∋стих8 акъын− Ажъеинраалатъ форма+ аам0а <ыц азыасахьаркыратъ проза цъыр7аанёа ийан иуникалтъу+ зда8сыхъа ыйамыз мыруганы ажъа асахьаркыратъ еидарааиура=ы. Илымкаалатъу айазшьа змоу ажъеинраалатъажъащъа иалнаршон и3ыдоу уи ацъаюала аёыргара. Уииаршаща0уан апоезиатъ ажъащъа иламалатъу дырра0араныишыйам, иара ишамоу абызшъатъ, ажъатъ р=иаратъ еидара.Щъарада, ажъеинраалатъ «бызшъа» ахархъара енагьиаанагом уи асахьаркыратъ ха0абзиара щаракуп щъа, ахазеи8шла щазнеиуазар, уи енагьтъи абызшъа ахархъашьаиа=щар8шуазар иара а7ыхътъантъи айнытъ аэшайъна0хо,и=ыцу сахьаркыратъ дунеик ша8на7о аабар0оуп.

Ажъеинраала ганрацъала еи=накаауеит абызшъатъматериал, уи иана0оит аритмикатъ хыркъшара, аха0ъаара.Иара убри аам0азгьы апоезиа абызшъа иуадаюу бызшъоуп.Уи атъы далацъажъо, В. Шкловски иазгъеи0он: «Такимобразом, язык поэзии – язык трудный, затрудненный,заторможенный. В некоторых частных случаях язык поэзииприближается к языку прозы, но это не нарушает законатрудности.

Ее сестра звалась Татьяна…Впервые именем такимСтраницы нежные романаМы своевольно освятим. –

писал Пушкин. Для современников Пушкина привычнымпоэтическим языком был приподнятый стиль Державина,а стиль Пушкина, по своей (тогдашней) тривиальности,являлся для них неожиданно трудным. Вспомним ужас

Page 87: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

172 173

современников Пушкина по поводу того, что выражения еготак площадны. Пушкин употреблял просторечие как особыйприем остановки внимания, именно так, как употребляливообще русские слова в своей обычно французской речи егосовременники» [Шкловский, 1983, 24].

Ажъащъатъ йазара заатъи аетап6ъа раан ацъыр7ра зыхйьазуи иахьырщъауази иахьращауази рнаюс + анагёара(исполнительское8 иахьазкыз ауп− Ажъа6ъа ажъеинраала=ыреи0асшьа6ъа+ ур/ ирымоу аимадара6ъеи аинырреиирыл7шъаны ишьа6ъгыло аритми арифмеи рыбзоуралаа7акырацъаратъ лшара6ъа аадыр8шуеит− Иащщъап+ зха0арабзиоу ажъеинраала6ъа р=ы ищъоу а7ак6ъа прозала ищъахар+ур/ ирцъыёуеит рсахьаркра анаюсгьы+ дара ахшыю7ак6ъарха0агьы−

Апоезиа анцъыр6 инаркны иахьанёа иацъымёит абызшъаабжьаа8ны иамоу ахархъашьа акъымкъа+ ауаюы и5ьеишьартъил8шааху ажъа6ъеи+ ажъеицааира6ъеи+ асинтаксистъконструкциа6ъеи рыла реи6ъыршъара− Иащгъалащаршъап уиазы Аристотель иищъоз: ♠Достоинство словесноговыражения – быть ясным и не быть низким. Самое ясноевыражение, конечно, состоит из общеупотребительныхслов, но оно низко… Благородное же и не затасканноевыражение есть то, которое пользуется необычнымисловами. А необычным я называю глоссу, метафору,удлинение и все, уклоняющееся от общеупотребительного»[Аристотель, 2000, 171–172].

Аристотель ари ихшыю7ак далацъажъо+ Шкловски июуеит:«Поэтический язык, по Аристотелю, должен иметь характерчужеземного, удивительного, практически он и являетсячасто чужим: сумерийский у ассирийцев, латынь усредневековой Европы, арабизмы у персов, древне-болгарский как основа русского литературного, или жеязыком повышенным, как язык народных песен, близкий клитературному. Сюда относятся столь широкораспространенные архаизмы поэтического языка,зат руднения языка…» [Шкловский, 1983, 23–24].

Апоезиа иалнаршоит апоезиатъ бжьы <ацеи автортъинтонациеи ганрацъала раар8шра− Уи зыбзоуроу иарааритмикатъ еи0а7реи+ афразатъ 5ъыяъяъара6ъеи+ апауза6ъеиреи8ш иамоу егьыр/ айазшьа6ъеи роуп− Абар/ айазшьа6ъаапоезиазы изма0ъахъу уи ауп3 уи апроза аас0а абжь0гаралаа8хьара+ азыёырюцъа раудиториа иазырхоуп−

Щаам0азтъи апоезиа еищараёак илирикатъ поезиоуп−Иахьатъи алирика=ы апоезиа инанагёоит ю-хъ0акны ийоуаёбатъы− Ганкахьала+ иара енагь инанагёоз арольина6ъыршъаны+ а8с0азааратъ 7ышъа айнытъ иаагоу аепикатъфакт исахьаркны иащзеи0анащъоит− Даэа ганкахьала+ апоезиаиалнаршоит ииашоу+ еи0ащъашьа змам апоет ихатъыцъанырра6ъеи игъ0ыха6ъеи ибжьала ир7абыргны раар8шра−

Апроза− Ажъа ♠апроза≡ латин бызшъала иаанаго ♠ииашоу+имариоу+ 7хьайа и8шуа+ ахы6ъкы змоу≡ щъа ауп− Апроза зхыиа6ъи0ны+ ишиашоу еи0ащъоу ажъащъоуп− Иара 6акылагьы+формалагьы+ иамоу а0оурых алагьы асахьаркыратълитература=ы а0ы7 2ыда ааннакылоит− Уи асахьаркыратър=иара иахъ0акны иахъа8шуеижь0еи уамак 6уам − Уирхы8хьаёалан исахьаркыратъым ажъащъатъ юым0а6ъа−Иаагозар <ыр8штъыс аурыс литература=ы+ апрозаасахьаркыратъ юым0а6ъа ирхы8хьаёаланы+ инеи8ынкыланыиахъа8шуа ианалагаз А− Пушкин ир=иара иадщъаланы ауп−

♠Проза возникла после поэзии, – июуан Шкловски. – Поэзияимела ритм, свой способ затруднения, зажимания смысла.Что же нашло искусство после массового исчезновениявещей, оформленных долготами, или, что то же, ритмом,которые к тому же удобнее для произношения, потому чтосодержатся в самой речи?

Искусство родило сюжет. Сюжет – это затруднение,загадка. Такое же торможение, как наложение, возникающеепри помощи законов появления звуков. То есть сюжет – этопроисшествие, затруднение этого происшествия. Ономоложе ритма. И он – способ ставить вещи на место,затруднять.

Page 88: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

174 175

Возникают истории о забавном, о случае, об удивлении,об удивляющем. Вот момент появления прозы. Другойспособ – жалоба. Для того чтобы выступать в суде, нужнобыло уметь говорить, поэтому не умеющие нанималилюдей, что писали за них как бы книги…

Сократ осуждал эту наемную прозу. И это одна из первыхзаписанных реалистических деталей психологическогоромана. Но прозу нужно затормозить. Нужно, чтобычитатель не знал, что ему рассказывают. Загадка нужнакак торможение рассказа. То есть проза возникает вместесо способом заинтересованности, способами смысловоготорможения. Это рассказ о невиданном, прошедшем,будущем, о путешествиях, не записанных в истории, рассказо нераскрытом преступлении, о чуде, чаще рассказ оневероятном происшествии» [Шкловский, 1983, 261–262].

Апроза а0оурых ус7ъйьагьы икьа=ым− Иара цъыр7хьанантикатъ литература=ы+ аха ашьа6ъыяъяъара адщъалоупАи0ар=иара аепоха− Апрозатъ юым0а6ъа уаанёагьы юыратъхы7хыр0а6ъак ращасабала а0ы7 рыман− Иащщъап+ а0оурыхтъхроника6ъа+ афилософиатъ диалог6ъа+ аныйъаратън7ам0а6ъа+ агъалашъара6ъа ∋амемуар6ъа8+ адинха7аратър=иам0а6ъа ущъа уб.и6− Убри инамаданы иазгъа0атъуп+ уиапроза формала апоезиа ишазааигъаз+ иритмикатъ прозаныишыйалаз− Аха иалкаау ахатъы йазшьа6ъа аманы апрозацъыр7ит Аи0ар=иара аам0азы+ инагёаны аэышьа6ънаряъяъеитА7аралашаратъ епохазы ∋XVІІ–XVІІІ ашъ−8− Абри аам0азынёаамила0тъ сахьаркыратъ литература6ъа р=ы а8ыжъара рыманашъеи+ апоемеи+ ажъеинраалала июыз адраматъ юым0а6ъеи−

Аи0ар=иара иа7анакуа аам0азы ицъыр7уеит+ нас иаща-иащарымэхак дыр0баауа иалагоит апрозатъ жанр6ъа – ановеллеипрозала июу адраматъ хк6ъеи − Апрозатъ юым0а6ъаалитература=ы рышьа6ъыряъяъареи ралар7ъареи р=ы даарарлагала дууп М− Сервантеси+ Д− Дефои+ А− Превои− Усйанпрозала ирюуаз ар=иам0а6ъа рыла хы6ъкыла+ идырнырэайъыр0хон ажъеинраалатъ юышьа− Абасала+ апрозаиаразнак акъымзаргьы+ есааира аха0ара шьа6ънаряъяъон+ уи

айалара азин шамоу агъра днаргон зхала ийоу ажъащъатъйазара аформа ащасабала− Иазгъа0атъуп+ апроза ишюыратъ+ишкьы8хьратъ цъыр7роу− Заатъи апоезиатъи апрозатъиформа6ъа ирхы7хыр0аз <ырщъалатъи абызшъатъ хархъараакъыз0гьы+ уажътъи апроза аюыратъ культура шьа0асиазыйалеит− Ра8хьа иара анцъыр7уаз абызшъа аи=каарааганахь ала аэазнашъон ауаажълар рбызшъа айнытъаэайъы0хара+ астилистикатъ эыр8шёара+ аха ареалисттъйазара анышьа6ъгыла инаркны уи а8с0азаара аха0ааформа6ъа+ айазшьа6ъа шь0накаауа иалагоит−

Убри инаркны ажъеинраалатъ форма еищарак ахархъараахьамаз алирикеи алиро-епикатъ жанр6ъеи р=оуп− Апрозаажъащъатъ сахьаркыратъ хкык ащасабала ацъыр7ра иаанагоз+адъахьтъи аформа мацара анаюсангьы+ юну7йала а3ыдаразны8шуа+ астиль 2ыда змоу алитературатъ хкы аира акъын−Апрозатъ юым0а6ъа ирылшоит мэхакы /баала ауаюы иахьеи,уахеи дызлахъу и8с0азаара аган6ъа зегьы раар8шра. ♠Прозасталкивает положения, события, характеры», – ищъоитВ− Шкловски [Шкловский, 1982, 131]. Нас+ даэа5ьара ариихшыю7ак и7егь ихаир0ъаауеит: «Прозе необходимыподробности , неожиданности, потому что ониувеличивают внимание. Проза родилась около костров –остановок в пустыне. Прозой говорили о необычайном,разговаривали усталые люди, и надо было сохранятьвнимание слушателя. Поэтому проза часто была интимной,часто сообщала о вещах непривычных.

Прозаическая фраза держится на сообщении. Она должнасодержать в себе информацию . И так пошло, чтоначиналась она с упоминания, кто говорит и кому говорит»[Шкловский, 1983, 277].

Апрозеи апоезиеи еидкыланы щрыхъа8шуазар+ ищамбарцзалшом+ апоезиатъ ажъатъ еи=каашьа=ы хадара зуа атроп6ъашракъу+ апрозазы иаща ийазшьарбагоу еиуеи8шым ажъащъатъплан6ъа реи=ыбаашьа ауп− Апоезиазы ийазшьарбагоу авторииндивидуалтъ цъанырра6ъа ракъзар+ апроза иалшоит автори+ажъабжьщъаюи афырхацъеи ражъа6ъа рцъанырра6ъа+

Page 89: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

176 177

рдъахьтъи-рыюну7йатъи дунеи раар8шра− Ур/ ажъабжьеи,0ащъаратъ форма6ъа ирыбзоураны иалыршахоит иаар8шуах0ыс6ъа ахъшьара ры0ара− Апроза иа7анакуа ажанр хада6ъаиреиуоуп: ановелла+ ажъабжь+ аочерк+ аповест+ ароман−

Апоезиеи апрозеи реизыйазаашьа6ъа р=ы ийоупибжьаратъу аформа6ъа: ажъеинраалатъ проза+ аритмтъ проза+алирикатъ проза+ зхы иа6ъи0у ажъеинраала ∋аверлибр –свободный стих)−

Асатира− Ажъа ♠асатира≡ ∋♠сатура≡8 латин бызшъалаиаанаго ♠и0ъу а7ъца≡ ∋♠бокал≡8+ ♠еила0ъоу≡+ ♠еилаёюоу≡ щъаауп− Асатира акомикатъ хк6ъа иреиуоуп− Рыцщашьарадаакритика рзуны+ изеигёамкъа иры6ъыёбаны аха=сахьа0ыхрааазыр8шуа аюым0а6ъа асатиратъ р=иам0а6ъа щъа ирышь0оуп−Уи иацзароуп+ иагьхыркъшазароуп ччарала− А8с0азааратъцъыр7ра6ъа сатирала ианцъыргоу ирымоуп и3ыдоуасахьаркыратъ нагёашьа− Дара шыйа7ъйьоу акъымкъа+иреицакны ∋превратно 8+ уаюы иха=ы изаамго айынёа(несообразное8+ юну7йала иха0ъаамкъа+ еидщъаламкъа∋несостоятельно8 иаар8шхоит аюым0а6ъа р=ы−

Асатира=ы иаар8шу аха=сахьа идырны еицакуп+ ийалоитуи еизырщахар+ ир7арцъахар+ агиперболизациеи агротескиахархъара роур− Асатирик ихы иаирхъар ауеит егьыр/акомикатъ хк6ъагьы – аиумори аирониеи+ аха хадаралаасатиразы ийазшьарбагоу – иаар8шу аобиект хым8адаанегативтъ шъыга6ъа рыла ицъыргазар ауп−

Ра8хьа асатира цъыр7ит ажъытъ римтъи алирика=ыа6ъыёбара хы6ъкыс измоу жанрк ащасабала− Аха анаюс уииарёуеит ажанртъ щъаа6ъа+ литературатъ хкны ийалоит+ егьыр/алитературатъ жанр6ъа: ажъамаана+ аепиграмма+ абурлеска(алаф8+ апамфлет+ афелиетон+ акомедиа+ асатиратъ романущъа р=ы инар0бааны+ активла ирылахъхар ауеит−

Асатира а0оурых а=ы а0ы7 змоу ауаажъларратъ 5ъ8ара6ъар=ы хра злоу мыруганы иахъа8шуеит − Уи а0оурыхтъ0агылазаашьа6ъеи+ амила0тъ+ асоциалтъ <иара6ъеи активлаанырра рызнаур алшоит− Шайа иуниверсалтъу+ шайа ажълареицырзеи8шу аз7аара6ъа амэханакуа айара+ убри айарагьы

асатиратъ юым0а а7акы духоит− Естетикатъ хы6ъкы хадасасатира иамоу а8с0азааратъ иашеи+ а8шёареи+ ащалалреишайа иры6ъыяъяъо+ агаёареи айазшьа баа8с6ъеи ∋пороки8 шайаир8ырхагоу раар8шра ауп− Убри алагьы асатираицъырымгаёакъа иахьчоит и7оуроу+ а8с0азааратъ перспективазмоу ацъыр7ра6ъа− Асатира=ы аидеал аар8шхоит«антиидеал≡ ала− Даэакала иащщъозар+ иаар8шу ама0ъар6ъеиаха=сахьа6ъеи р=ы уи аидеал зынёа айамзаарала−

Асатира=ы изхыччоу+ ирччархъны иаар8шу ама0ъаризайаразаалак акала ирыцщашьахом− Уи айнытъ асатиратенденциатъуп+ автор ииндивидуалреи ирччархъны ицъыргоуаха=сахьеи еилибакаашьа змам ащъаа рыбжьоуп− Асатиратъюым0а6ъа р=ы лассы-лассы далагалоуп афырха7а,хщъаайа7аю (герой-обозреватель), ацъгьа-мыцъгьа6ъа еизызгоаёъы иащасабала−

Асатира ра8хьаёа иахьцъыр7ыз антикатъ литература=ыауп− Усйан уи асинкретикатъ йазшьа аман – ахъмарра6ъеиакульттъ р=иара6ъеи ∋действия) рыла иаар8шхон− Нас+Ажъытъ Бырзентъылан ицъыр7уеит и3ыдоу ажанр –«аменталтъ сатира≡ зыхьёыз− Ишазгъащ0ахьоу еи8ш+конкреттъ жанрк ащасабала асатира ахьышьа6ъгылаз римтъиалитература=ы ауп− Уайа и=иеит а6ъыёбаратъ+ ахшыюр7аратъ+аграждантъ 6ак6ъа шь0ызхуаз асатиратъ юым0а6ъа− Ур/равторцъа иреиуоуп: Луцили Гаи, Гораци, Иувенал.Ауаажъларратъ шьцылара баа8с6ъеи а7ас6ъеи ир5ьбараныирхыччоуп авантиура-философиатъ романи ∋Петрони«Сатирикон≡+ Апулеи – ♠Ахьтъы эада≡8+ иара убас ПлавтиТеренции ркомедиа6ъеи р=ы−

Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раан зымэхак /баахаза6ала6ь6ъа рыргылара иадщъалан анекдоти+ афаблиои+акомикатъ епоси+ аш0атъ ∋площадной) фарси ры=иара−Аи0ар=иара аепоха иац=иоит аидеологиатъ норма6ъары8сахра иазкыз а6ъыёбаратъ сатира− Усйан Франциаишьа6ъгылеит анонимтъ политикатъ сатира+ ♠аменипптъсатира≡ щъа изышь0аз ∋Еразм Роттердамтъи ♠Агаёаразыаэхъа8хьыё≡8− Асатиратъ епизод6ъа щ8ылоит уи аам0азы

Page 90: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

178 179

иа76аз ар=иам0а ду6ъа р=ы: ∃ь− Боккаччо ♠Декамерон≡+Ф− Рабле ♠Гаргантиуеи Пантагриуели≡+ М− Сервантес ♠ДонКихот≡+ У− Шекспир икомедиа6ъа−

Аклассицизм иаз3ыдан асатиратъ комедиа6ъеи ∋Ж−Молиер8 ажъеинраалатъ сатиратъ жанр6ъеи: асатира+ажъамаана+ амаксима−

XVІІ–XVІІІ ашъ− рзы инар0бааны ахархъра аиуеитацъиккратъ ∋плутовской) роман− Арккаюцъа Д− Дидро+ В−Вольтер+ Ш− Монтеские+ ∃ь− Свифт иа8ыр7еит асатиратъюым0а <ыр8шыга6ъа+ ишьа6ъгыланы ийаз адунеиеи=каараахьысщара6ъа а=а8ызэуаз− Ареалисттъ хырхар0а ашьапыанакы инаркны асатира акыр а8сахра6ъа ах0ысуеит+ уи иаща,иаща иалагоит апрозатъ жанр6ъа ахы рылархърагьы−

XІX ашъ− ан7ъам0еи – XX ашъ− алагам0еи рзы асатира=иауеит М− Твен+ А− Франс+ Г− Уеллс+ К− Чапек+ Иа− Гашек+Г− Честертон+ Б− Шоу+ Г− Манн+ Б− Брехт рыр=иам0а6ъа р=ы−

Аурыс литература=ы асатира ра8хьаёа ахы цъырнагоитXVІІ ашъ− ан7ъам0азы+ асатиратъ повест ала− Аурысклассицистцъеи арккаюцъеи – А− Кантемир+ А− Сумароков+Д− Фонвизин+ Н− Новиков+ А− Радишьчев рыр=иам0а6ъа р=ыасатира иаиуеит <ыцым0ала а=иара− Анаюсгьы уи иащаиха0ъаахоит И− Крылов иажъамаана6ъеи Г− Державинисатиратъ жъеинраала6ъеи+ В− Нарежныи ироман6ъеи р=ы−Асатиратъ тип6ъа рацъаны иащ8ылоит А− Грибоедов ир=иареиН− Гоголь икомедиатъ /ынхеи р=ы− Асовет аам0азы сатиратълагала ду6ъоуп щъа и8хьаёатъуп В− Маиаковски иполитикатъжъеинраала6ъеи ипиеса6ъеи+ М− Зошьченкои+ А− Платоновиражъабжь6ъеи рповест6ъеи+ И− Ильфи Е− Петрови+ М− Булгаковирроман6ъа р=ы−

А8суа литература=ы асатира цъыр7ит еиуеи8шымалитературатъ жанр6ъа р=ы− Ра8хьаёа инар0бааны уиахьаар8шхаз М− Ащашба иажъабжь6ъа ♠Щаи+ дад+ аписар+ закъукампаниоузеи+ ишаащаущъара ≡+ ♠Ацуныщъа акы иа8сам сщъон+аха…≡ р=оуп− Апоезиа=ы асатиратъ р=иам0а6ъа а8ыр7онЛ− Лабахъуа+ Кь− Чачхалиа…

Аиумор− Ажъа ♠аиумор≡ англыз бызшъала иаанагоит«агъалайазаара≡+ ♠ауаюышъара≡ щъа− Аиумор и3ыдоукомикатъ хкуп− Уи а=ы изыхцъажъоу аобиект адъахьала лафщасабла и7ъылхны ицъыргоуп+ аха иара убри аам0азгьы+ иараюну7йала+ зынёа илафтъым аз7аара6ъа аанар8шуеит−Ианакъзаалак аиумор а76аюы идунеихъа8шышьаигъалайазаара иадщъалоуп − Уи иацхраауеит иуадаюуа8с0азааратъ /агылазаашьа6ъа реилкаара=ы иа8у+ и76ъоуазнеишьа6ъа рыла акъымкъа+ ахы иа6ъи0ны+ и=ыцу амюа6ъарзы8шаара− Аиумор иабзоураны иаартхоит амюа илайъу(ничтожный) щаракхарц азы+ ихшыюдоу ∋безумный) йъыяахарцазы + зеилкаара уадаюу ацъыр7ра6ъа ∋своенравныестранности8 ииаша7ъйьоу ама0ъар6ъа ры8сабара рхаларцазы+ ирччагоу – лахьеи6ъ7агахарц азы−

Аиумор ахк6ъа еиуеи8шымхар йалоит− Иащ8ылоит: изюыдоу∋добродушный8+ ишщамтъу+ июызаратъу+ и7ару+ ихжъоу+илахьеи6ъ7агоу ущъа уб − и6− Ур/ зегь еснагь ирыцупеиуеи8шым аччаратъ форма6ъа: аирониатъ+ асатиратъ+арлах=ыхратъ+ ахшыюр7аратъ ущъа уб− егь−

Аиумори+ аирониеи+ асатиреи еидщъалоуп+ еизааигъоуп+излашьа6ъгылоу аелемент6ъа реижълантърала− Аха ур/еи8шым рхы6ък6ъеи рынагёашьа6ъеи рыла− Аиумор а=ыа7абыргра ∋серьезность8 асабрада иа7а7ъахуп+ а7оуратъзнеишьа амчхара еищауп− Аирониа акъзар+ уи а=ы иччархъныиаар8шу а7абыргра сабрадала ихюоуп+ насгьы и7оурамзнеишьала ищъаа6ъ7оуп− Аирониа ауадаюра формалтъуп+ уииамоу а7абыргра агъра угартъ ийам (мнимый), ихы0щъаауйазарыла иеи6ъыршъоуп− Аиумор злеиларсу ииаша7ъйьоуа7акы змоу+ ифилософиатъу+ идунеихъа8шышьатъуацъыр7ра6ъа рыла ауп− Убар/ ирыхйьоит аирониеи аиуморирыл7шъа6ъа реи6ъымшъарагьы− Аирониа иа7оу аччараихюаны акъзаргьы+ рыцщашьарада ицщауеит− Иуморлаизыхцъажъоу ∋аха=сахьа8 ама0ъар автор игъыбылра идуп+дихьчоит−

Абас еи8ш ийоу аизыйазаашьа6ъа ирышьашъалоупаиумори асатиреи реизыйазаашьа6ъагьы− Алитература/6ааю

Page 91: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

180 181

Иу− Борев иажъа6ъа рыла+ аиумори асатиреи ♠аччараиаполиус6ъоуп≡− Уи июуеит: «Сатира – крайняя и высшаяформа критики, отрицания. Сатира заостряет, а порой иутрирует и даже деформирует облик осмеиваемогоявления. Но главное в сатире – комедийная критика, тоесть такая, которая подводит читателя к отрицаниюявления через противопоставление его идеалам, критика,утверждающая идеалы» [Борев, 1970, 81]. «В отличие отсатиры, – иаци7оит уи, – юмор всегда видит в своем объектекакие-то стороны, соответствующие идеалу. «Не любитузнавать себя в сатире» (Крылов), в то время как принятьна свой счет юмор никому не покажется зазорным иобидным» [Борев, 1970, 83].

Аччаратъ елемент ала ишьа6ъгылоу акомикатъ хк6ъа зегьыреи8ш+ аиуморгьы иамоуп ирацъаны ажъа6ъа рырхъмарралаеи=каау ахшыю7арра6ъа (остроумие).

Аирониа− Ажъа ♠аирониа≡ бырзен бызшъала иаанагоит«аэырюашьара≡ ∋притворство8 щъа− Терминк ащасабала«аирониа≡ иазнеиуеит ю,6акык а0аны – аестетикатъииастилистикатъии аган6ъа рыла− Астилистика=ы аирониа щъаиашь0оуп ахархъара змоу ажъа6ъа дара р7ак иаша6ъа рылаакъымкъа+ аконтекст ала ур/ ир=агыло ахыччаратъ 6акыанаархъо− Убас еи8ш ийоу а=ыр8штъ6ъа щ8ылоит Д− Гълиаеицырдыруа иажъеинраала6ъа ♠Хо5ьан дуи≡ ♠Исыбаргузеишь0а сареи≡ р=ы− Иащщъап+ уайа иащ8ыло аюым0а6ъарфырхацъа ирызку автор абар/ ицъащъа6ъа: «сгъыдахъаёеит≡+ ♠сгъы далсит≡+ ♠суаю ду≡+ ♠исыбаргузеи шь0асара≡+ ♠иан дикъыхшоуп Назщара≡ ущъа аирониатъ 6акырымоуп+ ишиашоу акъымкъа цасщъа ищъоу стилистикатъжъеицааира6ъоуп− Ас еи8ш ийоу а=ыр8штъ6ъа р=ы а6ъыёбарааар8шхар алшоит а6ъшаща0харатъ+ ма адкыларатъ сабрадар=а7аны− Аха=сахьа6ъа иры0оуп дара ира0ъам ахъшьара6ъа−Ус ийоу астилистикатъ ирониа атроп хк6ъа ирхы8хьаёаланыирыхъа8шуеит+ астилистикатъ фигура6ъа щъа ирышь0оуп−Аирониатъ хыччара аны5ьбараёахалак+ асарказм щъаазырщъоит− Астилистикатъи аестетикатъи ирониатъ форма6ъа

иузеийъым0хо еидщъалоуп+ ур/ енагь еицуп− Хыхь иаагаза=ыр8штъ6ъа р=гьы аюым0а иа7оу аирониа нагёаныеилкаахарц азы астилистикатъ ган мацара зынёа иазхаёом+иа0ахуп ур/ рестетикатъ ган алагьы инар0бааны рызнеира−Усйан ауп еилыкка ианащбар0ахо автор иирониатъ цъажъараа7акы−

Аестетика иахъ0акны ианазнеиуа+ аирониа акомикатъ хк6ъаирхы8хьаёаланы иахъа8шуеит− Уи ианы8шуеит аидеиа,емоциатъ хъшьара0ара− Аирониатъ знеишьа ианы8шуеитаобиект айъыншьара+ ахыччара+ аларйъра− Аха ур/ зегьылаб=аба акъымкъа+ а7акы иагъыла7ъахны ауп ишцъыргахоасахьаркыратъ текст а=ы− Аирониатъ зыйазаашьа нагёахаралшоит: гротескла+ пародиала+ парадоксла+ хшыю7аррала+гиперболала+ контрастла−

Еиуеи8шым а0оурыхтъ аам0а6ъа рзы аирониа естетикатъкатегориак ащасабала акыр аэы8сахра6ъа ах0ысит− Антикатълитература=ы ийазшьарбаган ♠Сократ иирониа≡(«сократовская ирония») ззырщъо аирониатъ хкы. Уи а=ыСократ ифилософиатъ принцип6ъа инры6ъыршъаны аирониаиаанар8шуан агъыюбареи алакюакреи рахьтъ аиаша азкылсра−Афилософ уи азы мюасы иалихит+ игъаанагара иадымгылозди6ъшаща0ушъа йа7аны+ дахьи=цъажъоз+ уи иха0а дазааигониишашамра агъра иргара айынёа− Сократ иирониа6ъаахъмарра6ъа рылан+ аиашеи хъы змоу аморалтъ йазшьа6ъеираа8шра иазкын−

Иара убас+ антикатъ театр а=ы а0ы7 аман атрагедиатъирониа − Ус ийаз а76ам0а6ъа р=ы афырха7а хадаихымюа8гашьа имыцхъу агърагара аман+ аха уи ир=иауазах0ыс6ъа 7ымкрада дкылыргон и0ахарахьы ∋Софокл ♠АщЕдип≡8−

Аирониа инар7ауланы атеориатъ шьа0а аанахъоитаромантизм аам0азы− Еищарак агерман романтикцъаидыр0бааит аирониа иа7анакуаз ащъаа6ъа+ ур/ уи харгалеитадунеихъа8шышьатъ принцип айынёа− Дара ргъаанагарала+аромантикатъ ирониа ищъаадазар акъын+ иуниверсалтъзар

Page 92: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

182 183

акъын− Уи агъаанагара ина6ъыршъаны+ асахьа0ыхюыиабсолиуттъу аха6ъи0ра и0ан: 7йарак дазаанымкылауа+ зегьыгъыюбара рзурала дрызнеир акъын+ и7ыхътъантъиу ♠аиаша≡злайам ала+ иара уаанёатъи игъаанагара6ъагьы и8сахларилшон+ ауаюы ишьа6ъиргыло а8йара6ъа аам0алатъ6ъоуп+7абыргра рылам щъа иазгъа0ауа−

Аха ас ищъаадаз аха6ъи0ра иалнамыршеит хра злоуацъыр7ра6ъеи айазшьа6ъеи ралкаареи рышьа6ъыряъяъареи−Ииашоуи ирюашьои ∋притворное8+ и7аулоуи ихыхьхыхьтъуи(простодушное8 реиюдыраара залнаршомызт− Убри айнытъаромантикатъ ирониа ишнеи-шнеиуаз естетикатъ хъмаррамацарахеит+ иарёит абзиеи ацъгьеи+ аиашеи амци+ аха6ъи0реизда 7сыхъа ыйами+ и8шьоуи амалыри рщъаа6ъа− Абасала+аромантикатъ ирониа еи=анаргылеит аидеали ареалтъ8с0азаареи− Уи аи=агылара иахйьаны иара аэам8сахыр йамлоийалеит− Ари апроцесс иабзоураны ицъыр7ит аирониатъформа6ъа− Ур/ рахьтъ ра8хьатъи аха6ъи0ратъ ирониа щъаиашь0оуп− Уи а=ы иаар8шу а8с0азаара иамоу зхы иа6ъи0уамч6ъа аанызкыло мчы ыйам+ ры=иарагьы 7ынгыла амам−Уайа еи0ам7уа+ им=иауа аформа6ъа зны8шуа ∋азызы8шаауа8зегьы ирхыччоит− Анаюс и=иеит аирониатъ форма – асарказм−Уи ина6ъыршъаны+ зхы иа6ъи0у амч6ъа аиааира ргоит и7оурамамч6ъеи аха6ъи0ра зхъаэырц иашь0оуи р=ы− Уайа апоетищаракёаны дхаланы ауп дзыхцъажъо ила8шщъаа шырхиго+аха уи ихьын8ашоит+ ихжъаны иацъажъоит+ датъамбакъаихыччоит− Анаюс ицъыр7уеит итрагедиатъу+ мамзаргьы«ииашоу аирониа≡− Уи а=ы автор ирониатъ ла8шщъааладрыхъа8шуеит обиективла ийоу амэеира6ъа+ а=аас0ара6ъа+аха иара уи аам0азы имам ур/ ир=аиргылаша амчи алшеи−

«Аепикатъ ирониа≡ иахьатъи ареализм ихадоуапринцип6ъа ируакны ра8хьаёа иахьцъыр7ыз Г− Маннир=иам0а6ъа р=оуп− Уи аромантизм аирониа ауниверсалтъраиац7ауа+ иазгъеи0он аепикатъ йазара аирониа иша6ъшъо−Аморалтъ догма6ъа ра76ара айнытъ ихьы8шым аепикатъ0ынчреи+ аха6ъи0реи аобиективреи рыщаракыра иа6ънагоитаирониа щъа дахъа8шуан иара− XІX ашъ− ан7ъам0еи – XX ашъ−

алагам0еи рзы аирониа има3ым а0ы7 ааннакылоит О− Уаильд+А− Франс+ Б− Шоу+ К− Чапек ущъа уб− егьыр0гьы рюым0а6ъа р=ы−

Аурыс литературеи акритикеи р=ы аирониа ганрацъала ахыаанар8шит− >абыргуп+ уи аклассикцъа рыр=иара=ы уи айараахархъара амоуит+ аха еицырдыруа ашъйъыююцъа р=ыима3ым а0ы7 ааннакылоит – А− Герцен и=ы уи аирониа«шьаугоуп≡+ ♠гъыр0ынчгоуп≡ ∋♠утешительница≡8− Н− Некрасов+М− Салтыков-Шьчедрин+ Н− Чернышевски ущъа рхы иадырхъонирониала июычаз ахыччара− Н− Гоголь июым0а6ъа р=ыаирониеи аиумори еилахъны иащ8ылоит+ К− Прутков и=ы –ипародиатъны+ А− Блок и=ы – иромантикатъны−

Page 93: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

184 185

ААБАТЪИ АХЫ

АСАХЬАРКЫРАТЪ ЛИТЕРАТУРА АБЫЗШЪА

Амила0тъ литературатъ бызшъа коммуникативтъ системакащасабала излашьа6ъгылоу ажълар злацъажъо абызшъалоуп−Уи иаднакылоит ацъажъаратъ бызшъа=ы+ адиалект6ъа р=ыиащ8ыло еияьу ажъа6ъеи+ ажъеицааира6ъеи+ асинтаксистъконструкциа6ъеи− Иара еиуеи8шым асфера6ъа р=ы ахархъараамоуп− Уи аус ауеит ауаюы ииндивидуалтъи иуаажъларратъиусуратъ хк6ъа р=ы – аинформациа аимдарала+ а8ышъаашь0кааразы+ аемоциа6ъа раар8шразы уб.и6− Убри айнытъалитературатъ бызшъа функционалтъ хархъашьала еихшоуп−Уи ахъ0а6ъак иаща ахархъара рымоуп еи=цааратъ сферак а=ы+егьыр/ – даэа5ьара− ∗ыр8штъыс иаагозар+ агазе/ а=ыинар0бааны ианыр7о аканцелиаризм алирикатъ жъеинраалаиацътъымуп+ а/6аарадырратъ терминологиа ианааломабжьаа8нытъи ацъажъара−

Алитературатъ бызшъа ахархъара амоуп акьы8хь+ арадио+ателехъа8шра+ а7арадырра+ аусмюа8гара+ азакъанныйъгараущъа уб− и6− р=ы− Алитературатъ бызшъа шоит аюыратъиацъажъаратъи бызшъа6ъа рыла− Аюыратъ литературатъбызшъа ишиашоу ийам+ ганза7ъыклатъи еицъажъароуп− Уахьиа7анакуеит: а/6аарадырратъ усум0а6ъа+ асахьаркыратъиар7агатъи литература6ъа+ адипломатиатъ шъйъ6ъа реимдара+агазе/,журналтъ аалы6−

Аюыра-литературатъ бызшъа акультуратъ информациахьчага хадас иазыйоуп− Аюыратъ бызшъа иабзоураныеи6ъырхахоит атекст6ъа+ еишь0анеиуа аби8ара6ъа рыбжьараеимадагас ийоуп−

Ацъажъаратъ литературатъ бызшъа хкы ахархъара амоупауаа рыбзазаратъ еизыйазаашьа6ъа р=ы− Уи аюыратълитературатъ бызшъа излеи8ш6ъам иреиуоуп – иараиахь=ырщъалатъу+ иахьдиалогтъу+ аицъажъараан изщъозаана7ы иэазырхианы+ иэазыйа7аны дахьыйам−

Ишдыру еи8ш+ асахьаркыра-литературатъ р=иам0азлашьа6ъгылоу+ уи ацъеижь злеибарку амила0тъ бызшъаалоуп− Иарбан юым0азаалакгьы ианым8шыр залшом егьыр/асахьаркыра-естетикатъ+ адунеихъа8шышьатъ ган6ъарыюаёареи+ уи а8ыз7аз ар=иаюы ибызшъа ахьынёабеиоу+ма иахьынёаяару− Аха иара убри аам0азгьы+ абызшъатъматериал аи=каараан ашъйъыююы исахьаркыратъ гъ0акыаха0а аар8шреи иа8и7о аха=сахьа6ъеи ирышьашъаланыийаи7арц азы имюа8игароуп ал8шааратъ усура−

Щъара а0ахума+ хадарыла иарбан юым0азаалакгьы+ ауаареицъажъара=ы активла ахархъара змоу алексикоуп− Ахаауаажъларра=ы акоммуникативтъ функциа анагёаразыахархъара змоу абызшъатъ система асахьаркыратъ юым0а=ыестетикатъ мыруганы ийалароуп+ идыргахароуп+ ишь0нахроупар=иаратъ функциагьы−

Асахьаркыратъ литература абызшъа 6акылеиеилазаашьалеи акыр иазааигъоуп алитературатъ бызшъа щъаизышь0оу+ хыхь щаззаа0гылаз аилкаара− Аха иара убриаам0азгьы ур/ акны ийам+ ирымоуп има3ымкъа аивгара6ъагьы−Асахьаркыратъ литература абызшъеи алитературатъбызшъеи рзы а7арауаа рыбжьара ийоуп еиуеи8шымазнеишьа6ъеи агъаанагара6ъеи− Шьоукы асахьаркыратълитература абызшъеи алитературатъ бызшъеи цъыр7рак+йаларак ащасабала ирыхъа8шуеит − Даэы шьоукы+алитературатъ бызшъа иастиль хкны иазнеиуеитасахьаркыратъ литература абызшъа− Аха аищараюыкизлары8хьаёо ала+ ар/ аю-еилкаарак структуратъеилазаашьала зхатъы система6ъа змоу цъыр7ра6ъоуп−Асахьаркыратъ бызшъазы ийазшьарбагоу уи аюну7йаабызшъатъ мыруга6ъа зегьы ахархъара ахьрымоу ауп− Ур/рал8шаара+ рхархъашьа ашъйъыююы иестетикатъ хы6ъкыиадщъаланы инаигёоит− А8суа бызшъадырыюцъа Ш− Арс0ааиЛ− №кадуеи уи азы абас рщъоит: «Асахьаркыратъ литератураабызшъа иаарту анорма амоуп щъа и8хьаёоуп− Ари иаанагоубри ауп+ асахьаркыратъ литература абызшъа иалагалазарйалоит аусбаратъ+ апублицистикатъ+ ацъажъаратъ ущъа реи8ш

Page 94: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

186 187

ийоу астиль6ъа− Иалагалазар йалоит адиалектизм6ъа+ажаргонтъ ажъа6ъа≡ [Арс0аа+ №кадуа+ 2002, 10].

Алитературатъ бызшъа щъа изышь0оу аам0ак азы абызшъаахархъашьа иазы76ъоу анорма6ъа роуп− Уи шьа0ас иамоуп+ишьа6ъгылоуп аграмматикеи + аорфографиатъии+аорфоепиатъии+ аилыркааратъии ажъар6ъа ущъа рыла−Щъарада+ арайа еи6ъы8хьаёоу ирныло а8йара6ъеи алексикатъеилазаареи хадарыла ианы8шуеит асахьаркыратър=иам0а6ъа рбызшъагьы− Аха иара убри аам0азгьы+а7ыхътъантъи а=ы щара има3ымкъа иащ8ылоит ур/рыцъхьа7рагьы− Уи а=ы иалагалахоит еиуеи8шым абызшъатъхархъага6ъа− Ашъйъыююы аха=сахьа6ъа ра76аразы ихыиаирхъоит астилистикатъ мыруга6ъа+ аилкаара6ъа− Ур/ирыла7атъуп атекст астилистикагьы−

Асахьаркыратъ литература абызшъа еищараёакалитературатъ бызшъа иахьазааигъахо+ уи анорма6ъаиахьры6ъныйъо аграмматикеи афонетикеи рганахьалоуп−Ажъа ахархъашьеи+ ажъеишь0аргылашьеи+ ажъахыр=иаареиущъа рыз7аара6ъа р=ы алитературатъ бызшъа иамоуаканон6ъеи а8йара6ъеи мацара ры6ъныйъара ихьысща,натъуеит ар=иаратъ мчхара− Асахьаркыратъ литератураабызшъа знысхьоу а0оурыхтъ мюа+ уи иах0нагаз а8сахра6ъа+иах0ысыз аеволиуциа щанрыхъа8шуа+ еилыкка иаабар0ахоит– уи а=иарамюа=ы акырынтъ ишы8наргахьаз ишьа6ъыр,яъяъаны ийаз алитературатъ бызшъа аграмматикатъ 7йара6ъа−Иащщъап+ асахьаркыратъ литература абызшъа а=иараиабзоураны иа8ырйъйъаан аклассицисттъи амодернисттъипоетика6ъа ущъа убас егьыр0гьы а0оурыхтъ /агылазаашьа6ъаиа8ыр7аз а8ынгыла6ъа− Ари аз7аара далацъажъо+алитература/6ааю Д− С− Лихачиов июуан: «Литературныйязык отделяется в средние века от обыденного главнымобразом тем , что это особый язык: латинский,церковнославянский, арабский и т.д. Эстетические своифункции литературный язык приобретает не толькоблагодаря своей внутренней организованности, эстетичес-кому совершенству, но и просто потому, что он условно

отъединен от языка обыденного. Это попросту «другой»язык. Его внешняя отграниченность от языка повсед-невности уже сама по себе знак, сигнал для возбужденияэстетических эмоций. И чем больше в литературном языкеразвивается его внутренняя эстетическая упорядо-ченность, тем интенсивнее отмирает необходимостьвнешнего ограничения языка литературы от языкабытового. Процесс сближения церковнославянского языкас обыденным языком начался уже в древней русскойлитературе. Он происходил урывками, на отдельныхучастках и сталкивался с постоянным контрнаступлениемязыка церковнославянского. Дифференциация противос-тояла процессу интеграции. Тем не менее процесссближения продолжал совершаться и привел к отмираниюязыка литературы как языка особого. В новое времялитературный язык все время принимает на вооружениедиалектизмы , вульгаризмы, арготизмы , различныеязыковые образования обыденного языка. И все-таки языклитературного произведения не стал языком обыденнойречи. Внешние границы литературного языка пали, но всебольшее значение приобретают границы внутренние,эстетические. Вульгаризм проникает в литературныйязык, но не в той его функции, которая ему свойственна вобычной вульгарной речи. Он проникает в прямую речьдействующих лиц или в речь рассказчика эстетическицелеустремленно – для их характеристики, для созданияобраза дейстующего лица или образа рассказчика ,повествователя, для создания новых, неожиданныхассоциаций и т.д.

Следовательно, внешняя отграниченность литера-турного языка от обыденного заменяется внутренними,художественными свойствами, выделяющими литера-турный язык. И, конечно, последнее «прочнее» [Лихачев,1989, 102–103].

Асахьаркыратъ литература абызшъа еснагь иаланагалон+иахьагьы иаланагалоит алитературатъ бызшъа анорма6ъа

Page 95: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

188 189

иры7арымкуа ацъыр7ра6ъа: ацъажъаратъ бызшъеи+ажаргон6ъеи+ адиалектизм6ъеи+ афольклортъ щъам0а6ъарбызшъеи+ еиуеи8шым апрофессионалтъ занаа/5ъа р=ыахархъара змоу атермин6ъеи+ атъым бызшъа6ъа рахьтъ иаагоуажъа6ъеи+ анеологизм6ъеи+ архаизм6ъеи ущъа уб− и6−

Ишащщъахьоу еи8ш+ асахьаркыратъ литература абызшъаазеи8ш мила0тъ бызшъа иайъыганы иахъа8штъым− Избанакъзар уи аюну7йа+ амила0тъ бызшъа шьа0ас ийа7аны+ енагьимюа8ысуеит ар=иаратъ процесс − Убри алагьы уиалитературатъ бызшъеи+ иааидкыланы амила0тъ бызшъазегьи зыр=иауа+ естетикатъ цъаюала иёырызго+ ихазыр0ъаауахъ0акны иахъа8штъуп−

Асахьаркыратъ литература абызшъа=ы ахархъара+хым8ада+ ирауеит адиалектизм6ъа щъа изышь0оу+ амила/зегьы еицырзеи8шу+ иахьынёанаёааёо рхы иадырхъоажъа6ъеи ацъажъашьа6ъеи з7азкуа ракъымкъа+ еиуеи8шыма0ы75ъа р=ы ахархъара зма6ъоугьы− Адиалектизм6ъааюым0а=ы ралагалара уи автор дахьиз+ дахьааёаз ишь0икаазабызшъатъ 2ыдара6ъа ирыбзоуразар ауеит− Ийалоит убасгьы+зсахьа ааир8шуа ифырха7а дгьыл=ацъс+ раионс+ щабласдызтъу алкааразы ♠адиалекттъ бызшъала≡ данирцъажъо−«Ус ийоу астиль6ъа рхархъара асахьаркыратъ еидара+алитературатъ ха=сахьа6ъа ргъылыршъара иазкызароуп≡ щъаазгъар0оит Ш− Арс0ааи Л− №кадуеи [Арс0аа+ №кадуа+ 2002,10–11].

Ишдыру еи8ш+ иахьатъи а8суа бызшъа=ы ийоуп ихадоуадиалект6ъа юба− Ур/ рлексикатъ еилазаара=ы иащ8ылоитеи8шым ажъа6ъа− Иащщъап: акьынтыр – анаша+ абар6ъам –асапат+ ащабырзакь – акырпыжъ+ а8ш – а5ьы6ъреи+ асакь –аа7ъа+ акъакъшь ∋агъагъшь8 – ашъишъи+ айъардъ – ас6ам+ацъхьа – а8а0хь+ щхалап – щахънап уб− и6−

Абас еи8ш ийоу аивгара6ъа афонетикеи ажъартъеилазаареи р=ы абжьыуатъии бзы8тъии адиалект6ъарыбжьара ишыйоугьы+ ур/ морфологиалеи синтаксис,грамматикатъ системалеи даараёа еизааигъоуп− Ар/ аю,диалект рыла ицъажъо ауаа8сыра изеилибамкаауа ийам−

Иара убас асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ы иащ8ылоитархаизм6ъа иры7аркуа ажъа6ъагьы− Архаизм щъа изышь0оузхархъара ма3хахьоу+ ма зынёак ирхаш0хьоу ажъа6ъеи+ажъеицааира6ъеи+ асинтаксистъ форма6ъеи роуп− Ур/ зымюаасахьаркыратъ юым0а6ъа р=ы ♠рира≡+ рцъыр7ра еищаракизыдщъалоу ииасхьоу а0оурыхтъ епоха6ъа рсахьа0ыхраанирышьашъалоу+ рхаан ийаз абзазашьаеи+ ама0ъар6ъеиамыруга6ъеи ахьаар8штъу ауп− Ас еи8ш ийоу ар=иам0а6ъа р=ыаха=сахьа6ъа ра76араан+ изыхцъажъо аам0а гъылыр0ъааныраар8шразы ахархъара аиуроуп ирышьашъалоу абызшъагьы−Аха ийоуп ашъйъыююы ибызшъатъ арсенал а=ы егьырахь рхыиадмырхъо архаизм6ъа анащ8ыло− Убас ийа6ъоу иреиуоуп+иащщъап+ М− Ащашба июым0а6ъак р=ы иащ8ыло ажъа ♠акъуп≡−Ашъйъыююы иажъабжь ♠Щаи+ дад+ аписар+ закъу кампаниоузеи+ишаащаущъара!» а=ы зыёбахъ цъыриго а6ы0а № иаланхо ауаарзеи8ш портрет ахь0ихуа ищъоит абас: «Ур/ дара <оуп+и5ьбароуп+ изюыдоуп+ аха ры8с0азаарагьы рышьха6ъа реи8шиажъит+ ишлеит+ илаб7ыргъауа+ ихыр6ъа6ъауа+ еиргь щъаакъуп ишеихнаркъауа≡ [Ащашба+ 1976, 23] −

Ара иалащкааз ажъа ♠акъуп≡+ ганкахьала архаизмуп+даэаганкахьала – идиалектизмуп− Иахьазы А8сны уи ажъаима3ны акъзаргьы иахьащ8ыло )а6ъашь а6ы0ан ауп− Иараашъйъыююы ихы иааирхъеит иахьа а8сшъа=ы уи зы8сахызажъа ♠ауп≡ ацымхърас− Ажъа ♠акъуп≡ жъытъла а8сшъа=ыахархъара шамаз имюашьо изыр7абыргуа рацъоуп+ убар/иреиуоуп+ иащщъап+ а8суа бызшъа зегь реища иазааигъоу –абаза бызшъа=ы ари ажъа иахьагьы ахархъара ахьамоу−

Егьыр/ а8с0азааратъ цъыр7ра6ъа реи8ш+ абызшъагьы=иоит+ уи иаланагалоит а=ыц еилкаара6ъа аазыр8шуа ажъа6ъа– анеологизм6ъа+ иара убри аам0азгьы+ а8с0азаара=ыахархъара змам ама0ъар6ъа аазыр8шуа ажъа6ъа иаща-иащаабызшъа иалёаауеит+ икана8соит− Убас ийоуп+ иащщъап+а8сшъа=ы ааигъанёа ахархъара рацъаны измаз+ аха иахьа ур/р7акы ззеилымкаауа рацъахаз ажъа6ъа: адырды, ащайьа+ажъцъеимаа+ аимсы+ а8хныга+ аласкъыт+ ащазыр0ра+ адыргьла+ашъындыйъра+ акъа3аб+ ачныр уб.и6−

Page 96: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

190 191

Асахьаркыра-литературатъ юым0а6ъа р=ы ахархъарароуеит ажаргон6ъагьы− Ажаргон иа7анакуа ажъа6ъаахьащ8ыло а8с0азаара а7кар6ъа+ аган6ъа руак а=оуп− Уиа8с0азааратъ ган иалахъу шьоукы и3ыдоу ажъа6ъеирцъажъара=ы ур/ рхархъашьеи рыр0оит− Алитература=ыажаргон6ъа ахархъара анроуа еищарак ацъгьауцъа +абаандаюцъа рсахьа0ыхраан ауп−

Иара убас асахьаркыратъ р=иам0а6ъа р=ы иащ8ыларрылшоит алитературатъ норма6ъа иры6ъымшъо+ ихжъоуацъажъареи ацъщара6ъеи − Ур0гьы ажаргон6ъа реи8шиахьащ8ыло аюым0а иалоу афырхацъа рбызшъа=ы ауп−

Асахьаркыра-литературатъ р=иара=ы хы8хьаёара рацъалаабызшъа иаланагалоит и=ыцу алексикатъ материал –анеологизм6ъа щъа изышь0оу− Щъарада+ анеологизм6ъаалитературатъ р=иара мацара иабзоураны акъым ишыйало+ур0 а8с0азаара аган6ъа зегьы р=ы ийало ацъыр7ра6ъа:атехникатъ прогресс+ ауаажъларра-политикатъ 7сахра6ъаирхыл=иаауа ажъа6ъагьы асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ыишьа6ъыряъяъахоит− ∗ыр8штъык ащасабала иаагар ауеита8сшъа иаланагалаз абар/ аинтернационалтъ термин6ъа:акосмос+ акомпиутер+ аинтернет+ абизнес+ акапитализм+асоциализм+ акоммунизм уб.и6− Иащ8ылоит и7егьы егьыр/абызшъа6ъа рахьтъ еи0агоу ажъа6ъагьы: аколнхара+асовнхара− Убри инаваргыланы дара ар=иаюцъа+ ашъйъы,ююцъа зеи8шла абызшъа ар=иара иахьалахъу адагьы+ уииаларгалоит има3ымкъа ажъа <ыц6ъагьы− Анеологизм6ъаа8суа бызшъа=ы 2ыдала ирызку аусум0а а8и7еит А− ∃ь−Хьециа «Неологизмы в абхазском языке» [Хеция, 1988]

А7ыхътъантъи щахшыю7ак ашьа6ъыряъяъаразы иаагап акык,юбак а=ыр8штъ6ъа− Аурыс литература/6ааю Л− И− Тимофееваурыс шъйъыююцъа абызшъа а=иара=ы ийар7аз алагаладахьалацъажъо абас ищъоит: «Мы знаем, что Кантемир,например, ввел такие слова, как: понятие (так он перевелиностранное слово «идея»), средоточие (перевод слова«центр»; Кантемир образовал его из двух слов – средняяточка). Тредиаковскому принадлежат слова: бытие,

внимание, существо, великолепный, умозрительный,деятельный, впечатление, разумность, подлежащее идр.; Ломоносову – большое количество научных терминов:градусник, барометр, золотник, такие слова как – автор,расстояние, плоскость и др.; слова трогательный,промышленность, развитие, влияние, потребность,занимательно, носильщик введены в язык Карамзиным.Достоевский вводил в свои произведения много новыхсловообразований, но, они в сущности не вошли в язык(обшмыга, вьюнить, сейчашний, безудерж, подым-чивый, тилиснуть, подробничать, белоручничать,недоразвиток, предчувственница, срамец, ссорная – отссора и др.) Лишь одно слово Достоевского прочноукоренилось в языке – стушеваться. Державин вводил рядновых слов: горорытство, возведенец, ожурчаемый,раззбруенный, туск, янство (эгоизм), каменосечец,спорник, прямовидность и т.п., но кто их знает ипомнит? Можно сослаться на язык Маяковского,чрезвычайно богатый неологизмами, но следуеитзаметить, что Маяковский в этом отношении былчрезвычайно осторожен: он вводил не столько новые слова,сколько видоизменял существующие (например, адище,шумище, громадье, лошадье, издинамитить, исс-верлить и т.д. При этом неологизмы Маяковского обычноуместны в данном его произведении, но и они не перешли вобиходный язык, остаются на страницах его книг».[Тимофеев, 1971, 262].

Абызшъа=ы иащ8ыло алексикатъ еилазаара а3ыдара6ъаакыр инар0бааны дазаа0гылоит абызшъадырюы Л− Х− Саманба«Абызшъадырра алагала≡ захьёу иусум0а=ы− Уи хаз шъйъныиш0ым7ыцгьы+ хъ0а-хъ0ала ианылоит ажурнал ♠Ашколиа8с0азаареи≡ 2005 ш− 4-тъи аномер инаркны [Саманба, 2005,№4; 2006, №1, 2, 3,4; 2007, №1,2,3,4; 2008, №1].

Апоет + ашъйъыююы ихы иаирхъо ажъа6ъеи+ажъеицааира6ъеи асинтаксистъ конструкциа6ъеи убасеи=каазароуп ар=иам0а а76аюы игъ0акы хада аар8шра

Page 97: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

192 193

алнаршартъ+ зсахьа /ихуа аха=сахьа6ъа аконкреттъ йазшьааархъартъ− Уайа асахьаркыратъ литература абызшъа зынёаищъааданы+ и8йараданы ийам− Асахьаркыратъ бызшъаанорма6ъа+ даэа ганкахьала+ иащагьы иуадаюуп+ рлеишъацъгьоуп− Аюым0а атекст иалагалахар ауеит иарбанажъазаалакгьы+ аха уи алшаразы иа0ахуп зда 7сыхъа ыйам0агылазаашьак – уи иа6ъшъозароуп аюым0а злашьа6ъгылоуакоммуникативтъии аестетикатъии ахы6ъкыхырхар0а− Атекстиалагаламзароуп автор машъыршъа и=ашъаз+ аюым0аеиуеи8шым ахъ0а6ъеи а7акытъ ган6ъеи ирышьашъалам+аха=сахьа6ъа ргъылыршъара иамыхъо ажъа6ъеиаконструкциа6ъеи− Щъарада+ ари имариоу усым+ ашъйъыююцъадуёёа6ъагьы рюым0а6ъа р=ы абызшъа ахархъашьа иахьабалакагармониатъ йазшьа анамам щ8ылоит− ∗ыр8штъыс иаагарщалшоит Г− Винокур иажъа6ъа: «Конечно, образ классикасоздается не только его языком, но в применении к языкупонятие классика имеет свое собственное содержание.Например, из четырех наиболее значительных русскихпрозаиков XІX века – Гоголя, Тургенева, Льва Толстого иДостоевского, в том смысле, в каком это понятиетолкуется здесь, классиком может быть назван толькоТургенев. Классик – это писатель, у которого нужноучиться образцовой речи , произведения которогопредставляются наиболее совершенным воплощениемпрактических языковых идеалов, существующих в даннойобщест венной среде» [Винокур, 2006, 40.]

А8сабареи+ ауаюытъыюса икъша-мыкъша ийоу ама0ъар6ъеиауаажъларратъ цъыр7ра6ъеи рсахьа0ыхра айнытъ ауаюыиха0а иха=сахьахь даниасуа+ уи ииндивидуалтъра+иха0ашьара+ иара даэаёъы дызлаиламюашьахаша ийазшьа6ъараар8шраан акра7анакуеит уи и0еи/7ши+ ихымюа8гашьеи+ицъажъашьеи− Ара иаар8шхароуп уи и8с0азааратъ 7ышъеи+икультура аюаёареи+ ипсихологиеи ущъа убас егьыр/ииндивидуалтъ йазшьа6ъагьы− Ар=иам0а иалагалоу егьыр/афырхацъеи иареи реизыйазаашьа6ъагьы убрахь инала7аны−Абасала + асахьаркыратъ р=иам0а6ъа р=ы иаар8шу

аха=сахьа6ъа злацъажъо абызшъа ишьа6ънаряъяъозароуп ур/рйазшьа6ъа− Даэакала иащщъозар+ дара рбызшъайазшьарбагоуп ур/ рхарактер6ъа рзы− Абызшъа ииасуеитабызшъахьы+ абызшъа – айазшьахьы− Абасала ацъажъашьауи зтъу ийазшьа иахъ0акуп+ иасаркьоуп− Асахьаркыратър=иам0а абызшъа иоригиналтъуп + ииндивидуалтъуп+еи0ащъашьа змам акакъны ийоуп− Еиуеи8шым аюым0а6ъа р=ыиащ8ыло абызшъатъ шаблон6ъа+ аи0ащъара6ъа+ аи8шзаара6ъаищарщъо акоуп – ур/ рсахьаркыратъ ха0абзиара алайъра атъы−

Абызшъа+ ишдыру еи8ш+ еинышъашьа змам ащасабалаакъымзаргьы+ уеизгьы еиуеи8шым аи=агылара6ъа амоуп− Уиаэашоит азанаа0тъ+ асоциалтъ ущъа уб и6− агъы75ъа рыла:ианы8шуеит алитературагьы− Еиуеи8шым а0оурыхтъаам0а6ъа рзы еиуеи8шым абызшъатъ /агылазаашьа6ъащ8ылоит− Уи атъы далацъажъо Л− И− Тимофеев июуеит: «…когда господствующий класс отгораживается от низшихклассов при помощи другого языка, который недоступенмассам. Так, в Риме патриции пользовались греческимязыком, в средние века языком образованной верхушки сталалатынь, в России дворянство отгородилось от другихклассов французским языком. В вышедшей в 1717 году книге«Юности честное зерцало», служившей для дворянскоймолодежи сводом правил хорошего тона, говорилось:«Молодые отроки должны всегда между собой говоритьиностранными языками, дабы тем навыкнуть могли, аособливо, когда им тайное говорить случится, чтобы слугии служанки дознаться не могли и чтобы можно их от другихнезнающих болванов распознать» [Тимофеев, 1971, 261].

Хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш+ асахьаркыратъ литератураабызшъеи алитературатъ бызшъеи еилкаара6ъак+ термин6ъакращасабала еи8шым+ цъыр7рак акъым+ рыюбагьы азеи8шмила0тъ бызшъа ахъ0а6ъа ируакуп− Аха иахьагьы а8суа/6аарадырра=ы ур/ рщъаа6ъа гъам0акъа цъыр7рак ащасабалаианрыхъа8шуа йалалоит−

Убри айнытъ имашъырны акъым лассы-лассы ашъйъыюю,цъеи абызшъадырюцъеи рыбжьара аимак-аи=ак6ъа зцъыр7уа−

Page 98: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

194 195

Шамахамзар+ ашъйъыююцъа алитературатъ бызшъа щъаиазыры8хьаёо дара рнапы злаку+ иа8ыр7о асахьаркыратъюым0а6ъа зла76оу абызшъоуп− Ур/ иамаркуеит алингвистцъаишьа6ъдыргыло абызшъатъ норма6ъа− Уи щъарада+ азеи8шмила0тъ бызшъа иахъ0акуп+ аха ахатъы 2ыдара6ъагьы амоуп−Ус анакъха+ иара иамоуп ахатъы системеи ахатъы 7йара6ъеииара занаа0ла знапы алаку ауаа – ашъйъыююцъа рыда даэашьоукы р=ы ахархъара амам− Уи <иауеит еиуеи8шым акомму,никативтъ сфера6ъа рыюну7йа+ аха зегь ра8хьа иргыланыирымадоуп алитературатъ бызшъеи еища и0баау амила0тъбызшъа асистема6ъеи− Даэакала иащщъозар+ асахьаркыратълитература абызшъа ар=иаратъ+ аестетикатъ ёыргара иащаихар0ъааны+ иаща инар7ауланы иаазыр8шуа амила0тъбызшъа ахъ0оуп−

Аюыратъ /оурых ду змоу + ибеиоу алитературатътрадициа6ъа шьа6ъзыргылахьоу ажълар6ъа р=гьы ищамбарзалшом ур/ ры=иара=ы акырынтъ иш8ыргахоз алитературатъбызшъа анорма6ъеи аканон6ъеи− Ус изыйалоз асахьаркыратълитературада алитературатъ бызшъа иа7анамкуа+ уиащъаа6ъа ир0амёо адиалектизм6ъеи+ ацъажъаратъ бызшъаахархъареи+ ажаргон6ъеи уб− и6− активла алитературатъматериал иахьалахъхоз азоуп− Асахьаркыратъ литературара8хьатъи ашьа=а6ъа инадыркны ишьа6ъыргылаз абызшъатънорма6ъа рщъаа6ъа ир0ым7къа изыйаломызт+ избанзар усйаниара иалшомызт енагь зэызы8сахуаз а8с0азааратъцъыр7ра6ъа раар8шра−

Иара убас+ асахьаркыратъ литература абызшъа иайазшьа,рбагоуп уи азеи8ш мила0тъ бызшъа ахархъараан а7ыхъ,тъантъи+ 7ымкрада+ аестетикатъ функциа ахьана0о− Аюым0а=ыажъала ама0ъар6ъа рсахьа6ъа ахьаар8шхо адагьы дарарха0а6ъагьы ма0ъартъхоит− Иащщъап+ адраматъ р=иам0а6ъар=ы афырхацъа ♠рцъажъара≡+ ♠рбызшъа≡ ирышьашъалоуар=иарагьы нарыгёоит−

Заатъи аколлективтъ мифр=иара инаркны иахьатъи+хкырацъала иха0аратъ6ъоу алитературатъ юым0а6ъарформа6ъа рйынёа асахьаркыратъ бызшъа <иауеит

атрадициа6ъеи ар=ыцра6ъеи реи=ыбаарала− Щъарада+ ур/зегьы зны-зынла и5ьбараны еи=агылоит + даэазны –атрадициа6ъа а8ыжъара ргоит+ аха ишакъхалак ур/ аю,елементк ыйамкъа изыйалом ар=иаратъ процесс− Шъышы,6ъсала рэышьа6ънырхаланы ийоуп+ ахархъарагьы рымоупастилистикатъ фигура6ъеи атроп6ъеи− Аха иара убри аам0азыафольклор а=ы 7ымкрада ахархъара рымазар енагьтъи∋постоянные8 аепитет6ъа+ алагам0а6ъа ∋зачины8 ущъа реи8шийоу абызшъатъ хархъага6ъа+ асахьаркыратъ литератураа=иара=ы ур/ зыдщъалоу и=ыцу аха0ара ∋индивидуально,новые8 ироли ифункциа6ъеи рыщаракхара ауп− Убри аупалитература=ы а8сахра6ъа иаща изырласуа− Ари апроцессдахьалацъажъо Потебниа ищъоит: «Мысль должнаразвиваться, стало быть, и язык должен расти, нонезаметно, как трава не растет».

Асахьаркыратъ юым0а аюну7йатъ еи=каашьа аганахьалагьыиамоуп иара ахатъы структура− Арайа автори+ ажъабжьщъаюи+афырхацъеи реи8шымзаара6ъа ирыхйьаны ищауеит автортъжъабжьеи0ащъара+ ихатъым автортъ еи0ащъара ущъа уб− и6−

АСАХЬАРКЫРАТЪ ТРОП:ЪА

Абызшъа=ы лассы-лассы иащ8ылоит ажъа6ъа ю,6акык –ишиашоуи еи0арсуи ∋иносказательно8 рыла ахархъараанрымоу− Абжьаа8нытъи ацъажъара=ы има3ымкъа ийоупа=ыр8штъ6ъа ажъа6ъа дара иры7аркы7ъйьо акъымкъа+ даэа7акытъ еидара6ъак анышь0ырхуа− Иащщъап+ ажъа ♠а6ъы5ьма≡– агыгшъыг иахьёуп− Аха уи иаиур алшоит еи0арсу а7акы+ауаюы изкны иащщъозар− Аёъы изы ♠уи а6ъы5ьма даюызоуп≡щщъар+ щзыхцъажъо ауаюы иааир8шыз агъымшъареи аилйьа,реи шийазшьоу азгъащ0арц ауп иащ0аху − Уи ажъа ауаюыизырханы ахархъара иаанахъар йалоит и7оурам а7акгьы−Иаагап даэа <ыр8штъыкгьы – ♠Амра хааёа и8хоит≡ щъаанащщъо+ уи иаанагаёом амра гьамала ихаауп+ излоуп щъа−Ажъюантъ лашарбага амра агьама амаёам+ аха адгьыл айынёа

Page 99: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

196 197

иааёо уи ашъахъа6ъа ауаюы ицъеижь амыргъайуа а0агыла,заашьа аар8шразы уи ♠хааёа и8хоит≡ щъа азырщъоит− Абасеи8ш ийоу ажъа ахархъашьа6ъа ацъажъаратъ бызшъа=ыирацъаны а0ы7 рымоуп: аёынра ааит+ аа8ынра цеит+акъара22а хъмаруеит+ дышь0хысаа дкъашеит+ амца ы6ъи7еит+игъы 7жъеит+

Абасала+ ажъа иара иамоу а7акы хада акъымкъа+ даэа7акык а0аны ахархъара анамоу+ уи ♠атроп≡ щъа иашь0оуп−Ажъа ♠атроп≡ бырзен бызшъала иаанаго архъара ∋поворот8+абызшъатъ еикъшара ∋оборот речи8 щъа ауп− Ажъа6ъа ииагоу+еи0арсу а7ак6ъа роура алзыршо ха=сахьатъ мыруга6ъоуп−Атроп6ъа асахьаркыратъ р=иам0а атекст а=ы абжьаа8нытъиацъажъара=ы иащ8ыло излареи8шым рацъоуп− Уайа дараи=ыцу ахархъашьа рымоуп + аекспрессиеи аемоциеирны8шуеит− Алитература/6ааю В− Шкловски июуан: ♠Образ-троп есть необычное название предмета, т.е. название егонеобычным именем. Цель этого приема состоит в том,чтобы поместить предмет в новый семантический ряд, вряд понятий другого порядка, звезда – глаза, девушка – сераяутка, причем обычно образ развертывается описаниемподставленного предмета.

С образом можно сравнить синкретический эпитет, т.е.эпитет, определяющий, например, звуковые понятия черезслуховые и наоборот. Например, малиновый звон, блес-тящие звуки» [Шкловский, 1923, 177].

Абасала+ ажъа6ъа ишиашоу акъымкъа+ еи0арсны+ даэа7акык+ даэа ма0ъартъ хырхар0ак ры0аны ианаар8шхоасахьаркыратъ троп6ъа щъа ирышь0оуп− Атроп иарбанзаалакма0ъарк+ ма цъыр7рак 7сабаралатъи айазшьа 7сахны+ даэа8шшъахъык+ даэа 2ыдарак ала ицъырнагоит− Уи шьа6ъгылоупю-хъ0ак иреи7амкъа ийоу ажъеицааирала− Руак аар8шупишиашоу+ ихадоу ажъа а7акытъ формала+ егьи+ ма егьыр/ –еи0арсу а7акы змоу ажъа6ъа рыла−

Атроп6ъа рхархъара иабзоураны иалыршахоит аестетикатъеффект+ иацхраауеит ажъеи=каареи+ аха=сахьа а76ареи+ ажъаар8шёареи− Дара щ8ылоит асахьаркыратъ+ аоратортъ+апублицистикатъ текст6ъа р=ы− Иара убас+ ур/ хы8хьаёара

рацъала ахархъара рымоуп афольклортъ р=иам0а6ъа р=гьы+ажълар рлирикатъ+ репикатъ поезиа=ы+ ажъа8йа6ъа р=ы−

Асахьаркыратъ еффект а76ахоит азеи8ш естетикатъфактор6ъа рыла: аха=сахьатъ мотивациеи афункционал,стилистикатъ щъаа6ъ7ареи ∋функционально-стилистическаяоправданность) ирыбзоураны. Асахьаркыратъ текст а=ыхы8хьаёара рацъала атроп6ъа рыйазаареи+ мамзаргьы ур/уайа рма3заареи мацара шаща0ра рызуам ар=иам0ааха0абзиара ахъшьара а0аразы− Аха атроп6ъа абызшъатъаар8шышьатъ формала ишьа6ъгылоуп+ еснагь аюым0а а7акиаи=каашьеи+ хым8ада+ ирыдщъалоуп−

Еиуеи8шым аам0а6ъа рзы+ еиуеи8шым ажанр6ъа р=ы+ иараубас асахьаркыратъ текст аюну7йатъи ахъ0а6ъа р=ы атроп6ъархархъашьа еи8шымызт− Атроп6ъа /оурыхла ианиз+ ироузаеволиуциа а/6аара иал7шъаны иаар8шхоит аам0акиа7анакуа гъы8юык ашъйъыююцъа рдунеихъа8шышьа6ъа+ маиалкаау шъйъыююык идунеихъа8шышьа а3ыдара6ъа+ уиаэша8сахуа+ иш=иауа− Ур/ зегьы ааидкыланы рыхъа8шраиалнаршоит алитература астиль-типологиатъ еи8шымзаа,ра6ъа ралкаара−

Ишдыру еи8ш+ алитература/6аара=ы ийоуп аструктуратъпоетика щъа изышь0оу ахырхар0а − Ари ахырхар0ааха0арнакцъа шазнеиуала+ ажъа6ъа+ ма ажъеицааира6ъа0оурыхла ирых0ысуа а8сахра6ъа ахьырны8шуа+ ур/ рщъашьеи7акыс ирымоуи ахьаар8шхо иааныркыло асинтаксистъпозициа6ъа рыла ауп− Аха алитературадырюцъа реищараюыкари агъаанагара+ ари азнеишьа и0шъацъоп щъа иры8хьаёоит+асахьаркыратъ литература абеиара аар8шреи аилкаареиалнаршом щъа иахъа8шуеит−

Атроп6ъа ирызку адырра ра8хьаёа ишьа6ъгылеит апоетикеиариторикеи р=ы− З7акы еи0арсны ахархъара змаз ажъа6ъазегьы Аристотель ♠аметафора6ъа≡ щъа дрышь0ан− Уиишь0ахь акыраам0а ан7ы ауп алитература/6аара=ы егьыр/атроп хк6ъа еиюдырааны+ дасу рыхьё6ъа анрыр0аз−

Атроп6ъа ирымоу ажъеи0арсратъ йазшьа6ъа инры6ъыр,шъаны+ хкырацъала раар8шышьа6ъа ыйоуп− Убас+ иалыркаа,уеит абар/ атроп6ъа: аметафора+ аепитет+ аметонимиа

Page 100: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

198 199

(асинекдоха8+ аи=ыр8шра+ агипербола+ алитота+ арха=търа(олицетворение8+ оксиуморон ущъа уб− и6−

Аметафора − Аметафора атроп хк6ъа ируакуп− Ажъа«аметафора≡ бырзен бызшъала иаанагоит ♠аи0агара≡+«аи0арсра≡ ∋перенос8 щъа− Убри ина6ъыршъаны+ аметафоратъажъа+ аметафоратъ ажъеицааира щъа иашь0оуп ма0ъаркайазшьа даэа ма0ъарк ахь ианиагахо+ ур/ реизааигъаратъпринцип азгъа0аны− Аристотель иажъа6ъа рыла: «Метафораесть перенесение необычного имени или с рода на вид, илис вида на род, или с вида на вид, или по аналогии. С рода навид я разумею, например, в выражении: «вон и корабль мойстоит», так как «стоять на якоре» есть часть понятия«стоять». С вида на род, например, «истинно, тьму славныхдел Одиссей совершает», так как «тьма» значит «много»,то поэт и воспользовался тут этим словом вместо«много». С вида же на вид, например, «вычерпав душумедью» и «отсекший несокрушимой медью», так как здесь«вычерпать» в смысле «отсечь», а «отсечь» в смысле«вычерпать», а оба эти слова значат «отнять» что-нибудь. А под аналогией я разумею тот случай, когда второеотносится к первому так же, как четвертое к третьему;поэтому поэт может сказать вместо второго четвертоеили вместо четвертого второе; а иногда прибавляют кметафоре и то имя, к которому относится заменяющаяего метафора, то есть, например, чаша так же относитсяк Дионису, как щит к Арею, следовательно, поэт можетназвать чашу щитом Диониса, а щит – чашею Арея. Или:что старость для жизни, то и вечер для дня; поэтому можноназвать вечер старостью дня, а старость – вечером жизниили, как Эмпидокл, закатом жизни. Для некоторых изаналогий нет собственного названия, но тем не менееможет употребляться образное выражение; например,«разбрасывать семена» – значит «сеять», а дляразбрасывания света солнцем названия нет; но оно так жеотносится к солнцу, как сеяние к семенам, поэтому сказано:«сея богоданный свет». Этим родом метафоры можнопользоваться еще и иначе, прибавив чуждое слово так,

чтобы оно уничтожило какую-нибудь часть собственногозначения употребленного слова, например, если бы «щит»назвать не «чашею Арея», а «чашею без вина»…

Весьма важно пользоваться кстати каждым из указанныхспособов выражения, так же как и сложными словами иглоссами. А всего важнее – быть искусным в метафорах.Только этого нельзя перенять от другого; это – признакталанта, потому что слагать хорошие метафоры –значит подмечать сходство…» [Аристотель, 2000, 170-171,173] .

Иазгъа0атъуп+ арайа Аристотель аметафора щъа зыёбахъимоу иарбанзаалак атроп ауп− Иара ихаан егьыр/ атроп хк6ъаиалкааны ишьа6ъыргыламхацызт−

Аметафора шьа0ас иамоуп иаар8шу ама0ъар иазааигъоуа3ыдарала даэа ма0ъарк а=ыр8шра − Абжьаа8нытъищцъажъарагьы иалоуп хы8хьаёара рацъала аметафора6ъеиаметафоратъ ажъеицааира6ъеи− Иащщъап: игъы былуеит+ игъы8жъеит+ амца ицроуп+ ийазшьа хьан0оуп ущъа уб− и6−Иметафораны иащ8ылар ауеит абар/ ажъащъахъ0а6ъа:ахьыёйа+ айа7арба+ айазшьарба+ ахьыёцынхъра−

Аметафора ар=иам0а6ъа р=ы еищарак ю,6акык аманы ахыаанар8шуеит. Ажъа+ иара иаанар8шуа аилкаара ахатъ 6акыинаваргыланы+ асахьаркыратъ текст а=ы даэа 6ак <ыцк а0аныийалоит− Иаагап <ыр8штъык: «Абрайа Смел ихыл8а а7ыс0оуп+ уи дгьыли жъюани рыма6 иуеит≡ ∋Д− Гъ−8− Аметафоразлашьа6ъгылоу ажъа6ъа иаадыр8шуа а7акы аха0а 4ьараконтекстк иаламгалакъа ийазар+ усйан уи а7акы ахатъы 6акыщъа щашь0оуп− Аха ус акъымкъа+ иаагоу а=ыр8штъы а=ыишащ8ыло еи8ш+ Д− Гълиа ипоема ♠(агалан а6ы0ан≡ асиужетаконтекст иахьагъылоу аметафоратъ 6акы аманы ауп ахышаанар8шуа−

Зыёбахъ щамоу апоема=ы+ а6ы0а 2къын Смел А5ьын5ь,тъылатъ еибашьра иалахъыз+ аибашьра ашь0ахь аюныйаданыхынщъ+ игъалайазаара даара игъыряьахъха ауха и0азасасцъа рыма6 шиуаз атъоуп автор а8хьаю иирдырырц ии0аху−

Иарбан щъоузаалак+ иарбан ажъазаалак контексткиаларгыланы+ ахатъы 6акы акъымкъа+ даэа хшыю7акык ала

Page 101: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

200 201

ахархъара анрымоу+ уи а7ак ♠<ыц≡ иаанар8шуа щашь0оупа7акеи0арсра щъа−

Асахьаркыратъ еи=ыр8шреи иареи злеи8шым убри ауп3аи=ыр8шра а7акы аас0а аметафора а7акеи0арсра аилкааразыиа6ъурёыроуп угъынкыларатъ фантазиа − Избанзарасахьаркыратъ еи=ыр8шра=ы еи=ыр8шу аобиект6ъа юбащ8ылоит− Иащщъап: ♠А7ъеихаща еи8ш+ иуаркалеиуеита8щъызба лёамюа≡− Ара иеи=ыр8шуп а7ъеихащаи аёамюеи−

Аметафора мыруга хатъроуп асахьаркыратъ р=иам0а=ы−Уи ацъажъара=ы+ ажъасахьаркра=ы еиуеи8шым ад7а6ъананагёоит− А8суа сахьаркыратъ литература=ы аметафораахархъара инар0бааны иамоуп − >акыла + ха0ашьалааметафора ю-гъы8кны ишазар алшоит – инеи7ыхуаметафореи+ аметафора кьа=и−

Инеи7ыху аметафора6ъа щъа и8хьаёоуп юба-х8а ажъаинадыркны жъаба-жъаюа ажъа иреищаны рыла ишьа6ъгылоу−Ур/ ахархъара рымазарц ауеит алитература ажанр6ъа зегьы– апоезиеи+ апрозеи + адраматургиеи р=ы− Иаагап=ыр8штъ6ъак:

Ашъа8ы5ьа7 ацъа иалазАхы ашьышьуеит шьыжь а8шалас−Айарма7ыс най хазыАбна ар=ыхоит шар8азы− ∋Б− Шьын6ъба8

Афрангь бжьы аханы+Абырфын 7а7а а=аны+Ашьа0а иаланы+Аура наёаны− ∋Д− Гълиа8

Ашьха6ъа ран Ерцахъ шкъакъаНасы7 бзиа амоуп+ ила8шуеит+А0ынчра ырёны+ имыцъаёакъа+Алымща кыд7ан иёырюуеит− ∋Л.Къы7ниа8

Асаа0и асаа0и неишь0агыла+Ищацны инеиуеит ур/ 7хьайа+Ищасабуа амра аам0а+Ищавагылоуп уи щара− ∋Д− Гълиа8

«А7х агъы еиюнашахьан− Ажъюан алу дуёёа ащъылы,щъылыщъа асырщъы алагон+ а8сабара ахар7 хьшъашъаиашъна7аз йъашкакараёа ушьамхы ина7а8сон≡

∋№− ∃ьонуа8−

♠Арюаш6ъа руакы убриайара ищаракны и0аээон+ уа7агылануан8шлак+ еи7ыхъхъа ажъюан акыл7ъара и0ысны июеиуазшъаубон≡−

∋И− Папас6ьыр8

Имариоу аметафора6ъа щъа рзащщъар ауеит ажъак+ хьёык+хьыё3ыдак ала ишьа6ъгылоу+ зхатъ 6акы хадеи+ ар=иам0ааконтекст а=ы аэеи0арсреи зныр8шуа−

«Аёъы ♠17» ижъуеит+ егьи – «4». («Ессентуктъи аминералёыхь6ъа≡−

∋Д− Гълиа8

И5ьыба и0игеит КанИцырцыруа ♠алагьан≡− ∋Б.Шьын6ъба8

Уи дзызйазоу ашъыр уаткаСыкъын ♠раида≡ инарщъахьан… ∋Б.Шьын6ъба8

Имариоу аметафора ажъатъ метафора щъа иашь0оуп−Инеи7ыху аметафора акъзар+ уи хыхь иащарбаз а=ыр8штъ6ъарнаюс ар=иам0а=ы иащ8ылоит иуадаюу 7с0азааратъ цъыр7рак+

Page 102: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

202 203

0агылазаашьак асахьа76ара=ы+ уи атекст ахъ0а6ъа р=ыинар0бааны а0ы7 анааннакылогьы− Инеи7ыху аметафораар=иам0а ахи а7ыхъеи зегьы иагъылсны еиднакылозар ауеит−

Арха еиужь ду дны6ълеит+*слащъ щасабла дцон−Афелдышь 76ъаха+ бырфын-цахаДиюы7ракны дигон −− ∋И− Кояониа8

Аметафореи даэа троп хкыкны ийоу аи=ыр8шреиаи8шымзаара6ъа шрымоугьы+ ур/ рыбжьара ийоу ащъаа еснагьиубартъ ийам− Иащ8ылоит аметафора аи=ыр8шрахь имарианыианиасуа+ ма уи афункциа анынанагёо−

Аметафора има3ымкъа иащ8ылоит асахьаркыратъюым0а6ъа рыхьё6ъа ращасабала− Усйан+ ар=иам0а а7акы хадааар8шрала ишь0нахуеит ахыркъшаратъ ∋обобщенный8йазшьа− Убас ийоуп+ иащщъап+ ♠Атъым жъюан а7айа≡+ ♠А8сны,Щаным≡+ ♠Аэыкъаща≡; аурыс литература=ы – «Мертвыедуши», «Гроза», «Обрыв», «Железный поток» уб и6−

Аепитет− Ажъа ♠аепитет≡ ажъытъ бырзен бызшъалаиаанагоит ♠ац7ара≡+ ♠а8шьра≡ ∋приложение8 щъа− Даэакалаиащщъозар+ асахьаркыратъ р=иам0а=ы зыёбахъ щъоуама0ъар6ъа рйазшьа6ъа ихар0ъааны раар8шразы автор ихыиаирхъо+ уи 6акыс иеи0о щаилзыркааша йазшьарбагоуп−Иарбан ма0ъарзаалакгьы ар=иам0а=ы автор зыёбахъ имоу+ма иара иха0а дшазыйоу аанар8шуеит+ аепитет мамзаргьы3ыдарас уи иамоу а8хьаю ибаратъы+ нас уи ицъанырра+ихъыцра+ игъынкылара анырра рызнауртъ+ иаща ила8ши7ашъартъ ийана7оит− Аепитет ала ар=иам0а=ы зха=сахьааар8шхар зылша6ъо – ауаюы+ ама0ъар+ а8с0азааратъ цъыр7ра+а8сабара рзы иметафоратъ йазшьарбаганы ийоуп− Аепитетразуа ажъа ина7шьны иазгъана0оит уи зызку рха0ашьа6ъеир3ыдара6ъеи− Ар=иам0а=ы аепитет автор исахьаркыратъхдырра иадщъалоуп+ исубиективтъуп−

Аепитет ама0ъар ахьё+ ма ах0ыс а7ак <ыц ацна7аёом− Уиавтор зыёбахъ имоу иарбанзаалак ама0ъар+ ма ах0ыс ущъа

3ыдарас уаю иадибало еища иналкааны а8хьаю аемоциа6ъаизнар7ысыртъ ацхыраара из0о мыругоуп− Б− В− Томашевскииазгъеи0он: ♠Ама0ъар хатъ 2ыдарас иамоу алкаара акъёамаепитет ацъыр7ра зызку+ ажъа иа3ыдароу астильтъ 7штъыа0ароуп уи 5ъкыс иамоу− Ари ацъыр7ра алитературеи+ аам0еи+жъларыс ийоу зегьы р=ы ахархъара амоуп− Убри азоупижъытъёоу ариторика6ъеи апоетика6ъеи р=ы ахцъажъара6ъазамоу аепитет» [Томашевски, Л, 1959, 201].

А8суа бызшъа=ы щара иащ8ылоит абар/ реи8ш ажъа6ъа:«ахымюас», «ахыкъалаа», «а7х лашъ», «амца шоура≡ уб.и6−Абар/ ирыдщъаланы даэа ажъа6ъак: «асах0ан еимаа≡+«аихатъы каруа/≡+ ♠ахащътъ рацъа≡+ ♠ашыц мща7ъ≡+ ♠ахьтъысаа/≡−

А8хьа иащарбаз ажъеицааира6ъа ♠мюас≡+ ♠кълаа≡+«шоура≡ епитет6ъоуп − Ур/ имюа8ыргоит еиуеи8шымахшыю7ак6ъа зныр8шу аемоциа-нырра0аратъ д7а6ъа− Егьыр/ажъеицааира6ъа ирылоу ащъаа6ъ7а6ъа – ♠асах0ан≡+«аихатъы≡+ ♠ахащътъ≡+ ♠ашыц≡+ ♠ахьтъы≡ епитет6ъаёам+ ур/ама0ъар злыху мацара ахьаадыр8шуазы−

Аепитет6ъа лассы-лассы ирщъо ианалагалак рха0ашьатъ3ыдара6ъа щъаа6ъ7атъ 2ыдараны рхы аадыр8шыр алшоит−+ыр8штъыс иаагозар+ а8суа литература=ы И− Кояониа ипоемаафырха7а хада Аба0аа Беслан ихьёи ижълеи раар8шра ададаэа функциак нанагёомызт 20-тъи ашы6ъс6ъа раан− Иахьазыакъзар+ ♠Аба0аа Беслан≡ сахьаркыратъ тропк+ хыла7ъйьа«ар8ыс бзиа Беслан≡ ацынхърас ирщъалоит−

Аепитет6ъа иаадыр8шуа а7ак6ъа рыла ишазарц алшоитимариоуи иеилоуи ∋инеи7ыхуи8 аепитет6ъа щъа− Имариоуаепитет шьа6ъгылоит йазшьарбак ала+ еиуеи8шымайа7арбатъ форма6ъа+ иаща има3ны ахьыёйа6ъа рыла− Арахьиа7анакуеит: ахъшьара-доминантъ епитет6ъа+ аметафоратъйазшьа змоу+ ашъага-зага аазыр8шуа+ а8штъы+ ама0ъараха0ара аазыр8шуа аепитет6ъа − Иащщъап: «Зны-зынласылацъа анаахызюалак са8хьа дааины даагылоит зыёыр0еизы8сыр0еи сзымдыруа сан жъым0еи6ъа7ъа− Аукы+ шкъакъак+лыбла яра6ъа есымша ичча-ччо+ аразра рхыщъщъыла+ лыхцъы

Page 103: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

204 205

хьы8шшъала+ асаара ишь0асуа+ лыбжьы хаакъакъараёа+ожъыгь ашьха ка7,ка7 бжьы еи8ш сгъы и6ъыюуеит≡− (Б−Шьын6ъба8;

Кыр7уан исымбеижь0еи иаратъ цъымза лашара+Уажъ абрайа иалы8хоит а7ых лашьцара−Иара убасгьы исмащацызт уи абжь гъаюа+*сызхоу ак еи8ш исна0еит асалам гъахъа− ∋Д− Гълиа8

Адъщъы8ш иа7ъа+ ашьха шана<Амра аха8хо ес6ьынгьы−Амща5ьыр 7щъыс лу0ра ашьанаАкама гылоуп иахьагьы− ∋ М− Ми6аиа8

Ажъюан иа7ъа иалакнаща+Ус иакушъа 4ьара мчык+Храк агъа=ы+ амахъ раща+Иа=агылоуп 7ла хъы3ык

Иш8а=иааи ахащъ къам8а?Иназгазеи уайа абри?Зы0ра зщауаз ашьха уарбаИа=ы7шъазар йамлари? ∋Б− Шьын6ъба8

Еилоу аепитет6ъа злаар8шу функциак назыгёо ажъа6ъаргъы8и асубиективтъ йа7арбатъ синоним6ъеи рыла ауп−Аилкааратъ гъы7 иалалар алшоит егьыр/ еиуеи8шым имариоуайазшьарба6ъеи ахатъы хьыё6ъа ирыцу аепитет6ъеи− Ур/еищарак ищъаа6ъыр7о ажъа а8хьа игылоуп+ иаща има3ныиащ8ылоит уи щаилзыркаауа ахьё ианашь0анеиуа− Щаз=уажъеицааира6ъа сахьаркыратъ функциа хадас ирымоупаперсонажцъеи еиуеи8шым аилкаара6ъеи рха0аратъ3ыдара6ъа рцъыргара− Иащщъап:

Афес хыл8а иа7ъа зхаз /у5ьарк дбайы-сайуа − ∋Б−Шьын6ъба8

Ирщъы-рщъыз ибырфын жакьа− ∋Б− Шьын6ъба8Акъымжъы юаза зшъыз а0ащ мада лашъ Сакъыт

(Б− Шьын6ъба8Уаала и0ъыз а8ра яба+ аэаариашан+ ам7ъыжъюа6ъа

еи7ыхны+ амшын агъахьы амюа шь0нахит− ∋Б− Шьын6ъба8*с0щъак зхымлацыз ажъюан иа7ъйайараёа адгьыл

ишахагылаз иахагылан− ∋Ал− Гогъуа8Аалёга аиюхаа и0йьаны иаауаз /агалантъи а8шаюа+ ашара

шааигъахо инардыруазшъа+ иаща-иаща и=ыхь0ахо и8ылонИасон− ∋Шь− А5ьын5ьал8

♠Еи6ъакы+ уаюы гьаргьалашь дук+ и8ын7а и=алакьын+и5ьымшь еимасса6ъа иры7ацырцыруа зышкъакъара6ъарацъаз ибла агъы самсал6ъа+ и6ьышъ /5ъацъ ха5ьгъыгъынраины6ъишьын+ уажъымзар-уажъы инкашъап ущъартъы+ и8а7аеи6ъа7ъа 7хьащъауа≡− ∋Б− Шьын6ъба8

Инеизакны ар/ аепитет6ъа зегьы йазарыла ахархъарарымоуп ща8суа шъйъыююцъа рюым0а6ъа р=ы− Ур/сахьаркыратъ функциа6ъас инарыгёа6ъо иреиуоуп :аперсонажцъа рйазшьарбара+ а8сабареи афырхацъеиирыдщъаланы иаларгало ама0ъар6ъа рсахьа6ъа р0ыхра+а8с0азааратъ /агылазаашьа6ъа раар8шра− Ур/ а8хьаюигъынкылара дыр7аулоит+ иестетикатъ гьама дыр7аруеит+ила8шщъаа дыр0баауеит+ иацхраауеит ар=иам0а6ъаиргъылагалоу аидеиа6ъа рышьа6ъыряъяъара=ы−

Аепитет иабзоураны ина7шьны иазгъа0ахоит ама0ъар+ маама0ъар6ъа рйазшьа3ыдара6ъа− Аепитет ала иаар8шхоама0ъар + а7акы а3ыдара азгъа0арадагьы емоциалаихар0ъаахоит− Еи0а щазхьа8шып зыёбахъ щщъахьоу Б−Шьын6ъба иажъеинраала ♠Ахра иалиааз≡− Арайа иащ8ылоажъеицааира6ъа – ♠ажъюан иа7ъа≡+ ♠амахъ раща≡+ ♠7лахъы3ык≡+ ♠ахащъ къам8а≡ р=ы иахьабалак аюбатъи а0ы7 а=ыигылоу ажъа6ъа ажъеинраала=ы зыёбахъ щъоу ама0ъар6ъарсахьа0ыхра=ы йазшьак-йазшьак ирымадоуп+ ур/ епитет6ъоуп−

Page 104: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

206 207

Аха абрайа ишаабо еи8ш+ аепитет6ъа рхархъашьагьыеи8шым+ избанзар аепитет 4ьара ама0ъар а3ыдараазгъана0оит+ уи щъаа6ъна7оит+ даэа5ьарах уи ама0ъариашьашъалам+ иаз3ыдам даэа йазшьак а8нашьуеит – ♠а7ъакъам8а≡ а0ы8ан ♠ахащъ къам8а≡− Ас еи8ш ийоу аепитетаметафоратъ функциагьы нанагёоит азы аметафоратъ епитетщъа иашь0оуп−

Аепитет6ъа ахархъара рымоуп абжьаа8нытъиацъажъара=ы+ аоратортъ йазара=ы+ асахьаркыратъ текст6ъар=ы+ апублицистикатъ юым0а6ъа р=ы−

Аепитет6ъа инар0бааны иащ8ылоит афольклортъщъам0а6ъа рыйны− Ур/ р=ы ийалар алшоит аепитет хк6ъазегьы+ има3ымкъаны иащ8ылоит еснагьтъи аепитет6ъа∋постоянный эпитет). Аурыс 6арауаю А− Н− Веселовскиизлеи8хьаёоз ала еснагьтъи аепитет шьа6ъгылеит «апоезиатътрадициа6ъа+ ашъащъаратъ шаблон аэышьа6ънаряъяъоианалага инаркны≡ [Веселовский, 1940, 79] .

Иааидкыланы а8суа фольклор зегьы а=ы аепитет хк6ъархархъара мэхакыс иамоу макьана и/6аам− Аха а8суафольклористцъа Ш− Инал-и8а+ Ш− Салайаиа+ А− Аншба+З− ∃ьапуа русум0а6ъа р=ы иазгъар0ахьеит еиуеи8шыматроп6ъа рольс инарыгёо а8суа нар0тъ епос а=ы− Ур/ р=ыаепитет6ъа рольс инарыгёо инар0бааны иахцъажъоуп− Убас+З− ∃ьапуа иусум0а=ы иаликаауеит Нар0аа ирызку ащъам0а6ъар=ы а0ы7 змоу абар/ аепитет хк6ъа: имариоу айазшьарбатъепитет6ъа ∋адоминанттъ-йазшьарбатъ6ъа+ иситуативтъуасубиективтъ хъшьара0аратъ6ъа+ ама0ъар злыху аазыр8ш6ъо+а8штъырбагатъ6ъа8+ ащъаа6ъ7аратъ – йазшьарбагатъепитет6ъа ∋аперсонажцъа+ аепикатъ ландшафт+ аепикатъфауна+ аепикатъ ма0ъартъ дунеи аазыр8ш6ъо8+ июынтътъиу(удвоенные8 аепитет6ъа [Джапуа. 1995, 72-91].

Ш− Салайаиа дшахъа8шуа ала+ а8суа епос а=ы аепитетиаща има3ны иамоуп ахархъара аурыс епос аас0а− Убриаам0азгьы а7арауаю иазгъеи0оит аепитет6ъа ароль душынарыгёо ащъам0а6ъа реи=каашьа=ы− Еснагьтъи аепитетаёбахъ атъы ахьищъо+ Ш− Салайаиа июуеит: ♠В абхазском

нартском эпосе постоянные эпитеты зачастую сливаютсяс именами, которые они определяют, и поэтому иногда онивоспринимаются не как устойчивые сочетания слов, а каккомпозиты (сложные, составные слова). Например, имяодного из прославленных героев эпоса – Хъажъар8ыс+известный и убыхам герой, легко расчленяется на двечасти: «Хъажъы≡ и ♠ар8ыс≡+ т.е. «Хъажъы≡ – ♠молодец≡+что переводится буквально: «рододендроновый молодец» –«Хъажъы≡ – ♠рододендрон≡+ ♠ар8ыс≡ – ♠юноша», «парень»,∋♠молодец»). Однако теперь «ар8ыс» («молодец») слилосьс именем «Хъажъы≡ ∋букв. «рододендрон») и не восприни-мается как эпитет. Правда, есть несколько иное тол-кование элемента ♠арпыс≡ в имени ♠Хъажъар8ыс≡− А− А−Аншба полагает, что «ар8ыс≡+ в данном композитеозначает не «молодец» (в смысле «воина», «витязя»9, а«юноша», «неженатый, еще молодой парень». Да и в такомслучае слово это все равно выступает как определение поотношению к основному элементу композита Хъажъы, такчто оно не лишается функции эпитета.

Ту же картину мы наблюдаем и в оформлении имениСатаней-Гуаши. Имя героини у абхазов и адыгских народов,как указывалось выше, почти всегда употребляется вформе «Са0анеи – Гъашьа≡, значительно реже называютее Сатаней, а еще реже – просто Гуаша. В осетинскойверсии известна только форма Сатана или Шатана,которая иногда сопровождается эпитетом «фсына»(хозяйка).

Эпитет «гъашьа», сливаясь с определеяемым словом«Сатаней» в одно целое, как бы теряет в известной мересвое первоначальное значение и становится частьюсобственного имени. При всем этом следует заметить,что степень слитности в данном случае все-такизначительно меньше, чем в имени «Хъажъар8ыс≡, т. к. имяСатаней без второго компонента встречается и у абхазов,и у адыгов, тогда как в известных нам вариантах абхазского

Page 105: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

208 209

эпоса нет ни одного случая употребления имени«Хъажъар8ыс» без второй части, хотя в быту абхазов ещев недавнем прошлом широко было распространено да и покаеще нередко встречается собственное имя «Хъажъы».

К имени сестры Нартов Гунды прочно прикрепляетсяэпитет «8шёа» – «прекрасная», «красавица» – (Гъында ,8шёа9…

Женскую красоту в нартском эпосе абхазов, так же как ив сказках, наряду с постоянным эпитетом «а8шёа»,изображают и другие устойчивые развернутые эпитеты-описания: «Мрада дка8хоит+ мзада дка22оит≡ ∋♠без солнцагреет, без луны сверкает») или же «Амреи8ш дка8хоит+амзеи8ш дка22оит≡ («сияет, как солнце, сверкает, как луна»).Сатаней-Гуашу, вдобавок к этому, часто характеризуюткак женщину с «золотой ступней» («ахьышьаргъы7а»). Сименем Сатаней связан и такой эпитет-описание:«З=ащъатъы йалоз Са0анеи-Гъашьа» («Слова которойосуществлялись Сатаней-Гуашьа», т.е. вещая Сатаней-Гуашьа), а также «нар0аа ран» («Мать нартов Сатаней –Гуаша»).

Интересен тот факт, что в абхазском эпосе, заисключением, может быть, двух героев, которых мыупомянули выше (Нарджхеу и Хуажарпыс) мужские образыне характеризуются никакими индивидуальными,прикрепленными только к их именам эпитетами. Нарджхеу«стальноусый», Хуажвы – «молодец», а остальные героине имеют подобных эпитетов. С этой точки зрения,обращает на себя внимание одно интересное явление впоэтике эпоса. Мы имеем в виду тот факт, что в эпосе,проникнутом от начала до конца духом героизма, термины«аха7а» («мужчина», «герой»), «аха7а-иха7а» («мужчина измужчин» или «герой из героев»), «афырха7а» («геройнебесный», «герой богов») не прикрепляются в качествепостоянных эпитетов к именам нартских богатырей,тогда как эти же слова выступают почти единственнымиэпитетами, характеризующими подвиги героев в более

поздних исторических песнях и сказаниях, как, например,*шькьа<,и8а Манча-ха7а – Пщкяча сын Манча-герой, Кьагъа,ха7а – Кягуа-герой+ А5ыр-и8а Данайаи-аха7а – Аджыра сынДанакай-герой и др.» [Салакая, 1976, 156–159].

Алитературатъ процесс амюа8ысра=ы еиуеи8шыма0оурыхтъ аам0а6ъа рзы зэышьа6ъзыряъяъоз алитературатъхырхар0а6ъагьы рхы иадырхъон ишьа6ъдыргылоз астиль6ъаирышьашъалахашаз аепитет хк6ъа−

Асахьаркыратъ текст а=ы аепитет яъяъала ирыдщъалоупегьыр/ атроп6ъа – аметафора+ арха=търа+ аметонимиа+аи=ыр8шра− Ус еи8ш еидщъаланы ианыйоу+ ганкахьала+ щараищауеит и7аулоу ахшыю7ак аазыр8шуа+ ♠лаб=аба≡ щаблаиаахгылартъ иа76оу аха=сахьа+ асимвол+ аха даэа ганкахьала+ус еи8ш ийоу аидщъалара иаруадаюуеит 2ыдала иарбан тропхку уи з7азкуа ашьа6ъыргылара+ ма аилкаара− Алитера,тура/6ааю В− Жирмунски иазгъеи0он: «Между тем конкретныйанализ поэтических текстов… всегда обнаруживает, чтосамое понятие «эпитет» является в высшей степенизыбким и неустойчивым» [Жирмунский, 1977, 355]. Иараконкретла дырзаа0гыланы дрыхцъажъоит аепитет хк6ъаи0баау+ и0шъоу а7ак6ъа рыманы ианрыхъа8шуа− Ур/ анализрзуны+ абас еи8ш алкаа йаи7оит: «Эпитетом следовало быназывать в соответствии со старым, вполне точнымзначением этого слова только украшающий эпитет, т.е.особый поэтический троп , описанный древними ивстречающийся особенно часто в эпоху классицизма, – причем, который нуждается в специальном обозначении. Востальных случаях мы можем говорить о поэтическихопределениях. Пользуясь этой терминологией, можно,например, сказать : в XVІІ І в. охотно употребляютметонимии, перифразы, эпитеты; в XІX в. эпитет выходитиз употребления, вытесняемый индивидуальнымиопределениями: с точки зрения господствующих вкусов,поэтические определения должны быть новыми,оригинальными, индивидуальными. Вполне законно такжеприменение термина «эпитет» в отношении к народной

Page 106: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

210 211

песне или героическому эпосу (античному, германскому,славянскому): действительно, так называемый постоянныйэпитет гомеровского эпоса или русской былины естьукрашающий эпитет, традиционно выделяющий типовой,идеальный признак предмета, не внося ничего нового всодержание определяемого понятия» [Жирмунский, 1977,360].

А7арауаю иазгъа0а6ъа алогика шры7оугьы+ аепитет7ъйьаалкааразы амюа6ъ7агатъ лкаа6ъа шащирбогьы+ апрактика=ы+шамахамзар+ ари азнеишьа и6ъныйъо ма3уп− Асахьаркыратъюым0а6ъа рбызшъа иазку аусум0а6ъа р=ы аепитет6ъаирхыры8хьаёалоит итрадициатъым асахьа0ыхюы ииндиви,дуалтъ сахьаркыратъ хъыцшьа иал7шъоу апоезиатъ щъаа,6ъ7ара6ъагьы ∋поэтические определения).

Атекст а=ы аепитет6ъа йалар ауеит ийазшьарбаны+ ихьыё,йаны+ ицынгыланы+ уб.и6−

Аметонимиа− ♠Аметонимиа≡ бырзен бызшъала иаанаго«ахьыё8сахра≡ ∋переименовывать8 щъа ауп− Аметафора еи8ш+аметонимиагьы абызшъа=ы ажъа6ъа а7ак <ыц раахъараалнаршоит− Аметонимиа абжьаа8нытъи ацъажъара=ыима3ымкъа иащ8ылоит. Иащщъап, аёъы изы «хъ,6ъыцак ижъит≡анащщъо+ уи иаанаго щзыхцъажъо а7ъца7ъйьа лбааидеит(ижъит8 щъа акъым− Уи иаанаго – а7ъца6ъа ир0аз аюы ∋аёы8ижъит щъа ауп+ аха щцъажъара=ы ур/ рыёбахъ щамщъаргьыизащщъо еиликаауеит зыёбахъ щамоу−

Асахьаркыратъ литература=ы ахархъара рымоупеиуеи8шым аметонимиатъ хк6ъа: ар=иам0а а0ы8ан автор ихьёащъара аназщархо+ ар=иам0а+ ма биографиатъ х0ыск ащъаралаавтор дызус0оу щдырратъы ианыйоу+ ауаюи ама0ъарир3ыдара6ъа разгъа0ара дара рха0а6ъа р0ы8ан+ ама0ъарайазшьеи ахныйъгашьеи даэа ма0ъарк ахь ииаганы раар8шра−Алитература/6ааю Е.Фесенко ишазгъал0о ала: «Метонимияимеет дело только с теми связями и сочетаниями, которыесуществуют в самой жизни. В метонимии явление илипредмет познаются с помощью других слов и понятий.Представление о понятии в метонимии дается с помощью

косвенных признаков или вторичных значений» [Фесенко,2005, 134]. Иаагап аметонимиа ахьащ8ыло <ыр8штъык:Д− Гълиа ♠Ахьи афрангьи≡

«Зегь са истъуп≡+ – ащъеит ахьы−«Зегь са истъуп≡+ – ащъеит афрангь−«Зегь са исыхъщап≡+ – ащъеит ахьы−«Зегь са изгап≡+ – ащъеит афрангь−

Аметонимиа иабзоураны ама0ъар+ ма а8с0азааратъцъыр7ра+ ур/ ирзааигъоу даэа еилкаарак+ даэа ажъак рылаиха=сахьаркхоит − Аметонимиа=ы рэеизааигъартъуеитажъа6ъа иаадыр8шуа р7ак6ъа рреалтъ еидщъалашьала− Усйанеи6ъырхахоит дара еизааигъазтъуа айазшьа6ъа−

«Все мое», – сказало злато;«Все мое», – сказал булат.«Все куплю», – сказало злато;«Все возьму» – сказал булат.

Ар/ ацъащъа6ъа р=ы зыёбахъ щъоу ахьи ∋злато8 а5ыри(булат8 А− Пушкин и=ы иметонимиа6ъоуп: ахьы иаанагоабеиароуп+ а5ыр – арратъ мчра−

Иаагап даэа <ыр8штъыкгьы− Н− Некрасов ипоема ♠Бзиаинхода Урыстъыла≡ а=ы иагьхьааганы+ дагьа6ъгъыяны аурыснхаюы изы ищъоит: «когда мужик …. Белинского и Гоголя сбазара понесет» щъа− Арайа апоет ихы иаирхъеитаметонимиа− Щъарада+ анхаюы а5ьырмыкьа айнытъ БелинскииГоголи ргара ианалаго щъа ззищъо ур/ рюым0а6ъа рзоуп−

Аметонимиа ахкеи8шымра6ъа ∋разновидность8 иреиуоупасинекдоха− Ажъа ♠асинекдоха≡ бырзен бызшъала иаанагоаи6ъыршъара+ аишьашъалара ∋соотнесение) щъа ауп−Асинекдохала+ ахы8хьаёаратъ еизыйазаашьа6ъа рылаама0ъар6ъа рйазшьа6ъа аар8шхоит− Атекст а=ы арацъахы8хьаёара ацымхърас аза7ъ хы8хьаёара ахархъара аиурйалоит− Иащщъап+ М− Лермонтов иажъеинраала ♠Бородино≡

Page 107: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

212 213

а=ы иащ8ылоит абас еи8ш ийоу ацъащъа: «И слышно было дорассвета, как ликовал француз». Щъарада+ а8с0азаара=гьыграмматикалагьы ииашан арацъа хы8хьаёара=ы «французы≡щъа ищъазар+ аха апоет ари ажъа аза7ъ хы8хьаёара=ыаргыларала иааир8шуеит 1812 ш− азы аурыс жълар рзыи5ьын5ьтъылатъхаз аибашьра=ы раяацъа рахь ирымаз агъаяиатъамбареи−

Асинекдоха аар8шхар ауеит ма0ъарк+ ма цъыр7рак р7ак6ъаеизакны ихыркъшаны рцъыргарала: «И вы, мундирыголубые…» щъа М− Лермонтов ианищъо уи зызку амундир6ъаныйъызгоз ажандарм6ъа роуп− Иащ8ылоит+ иара убас+ахы8хьаёара аазыр8шраны ийоу ажъа ацымхърас уииа7анакуа аилкаара шь0ызхуа даэа ажъак анщъоу: «Миллионывас. Нас – тьмы, и тьмы, и тьмы…» (А. Блок).

Икащаит ахъахъа+ аиаша наиааиуеит+Ацъгьа егьалшом+ абзиа аиааиуеит+Ищахъо щашь0амлар+ аашьара щиааиуеит−Щюызцъа иащзырщъап3 ♠Амала ийандааиуеит≡− ∋Д− Гълиа8

Адунеи убас ишоуп3Аёъ шъахъала игъы лашоуп+Аёъ гъырюала игъы рхъашоуп+Аёъ дымэыяуп+ аёъ дыхъшоуп− ∋Къ− Герхелиа8

Агипербола− Ажъа ♠агипербола≡ абырзен бызшъайнытъеи0аагозар – ♠аизырщара≡ щъа аанагоит− Уи зызку+ рольсинанагёо асахьаркыратъ р=иам0а=ы ицъыргоу ама0ъар6ъа+аха=сахьа6ъа+ ма ах0ыс6ъа и8сабаратъымкъа еизырщаны+рйазшьа6ъа ирыц7аны+ ирдуны раар8шра ауп− Агиперболаахархъара амоуп абжьаа8нытъи щаицъажъара=гьы− Иащщъап+«з6ьынтъ иуарщъахьеит ≡ щъа аёъы ианиащщъо+ уи иаанагоакырынтъ ишиарщъахьаз ауп−

Агипербола ахархъарала ашъйъыююы илиршоит зсахьа0ихуа аха=сахьа6ъа+ иааир8шуа ахшыю7ак6ъа ина7шьныралкаара− Агипербола иалнаршоит азыгъдура+ азышъащъарареи8ш+ илайъу+ иччархъу ахцъажъарагьы− Ари алитературатътроп ахархъара рацъаны иаман ажълар6ъа р=а8ыц щъам0а6ъар=ы− Иащщъап+ уи амэхак /баауп ажъытъ епос а=ы− Апоезиатъбызшъа=ы лассы-лассы агипербола иаанахъоит егьыр/асахьаркыратъ троп6ъа рйазшьа6ъагьы+ иащ8ылар ауеитиметафораны+ еи=ыр8шраны+ ирха=ытъраны− Агиперболаиа=агылоу – асахьаркыратъ еи7атъра аазыр8шуа атроп –алитота ауп3 ♠Агъыр а7а даакылуршъап≡− Агипербола=ыр8штъыс иаагар щалшоит а8суа епос афырха7а Абрыскьылийазшьа аар8шра иазку абар/ ажъа6ъа: ♠Амшын инацъаёааикылар+ и0абон≡−

Ашьапы шъюы-уаа рнапы акъшом+Ар ду шъшьырара рызнауеит иара−Уи архы5хы5ра мчык иалшом+Амацъыс надыххылан игьежьуеит шь0ахьйа− ∋Б− Шьын6ъба8

«Ус дааюналт 7щъыс щаракык+ а0уан да7акьысуамаущъаратъы+ наёааёак+ д0ъы-ды8ха≡−

«Имгъажъ адунеи иазкуам+ а8сым0ъ+ исфарызеи щъа ауаадрылоуп+ чарак бжьаижьуам− Имгъацъа жъпаёа+ ацъ исыргьы+иазы8жъом≡−

«Алым6ъа иреи8шны дара 5ъ8он≡+«Игъы зюыдоуп+ абахъа8шь даюызоуп≡−«Щашьцъа иреи8ш6ъоу адоу6ъа+Аяа ды6ъырцеит дыцйьа≡−

Нар0аа репос а=ы иащ8ылоит абас еи8ш ийоу агиперболаахархъара:

Page 108: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

214 215

Ашьжьым0ан даныюагыла Са0анеи ГъашьаЗ6ьы уаса иры6ъыз аласаЛарма нап иаакълыршеит…−

Анкьа зны ийан уаа нырщара6ъак+Ур/ ирышь0ан Нар0аа ду6ъа щъа−

Слабашьа ду цайьа иаз8ымэуаз+Сы7арс амюа наа сюаёяагылт− ∋И− Кояониа8

А8суа жъытъ епос – Нар0аа ирызку ажъабжь6ъа р=ыагипербола ахархъара а0ы7 ду шааннакыло атъыазгъар0ахьеит а8суа 6арауаа− Убас+ Ш− Д− Инал-и8а июуан:«Гиперболизация в эпосе носит почти универсальныйхарактер. Преувеличивается буквально все: рост, силалюдей, их выносливость, вооружение и кони, масштабыбоевых схваток, размеры жилья и хозяйственных построек,объем пищи, питья; в эпосе нет даже домашней утвариобычных, скромных размеров» [Инал-ипа, 1958, 276] .

Ари ахшыю7ак и7егь ишьа6ъиряъяъоит Ш− Хь− Салайаиагьы−Уи ииюуеит: «Важнейшим поэтическим средством созданиямонументального образа героя в нартском эпосе, как и влюбом другом эпическом памятнике, служит гипербола.Причем художественному преувеличению подвергается нетолько герой, но и все его окружение» [Салакая, 1976, 148].

А7арауаю иащарбаз иусум0а=ы иааир8шуеит а8суа нар0тъепос иалоу афырхацъа хада6ъа – Сасрыйъа+ Цъыцъ+Нар5ьхьоу + ур/ ран Са0анеи – Гъашьа ущъа уб − егь−рха=сахьа6ъа ра76ара=ы агипербола ихадоу сахьаркыратъмыруганы ишыйоу−

Асахьаркыратъ литература=ы агипербола ахархъараанаиуа+ уи иаанар8шуа а8с0азаара ареалтъ /агылазаашьа

яъяъала иацъхьа7уеит− Еиуеи8шым а0оурыхтъ аам0а6ъа раанащра зуаз алитературатъ хырхар0а6ъа р=ы агиперболаахархъашьатъ йазшьа6ъагьы еи8шымкъа иащ8ылоит −Аи0ар=иара ахаантъи алитература=ы агипербола азкынаюым0а асахьаркыратъ 6акы аар8шра+ аромантикцъарюым0а6ъа р=ы уи иаща аэар0шъоит – аар8шышьатъмыругахоит ∋прием изображения8−

А8суа литература=ы агипербола егьыр/ атроп хк6ъа реи8шахархъара ма3ымкъа иамоуп − Гиперболоуп Д− Гълиаиажъеинраала ♠Хо5ьан ду≡ а=ы иащ8ыло абар/ ацъащъа6ъа:

И8саса 6юа рымам+Ишьамайа рзы8хьаёом+Иршьуеит+ ирфоит+ ин7ъаёом+−−

Иара Гълиа иа76ам0аны ийоуп асатиратъ йазшьа змоуагиперболагьы:

Уажътъи ауаа йаима0уп+Р7ара сифа/ кака3уп+Рдырра хааёа+ ишъ0ыцуп+Зыёбахъ рымоу кааме0уп+Иарбан ущъар Кометоуп−

Апоет Л− Къы7ниа ибаллада ♠Аком=ар≡ а=ы ийоуп абасеи8ш ацъащъа6ъа:

Да6ътъоуп иэыхъа –Ахащъ ардыдуеит−Ашьап амца ы7йьоит+А8ын7абжь гоит−

Иаагап и7егьы а=ыр8штъ6ъа агипербола ахархъара змоуафольклортъ щъам0а6ъа рйынтъ− Б− Шьын6ъба иан7ам0оуаепос авариант6ъа руак ♠Нар0аа ран лашъа≡ ацикл а=ыиащ8ылоит:

Page 109: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

216 217

Мрада дка8хоит+Мзада дка22оитСа0анеи-Гъашьа−Дардыс ишь0ылхыз?лакы иайароуп+Дардхас иахоугьыЛукы иайароуп−А8шы5ьщъа дхахоАдъы дны6ълауеит−:ънуп+ ласахам+Лмахъар иакъыршо+Лдырды ауп афищъаА8ша лныздауа+Уи гьежьуеит+ ихынщъуеит+Уахынла+ эынла+Аагылашьак амаёам…

Абас ирацъаёаны иащ8ылоит аепос а=ы агипербола− Ахауи ахархъара ахьамоу ажъытъ епос мацара а=ы акъым+ иащаихьшъаны иа76ахаз ащъам0а6ъа+ а0оурыхтъ х0ыс6ъа рыцъааразнаабало р=гьы има3ымкъа иащ8ылоит− Убас ийоуп+ иащщъап+иара Б− Шьын6ъба иан7ам0аны фырхацъа6ъак ирызку ашъакьа=6ъагьы. Иаагап ур0 руак:

Дали >абали гъылшьапк рыбжьоуп+Д=ырщас-цы8хьаёа 5ы0а па=к цоит−Мытйьали ∃ьыйъмыри рыбжьара+Жъаюа ма/,а8шьк зыяроу ха7ак дыбжьоуп:«Гъбаа адъы кака2 шъеизар0а+Ашьа шъы7алт+ шъыжъла н7ъеит+Бабышь дысшьит щъа+ изхъар0оузеи+Маршьан шьала шъсырёысап≡−

Алитота− Ишащщъахьоу еи8ш+ алитота агипербола иа=агылотроп хкуп− Ажъа ♠алитота≡ бырзен бызшъала иаанаго«имариоу≡ ∋простота8 щъа ауп− Даэакала иащщъозар+ алитота

– сахьаркыратъ еи7атъроуп− А8суа фольклор а=ы има3ымкъаиащ8ылоит шъагаала има3ёаны ийа6ъоу аха=сахьа6ъа:А7анаа+ Кътаяьцъа-хыл8а+ №а3ихабжь+ Ан3акъын3а уб.и6−Алитота еища има3ны иащ8ылоит агипербола аас0а−

«Ихы-и=ы /а3къымк иайароуп≡−«Уи ауаю нацъкьыск дайарам≡−«Амацъаз ахы дкылуршъап≡−«Иёара маркатылла иху7ъартъ ипоуп≡−♠99-юык аишьцъа хыл8ак рхаи7артъ еилагылан≡−«Убас+ щъын7ъра8шьк дайараны дишеит уи анцъа≡− ∋А8суа

лакъ6ъа8«Сахьу0аху+ сахьу0аху+ усмеигёан ≡ – рщъон уи ибла

еи6ъа7ъа сса6ъа къа7,къа8ёа≡−«Ишьап6ъа акалам еи8ш ипаёа≡−Алитота ажъатъ фигурак ащасабала+ ианцъыргоу

инамаданы+ ийалар ауеит инеи7ыхны аюым0а+ ма ащъам0аа7акы зегьы иадщъаланы аха=сахьа анаар8шхо− Ари ахшыю7акшьа6ъзыряъяъо <ыр8штъык ащасабала иаагар щалшоит Нар/Сасрыйъа изку сиужетк ♠Сасрыйъа иажъа дшахьхъыз≡ захьёу:

Сасрыйъа зны-зынла иажъа иналеи7алон: «Сан ла7кысеияьу 7щъыс дыйам+ Сара са7кыс еияьу ха7а дыйам≡ щъа−

Сасрыйъа усгьы тъамюахъ и6ъмызт+ зны ныйъара дцеит−Дышнеиуаз+ аёъы аэада6ъа 6акны дшыцъаяъоз днаидгылт+ищъеит−

– Уа+ бзиа ууит – ищъеит Сасрыйъа+ аха а0ак имащаит−– Уа+ бзиа ууит – ищъахт Сасрыйъа иащагьы ибжьгьы

неи7ыхны+ аха ум8сында+ йыт ихълымшъеит ацъаяъаю−– Щаи+ ари уаюы бызшъа змащауа дызус0да? – ищъан+

эыщъ7ъыла дист−Уи азыщъан ацъаяъарагьы аанимкылт+ ищъеит+ изнапык ала

дааэыжъихын+ днаган нышъхъар8к дны7еи7еит− Ацъаяъаюхълаанёа ацъаяъара да=ын−

Ахъыл8аз иэада6ъа аауижьын + днеины Сасрыйъаанышъхъар7 даа7хны+ диманы днатъеит−

– Уара+ – ищъеит ацъаяъаю+ – ♠Сара са7кыс еияьу ха7адыйам≡ щъа уэхъоит+ иахьа узы6ъшъаз анаюс ус ущъаларым

Page 110: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

218 219

щъа сыйоуп− Нас иухоумырш0ын даэа ажъакгьы уасщъоит+ –ищъеит− – Щара аиюызцъа жъпаюык щайан+ 4ьара щашцоз+ ща8ыкщ0анагалт− Уи хыбаюзаарын+ уи щаш0аз+ ааигъара хьчак ирахъгылазаарын+ ила6ъа ааин+ абри ахыбаю иалахъмарырцианаадырбылгьа+ зегь щлеилаххаа щцеит− )ы0юык ща8с6ъаегьымцо егьымаауа щшыйаз+ ахьча даакылсын+ илабашьаахыбаю нахар8аны иршъит+ сюызцъа зегьы н7ъеит+ сарааарлащъа сы8сы /ахеит− Уара уазхъыц нас: уара уа7кыс сарасиааиуеит+ убри ахьча дзакъха7ахарызыз нас? Ианакъзаалак:«Сара са7кыс еияьу ха7а дыйам≡ – щъа ащъара зхъар0ам абриауп−

Сасрыйъа дагь8сымкъа+ дагьбзамкъа аюныйа дхынщъит−Ари ащъам0а=ы иащ8ылоит егьыр/ атроп6ъагьы+ аха алитота

уи а7акы зегьы иадщъаланы аэцъырнагоит− Уи агиперболеииареи реи=агылара аны8шуеит – зыёбахъ цъыргоу афырхацъарымч6ъа еи=щар8шуазар+ аёъы и=а8хьа егьи рыцщахък+ мчыдакеи8ш дйалоит−

Иаагар щалшоит алитература=ы алитота ахархъара шамоуа=ыр8штъ6ъа− Еицырдыруа В− Маиаковски иажъеинраала ♠Чтотакое хорошо и что такое плохо≡ алагам0а абас ийоуп:«Крошка сын к отцу пришел и спросила кроха». А− Грибоедовикомедиа ♠Зыхшыю зызрыцщароу≡ а=ы Молчалин абас ищъоит:

Ваш шпиц, прелестный шпиц, не более наперстка.Я гладил все его; как шелковая шерстка.

Ар/ ажъа6ъа рыла апоет иааир8шуеит ур/ зщъо аперсонаждшым7а6ьа6ьаюу атъы−

Аи=ыр8шра ∋Сравнение8 − Аи=ыр8шра – ма0ъарк(цъыр7рак8 асахьа0ыхра даэа ма0ъарк иаз3ыдоу айазшьа6ъарыла ианаар8шхо ауп− Усйан иаабо ацъыр7ра6ъа и=ыцуеилкаарахом− Ашъйъыююцъа аи=ыр8шра рхы иадырхъоитеицырдыруа+ ийазшьарбагоу+ еижълантъу (однородный83ыдарак иаадыр8шуа ама0ъар иадкыланы− Аи=ыр8шрашьа6ъгылоуп абар/ ахъ0а6ъа рыла: 1) из=дыр8шуа –аи=ыр8шра асубиект+ 2) из=ыр8шу – аи=ыр8шра аобиект+ 3)излеи=ыр8шу а3ыдара – ихадоу аи=ыр8шра−

Аи=ыр8шра ашъйъыююы ихы иаирхъоит и0ихырц ии0ахуасахьа и7егь а8хьаюцъа ирзааигъоу+ ирдыруа ама0ъариа=ыр8шны игъылиршъарц азы− Адъахьала аи=ыр8шрааа8шуеит цъыр7рак егьи ацъыр7ра иа=ыр8шны ажъа6ъа –«аи8ш – еи8ш≡+ аффикс6ъа – ♠,6ас≡+ ♠,шъа≡ рхархъарала−Иащщъап:

Бтъан ащъыщъ еи8ш бэеиды8салан+Бюызцъа брылган наскьашъа− ∋Б− Шьын6ъба8

Р0ы7 иахыкны ицырцыруа икнащан+Алакъ рашь еи8ш+ Санчара ахъда /щъа+Еиюыщаща абяа 76ъара /ащан+Аёъы игазшъа+ акъадыр нахщъа− ∋И− (арба8

Ажъюан саркьоушъа икъеикъеиуеит+Амра уахьынтъ ика8хоит− ∋Б− Шьын6ъба8

Уаю нырща дук+ ижъюахыр /4а5а+ ибла6ъа /бааны+ игъыш8ыилы6ъсуаз ижакьа аёшъах еи8ш ишкъакъан−

∋Б− Шьын6ъба8

Терек ахы6ъан игылан лыюны+ ахьшьыцба даюызан+ лыбла0ы8хо−

∋№− ∃ьонуа8

Бызмаз аиар0а еи8ш+ бйъашёа быйан− ∋И− (арба8

Сахьаркыратъ тропк ащасабала аи=ыр8шра=ы цъыр7рак+ма еилкаарак дасу дара ирзааигъоу ама0ъар6ъеи айазшьа6ъеирыла ицъырнагоит− Аха алитература=ы ианащ8ыло ма3ымзсахьа /ыху аха=сахьазы ианы8шаахо агиперболатъ+ ма

Page 111: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

220 221

алитотатъ цъаюа зны8шуа йазшьарбагала− Иащщъап+ Б−Шьын6ъба иажъеинраалоу ироман ♠Ахра ашъа≡ афырха7ахада Кьахь Ща5ьара/ иха=сахьа а76ара=ы автор ихыиаирхъоит абас еи8ш ийоу аи=ыр8шра6ъа: Дышь0ы8еитЩа5ьара0 абжьас айара+ Ахьшьыцба еи8ш+ дырцъигеитабаандаюы−

Аи=ыр8шра6ъа ма3ымкъа иащ8ылоит апрозатъ юым0а6ъар=гьы− Иаагап уи шьа6ъзыряъяъо <ыр8штъ6ъак Д− Гълиаиажъабжь ♠Атъым жъюан а7айа≡ айнытъ: ♠Мары0хъа даараиажъра=ы днаёахьан+ аха абахъа8шь даюызан+ деилыбзаауа+ауаюы ка<,ка< замана+ иусура 7кымызт≡− Анаюсангьыиащ8ылоит абас: ♠Елйани (орйани роура-ры0баара наёаны+еихышъашъо+ алаба нархушьылартъ еи8ш + еийараныайармеи8ш ийато инеиуан≡−

Ицъгьахаз амшын а7ъайьеи8ш ихыршълоу аяба хъы3ыеи8шуп абри а7х иаларшъу ауаюы и0ыё0ы7−

∋Ал− Гогъуа8

Ишаабо еи8ш+ арайа иащ8ылоит аи=ыр8шра зланагёахо+аилкаара6ъа злеидкылахо еиуеи8шым ацхыраагёатъажъа6ъеи – «еи8ш≡+ ♠даюызан≡+ афикс6ъеи ♠,6ас≡+ ♠,шъа≡−

Асахьаркыратъ юым0а=ы аи=ыр8шра инанагёоит ихадоу ю,функциак – а=ыхан7атъии ∋изобразительный8+ аекспресс,ивтъии− А=ыхан7атъ функциа нагёахоит атекст ахщъааюыратъ∋описательный8 хъ0а=ы – апеизаж+ апатре/+ аинтериерраар8шрала − Аекспрессивтъ функциа ахьаар8шхоахъшьарайа7аратъ+ аемоциатъ+ иара убас иассоциативтъуаи=ыр8шра6ъа р=оуп−

Ийалар ауеит аи=ыр8шра иана7анакуа егьыр/ атроп хк6ъа+иара убас+ иара аха0агьы иметафораны+ иметонимианы+ирха=ытъраны иащ8ыларгьы−

А0ы0ынжъга иахозшъа+ апа5,апа5Алюа ны6ъырч+ Айъайа идъы6ълеит ябак≡− ∋Б− Шьын6ъба8

Арха=ытъра ∋Олицетворение8− Ари асахьаркыратър=иам0а6ъа р=ы лассы-лассы иащ8ыло тропуп− Арха=ытъра=ыеищарак зы8сы /ам+ иабстракттъу ама0ъар6ъа излайам алаа8сы рха7аны ∋ихъыцуашъа+ иеицъажъошъа+ еиуеи8шымацъанырра6ъа рны8шуашъа8 ианащ8ыло ауп− Жъытълаарха=ытъра зыдщъалаз еиуеи8шым амцха7ара6ъеианимистикатъ дунеихъа8шышьеи ракъын− Усйанауаажъларратъ хдырра злашьа6ъгылаз амифопоетикатъдунеихъа8шышьа аанар8шуан− Асахьаркыратъ ажъеиалитературатъ р=иареи р=ы арха=ытъра х-функциакнанагёоит: 1) арха=ытъра стилистикатъ фигурак ащасабалаианащ8ыло+ 28 арха=ытъра жълар рпоезиеи аиндивидуалтълирикеи р=ы ианащ8ыло+ 38 арха=ытъра символк ащасабалаианцъыргоу−

Арха=ытъра стилистикатъ фигураны иащ8ылоитиарбанзаалак исахьарку ∋выразительное8 ацъажъара=ы:«сгъы иаанагоит≡+ ♠сгъы исы7анащъоит≡ уб− и6−

Ажълар рпоезиеи аиндивидуалтъ лирикеи р=ы арха=ытъраахархъара анамоу аметафоратъ 6акы шь0нахуеит− Усйанеищараёак а8сабара асахьа0ыхра=ы алирикатъ фырха7аиюну7йатъи идунеи иадщъаланы+ ауаюытъыюсатъ йазшьа6ъаамоушъа иаар8шуп−

Арха=ытъра асимвол ащасабала ианцъыргоу 7ымкрадааюым0а асахьаркыратъ идеиа хада иадщъалоуп+ ахаизлаар8шхо уи иара злашьа6ъгылоу асистема ахъ0а6ъа руакалоуп−

Иаагап арха=ытъра зны8шуа литературатъ <ыр8штъ6ъак:

Сыхаара сы8садгьыл+Ийалазеи+ закъузеи?Иу8шаауазеи+ иуцъыёзеи?Абас улахь зеи6ъузеи !? ∋Д− Гълиа8

Уабайаз+ дад+ ае7ъа 7шёахъы?Уабайаз+ ас шаанёа+ аёаёа у=ашы?! (Б− Шьын6ъба8

Page 112: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

222 223

Ажъа-хы7ыр0а ка7ъароуп+Жъюан иа7ъароуп+ имюа76ъароуп− ∋Б− Шьын6ъба8

Амза ка22а-ка22о амшын ихыршълан− ∋Гь− Гъыблиа8

Сы8садгьыл+ сы8садгьыл+ сыбла ухгылоуп Ужъюан сацъыхароуп− Амца сагъылоуп Сы8с0азаара зырлашьцо ахы цащъ-цащъ сылоуп−Усзыхгома+ о+ сузёатъуп+ сыхъра 6аулоуп! ∋М− Лашъриа8

Мап+ уажъакъым уи ан=ыха+Хащъи шьан7еи зегь 7ыххаа+Абахъ+ ацайь най еилыххаа+Илнахижь0еи амюа /яъыхаа+Сышьхаёиас 7хьа ицауеит− ∋Вл− Ан6ъаб8

?айа иаагап <ыр8штъ6ъак арха=ытъра ахархъара аюым0аахы инаркны а7ыхъанёа иахьеи=накаауа− Т − А5ьбаиажъеинраала ♠А8шеи абяьи≡3

А8шацъгьа ма6аруеит+А8шацъгьа щъацъоит+Абяьы иа7ъа хъмаруеит+Абяьы иа7ъа ччоит−

Баша има6аруа+Ищъацъоит а8шаяьы+Абяьы иа7ъа хъмаруеит+Иччоит иащагьы−

Ихъмаруеит а8шалас+Игъыряьоит+ иччоит+

Абяьыжъ6ъа хъарчаруеит+Абяьыжъ6ъа щъацъоит−Ур/ баша ихъарчаруеит−Ур/ баша ищъацъоит+А8шалас иахареи+Ихъмаруеит+ иччоит−

Убас ауп ишыйоу М− Лашъриа иажъеинраала ♠А8с0щъа6ъарыхъмарра≡ захьёугьы:

А8ша 7шьаала еиннайьоит анап6ъа+Ажъюана< /ынч иёсоит акас6ъа –

А8с0щъа6ъа хъмаруеит – амра лашоит А8с0щъа6ъа еилы7уеит+ еилалоит+ еикъшоит−

Ак а8щъайъа еи8шуп – аха иласёа…Егьи – ласахак иаюызоуп зынёа−

Эак+ аиашаз+ иакым щъа алаба+А8сыуала еибы0оуп – иахоуп ах0ыр8а Дъыябоуп егьи – агангьы хъхъаёа…(Ашьхайа ицоит уи – имцац+ уахьёа 8

Уи иашь0анеиуа – еи8шуп аэ-хы+(Аэ а7кыс ма3к икъадоуп ашьамхы…8

Абан+ даэа юба – 4ьарак иёы0ит:Бзиа еибабо ракъхап+ еила7ъа еибагъёит−

Еицъгъаан еи8ыр7ит нас даэа юба+Иа0атъзар акъхап руак иаща авба

А8с0щъа6ъа хъмаруеит+ избоит сызхара Ажъюана< чароуп+ ируеит ур/ ащра−

Page 113: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

224 225

*щъайъак еищамыз – шьхак а7кыс иазщаит+Гъыла дызмамыз – агъылацъа арщаит−

Хшарада ийаз – иоут а8ацъа+Инрыжьхьаз а8щъызбагь – иааит лщъацъа…

Аслан – мышъхеит+ иэхеит – аэада+Адъыяба цан иааит – ицъыр7ит еи0а

Аакьыскьа исымбацызт абас ажираф+Иагым+ ирыцщам+ и0оуп уи а6ьаф

Нхаюыкгьы – дгылазар акъхап шьыжьёа –И0еикит+ абар+ а7ыруа хъхъаёа…

*са 6лакгьы 7шьаала ахышъ0ра иа=уп+Соу8шъылгьы илнаало 6кы 7шёак лшъуп−

А8хын ибыбышёа ишъ0ит ащъаса Ахьча дрыцуп+ абан+ иуаса…*саатъ6ъак рымюа алада ихоит…А8с0щъа6ъа хъмаруеит+ – Ажъюан эырбоит

Оксиуморон − Оксиуморон абырзен бызшъайнытъеи0аагозар иаанаго ♠игаёайъышу≡ ∋остроумно-глупое8 щъа ауп−Уи 6акыла еи=агыло аилкаара6ъеи+ а0агылазаашьа6ъеи+айазшьа6ъеи+ реи6ъыршъара зылшо+ асахьаркыратъ троп6ъаирыхкуп− А8суа литература=ы ас ийоу ар=иам0а6ъа иреиуоупД− Гълиа иажъеинраала6ъа3 ♠Шайа ды8стъы цъыбзахъузеи≡+«Хо5ьан ду≡+ ♠Назщара≡− Иаагап ра8хьатъи ажъеинраалаайнытъ цъащъа6ъак:

Иоура+ и0баара дахьеибы0оу шайа деи6ъшъоузеи+Зегь рыла+ йазшьала шайа ды8стъы цъыбзахъузеи

*шралеи сахьалеи шайа деи6ъшъоузеи+Иламыси и7аси рыла шайа ды8стъы бзиоузеи

Иаагоу ацъащъа6ъа р=ы ирны8шуеит зсахьа /ыху аха=сахьаиамоу аи=агылара6ъа− Ара автор иааир8шуеит ♠ифырха7а≡адъахьтъи и0еи/7ши июну7йатъи ицъаюа6ъеи− Адъахьтъиаплан ала ари ♠афырха7а≡ вба идумбалартъ+ дугъа8хартъдыйоуп+ аха ийазшьа6ъа+ иуаюра ущъа рыла уи дгьамадоуп+дыгъхыршъагоуп− Щъарада+ ари ар=иам0а а8суа литературазегьы азы ра8хьатъи ар=иам0а6ъа излареиуоу ала+ еилкааупавтортъ знеишьа иаартцъаны+ ифырха7а ибзиеи ицъгьеиадъахьтъи аган ала иааир8шит− Аха иара убри аам0азгьы+ищъатъуп+ уи шьахъла ихы ишаирхъаз оксиуморон− Аюым0аа7акы зегьы а=ы оксиуморон ахархъара ахьамоу адагьы+ ийоуп3ыдала иалкаау ажъеицааира ♠шайа ды8стъы бзиоузеи≡ щъаеи6ъымшъо аилкаара6ъа ахьеицу− Ауаюы ♠а8стъы бзиа≡щъа ихъ ашьара иаанаго уи илайъра+ иуаюымра аар8шра ауп−

Иаагап оксиуморон ахархъара змоу <ыр8штъ6ъак аурыслитература айынтъгьы:

Кому сказать мне, с кем мне поделиться,Той грустной радостью, что я остался жив. (С. Есенин)Убогая роскошь наряда. (Н. Некрасов)

Ей весело жить, такой нарядно обнаженной. (А. Ахматова)

Оксиуморонуп+ иащщъап+ аурыс жъа8йа ♠худой мир лучшедоброй ссоры». Уи асахьаркыратъ троп ахархъара аиуеитаюым0а6ъа+ ахьё6ъа+ ма ур/ рыхъ0а6ъак рых6ъа р=ы− Иащщъап+Б− Шьын6ъба и0оурыхтъ роман ♠Ацын7ъарах≡ а8хьатъи ахыиахьёуп ♠А8сцъа рчара≡ щъа+ иажъеинраалоу ироман ♠Ахраашъа=ы≡ иащ8ылоит ♠Ашьаар7ъыра чара≡ захьёу ахы− А−

Page 114: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

226 227

Аргъын иусум0а ♠∃ьащаным 4ьана/ а=ы≡ ∋♠Ад в раю») щъахыс иамоуп− Аурыс литература=ы+ иащщъозар+ иащ8ылоит абасеи8ш ийоу оксиуморонла ишьа6ъгылоу аюым0а6ъа рыхьё6ъа:Л. Толстои – «Живой труп» («Зы8сы /оу а8сы»), В− Вишневски– ♠Оптимистическая трагедия» («Аоптимисттъ трагедиа≡8 уб−егь−

Аллегориа (иносказание8 – иаар8шу ах0ыс хада6ъеиаха=сахьа6ъеи иры7а7ъаху+ иргъылоу ахшыю7ак хада ауп−Ажъа ♠аллегориа≡ абырзен бызшъа=ы ирмаананы+ ♠даэакалаищъоу≡ щъа аанагоит−

А7арауаа реищараюык аллегориа атроп хк6ъаирхыры8хьаёалаёом+ уи амэхак атроп аас0а еища и0баауп щъаиахъа8шуеит− Аллегориа инар0бааны алитература=ыахархъара аиуит Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раан+ анаюсан+– аклассицизм ахаан− Усйантъи ашъйъыююцъа антикатъмифологиа иар=иаз аха=сахьа6ъа ирызхьа8шуан иаартныирзымщъоз аиашеи ацъгьеи ирызкыз ридеиа6ъа раар8шразы−Аромантизм аестетика=гьы аллегориа ароль ду ихъмаруан−Аха XІX ашъ− азбжа инаркны аллегориа ащъаа6ъа иащаи0шъахоит+ уи алитература=ы сахьаркыратъ нагёашьаны(прием8 иахъа8шуа иалагоит− Ашъйъыююцъа рыр=иара=ыаллегориа рхы иадырхъоит рюым0а6ъа ацензурарэацъыхьчаразы−

Аха ийоуп а7арауаа аллегориа троп хкык ащасабалаиахъа8шуагьы [Основы литературоведения, 2003, 102]. Ариагъаанагара адгылаюцъа злахъа8шуала+ аллегориа=ыима0ъартъу аха=сахьала абстракттъ хшыю7ак аа8шуеит− Иарауи а7акы ауп ихадоугьы− Ийалоит уи иаартны ианщъоугьы+иащщъап+ ажъамаана6ъа р=ы иащ8ыло аморалтъ лкаа еи8ш+ийалоит – згъа0ада аилкаара аныуадаюхогьы−

Ажъамаана6ъа р=ы лассы-лассы аллегориатъ йазшьазлаар8шхо а8стъ6ъеи + а8саатъ6ъеи+ агыгшъыг6ъеирсахьа76арала ауп− Ишдыру еи8ш+ ажълар рыхдырра=гьы

традициала ур/ еиуеи8шым айазшьа6ъа ирыдкыланыирыхцъажъоит: абгахъы3ы – агызмалра+ аэада – агаёара+ ажьа– ашъаргъындара+ амшъ – амч мэыя…

Аллегориа ахархъара рацъаны иамоуп ажъамаана6ъеи+ажъа8йа6ъеи ацуфара6ъеи р=ы− Иащщъап:

Еснагь амйъыба аёы аанагом+Ажъ6ъа иреицъаз абора азынхеит−Аца и0оу ащъына7 млашьра ахьёом−Арахъгьы ащаскьын еилырхуеит−Сымпахьшь хъы3ы имбаёо ∋абз8−

Асахьаркыратъ литература ахьтъ иащгъалащаршъарщалшоит аллегориа шьа0ас измоу абар/ аюым0а6ъа: «А7ысиащъыщъи≡+ ♠Ам7и ашьхеи≡ ∋Д− Гълиа8+ ♠Еимаркузеи?≡+ ∋Кь−Чачхалиа8+ ♠А5ьи али≡ ∋Вл− Ан6ъаб9…

+ыр8штъык ащасабала иаагап Т− А5ьба иажъеинраала«Ахьажь≡− Ари ажъеинраала апоет иаци7оит аилыркаага –«Ахьажь а8саатъ6ъа жъпакы рщъашьа йана7оит≡ щъа−

Зны иардъыноуп+ зны иархьыноуп+Йарма7ысуп даэазны−Ашъа ащъоит+ абжьы хазыноуп+Гъазырщагоуп+ 6абыргны−

Иарбан 7саатъу а8сабара<Зщъашьа азыйам7о иара Иагьа=ёандаз уи мацара+Ахы цъы7акны 4ьара Иаайыж-йыжуеит инабжьаршъны –Ахьажь – иаабац-ищащац −−Ус ауп – дарбан зхатъы нкаршъны+Тъым ашъала хьёы згахьаз?!

Page 115: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

228 229

АЖЪБАТЪИ АХЫ

АЛИТЕРАТУРАТЪ ХЫРХАР)А:ЪА

Ажълар6ъа ркультуратъ /оурых а=ы ийоуп аепоха6ъа иаку+еи8шу аестетикатъ знеишьа анаадыр8шуа− Алитературатъпроцесс – алитературатъ 7с0азаара=ы ицъыр7уа афакт6ъеиицъыр7уа а=ыца8шьгара6ъеи еидызкыло акъны ийоуп− Уиаюну7йа енагь имюа8ысуеит ♠ажъытъи≡ ♠а=атъи≡реинда0лара− Аха иара убри аам0азгьы ийоуп иалкаахарцзылшо еи8шызтъуа айазшьа6ъагьы− Ур/ щ8ылар йалоитеиуеи8шым аепоха6ъа иры7аркуа естетикатъ цъыр7ра6ъаны+ийалоит+ иара убас+ аам0ак иа7анакуа алитературатъматериал хазы-хазы аэшаны иан=иауагьы−

Ашъйъыююцъа ифундаменталтъу рдоуща,6акылатъирестетикатъи принцип6ъа рыла еидызкыло+ хы8хьаёарарацъала ийоу агъы75ъеи ашкол6ъеи+ еи8шу алитературатър=иам0а6ъа з7азкуа алитературатъ хырхар0а щъа иашь0оуп−Алитературатъ хырхар0а6ъа мюа6ъыр7оит зыёбахъ щщъазапринцип6ъа зы6ъныйъо ар=иаратъ программа6ъеи+атема6ъеи+ ажанр6ъеи+ астиль6ъеи− Алитературатъхырхар0а6ъа рыбжьара еснагь имюа8ысуаз аимак6ъаирыл7шъаны алитературатъ процесс ианы8шуеит аан=асразмам а8сахра6ъа+ ар=ыцра6ъа−

Европатъи алитература6ъа р=ы ахырхар0а6ъа цъыр7уаиалагеит Аам0а <ыц азы− Усйан асахьаркыратъ литератураиаща аха6ъи0ра анаиуз+ егьыр/ исахьаркыратъым ар=иаратъусхк6ъеи ажанр6ъеи рйынтъ аэайъы0ханы ахатъы мюаиананылаз аам0а ауп− Убасйан асахьаркыратъ литература=ыаха0аратъ лагала амчхара акыр еизщауеит− Ишьа6ъыр,гылахоит автор игъаанагара аар8шра алзыршашаз а0агы,лазаашьа6ъа− Уи илшо далагоит и8с0азааратъи ир=иаратъипозициа6ъа еинрааланы иара ии0аху+ дзыдгыло иаартныиааир8шларц− Европатъи алитература6ъа р0оурых а=ы иаща

ихадоу хырхар0а6ъаны ирыхъа8шуеит абар/: Аи0ар=иара+барокко+ аклассицизм+ Арккара + асентиментализм+аромантизм+ акритикатъ реализм+ анатурализм+ асимволизм+асоциалисттъ реализм−

Зыёбахъ азгъащ0аз ахырхар0а6ъа ирызкны еи6ъымшъо+аимак-аи=ак змоу агъаанагара6ъа шыйоугьы+ ур/ рыйазаарамап ацъызкуа аёъгьы дыйам− Аха амониеризм+ рококо+предромантизм+ неоклассицизм+ неоромантизм+ импресс,ионизм+ експрессионизм+ модернизм ущъа реи8ш ийоуаилкаара6ъа литературатъ хырхар0аны рыхъа8шра иашам щъаизы8хьаёо рацъаюуп− Ур/ /оурыхла литературатъ хырхар0акахьтъ даэа литературатъ хырхар0ак ахь аиасраан ийалазибжьаратъу форма6ъоуп щъа ирыхъа8шуеит− И7абыр,гы7ъйьаны+ литературатъ хырхар0ак ахьынтъ даэа хырхар0акахь аиасраан ийамлар залшом ур/ еимаздо аформа6ъагьы−

Ганкахьала+ еиуеи8шым атъыла6ъа р=ы алитературатъхырхар0а6ъа рцъыр7реи+ реи0ны8сахлареи+ еи8шуаишь0агылашьеи ахьрымоу ирна0оит ажъларбжьаратъиайазшьа− Аха иара убри аам0азгьы амила0тъ литература6ъар=ы ур/ ироур алшоит рхатъ 2ыдара6ъеи рхатъы /оурыхи− Уииахйьаны зны-зынла амила0тъ литература=ы алитературатъхырхар0а айазшьа6ъа иааидкыланы ахырхар0а зегьы иамоуайазшьа6ъа иахьры6ъымшъо иахйьаны+ уи аилкаарапроблеманы и6ъгылоит− Убас+ европатъи ажълар6ъа р=ыаклассицизми+ асентиментализми+ аромантизми убри айарааивгара6ъа ахьрымоу ыйоуп+ ур/ ртипологиатъ акзаараагъыюбара ауаюы изцъырнагоит− Зегь реища ари а0агылазаа,шьа рны8шит европатъи а0оурыхтъ-культуратъ мюа ихьшъаныианылаз атъыла6ъа− Ур/ рзы ийазшьарбагоуп иклассикатъу+ирццаку алитературатъ <иара− Даэакала иащщъозар+ ар/алитература6ъа р=ы зыёбахъ щщъаз ахырхар0а6ъа /оурыхлааам0а кьа=к и0аёоит+ 7сабаратъла акъымкъа+ ахь8шратъеизщашьа рымоуп− Убас+ аурыс романтизм атъы щщъозар+ уиганкахьала – аромантизм ашьагъы0тъ йазшьа6ъеиасентиментализми аклассицизми реиццъыр7ра адаабалоит+даэа ганкахьала+ – ма3к иаща ихьшъаны уи ареализм аха0агьыиацны иаабоит−

Page 116: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

230 231

Аи0ар=ира ∋Ренессанс 8 − Европатъи атъыла6ъаркультура=ы Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рахьтъ Аам0а <ыцахь аиасра ∋Италиа азы XІV ашъ−+ егьыр/ амра0ашъаратъиатъыла6ъа рзы XV ашъ− азбжеи – XVІ ан7ъам0еи рйынёа8+акапиталисттъ еизыйазаашьа6ъа рышьа6ъгылара ианалагазаам0а иа7анакуеит Аи0ар=иара аепоха− Усйан иалыршахеитагеографиатъ аартра ду6ъа+ ашьа0а кхеит адунеижъла,рбжьаратъи ахъаахъ0ра+ ишьа6ъгыло иалагеит иахьатъиамила0тъ щъын/5арра6ъа иреи8шу аформа6ъа− Убасйан аупнапы анаркхаз ашъйъкьы8хьра+ ауахъама иаща-иаща иацъыёуаиалагоит уаанёа ауаа рдоущатъ 7с0азаара=ы иамаз ащра+рыэдыр0баауеит ахъыцреи аха6ъи0реи−

Аи0ар=иаразтъи алитература а3ыдара6ъа иреиуоупеиуеи8шым алитературатъ лагам0а6ъа иаку+ иуниверсалтъуар=иара иазааигъаны айа7ара− Даэакхоит ажъа азнеишьеиахархъашьеи: уи шь0а аюым0а=ы имыруга мацарам+ ахшыю7акаазыр8шуа+ ахъыцра зырлах=ыхуа акъны ийалеит− Усйан аупамила0тъ бызшъа6ъа алитература=ы и0бааны рхы иадырхъоианалага− Алитература=ы уаюы ибартъ ийалеит ю-тенденциакреиц=иара: абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа рйынтъ иаауеии=ыцу агуманисттъ лагала зны8шуеи− Актъи – атрадициатъ=иара иамоуп антикатъи ажълар6ъа рпоезиа− Агуманисттъхшыю7ак аар8шхоит Ф − Рабле июым0а ♠ГаргантиуеиПантагриуели≡+ М− Сервантес ир=иам0а ♠Дон Кихоти≡+ У−Шекспир идрама6ъеи р=ы− Ар/ аюым0а6ъа тематикалеи+иаар8шу аха=сахьа6ъеи+ а0оурыхтъ /агылазаашьа6ъеи рылаажълар ры8с0азара хы7хыр0ас ирымоуп+ амотив6ъа ракъзар+афольклор айнытъ иаагоуп−

%ь− Боккаччо иа76ам0а ♠Декамерон≡ ала ихацыркхазАи0ар=иаразтъи ановелла шеибаку зегьы иузайъым0хоиадщъалоуп ажълар р=а8ыцтъ жъабжь− Уи+ щъарада+ автортъидеиала акырёа ихар0ъаауп+ ирбеиоуп антикатъ прозаайазшьа6ъа рыла−

Аи0ар=иаратъ литература яъяъала иадщъалоупаренессанстъ гуманизм− Уи апринцип хада6ъа иреиуан –акультура ауахъама айнытъ аха6ъи0ра а0ара+ ахъыцра

аха6ъи0ра ахьчара+ ауаюы ихатъы 7с0азара да8шъыманыийа7ара ущъа Аам0а <ыц ицъырнагоз азнеишьа6ъа− Ур/ зегьызеияьайам ала Аи0ар=иара аам0азтъи алитература=ыицъыргахеит− Агуманисттъ индивидуализм+ ауаюы иха0ара ахъашь0ыхра 7с0азааратъ принципк ащасабала ишьа6ъдыргылоиалагеит италиатъи афилософцъеи ахъыццъеи XІV–XV ашъ−рзы−

Аи0ар=иара аам0а иалагёаны ишьа6ъгыло иалагеитамила0тъ литература6ъа− Ишьа6ъгылеит ур/ рлитературатъбызшъа6ъагьы− Ра8хьа Аи0ар=иара аепоха ашьа0а6ъа ркититалиатъи ашъйъыююцъа Дантеии Петраркеи− Ур/рыр=иам0а6ъа ирыбзоураны алитература=ы иаар8шхоиалагоит ауаюы июну7йатъи идунеии и8с0азаара иацуиемоциа6ъа рдинамикеи− Аиталиан литература аизща,зыяьараан ∋XІV–XVІ ашъ−8 Петрарка илирикеи+ Боккаччоиновелла6ъеи+ аетикатъи аполитикатъи атрактат6ъеирымчхара убриайара идун + егьыр/ атъыла6ъа рзыихы7хыр0аны+ и=ыр8шыганы ийалартъ− Анаюс Аи0ар=иаратълитературатъ хырхар0а аам0ак азы акъымзаргьы и=иеитГерманиа+ Голландиа+ Англиа+ Франциа+ Испаниа+ Португалиа+Польша+ Иугославиа ущъа уб.егь− атъыла6ъа р=гьы−

Барокко− Ажъа ♠барокко≡ португал бызшъала ♠и5ьашьа,хътъу≡ ∋причудливый8 щъа аанагоит− Барокко а=иаратъ /оурыхинеи8ынкыланы аам0а х7ъахак амам айнытъ+ хрыжь-хрыжьиащ8ылоит− Иара цъыр7уеит XVІ ашъышы6ъса аюбатъи азбжаинаркны сахьаркыратъ хырхар0ак ащасабала ИспаниеиИталиеи+ анаюс егьыр/ мра0ашъарахьтъи атъыла6ъа р=гьы+XVІІІ ашъ− 80-тъи ашы6ъс6ъа инадыркны – Венгриеи аславиантъыла6ъеи рйны−

Барокко алитература мацара акъымкъа айазаратъ хк6ъазегьы амэханакуеит− Уаюы ибартъ ийоуп уи шырныруаза/6аарадырреи афилософиеи ущъа егьыр/ а8с0азаараакультуратъи абзазаратъи ган6ъагьы− Иалкааны алитерату,разы атермин ♠барокко≡ ахархъара анаиуз XІX ашъ− аюбатъиазбжа инаркны ауп− Европатъи атъыла6ъа р=ы бароккоанцъыр7ыз афеодализм азеи8ш кризис ыйан+ иалагахьан

Page 117: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

232 233

Аи0ар=иара акультура аилащарагьы− Хы8хьаёарала има3ымбарокко аидеиатъ хырхар0а6ъа рахьтъ мыцхъы пату з6ъызариторикатъ бжьагажъеи+ адидактикатъ прозеи+ ашколтъдрамеи− Ащ0ынра-аамыс0ашъатъ ∋придворно-аристокра-тический8 стиль инаваргыланы барокко ицъырнагоит ажъларрыбжьара ийаз а0агылазаашьа6ъагьы− Ур/ рыла иаар8шхонахархь-уаа рдоущатъ хын0аюын0ара6ъа+ 6ыхъа76ъара змамыз+ауаа зыркараз аибашьра6ъа ирыхйьаны ишьа6ъымгылаза8с0азаара− Убри азы барокко а=ы ахархъара роуит иахырйьоуатеатртъра+ афантастикеи ареализми реи=агылара+ агипер,болизм+ еилоу аметафоризм реи8ш ийоу асахьаркыратъмыруга6ъеи уаюы иимбац-имащац аха=сахьа6ъеи−

Барокко а=иара еиуеи8шым аетап6ъа раан иныйънагоз+изы6ъныйъоз астильтъ 2ыдара6ъа еи8шымызт− Апанегирикатъпоезиеи+ атрагедиеи+ афырха7аратъ поемеи ирывагыланыи=иауеит иаща аэаанкылара зны8шуа астильтъ хырхар0агьы– адинха7аратъи аграждантъи ∋светская8 лирикатъ хк6ъа+аелегиа+ апритча− Анаюстъи барокко иар=иауеит ажъабжьеи,0ащъаратъ проза: аныйъара6ъа+ аутопиа6ъа+ аполитикатътрактат6ъа+ аестетикатъ функциа6ъа змаз а/6аарадырратъусум0а6ъа−

Барокко иа7анакуеит испаниатъи ар=иаюцъа: Гонгора-и,Арготе ипоезиа+ Кальдерон де ла Барка итрагедиа6ъа+ Тирсоде Молина идрама6ъа+ Италиа – Т− Тассои ∃ь− Мариноирпоезиа+ Франциа Т− А− д’ Обиние ипрозеи ипоезиеи+ Ш−Сорель ироман6ъа+ Англиа – Ф− Бомонтии ∃ь− Флетчериртрагикомедиа6ъа−

Барокко ахырхар0а иашьашъалаз+ ма уи иазааигъазалитературатъ р=иам0а6ъа щ8ылоит ажъытътъи аурыслитература=гьы− Ур/ иреиуоуп Стефан Иаворскии ФеофанПрокоповичи рыр=иам0а6ъа− Анаюс+ иаща иааигъоу аам0азыбарокко ахы аанар8шит А− Д− Кантемир+ М− В− Ломоносов+ В−К− Тредиаковски+ В− П− Петров+ С− С− Бобров+ Г− В− Державинрюым0а6ъа р=ы−

Аклассицизм− Ажъа ♠аклассицизм≡ латин бызшъала«и=ыр8шыгоу≡ щъа аанагоит− Аклассицизм европатъи алитера,

тура6ъеи айазареи р=ы сахьаркыратъ стильк+ естетикатъхырхар0ак ащасабала ащра ауан XVІІ ашъышы6ъса инаркныXІX ашъышы6ъса алагам0азынёа− Аклассицизм ихадоуа3ыдара6ъа иреиуоуп антикатъ форма6ъеи аха=сахьа6ъеирызхьа8шра− Уи ус изыйалаз антикатъ литературеи айазареиестетикатъ идеалк+ зеяьайам+ ихым8адатъу еталонк ащасабалаиахьазнеиуаз азоуп− Аклассицизм апоетика шьа6ъгылоиалагеит Италиа Аи0ар=иара ан7ъам0азы+ аха иха0ъааусахьаркыратъ системак ащасабала ишьа6ъгылеит Франциа− Уийалеит XVІІ ашъышы6ъсазы абсолиутизм анышьа6ъыяъяъазаам0азы− Аклассицизм апоезиеи уи апоетикатъ пйара6ъеидрышьа0акюын Ф− Малерб− Иара имюа8игеит абызшъаахархъареи ажъеинраала а76ашьеи ирызкыз ареформа− Уииал7шъаны ишьа6ъгылеит усйантъи афранцыз комедиа− Убриала иа76ахеит алитературатъ р=иара знапы алакыз рзыихым8адатъи6ъаны ийалаз а8йара6ъа. Н. Буало 1674 шы6ъ,сазы ♠Апоезиатъ йазара≡ захьёыз иусум0а ана8и7а инаркны+афранцыз классицизм иаанахъеит ихыркъшоу асистематъйазшьа− Избан акъзар уи аусум0а=ы иааидкыланыиахцъажъан XVІІ ашъышы6ъсазы афранцыз литератураа8ышъа зегьы−

Аклассицизм ажъытътъи антикатъ 7с0азаара ахъ щаракныишашьози+ ахшыю агърагарала ишазнеиуаз+ агармониа идеалсизла8хьаёои рыла Аи0ар=иара атрадициа6ъа иры6ъныйъон−Аха иара убри аам0азгьы ур/ аю-хырхар0ак юну7йалааи=агылара6ъа рыман− Аклассицизм адъахьтъи агармониаиа7а7ъахуп адунеихъа8шышьатъ еи=агылара− Уи ала иарабарокко иазааигъоуп− Аи0ар=иара иа7анакуа ар=иам0а6ъар=ы агармониатъ еизыйазаашьа6ъа зманы иащ8ыла6ъозеижълантъуи ииндивидуалтъуи+ ауаажъларреи аха0ареи+ахшыюи ацъанырреи+ а8сабареи ацивилизациеи аклассицизмхаз-хазы ирыхъа8шуеит+ еи=анаргылоит + еицлабуацъыр7ра6ъаны ирыхъа8шуеит−

Аклассицисттъ естетика шьа0ас иамоуп арационализмапринцип6ъа− Ур/ инары6ъыршъаны асахьаркыратъ юым0аа76ахароуп хшыюла еи=каау+ логикала ишьа6ъгылоу акы

Page 118: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

234 235

акъны− А8сабара а=ы8шра+ уи азакъан6ъа ры6ъныйъара+Аристотели Горации рйынтъ иаауаз антикатъ поетикаа8йара6ъа высшьа змам ракъны+ из=ы8шыша канон6ъаныирыхъа8шуан− Ур/ шазнеиуаз ала+ а8с0азааратъ материалсахьаркыратъ материалны айа7ара иаанаго а7ыхътъантъиа=ы иаар8шхо ихазынаны ианыйоу ауп− Абасала+ аклассицизмаха0арнакцъа зыхъ щаракны иршьоз ар=иам0а6ъа а0оурыхтъаам0а6ъа иры7адмырёыр акъын+ ес6ьынагь ишыбзиоу+иш=ыр8шыгоу иаанхар акъын− Аклассицисттъ ха=сахьа ур/ахъа8шуеит з=ы8шра а0аху цъыр7рак ащасабала− Уи а=ыаиндивидуалтъра ииасуеит ажълантъ ахь+ аам0алатъи –наёаёатъи ∋вечное8 ахь+ ареалтъ – аидеалтъ ахь+ а0оурыхтъ –амиф ахь− Ас еи8ш еи=каау малырк змам а8с0азаар=ы /ы7рымам−

Аклассицизм аестетика и8йа,76ъаны ишьа6ънаргылоитажанр6ъа риерархиа− Ур/ уайа ишоуп ♠ищаракуи≡ ♠илайъуи≡щъа− ♠Ищаракыз≡ жанр6ъаны и8хьаёан: атрагедиа+ аепопеиа+аода; «илайъ6ъоу≡ рахь – акомедиа+ асатира+ ажъамаана−

«Ищараку≡ ажанр6ъа иаадыр8шырц ры6ънаган ащъын/5а,рратъ 7с0азаара+ а0оурыхтъ х0ыс6ъа+ амифологиатъ щъам,0а6ъа− Уи ина6ъыршъаны ар/ ар=иам0а6ъа ирылахъызафырхацъа ащцъеи ∋монархи8+ ар р8ызацъеи+ амифологиатъха=сахьа6ъеи+ адинха7ара ама7зуюцъеи ракъын− Ажанр«лайъ6ъа≡ р=ы иаар8шын абжьаратъи асословие иа7анакуазауаа8сыра есымшатъи ры8с0азаара−

Жанрцы8хьаёа иаман иара мацара иаз3ыдаз+ з0ы7ра+зеилагара амуаз ащъаа6ъа+ имюашьоз аформалтъ йазшьа6ъа−Ищаракуи илайъуи+ итрагедиатъуи икомикатъуи+ ифырха7атъуиибзазаратъуи реиларюашьара+ реилархъара ауамызт−Аклассицизм азы ихадоу жанрын атрагедиа− Ари ажанррзырхан изхааныз аам0азтъи ихадаз ауаажъларратъиадоущатъи проблема6ъа раар8шра − Аюым0а6ъа р=ыауаажъларратъ конфликт6ъа цъыргахон ур/ ирылахъызафырхацъа рыюну7йатъ /агылазаашьа6ъа раар8шрала; дараиалырхыр акъын руаажълар р=а8хьа инарыгёараны ийазруал8шьеи рхатъы /ахра6ъеи рйынтъ руакы−

Афранцыз классицизм иаха0арнакцъоуп:атрагикцъаП− Корнель+ Ж− Расин+ ажъамаана6ъа ра76аюы Ж− Лафонтен+асатирик Н− Буало+ акомедиа а76аюы Ж− Б− Молиер−

Аклассицизм аюну7йа и=иауан апрозагьы – аморалистцъарыпроза щъа изышь0аз− Ур/ а8ыз7оз иреиуан Ф− Ларошфуко+Б− Паскаль ущъа уб.егь−

XVІІ–XVІІІ ашъышы6ъса6ъа рщъаа=ы аклассицизмапозициа6ъа акыр икъадахоит+ аха зегь акоуп уи зынёаи=ымцъаакъа =ыцым0ала Арккара (Просвещение) аэаланар,хъуеит− Арккаратъ классицизм акыраам0а иацыйан арккаратъреализм+ аха XVІІІ ашъышы6ъса ан7ъам0азы уи юа8хьааэышь0нахуеит+ икьа=у аам0а х7ъахак азы дырюегь ащра зуазсахьаркыратъ хырхар0аны ийалоит−

Арккаюцъа ирзааигъан аклассицизм ауаюы изнеишьа=ыиааннакылоз апозициа6ъа− Зегь ра8хьа иргыланы+ ур/ирыдыркылон аклассицизм а=ы ауаюы изы а8хьа игылоуихдырреи иха0ареи иахьахъа8шуаз + насгьы уи зхатъы0ахра6ъа раас0а ауаажъларратъи адоущатъи уал6ъа а8ыжъарары0алазароуп щъа иахьыры8хьаёоз− Иара убри аам0азыАрккаратъ классицизм иаанар8шуа асоциал-политикатъз7аара6ъа акыр ирцъыхароуп уаанёатъи аклассицизм аанийаз азнеишьа6ъа− Аклассицизм атрадициа6ъа дры6ъныйъанызыр=иам0а6ъа а8ыз7оз Вольтер итрагедиа6ъа иаадыр8шуеитадинха7аратъ фанатизми абсолиут-щъын/5арратъ еи=каашьеиирыцыз аха6ъи0ымра− Убри айнытъ уи дазышъащъоитаха6ъи0ра иаша−

Афранцыз литература ийана7аз анырра иабзоураныаклассицизм <иауан егьыр/ европатъи атъыла6ъа р=гьы –Англиа+ Германиа ∋И− В− Гиоте+ Ф− Шиллер8− Франциатъиареволиуциа дуёёа ашь0ахь аклассицизм естетика,сахьаркыратъ хырхар0ак ащасабала еилащауеит+ уи ахылйьа,=ылйьа6ъа 4ьара,4ьара ишу8ылогьы−

Урыстъыла аклассицизм цъыр7ит XVІІІ ашъышы6ъса 20-30-тъи ашы6ъс6ъа раан+ аурыс литература <ыц а8шьгаюцъащъа изышь0оу А− Кантемири+ В− Тредиаковскии+ М− Ломоносови

Page 119: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

236 237

рыр=иам0а6ъа ирыбзоураны− Усйан аурыс литература=ыахархъара рауа иалагеит Амра0ашъаратъи Европа=ыишьа6ъгылахьаз ажанртъи астильтъи хырхар0а6ъа− Аурысклассицизм а3ыдара6ъа иреиуоуп уи а=ы асатиреи+акомедиеи+ ажъамаанеи ржанр6ъа иаща а8ыжъара ахьрымазатрагедиеи аодеи раас0а− Насгьы аурыс классицизм а=ыантикатъ сиужет6ъеи аха=сахьа6ъеи раас0а иаща иаар8шхонамила0тъ,/оурыхтъ тематика−

Арккара− Арккара идеиатъ 6ысрак ащасабала ицъыр7итАмра0ашъаратъи Европа иа7анакуа атъыла6ъеи АюадатъиАмерикеи XVІІ–XVІІІ ашъ− рзы− Иара аидеиа аха0а зхыл=иаазафеодализм иамаз аизыйазаашьа6ъа ир=агыланы ицоза6ъ8ара ауп− Лымкаалагьы абсолиуттъ монархиеи+ ауахъамеи+асхоластикатъ /6аарадырреи инарыдкыланы алитературеиайазареи р=ы афеодализм ахаан ийаз атенденциа6ъа ра8ыхрарэазыршъон арккаюцъа− Атермин ♠арккара≡ щ8ыло иалагеитВольтери И− Г− Гердери русум0а6ъа р=ы+ аха иаща инар0бааныахархъара анаиуз агерман философ И− Кант ♠Изакъузеиарккара?» ∋17848 зыхьёыз астатиа аникьы8хь ашь0ахь ауп−

Ра8хьаёа акъны арккаратъ елемент6ъа цъыр7уа иалагеитXVІІ ашъ− азы Англиа− Арайа+ ишдыру еи8ш+ егьыр/ атъыла6ъара8хьа ийалахьан абуржуазиатъ револиуциа− Аха Арккара зегьреища а=иара ахьаиуз+ иреищау аюаёара иахьхалаз Франциаауп− Уи аныйалазгьы афранцыз револиуциа алам0алазы ауп−Арайа арккаратъ процесс иамэханакит ауаажъларратъгъы75ъа рацъаны+ аха6ъи0ра змамыз акласс6ъагьы убрахьинала7аны− Убри алам0алазы крыз7азкуа х0ысны ийалеит«Аенциклопедиа+ а/6аарадырра6ъеи+ айазара6ъеи+анапйазара6ъеи реилыркаагатъ жъар≡ ∋1751-17808 акьы8хьра−Ари аенциклопедиа аи6ъыршъара напхгара аи0он Дени Дидро+иалахъын Д’Аламбер+ Вольтер+ Монтеские ущъа уб− и6−

Афеодализми аклерикализми ир=агыланы и6ъ8онарккаюцъа Германиеи+ Испаниеи+ Италиеи+ Урыстъылеи+егьыр/ аславиан тъыла6ъеи+ иара убас Аюадатъии АладатъииАмерика р=ы−

Арккара и6ънаргылоз апроблема6ъа иреиуан:абуржуазиатъ демократиа аидеиа6ъеи+ ауаажъларратъ

прогресси+ социалла аийарареи рышьа6ъыргылара+ауаажъларра ирызку а5ьауси ауаюытъыюса иха6ъи0реи амюарзаартра− Иазгъа0атъуп+ ауахъама иа=агыланы арккаюцъары6ъ8ара ишахыл=иааз атеизми амеханикатъ материализми−Дара+ ганкахьала+ ра8хьа имюа8гатъу аус6ъа щъа иры8хьаёона8сабара а/6аареи атехника ар=иареи − Арайа ур/материалистцъаны и6ъгылон− Асоциалтъ з7аара6ъа р=ы ур/апропагандеи а7аралашара алар7ъареи ирыбзоураныауажъларратъ <иара алыршахап+ ауаатъыюса рыхдырраа8сахып щъа иазнеиуан− Арккара хы6ъкы хадас иамаза7арадара а8ыхра акъын− Уи аидеиа6ъа ибзианы ирны8шуеитафилософцъа русум0а6ъеи асахьаркыратъ р=иам0а6ъеи−Арккаюцъа 6арала алахтра+ уи ала ааёара зегь реища амчзмоу мыруганы иахъа8шуан− Усйан ийаз ауаажъларратъ=иара=ы аи7ахара6ъеи+ а8с0азааратъ форма6ъеи+ ажълар6ъарымюахйьареи зхароу ащъын/5арцъеи адинма7зуюцъеирымцщъара иахйьеит щъа иры8хьаёон− Арккаюцъа шазнеиуазала+ аграждантъ уаажъларра шьа6ъыргылахар+ ауаюгьыи=иара иаам0азтъи ацивилизациа иашьашъалахон− Дараргъаанагарала+ а8хьайатъи аам0а ♠ахшыю ащра≡ акъныийалон−

Алитературатъ рккара XVІІІ ашъ− рзы иаиуит еуеи8шымастильтъ хырхар0а6ъа: арккаратъ классицизм ∋А− Поп+Вольтер8+ арккаратъ реализм ∋Д− Дефо+ Г− Филдинг+ Д− Дидро+Г− Е− Лессинг8+ асентиментализм ∋С− Ричардсон+ Л− Стерн+Ж− Руссо8−

Убри аам0азы арккаратъ реализм иаанар8шуеитабуржуазиа ашь0ы7ра+ а8хьатъи аплан ахь ицъыргахеитадемократиатъ хыл7шь0ра змаз афырхацъа− Уи апроцессиахйьаны усйантъи ароман6ъеи адраматъ юым0а6ъеи р=ыима3ны иащ8ылоит ащцъеи егьыр/ ащъын/5арратъ усзуюцъеирха=сахьа6ъа− XVІІ ашъ− азы алитература=ы ийаз адоущатъконфликт6ъа ∋ганкахьала – ауал8шьеи ахшыюи+ даэаганкахьала – ацъанырра6ъеи реимак8 рцымхърас ароман а=ыиаар8шуп а8с0азаара активла иалахъыз афырхацъа+ ур/рыйазааразы имюа8ырго а6ъ8ара+ ауаажъларра=ы

Page 120: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

238 239

рэышьа6ъыряъяъара+ рмазаратъ /агылазаашьа аизырщараущъа уб− и6−

Арккара а7ыхътъантъи аетап6ъа раан иаща-иащаиацъхьа7уа иалагоит асоциалтъ еи0акра6ъа р=ы ахшыю иамазамч аар8шра− Уи ацымхърас ауаюы и8сабареи иемоциатъцъанырра6ъеи иаща з=лымщара рзухоит− Абрыстъи ахы акуеит+анаюсан амюа <ыцгьы а8шаауеит асентиментализм− Даэаганкахьала+ аемоциа6ъа инамцхъны раар8шра арккаюцъааёъырюы излары8хьаёоз ала+ абжьаратъи ауаюы итипиа6ъшъом+ а0оурыхтъ уаюы ус ицъыргара+ уи играждантъуаажъларратъ хдырра аларйъра иазщъоуп щъа иахъа8шуан−Убри азоуп арккаратъ литература=ы апрозатъ жанр6ъаа8ыжъара зрымоу апоезиатъ6ъа раас0а−

XVІІІ ашъышы6ъсазтъи алитература=ы а8с0азааратъ7ас6ъа реи0ащъареи ∋нравоописание8 ахшыюр7ареи еицныакъын ишцъыргаз− Аюым0а6ъа равторцъа ицъырыргозраам0азтъи абзазаратъ сахьа6ъеи+ а7ас6ъеи+ а6ьабз6ъеи+илах=ыху асоциалтъ тип6ъеи иазылырхит ареалисттъ романацъыр7разы амюа− Уи+ щъарада+ арккаратъ литературатъхырхар0а аихьёара6ъа рахьтъ зегь иреища6ъоу иреиуоуп−

Арккаратъ литература рышьа0а яъяъаны иащаит атеориатъестетикеи асахьаркыратъ критикеи− Иара иабзоураныицъыр7ит ааёаратъ роман + афилософиатъ повест+а0аацъаратъи афилософиатъи драма ущъа уб− и7егьы− Акыриар7аулеит апсихологиатъ анализ аметод− Арккара аурыслитература=ы ицъыр7ит XVІІІ ашъ− аюбатъи азбжазы−Афеодализм а=агылара иахйьоз аха6ъи0ратъ 6ысраиабзоураны уи акыр иазааигъан Амра0ашъаратъи Арккараиамаз аидеиа хада6ъа−

Асентиментализм− Ажъа ♠асентиментализм≡ англызбызшъала иаанаго ♠ицъанырратъу≡ щъа ауп+ афранцызбызшъа=гьы ♠сентимент≡ – ♠ацъанырра≡ аанагоит−Асентиментализм европатъи алитература6ъа р=ы ицъыр7итXVІІІ ашъ− аюбатъи азбжазы− Иара зыхйьаз усйан Арккаратърационализм иаиуз а0агылазаашьа ауадаюхара+ аи7ахара(акризис8 ауп− Асентиментализм иаща иха0ъааны ахы

ахьаанар8шыз Англиа ауп− ♠Ауаюытъыюса и8сабара=ы≡ихадоу ахшыюи ахъыцреи ракъым+ ацъанырра6ъа роуп щъашьа6ъзыряъяъоз литературатъ хырхар0оуп асентиментализм−Уи анормативтъ ха0ара аидеал зынёа мап ацънамкит+ аха уиайазаара зыбзоуроу хшыюла адунеи а8сахра акъымкъа+и8сабаратъу ицъанырра6ъа ры=иара ауп щъа иазнеиуан−Арккаратъ литература ицъырнагаз афырха7а асентимен,тализм ахаан иаща аиндивидуалтъ цъаюа6ъа иманы дйалеит−Хыл7шь0ралеи дунеихъа8шышьалеи иара ддемократын−Асентиментализм аартра ду6ъа ирхы8хьаёалоуп уи а=ыахархь уаюы ∋абжьаратъи ауаюы – простолюдин8 идоущатъдунеи абеиара аар8шра иахьалагаз−

Ра8хьа акъны асентименталтъ гъалайазаара цъыргахеит%ь− Томсони+ Иа− Иунги+ Т− Греии рпоезиа=ы− Анаюсан асен,тименталтъ литература ианы8шуа иалагеит иконкреттъуасоциалтъ 6акы змаз+ а6ы0а иазкыз атема6ъагьы – анхацъарымамзаареи+ ряарреи+ а6ы0а6ъа р0ацъреи− Асентименталтъмотив6ъа рыбжьы гауан С− Ричардсон ироман6ъа р=гьы− Ахахьащъа,7ащъада асентиментализм шьа6ъгылеит щъа и8хьаёоупЛ− Стерн ир=иам0а6ъа ирыбзоураны− Уи ир=иам0а ♠Асен,тименталтъ ныйъара» (1768) («Сентиментальное путе-шествие») иабзоураны ауп ари алитературатъ хырхар0а асеи8ш ахьыё заиузгьы− Стерн ауаюы ра8хьаёа акъны дааир8шит«деи8шымкъа≡: уи игъалайаазара6ъа реи6ъымшъара+июну7йатъи и0ахра6ъа реи=агылара ущъа уб− и6− Асентимен,тализм ишьа6ънаргылоит абзиеи ацъгьеи рщъаа6ъа− Уиа8с0азаара акыр игъцаракны иазхьа8шуеит+ аха ареализмиа=ыр8шны щахъа8шуазар+ уи иаанар8шуа а8с0азаара акыриидеалтъны ийоуп− Избанзар уайа реалла а0ы7 змоу иуадаюуапроцесс6ъа зегьы адоущатъ+ ацъанырратъ мзыз6ъа рылаеилнакаарц аэазнашъоит асентиментализм− Абраантъи аупиахьаауа асентименталисттъ йазара ацъаюа хада – аемоциатъха0ъаареи илаяырёышоу ацъанырра6ъеи−

А6ы0атъ идиллиа азгъышьра ∋∃ь− Томсон8+ а8сабараа8шёареи а8сра азхъыцреи ∋тяга) ирызку алирикатъ6ъы8сычщара6ъа ∋Иа− Иунг8+ аелегиатъ гъалайазаара6ъа+

Page 121: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

240 241

«аща0гъынтъ поезиа≡+ ♠и7абыргу≡ а6ы0атъ 7с0азаара а6ала6ьа=аргылара+ апатриархалтъ бзазаашьа аидеализациа азура+«имюахйьагоу≡ ацивилизациа мап ацъкра+ ауаюи а8сабареигармониала реила7ъара алыршара ущъа убас ирацъоупасентиментализм и6ънаргылаз атема6ъеи+ амотив6ъеи+ажанр6ъеи−

Европатъи акультуратъ еигъныюреи алитература6ъартипологиатъ еизааигъареи ирыл7шъаны асентиментализмирласны а=иара аиуеит егьыр/ алитература6ъа р=гьы− Уи акыраэар0баауеит Германиа+ аха еищарак иахь=иаз Франциа ауп−Ж− Ж− Руссо ир=иара ♠Елоиза <ыц≡ ∋«Новая Элоиза»)европатъи асентиментализм а=ы иреищаёоу+ иреияьёоуюым0аны ахъ ршьоит− Ашъйъыююы ифырха7а дихъа8шуеитдызлахъу асоциалтъ бзазара иар=иаз+ ишьа6ънаргылаз атъыиакъны ∋«Исповедь»). Ауаажъларратъ контекст иалархъныиаар8шуп Д− Дидро ифырхацъагьы ∋♠Жак – афаталист≡+♠Племянник Рамо»). Асентиментализм аныррала и=иауанГ− Е− Лессинг идраматургиа−

Урыстъылан асентиментализм иаха0арнакцъаны ийоуп:М− Н− Муравиов+ Н− М− Карамзин+ И− И− Дмитриев+ В− В− Капнист+Н− А.Львов+ В− А− Жуковски дан6ъы8шыз−

Аурыс сентеминтализм+ еищарак излаамыс0атъыз∋дворянский8 ала иаща ирационалтъын+ уи а=ы адидактикатълагам0а акыр ияъяъан− Арайа алитературатъ бызшъа а=иараиацхраауан асентиментализм+ уи еияьнатъуан+ иар=ион+ ахааурыс сентименталистцъа ацъажъаратъ бызшъагьыиазхьа8шуан+ уи активла рыр=иам0а6ъа иаларгалон−

Асентиментализм еищарак аэахьаанар8шыз ажанр6ъаиреиуоуп3 аелегиа+ ашь0ым0а+ аепистолиартъ роман+ амюатън7ам0а6ъа+ амшын7а6ъа−

Аромантизм − Аромантизм культуратъ+ литературатъцъыр7рак ащасабала а0ы7 аман Европатъи атъыла6ъеи+ ЕидуАмерикатъи Аштат6ъеи р=ы XVІІІ ашъ− ан7ъам0еи – XІX ашъ−алагам0еи ирыбжьаркуа аам0азы− Иара ацъыр7ра азкынАрккара аам0азы а/6аарадырра=ы зэышьа6ъзыряъяъазамеханикатъ дунеидкылашьа а=агылара− Аромантизм

иабзоураны иаартхеит и=иауа а0оурыхтъ дунеи а=ыима3ымкъа ишыйоу зеилкаара+ з0ак айа7ара уадаюу+ усйантъиа/6аарадырра аюаёара амч з6ъымхоз а8с0азааратъ ган6ъеи∋слои8 аи0акра6ъеи (изменения8− Иащщъап+ ихдырратъыми∋бессознательное воображение) а8хыёи ущъа реи8ш ийа6ъоу−

Арккаратъ литература=ы игърагаз ахшыюи иалкаау ах0ысирымч къадахоит аромантизм а=ы− Арайа иаар8шхоит ауаюыи8с0азаара=ы хы8хьаёара рацъала ишащ8ыло а0агылазаа,шьа6ъа реишьашъалареи аналогиа6ъеи р=ы ах0ыс ащрашазымуа+ иахьеи-уахеи стихиала имюа8ысуа ах0ыс6ъарылахъра=ы ауаюы ихшыю мацара шакъым ащра зуа−Алитература=ы аромантизм ишьа6ънаргылт зхы иа6ъи0ызаформа <ыц6ъа− Ур/ ицъырыргеит а8с0азаара ащъаадара+и=ыцыз афырхацъа ртип6ъа+ ауаюы иррационалтъ 6аулараиадщъала6ъаз−

Ажъа ♠аромантизм≡ аетимологиа аганахьала щазнеиуазар+уи аилкаара рыдщъалоуп ароман бызшъа6ъа р=ы ихы0щъаазасиужет ала ишьа6ъгылаз ар=иам0а6ъа− Уи цъыр7ит XІІІ ашъ−азы аиталиеи афранцызи литература6ъа р=ы− XVІІ ашъ− азыАнглиа ажъа ♠аромантикатъ≡ ахархъара аиуит епитеткащасабала+ уи иаанагон: «ихы0щъаау≡+ ♠ифантастикатъу≡+«иссиру≡ щъа− XVІІІ ашъ− азы ари атермин интернацио,налтъхеит− Ари ашъышы6ъса ан7ъам0еи – XІX ашъ −аэеиюшам0еи рзы аромантизм шьа6ъгылоит литературатъхырхар0ак ащасабала− Ари йалеит аам0ак азы Германиеи+Англиеи+ Франциеи− Ар/ атъыла6ъа р=ы усйан икьы8хьынВ− Г− Ваккенродер июым0а ♠Айазара бзиа избо амонахигъжъажъара6ъа≡ ∋♠Сердечные излияния монаха, любящегоискусство») ∋1797), С− Г− Колри5ьи У− Вордсворти рышъйъы«Алирикатъ баллада6ъа» (1798), Л− Тик ир=иам0а ♠ФранцШтербальд иныйъара6ъа (странствия)» (1798), Новалис иеизгаафрагмент6ъа ♠Ашъ/ бабыц6ъа» (1798), Ф− Р− де Шатобрианиповест ♠Атала≡ ∋1801).

Хыхь зыёбахъ щщъаз атъыла6ъа р=ы аромантизм адац,7ашъяъяъаны ианакы ашь0ахь+ уи 7шьаала ицъыр7уа иалагоит

Page 122: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

242 243

егьыр/ амила0тъ литература6ъа р=гьы – Даниа ∋апоет+адраматург А− Еленшлегер8+ Урыстъыла ∋В− А− Жуковски8+Италиа ∋∃ь− Леопарди+ У− Фосколо+ А− Мандзони8+ Австриа(адраматург Ф− Грильпарцер+ апоет Н− Ленау8+ Швециа ∋апоетЕ− Тегнер8+ Еиду Америкатъи Аштат6ъа ∋В− Ирвинг+ ∃ь− Ф−Купер+ Е− По8+ Польша ∋А− Мицкевич8 ущъа убас ирацъаны−

Аромантизм ауаажъларратъ идеиа6ъа изларыдщъалаз ала+литературатъ ♠формулак≡ ащасабала иара ашь0ан ажъларрыхдырра аар8шра− Уи иабзоураны ицъыр7ит рыжълар рдоущааёыргара зылшаз амила0тъ р=иаюцъа− Убас ийан+ иащщъап+Пушкин – Урыстъылан+ Еленшлегер – Даниа+ Мицкевич –Польша+ Петефи – Венгриа+ Н− Бара0ашьвили – 9ыр0тъыла−

Аромантизм амила0тъ 2ыдара6ъа яъяъала изланы8шуазала+ уи еиуеи8шым амила0тъ литература6ъа р=ы даэакыиаламюашьоз айазшьа6ъа аман− Аха иара убри аам0азгьы+ ур/зегьы еидызкылоз амила0тъ литература6ъа еи8шызтъуазаромантизмтъ цъаюа6ъагьы аман− Иара алитература=ыицъырнагоз афырха7а-ныйъаю ∋странник8 иакъын азы+ уииарёуан афырха7а исоциалтъи игеографиатъи дац6ъа− Уиафырха7а 7ынгыла имамкъа адунеи ахъ0а6ъа зегьы р=ыднаёартъ+ дцартъ-даартъ даар8шын− Уи аиашеи а8хыёи рщъаабжьыхны+ а8с0азааратъ хы6ъкы акъымкъа+ машъырлазы8с0азааратъ разйы зы8шаауаз+ изым8ыхьашъоз иакъныдцъыргоуп−

Аромантизм и6ънаргылеит ацъгьа енагь айазаарааконцепциеи уи еснагь а6ъ8ара аидеиеи− Аромантизмапринцип хада6ъа иреиуоуп аидеализациа− Аромантикцъаазхьа8шуан Абжьаратъи ашъышы6ъса6ъа раантъи айазареиадинха7аратъ идеиа6ъеи− Уи агъ0аны игылоуп ауаюы ∋аха0ара8идоущатъ 7с0азаара− Ауаюы иха0ара аромантикцъа адунеизегьы иадкыланы+ иахъа8шуан− А8сабара иамаз амаёа6ъеи+уи аекзотикеи+ еи0ащъара злымшо ауаюы ииндивидуалтъйазшьа6ъеи аромантизм азы культк еи8ш и8хьаёан−

Аромантикатъ йазара иметафоратъуп+ иассоциативтъуп+а7акы рацъа амоуп азы еиднакылоит алитературатъ жанр6ъеиахк6ъеи + иара убасгьы афилософиеи адинха7ареи−

Аромантикатъ хъыцразы ийазшьарбагоуп аирониеи+агротески+ афантастикеи−

А8с0азааратъ /агылазаашьа6ъа ирыцъхьа7ны аромантизмзегь реища хшыюзышь0ра азнауан аиндивидуалтъ йазшьа6ъа−Аюым0а6ъа р=ы аромантикатъ фырха7а ауаажъларратъ8с0азаара дайъы0ханы+ ихы0щъаау зеи8ш йамлац∋чрезвычайный8 а0агылазаашьа6ъа роуп дызлахъу− Уайаиаар8шхароуп иара идоуща иамоу амчхара+ илшара− Уи уаюиимбац фырха7оуп азы+ иуаажъларратъ хъшьарагьы убрайаиаар8шхоит− Иара иза7ъу+ адгьылтъ 7с0азаара аиашамраиа=агылоу фырха7оуп−

1840-тъи ашы6ъс6ъа инадыркны европатъи атъыла6ъа р=ыаромантизм а0ы8ан ащра зуа литературатъ хырхар0ахеитареализм− Аха аромантизм зынёа /ы7 амаёамкъаны ийамлеит−Уи атрадициа6ъа има3ымкъа ароль нарыгёон анаюстъиалитературатъ процесс а=гьы+ зны-зынлагьы амч6ъа акыреибы0ахон+ ияъяъахон− Убас+ XX ашъ− алагам0азы ицъыр7итаромантизм <ыц+ мамзаргьы неоромантизм щъа изышь0оуахырхар0а− Иара аклассикатъ романтизм изладщъалазатема6ъеи+ амотив6ъеи+ аюым0а6ъеи рышьа6ъгылашьатъпринцип6ъа рыдагьы+ иаща азеи8ш поетикатъ принцип6ъеиахшыютъ зыйазаашьеи ∋умонастроение8 рыла акъын− А=ыцромантикцъа рюым0а6ъа р=ы иащ8ылоит иаабац абзазара(обыденность8 хырю азура+ иррационалтъуи ифантастикатъуиа8ыжъара ры0ара− Анаюс аромантизм атенденциа6ъа рыхъ0акасимволистцъагьы ишь0ыркаауеит + уи акыр5ьараиша=агылозгьы+ ишамаркуазгьы− Иахьатъи алитература=гьыаромантизм еиуеи8шым аелемент6ъеи айазшьа6ъеиахархъара ма3ымкъа ирымоуп−

Ареализм− Ажъа ♠ареализм≡ ихьшъоу латин бызшъала«има0ъартъу+ и7абыргы7ъйьоу+ ииаша7ъйьоу≡ щъа аанагон−Ареализм сахьаркыратъ методк+ хырхар0ак ащасабалаиаанар8шуа а8с0азааратъ ха=сахьа6ъа а0оурыхтъцъыр7ра6ъа ирзааигъоуп+ ирышьашъалоуп− Уи нагёахоитаюым0а6ъа р=ы ицъыргоу аха=сахьа6ъа атипизациа рзурала−Ареализм алитература иахъа8шуеит ауаюы иха0еи

Page 123: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

244 245

иааикъыршаны ийоу адунеии реилкаара алзыршо мыруганы−Убри айнытъ ареализм аэазнашъоит а8с0азаара инар7ауланыа/6аареи уайа имюа8ысуа ах0ыс6ъа мэхакы /баалараар8шреи− Усйан иара асахьа0ыхюы идна7оит а8с0азаарааган6ъа зегьы ихар0ъааны+ акгьы мёаёакъа+ иамоуаи=агылара6ъа рыхъа8шреи рёыргареи− Ареалисттъ йазараиаанар8шуеит ауаюы иааикъыршаны ийоу а0агылазаашьа6ъа(среда8 реинырреи+ ауажъларратъ /агылазаашьа6ъаауаюытъыюсатъ лахьын7а6ъа ишырны8шуа+ асоциалтъцъыр7ра6ъа ∋обстоятельства) ауаа рйазшьа6ъеи рдоущатъдунеии ишырны8шуа−

Ажъа ♠ареализм≡ и0баау а7акы а0аны+ уи алитературатъюым0а6ъа а8с0азаара шырны8шуа аганахь ала щаназнеиуа+иазгъащ0арц а6ънагоуп+ уи иа7анакуа иарбанзаалакасахьаркыратъ юым0а иаша7ъйьа ∋подлинное искусство8ишайазшьоу− Убас+ Гомери+ Дантеии+ У− Шекспири+ Ж− Расинирреализм атъы аназгъар0о+ зыёбахъ рымоу ур/ и7аулоуа8с0азааратъ иашара сахьаркырала иахьаадыр8шыз ауп−А8с0азаара и7абыргу асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ы раар8шрааганахьала ареализм иамоу азеи8ш естетикатъ 6акы ауп+иконкреттъу алитературадырратъ 6акы акъымкъа−

И8йа,76ъаны ийоу а7акала ареализм иаанаго аметод+ маалитературатъ хырхар0а ауп− Абасала щаназнеиуа ареализмщъа зыёбахъ щамоу а8с0азааратъ 6абырг ииашаны+ иха0ъааныиаазыр8шуа асахьаркыратъ юым0а6ъа роуп− Акыр аимак-аи=акахыл7хьеит+ иахьа уажъраанёагьы а7арауаа рыбжьара ийамиаку агъаанагара ареализм методки хырхар0аки рыщасабалаианрызнеиуа рыбжьара ийоу аизыйазаашьа6ъеи иараанцъыр7ыз аам0а аз7аареи рзы− Шьоукы злахъа8шуала+ареалисттъ принцип6ъа асахьаркыратъ юым0а6ъа р=ыицъыр7хьан ажъытъёатъи аам0а6ъа инадыркны− Ур/ргъаанагарала+ ареализм акыр /оурыхтъ етап6ъа ахнагахьеит:«антикатъ релизм≡+ ♠Аи0ар=иаратъ реализм≡+ ♠арккаратъреализм≡+ ♠XІX ашъ− азтъи ареализм≡+ ♠асоциалисттъреализм≡ ущъа уб− и6− Егьыр/ ареализм аира адырщъалоитАи0ар=иара аепоха+ ах8атъи6ъа – уи XVІІІ ашъ− азы а0аа,

цъара-бзазаратъ+ асоциал-бзазаратъ роман6ъа рцъыр7раиадырщъалоит− Ур/ зегь рахьтъ иаща агъра угартъ+ а7арауаагьыреищараюык зы6ъныйъо гъаанагароуп – ареализм литерату,ратъ хырхар0аны XІX ашъ− 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы ишьа6ъ,гылеит щъа зщъо− Европатъи алитература6ъа р=ы усйан аупианышьа6ъгыла а8с0азаара ир7абыргны асахьа0ыхреи+ иащаинар0бааны+ иаща и=иоу асоциал-аналитикатъ форма6ъа рылаиаар8шхо ианалага−

Ареализм цъыр7аанёа иа8ынгылаз+ XVІІІ ашъ− ан7ъам− –XІX ашъ− Алагам0еи раан аромантизм акъын− Уи хы6ъкысиамаз и3ыдоу+ ихы0щъаау адунеи иалахъыз ауаа рха=сахьа6ъара76ара акъын− Ииашоуп+ аромантизмгьы ицъырнагонзха=сахьа6ъа ёыргахаз ауаа рыгъжъажъара6ъеи ∋страсти8излахъыз а0агылазаашьа6ъеи раар8шра− Уи иабзоураныаромантизм иалнаршеит ауаюы иха0ара ∋личность8 акырибеианы+ иемоциатъ+ идоущатъ ган6ъа акыр ир7абыргны+уаанёа аклассицизми асентиментализми р=ы аас0а ир7ауланырцъыргара− Убри айнытъ+ ареализм аауан аромантизмиа=агыланы акъымкъа+ уи айазшьа6ъа рышь0каарала+ ахааам0а наскьацы8хьаёа иаща-иаща уи иацъхьа7уан− Иащщъап+уи мап ацънакуан ауаажъларратъ еизыйазаашьа6ъаридеализациа−

XІX ашъ− актъи азбжазы иуадаюуп аромантизми ареализмирыбжьара еилыкка ийоу ащъаа6ъа рышьа6ъыргылара− Убасийоуп+ иащщъап+ О− Бальзак июым0а6ъа ♠Шагреневая кожа≡+♠Пармская обитель≡+ В− Гиугои Ч− Диккенси рроман6ъа− Убриаам0азгьы+ аромантикатъ мотив6ъа ареалисттъ жъабжьеи,0ащъара иаднакыломызт− Ус ийоуп Стендаль ироман«Айа8шьи аи6ъа7ъеи≡+ Иу− Лермонтов ироман ♠Щаам0азтъиафырха7а≡− XІX ашъ− аюбатъи азбжа инаркны ареализм зынёааэайъна0хоит аромантикатъ традициа− Уи аабоит Г− ФлобериУ− Теккереии рыр=иам0а6ъа р=ы−

Аурыс литература=ы ареализм ашьа0а6ъа щан щъаиахъа8шуеит XІX ашъ− 20–30 –тъи ашы6ъс6ъа раан А− Пушкини∋♠Евгени Онегин≡+ ♠Борис Годунов≡+ ♠Акапитан и8ща≡8+А− Грибоедови ∋♠Зыхшыю зызрыцщароу≡8+ И− Крылови

Page 124: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

246 247

(иажъамаана6ъа8 рыбзоурала− Аурыс литература=ы егьииашь0анеиуа аетап а=ы ареализм рыхьё адщъалоуп абар/ашъйъыююцъа: И− Гончаров+ И− Тургенев+ Н− Некрасов+А− Островски−

XІX ашъышы6ъсазтъи ареализм ♠акритикатъ реализм≡ щъаиашь0оуп− Алитературадырра=ы ари атермин ахархъара аиуитМ− Горки ийнытъ− Уи ас еи8ш а7акы а0аны ихы изаирхъаз+адунеитъ реалисттъ юым0а6ъа реищарак а6ъыёбаратъ+агъынамёаратъ знеишьа ахьрымаз азоуп− Ииаша7ъйьаны+ уиашъышы6ъсазтъи ареализм иаанар8шуан абуржуазиатъщъын/5арратъ шьа6ъгылашьа ауаюытъыюсатъ норма6ъеиизин6ъеи ишры6ъымныйъоз+ ауаажъларратъ еизыйазаашьа6ъарсистема критикатъ знеишьала иахъа8шны иамаза=аас0ара6ъа зегьы цъырнагон− Асоциал-критикатъ лагалаихадоу йазшьоуп аурыс реализм азгьы− Аха атермин«акритикатъ реализм≡ ишиаша7ъйьоу ∋буквально8еилкаатъым+ избанзар уи аам0азтъии ашь0ахьтъии алитерату,ра=ы има3ым а0ы7 ааннакылон ашьа6ъыряъяъаратъ∋утверждающий) пафосгьы− Иара аар8шхон автортъ позициаадагьы+ афырхацъа рха=сахьа6ъа рыла− Ур/ и7оуроу адоущатъ(нравственное8 йазшьа6ъа рыла ибеианы+ рхатъы егоисттъ0ахра6ъа ириаауа иахьаар8шу аюым0а6ъа рхы8хьаёарарацъоуп− Даэа ганкахьала+ абуржуазиатъ уаажъларра=ыауаюы иссахара ∋измельчание8 аар8шра инаваргыланыицъыргоуп уи дша=агылоз аилагара иа=ыз ауаажъларраайнытъ иаауаз анырра6ъа− Убар/ инрываргыланы ареализмиалнаршеит ищараку ауаюытъыюсатъ йазшьа6ъа+ асоциалтъеийарареи аиашареи ∋справедливость8 азы имаз агъащъареиур/ рзы дшы6ъ8аюызи−

XІX ашъ− аюбатъи азбжазы даара а=иара аиуит аурыслитература − Уи ианы8шит ашъйъыююцъа ишрылшазрыцщашьарада /оурыхла ийаз ауаажъларратъ еи=агылара6ъараар8шра− Аурыс реализм ановатортъ йазшьа6ъеи+ уиа8с0азааразы критикала азнеиреи р=ы иаанар8шызагъымшъареи+ адоущатъ з7аара6ъа и5ьбараны ры6ъыр,гылареи ибзиаёаны ирны8шит Л− Толстоии Ф− Достоевскиирыр=иам0а6ъа− Ар/ ашъйъыююцъа ашъышы6ъса ан7ъам0азтъи

адунеитъ литературатъ процесс иагъыцъны ийалеит+ анаюстъиа=иарагьы акыр имюа6ъыр7еит− Ур/ адунеитъ литературадырбеиеит асоциал-психологиатъ роман аи=каашьа=ы и=ыцуапринцип6ъа ахьыры8шааз ала− Ирылдыршеит афилосо,фиатъи адоущатъи проблематика рюым0а6ъа ралагалара+ иараубасгьы иаадыр8шит ауаюытъыюсатъ психологиа и7аулаёоуамаёа6ъа рйынёа азнеишьа6ъа+ ур/ реилкаара−

Ииашоуп+ аклассицизми+ аромантизми+ асентиментализми+асимволизми+ дасу раам0а6ъеи рсахьаркыратъ принцип6ъеииры6ъыршъаны+ иаадыр8шуеит а8с0азааратъ реали6ъа+насгьы ицъырыргоит уи ахь ийоу ареакциагьы− Аха ареализма=ы а8с0азаара аар8шразы ийоу а7абыргра ихадоусахьаркыратъ критериоуп азы уи иаща иазааигъаны ийоуп−Адунеи аар8шра ара иа7анарёуеит абстракттъ йазшьа+аллегориатъ знеишьа+ уи и0нахуа асахьа6ъеи ауааи убриайара а8сы рха7аны+ илаб=абатъны ийана7оит+ ур/ ийа7ъйьоушьоукы реи8ш а8хьаю идикылартъ− Ареализм азы иара убасийазшьарбагоуп хы8хьаёара рацъала асахьаркыратъформа6ъа рхархъара− Уи еиуеи8шым апериод6ъа рзыеиуеи8шым аформа6ъа ахьышь0нахуа адагьы+ ироуеитамила0тъ цъаюа6ъагьы+ иара шъйъыююык ир=иара аха0агьыианы8шуеит− Ареализм а8с0азааратъ 6абырг аар8шрауснагёатъ хадас ишамоугьы + егьыр/ алитературатъхырхар0а6ъа рсахьаркыратъ еихьёара6ъеи идыр=иазамыруга6ъеи мап рыцънакуам− Уи иа7анакуа аюым0а6ъа р=ыинар0бааны ахархъара рымоуп амифи+ асимволи+ агротески+аллегориеи− Амала ур/ зегьы ареалисттъ р=иам0а=ы иараахатъы р=иаратъ принцип6ъа ирыххъыцуа ∋подчинены8 ийазарауп−

Ареализм аилкаара=ы проблемас ийа6ъоу рахьтъихада6ъоу иреиуоуп асахьаркыратъ 6абырги а8с0азааратъ7абырги реизыйазаашьа− А8с0азаара аха0еи ар=иам0а=ыиаар8шу а8с0азаареи адъахьала реи8шзаара+ реизааигъарамацара акъым ареализм аиаша ёыргашьатъ формас иамоу−Уи мацара ареализм аряаруеит азы зынёа иазхом−А8с0азааратъ 6абырг аи8шзаара хра злоу+ ийазшьарбагоу

Page 125: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

248 249

асахьаркыратъ иаша аар8шразы ийоу реалисттъ формоуп−Аха арайа и7егь ихадароу+ а8с0азаара зегьы аилкаараахьынёарылшо+ насгьы уи ииашаны иахьынёа еилкаау+асахьа0ыхюы ицъыриго аидеиа6ъа р7акы ахьынёабеиуоу роуп−Стендаль+ Бальзак+ Толстои+ Достоевски+ Чехов реи8ш ийоуареалисттъ шъйъыююцъа ду6ъа и5ьоушьартъ айынёаасахьаркыратъ 6абыргра а7а7аны иаадыр8шуеит иконкреттъуауаюытъыюсатъ лахьын7а6ъа− Ур/ енагь ауаюы и8сабареи+дызлагылоу ауаажъларратъ еизыйазаашьа6ъа ргъа0еи(сущность)+ а8с0азааратъ 6аки иузеийъым0хо еидщъалоуп−Убри азоуп ур/ р=ы ах0ыси ауаюытъыюсатъ йазшьеиа8с0азааратъ 6акы аганахьала /абара зры6ъым(неисчерпаемо8+ иагьзышь0ырхуа а7акырацъара−

Ареалисттъ литература=ы афырха7а июну7йатъи идунеи+афырхацъа рхымюа8гашьа иузайъым0хо иадщъалоуп ур/зхаану аам0а− Ашъйъыююы лассы-лассы иааир8шуа ифырха7аигъа0а+ уи июну7йатъи идунеи ирыдщъаланы иааир8шуеитиааикъыршаны ийоу асоциалтъ+ адоущатъ+ адинха7аратъ+ауаажъларратъ еилазаара− Аха ареалисттъ йазара=ыа0агылазаашьа6ъа аар8шуп ауаа рдоущатъ дунеи аилкааразы−Уи анагёара=ы а7ак ду рымоуп афырхацъа рйазшьа6ъаигъылыр0ъааны рцъыргара− Уи азы иа6ънагоуп ауаюыи8с0азаара иа7анакуа аган6ъа зегьы – ицъанырра6ъареи=каашьа+ еиуеи8шым ауаюытъыюсатъ тип6ъа ущъараар8шра− Иааркьа=ны иащщъозар+ ауаюы и8с0азаараиа7анакуа аган6ъа зегьы раар8шра ареализм иалшоит− Ауаюыийазшьа ашьа6ъгылара=ы + уи иааикъыршаны ийоуа0агылазаашьа6ъа раар8шра=ы ареализм анатурализмиазааигъахоит− Аха анатурализм а=ы ауаюы ишьа6ъгылара0агылазаашьас имоуи ихыл7шь0реи рыла мацараиаар8шызар+ и0ышъынтъалоу ареализм а=ы айазшьа6ъеиа0агылазаашьа6ъеи ю-ганк рыла ишьа6ъгылоуп− Ауаюыихымюа8гашьа иамоу амзыз6ъа инарываргыланы иаар8шупуи и0ахра6ъа рха6ъи0реи+ а0агылазаашьа6ъа дырхыщъщъаныа=агылара шилшои− Абраантъи иаауеит ареалисттълитература иамоу а7аулара− Адрама мацара акъым+

аромангьы+ аповестгьы+ ажъабжьгьы иаадыр8шуеит а8с0азаа,ра иамоу адраматъ еи=агылара6ъа+ и0ырхуеит ауаюытъыюсаийазаара ∋существование) иацу атрагедиеи акомедиеи−

Ареалисттъ юым0а=ы ар=иаюы илиршароуп ихатъы0ахра6ъеи идунеихъа8шышьатъ знеишьа6ъеи дырхыщъщъанысахьаркырала иобиективтъу адунеи аар8шра− Уи аам0азгьыасахьа0ыхюы-ареалист а8с0азааратъ цъыр7ра6ъа пассивла+зегьы ззеи8шу /аююык+ н7аюык ∋регистратор8 диеи7,шымхароуп− Ашъйъыююы игуманизм – ареалисттъ шедевр6ъара76аразы ихадароу критериуп− Ареализм адоущатъ мчыаа8шуеит атрагедиатъ ёбашьа змоу аконфликт6ъа р=гьыа8с0азаара шьа6ъзыряъяъо йазараны−

XІX ашъ− ан7ъам0азы ареализм алахьын7а ёбахеитеиуеи8шым алитературатъ тенденциа6ъа реиныррала−Адунеитъ литература иаланагалеит амила0тъ литература=ыц6ъа− Ур/ лассы-лассы ареализм шьа0ас измоуар=иам0а6ъа рыла ауп изларауаз адунеижъларбжьаратъиарезонанс− Аромани аповести р=ы ицъыргахаз ареализм иаща,иаща ирыла7ъон егьыр/ алитературатъ жъла6ъеи+ ахк6ъеи+ажанр6ъеи− Убас+ апоезиа=ы ихатъроу реалисттъ <ыца8шь,гаюны ды6ъгылеит америкатъи апоет У− Уитмен− Уи филосо,фиатъ масштабла ир0бааит апоезиа ащъаа6ъа ауаюыесымшатъи и5ьаус аар8шрала− Бельгиатъи алитературааклассик Ш− Де Костер иа8и7еит и=ыр8шыгаз ареалисттъроман+ амила/,легендатъ фырха7аратъ елемент6ъазны8шуаз− Г− Ибсен ипиеса6ъа р=ы ир5ьбараны и6ъиргылоитаепоха иамаз асоциал-доущатъ з7аара ду6ъа уб− и6−

Ареалисттъ йазаразы ийазшьарбагоуп и=иауа а8с0азаараадинамикатъ цъаюа6ъа раар8шра− Уи иалнаршоит а8с0азаараи=ыцу аформа6ъеи+ асоциалтъ еизыйазаашьа6ъеи+ и=ыцуапсихологиатъи ауаажъларратъи тип6ъа ргъа0ареирха=сахьа6ъа ра76ареи− Уи бзианы ианы8шит XX ашъ− азтъиалитература− Абри аам0азтъи алитература=ы ауаюы и8еи8ш+уи илахьын7а инаваргыланы иаар8шын ауаажъларрарлахьын7агьы+ и7ару проблемак+ асахьаркыратъ /6аара з0аху

Page 126: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

250 251

ращасабала− Ганрацъала еиларсыз а8с0азааратъ материалаар8шразы ахархъара роуан хы8хьаёара рацъалаасахьаркыратъ форма6ъагьы− Аиаша ащъара обиективтъажъабжьеи0ащъара=ы иалыршахон аперсонажцъарпсихологиа и7ауланы а0ыхралеи+ зны-зынла – асимволикатъелемент6ъа рылархъреи рыла− Еищараёак уи нагёашьас иаиуанаперсонажцъа рхатъы 7с0азаара ауаажъларра р0оурыхтълахьын7а иадщъаланы−

Щаам0азтъи ареализм ахкырацъареи а7акы аруадаюреианы8шуеит− Иара акыр еиларсны+ исинтетикатъны ийалеит−Уи аабар0оуп+ аюым0а6ъа р=ы ахархъара зауз и=ыцу асиужетеи=каашьатъ форма6ъа р=ы− Щаам0азтъи ареализм иар=иеитаижълантъии ∋видовые8 ажанртъии еицааира6ъа – аепикатъдрама+ алирикатъ-публицистикатъ поема ущъа уб− и6− Убриинаваргыланы+ аромани адрамеи акыр иинтелектуалтъхеит−Асахьаркыратъ юым0а6ъа инар0бааны иргъылалеитарепортаж− Ицъыр7ит адокументалтъ повести адрамеи− Убриаам0азгьы иащагьы инар0бааны ахархъара роуит еиуеи8шымихь8шу ∋условные8 асахьаркыратъ нагёашьа6ъа – мааналаащъара+ апритча+ асимволика+ афантастика−

Ас еи8ш ийоу асахьаркыратъ форма <ыц6ъа ареализмиахьаланагало иаанагом уи ахы6ъкы а8сахит щъа− Иуадаюуа8с0азааратъ материал аилкаара=ы ур/ рхархъара хы6ъкысиамоуп уи а=ы уаю ила8ш и7амшъо амч6ъеи а8еи8ш6ъеираар8шра+ иара убас+ а8хьаю ихшыюи иламыси ур/ рылаанырра ры0ара−

ХХ ашъышы6ъсазы ареалисттъ метод ахырхар0а6ъаиреиуаны и=ион асоциалисттъ реализм− Уи алитератураар=иара методк ащасабала адунеи а=ы имюа8ысуазакоммунисттъ идеал6ъа иры6ъшъоз+ амарксист-ленинтъидеологиа иа6ъшъоз а8сахра6ъа раар8шра хы6ъкыс иаман−Асоциалисттъ реализм аофициалтъ+ ащъын/5арратъ йазшьааман− Уи 7хьаёан ихадоу методны асовет литературеиайазареи рзы− Иара ихадароу д7ас иаман асоциалисттъуаажъларра ашьа6ъгылара аетап хада6ъа раар8шра+ насгьы

акоммунизм аргылара=ы ийоу аихьёара6ъа хым8адаразгъа0ареи− Асоциалисттъ реализм яъяъала ирыдщъаланаполитикеи ащъын/5арратъ идеологиеи−

А8суа литература=ы ари аметод иашьашъалоуасахьаркыратъ р=иам0а6ъа хы8хьаёара рацъала иащ8ылоит(еищарак 30–50-тъи ашы6ъс6ъа рыбжьара8−

Page 127: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

252 253

АЖЪАБАТЪИ АХЫ

АЖЪЕИНРААЛЕИ+АРТЪЫШЬАТЪ СИСТЕМА:ЪЕИА*СУА ЖЪЕИНРААЛЕИ+АРТЪЫШЬАТЪ )ЙАРА:ЪЕИ

Ажъеинраалала атекст а76ара иаанаго ажъеинраалаазеи8ш 7йара6ъа иры6ъыршъаны ряаз-ряазла аюра ауп− Уиаюраан иаиуроуп атекст злашьа6ъгылоу ашь0ыбжьтъеилазаашьала иалкаау еи=каашьак− Апрозатъ текстизлеи8шым уи ауп+ ажъеинраала=ы иара шоит икьа<,кьа=ныийоу фонетикатъ хъ0а6ъаны− Ур/ ахъ0а6ъа хазы-хазы ийоуацъащъа6ъа рыла ишьа6ъгылоу аграфикатъ нагёашьа рымоуп+рифмала ихыр3оуп− Ажъеинраалатъ текст хъ0а-хъ0алааихшара ихадароу йазшьоуп иара азы+ атекст а=ы иаар8шхоитхазы-хазы ийоу + еицнеиуа+ еи7агылоу аряаз6ъа рыла∋<ырщъалатъи апоезиа=ы – мелодиала8− Ажъеинраалатъ текста=ы ацъащъа6ъеи асинтаксистъ еихшареи еи6ъшъозаргьыауеит+ аха ихым8адатъны ийам+ – еи6ъымшъозаргьы йалоит−

Абас еи8ш аформатъ еи=каашьа змоу атекст а8хьаюиажъеинрааланы игъникылоит− Иара а3ыдара6ъа иреиуоупажъеинраалатъ интонациа асинтаксис иахь8шымаа0гылара6ъа ∋паузы8 ахьамоу+ насгьы ацъащъа6ъа рщъаа6ъар=ы абжьы ахьышь0нахуа+ ма абжьыларйъра ахьащ8ыло−Убар/ рыдагьы+ ацъащъа6ъа р=ы иащ8ыло ашь0ыбжь6ъа(абжьытъ елемент6ъа8 ишабалак акъымкъа+ еинзраалауаеишь0агылашьак рымазар ауп− Ажъеинраала аи=артъраан уиацъащъа6ъа шеишь0анеиуеи ишеицнеиуеи зеи8шроу алаиалыркаауеит иара з7азкуа ажъеинраалеи=артъышьатъсистемагьы− Бызшъас излаюызаалакгьы ажъеинраалаашьа6ъгылара=ы ихадоу акъны ийоуп ацыра − Иараафонетикатъ йазшьарбага6ъас иамоу – абжьы ащаракыреи+ауреи + амчи роуп− Ихадоу жъеинраалеи=артъышьатъсистема6ъаны ийоуп щъа и8хьаёоуп: атоникатъ+ асиллабикатъ+асиллабо-тоникатъ−

Атоникатъ жъеинраалеи=артъышьатъ система− Ажъа«атоника ≡ аагоуп абырзен бызшъа айнытъ ∋♠тонос≡8+иаанагоит ♠а6ъыяъяъара≡− Ари асистемала иа76оу ажъеин,раала=ы ацъащъа6ъа реи=каашьа=ы ихадоу а6ъыяъяъара6ъархы8хьаёара ауп− Иазгъа0атъуп+ убри аам0азы а6ъыяъяъараз6ъымшъо ацыра6ъа рхы8хьаёара 76ъаны ишыйам− Атоникатъжъеинраалатъ форма имариаёоу щъа и8хьаёоуп; уи ахархъарааман еиуеи8шым ажълар6ъа р=ырщъалатъ ∋говорном8ажъеинраала6ъа р=ы − Ур/ ацъащъа6ъа р=ы ийоуа6ъыяъяъара6ъа+ шамахамзар хы8хьаёарала еийароуп−Атоникатъ система=ы ацъащъа аура шъага-загас иамоуашьы6ъырс6ъа ∋стопа8 рхы8хьаёара акъым+ ажъа6ъархы8хьаёара ауп− Ацъащъа=ы ийалар ауеит ю,5ъыяъяъарак+ х,6ъыяъяъарак+ 7шь,5ъыяъяъарак уб− и6−− Атоникатъ жъеинраа,ла=ы ацъащъа6ъа р=ы ийоу а6ъыяъяъаратъ /ы75ъа хы8хьаёа,рала еийарамхаргьы ауеит− Алатин бызшъа=ы ажъа ♠акцент≡иаанаго ♠а6ъыяъяъара≡ ауп− Убри азы+ атоникатъ жъеинраалаакценттъ жъеинраала щъа азырщъоит− Иара аметр ахьамам азыуи а=ы ароль ду нанагёоит арифма−

Атоникатъ жъеинраалеи=артъышьа=ы ихадароу –еишьашъалоу ацъащъа6ъа рйны а6ъыяъяъара6ъа реийарараауп− Уи щара ибзианы иаабоит ажълар6ъа рашъа6ъа рйны− Ахаа8суа литературатъ поезиа аформа <ыц6ъа ры8шаараиалагеит− А8суа поетцъа ражъеинраала6ъа р=ы рхыиадырхъоит атоникатъ жъеинраалеи=артъышьа инавар,гыланы асиллабикатъгьы−

Асиллабикатъ жъеинраалеи=артъышьатъ система−Бырзен бызшъала ажъа ♠силлабос≡ иаанаго ♠ацыратъ≡∋слоговой8 щъа ауп− Ари асистема=ы ажъеинраалатъ цъащъа6ъаршъага-зага6ъеи реицааишьеи р=ы ихадоу ацыра6ъархы8хьаёара ауп− Зегь реища уи ахьаар8шхо ажъа6ъаралагам0а6ъеи рын7ъам0а6ъеи р=ы ишьа6ъгыланы ийоу+еи0ам7уа ∋фиксированный8 а6ъыяъяъара ахьащ8ылоабызшъа6ъа р=ы ауп− Иалыркаауеит 7шь-цырак+ хъ-цырак+ уб−и6− рыла ишьа6ъгылоу ажъеинраала6ъа− 7,цырак рйынёаинаёо+ икьа=у ажъеинраалатъ цъащъа6ъа+ шамахамзар+

Page 128: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

254 255

цезурада ийоуп− Уи еищаны ианащ8ыло ацезура еиюнашоитиаща икьа=у ажъеинраала бжа6ъа ∋полустишия8 рыла−Асиллабикатъ айны ихадоу+ еишьашъалоу ацъащъа6ъа рыйныа6ъыяъяъара6ъа /ы8ла реи6ъшъара ауп− Уи еищарак иащ8ылоитаурыс поезиа=ы− А8суа литература=ы щара ищамоуп асиллабо,тоникатъ жъеинраалеи=артъышьа− Уи иаанаго+ юызараззеибауа ацъащъа6ъа рйны а6ъыяъяъара6ъа реийарареи /ы8лареи6ъшъареи роуп− Ажъеинраала=ы аритмика ашьа6ъыр,гылара=ы акра7анакуеит арифма−

Ажъа «ацезура≡ латин бызшъала ♠аихса≡ ∋сечение+ разрез8щъа аанагоит− Ацезура ажъеинраала=ы ажъеихшар0асицъыр7уеит− Антикатъ жъеинраалеи=артъышьа=ы ацезураашьы6ъырс ∋стопа8 агъ0а иа6ъшъон+ асиллабо-тоникатъсистема=ы иара ашьы6ъырс ащъаа6ъа иры6ъшъоит− Ацезураияъяъоу интонациатъ аа0гылароуп−

Асиллабо-тоникатъ жъеинраалеи=артъышьатъ система−Арайа хыхь зыёбахъ щщъаз аю-еилкаарак+ аю-системак –ацыра6ъеи ∋силлабос8 а6ъыяъяъареи ∋тонос8 еила7ъаны+еилахъны ахархъара рымоуп− Ажъеинраалеи=артъышьаазакъан6ъеи а8йара6ъеи /ыз7аауа а7арауаа иа8ыр7еит ур/реиюдыраара алзыршо адырга6ъа:

/ - / – а6ъыяъяъара зы6ъшъо ацыра+/ ў/ – а6ъыяъяъара змам ацыра−

Асиллабо-тоникатъ жъеинраала=ы а6ъыяъяъара зы6ъшъоииз6ъымшъои реицааишьа ашьы6ъырс ∋стопа8 щъа иашь0оуп−Уи атермин аха0а аауеит антикатъ лирика айнытъ− Уайа«ашьы6ъырс≡ щъа ззырщъоз ацыра ауреи акьа=реи ракъын−

Асиллабо-тоникатъ жъеинраалеи=артъышьатъ системаиамоуп ихадоу ашьы6ъырс хк6ъа хъба: ахореи+ аиамб+адактиль+ амфибрахи+ анапест−

Ахореи – ю-цырак рыла ишьа6ъгылоу шьы6ъырсуп+ актъиа6ъыяъяъара а6ъшъоит+ аюбатъи – а6ъыяъяъара амам− Ахореиасхема: /- ў/. ам-ра+ аш-ла

Аиамб – ю-цырак рыла ишьа6ъгылоу шьы6ъырсуп+ актъиа6ъыяъяъара амаёам+ аюбатъи а6ъыяъяъара а6ъшъоит− Аиамбасхема: . ў,.− аг-х“а+ а7,ша

Ишаабо еи8ш+ аиамби ахореии шьа6ъгылоуп юбаны ийоуашьы6ъырс ала+ аха ийоуп ю-шьы6ъырск иреищаны рылаишьа6ъгылоу ацъащъа6ъагьы−

Адактиль – х-цырак рыла ишьа6ъгылоу ашьы6ъырс+ актъи– а6ъыяъяъара а6ъшъоит+ аюбатъии ах8атъии а6ъыяъяъара6ъарымам− Адактиль асхема: /-ў ў/. “ашь,/ам,/а

Амфибрахи – х-цырак рыла ишьа6ъгылоу ашьы6ъырс+актъии ах8атъии а6ъыяъяъара рымаёам+ аюбатъи а6ъыяъяъара

а6ъшъоит− Амфибрахи асхема: . ў - ў/. а-х“ыб-раАнапест – х-цырак рыла ишьа6ъгылоу ашьы6ъырс+ актъии

аюбатъии а6ъыяъяъара рымаёам+ ах8атъи а6ъыяъяъара

а6ъшъоит− Анапест асхема: . ў ў,.− ам-ща,4ь“ыр*шь-цырак рыла ишьа6ъгылоу шоит3

а8 пеон I – дар-бан-заа-лакб8 пеон II – ла-да-ро-мав8 пеон III – 7ха-шьа-р“о-маг8 пеон IV – а-ныр,6ъа-р“а

Ажъеинраала ацъащъа=ы ийоу ашьы6ъырс6ъа рхы8хьаёараина6ъыршъаны ищаур ауеит х-шьы6ъырск+ 7шь-шьы6ъырскинареищангьы измоу ацъащъа6ъа− Ацъащъа ашъагаа6ъаразгъа0аразы иазхом ара иащарбаз ахк6ъа ∋♠аиамб≡+«анапест≡8 рыхьёщъара+ иахъ0оуп – ацъащъа=ы шайашьы6ъырс ыйоугьы азгъа0ара ∋♠х-шьы6ъырск рыла ийоуаиамб≡+ ♠хъ-шьы6ъырск рыла ийоу анапест≡ уб и6−8−

Асиллабо-тоникатъ жъеинраала шьа6ъгылоуп а6ъыяъяъаразы6ъшъои из6ъымшъои ацыра6ъа реи0ны8сахларала(чередование8− Ус еи8ш ажъеинраалатъ цъащъа аинраалараиры6ъшъоит иащарбаз асиллабо-тоникатъ шъага-зага6ъагьы:ахореитъ+ аиамбтъ+ адактильтъ+ амфибрахитъ+ анапесттъ−Арайа ажъеинраала аи=каашьа шьа0ас иамоу ашъагаа ауп –а6ъыяъяъара зы6ъшъои из6ъымшъои ацыра6ъа реи0ны7,сахлара− Аха асиллабо-тоника=ы ашъагааи аритми акны ийам−

Ажъеинраала ашъагаа (размер8+ уи а6ъыяъяъара зы6ъшъоииз6ъымшъои ацыра6ъа еийара-еийараны реи0ны8сахларала

Page 129: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

256 257

реишь0агылашьа иидеалтъу схемоуп− Аха уи асхема енагьа6ъныйъара ауам − Абызшъа аха0а ус мацара ийоуажъеинраалеи=артъышьа алнаршом− Избанзар абызшъаиалоу ажъа6ъа юба-юба хъ0а рыла ∋аиамби ахореиииры6ъшъо8+ х8а-х8а хъ0а рыла ∋адактили+ амфибрахии+анапести иры6ъшъо8 рымацара ракъым иащ8ыло+ уи иалоупи7егьы еищаны ахъ0а6ъа рыла ишьа6ъгылоу ажъа6ъагьы−Хъ0арацъала еилоу ажъа щъа щашь0оуп – а6ъыяъяъара зы6ъшъоацыра иа8шьны ианыйоу уи з6ъымшъо ацыра6ъа рацъаны−Асиллабо-тоникатъ жъеинраала=ы 1-2 иреищамхароупи6ъыяъяъарадоу ацыра6ъа+ аха ар=иаюы ихы иаирхъо ажъа6ъар=ы ур/ хы8хьаёарала еищаны ауп ишащ8ыло− А8суажъеинраалеи=артъышьатъ 7ышъа=ы ийоу а=ыр8штъ6ъадахьрылацъажъо Б− Шьын6ъба истатиа=ы июуеит: «А8суажъеинраала а=иара амюа иан8шылалак игъеим0ар залшом+хыхь иащарбаз ашъага6ъа ц6ьа инагёаны ишыйам+ даарашамахаёак акъымзар+ ур/ руак схемала инагёаны июуажъеинраала уаюы иши8ымло−

Ар/ а=ыр8шыга6ъа рацъаёак ыйамзаргьы ищарщъо рацъоуп:а8суа жъеинраала6ъак рцъащъа=ы а6ъыяъяъара змоу ацыреиа6ъыяъяъара змам ацыреи ииаша7ъйьаны аки-аки еихы8хьоит+еиба8сахуеит+ убар/ реиба8сахра6ъа рыла ишьа6ъдыргылоитеиуеи8шым ашъага6ъа− Иара убри аам0азгьы иазгъа0ахароуп+ари а8йара а8суа поезиа зегьы азыщъан еицеизеи8шу 7йараныишзыйамлаз+ ус ийаларц з0ахыз апоетцъа шыйазгьы−

А8суа поезиа=ы+ ажъеинраалак уайъы6+ строфак аюну7йаиаабоит ашъага еила8са6ъа− Аха иага ус ийазаргьы+ ц6ьауанацкла8шлак+ поезиа юым0ак а=ы шъагак иаща а8ыжъарааманы ийалоит+ иара убри акъхоит ашъага ашьа6ъыргыларааншьа0ас ийа7атъугьы− Иага еила8сазаргьы+ ара ийоупа6ъыяъяъара ахы8хьаёара еи8ш+ ацыра ахы8хьаёарагьы+ ахааклассикатъ форма=ы ишыйало еи8ш+ дара-дарахы8хьаёарала еийарам+ а0ы75ъагьы алхны ирымам+ ур/ иащааха6ъи0ра рымоуп+ убри азыщъан ауп а8суа поезиа=ыеиуеи8шым ашъага6ъа рцъыр7ра залшахаз» [Шьын6ъба, 1986,98].

Хыхь ишащщъахьоу еи8ш+ абас ажъеинраалатъ шъагаа6ъареи=каара=ы а8суа материал мацара акъымкъа+ егьыр/алитература6ъа р=гьы ийоуп апроблема6ъа− Аха ийоуп ус еи8ша0ы75ъа ралкаара алзыршо аилкаара6ъагьы – апиррихииаспондеии− Апиррихи щъа иашь0оуп а6ъыяъяъаразы6ъшъараны ийаз ацыра а6ъыяъяъара ана6ъымшъо− Аиамбиахореии р=ы уи асхема абас ийоуп: . ў ў.+ х8аны еилоу ашъага,зага а=ы . ў ў ў .− Ус акъымкъа+ ашьы6ъырс а=ы а6ъыяъяъараз6ъымшъараны ийоу ацыра а6ъыяъяъара анамоу + щарааспондеи щамоуп− Аспондеи асхема юбаны еилоу аформа6ъар=ы: /- -/, х8аны еила6ъоу р=ы: / - - ў/ (адактиль+ амфибрахи8+. ў , , . ∋амфибрахи+ анапест8+ ., ў, . ∋адактиль+ анапест8−

Еиуеи8шым абызшъа6ъа р=ы ара иащарбаз ажъеинраа,леи=артъышьатъ система6ъа еийараны+ еи8шны им=иеит− Уизыхйьо мзыз6ъаны ийоуп алингвистикатъи акультура,0оурыхтъи /агылазаашьа6ъа− Алингвистикатъ мзыз6ъаамила0тъ бызшъа иамоу афонетикатъ+ апрасодиатъ 2ыда,ра6ъа иры6ъыршъаны иаща ианаало+ иашьашъалоу асистемаахархъара рызнауеит− Аха зны-зынла акультура,/оурыхтъ0агылазаашьа яъяъала анырра азнауеит амила0тъ поезиаа=иарагьы− Убас+ <ыр8штъыс иаагозар+ атиурк бызшъа6ъаараб бызшъа айнытъ ирыдыркылеит ♠аруз≡ щъа изышь0оуаметрикатъ система+ ур/ абызшъа6ъа рфонетикатъсистема6ъа р=ы ашь0ыбжь6ъа роура6ъа шеийарамгьы−

Атермин ♠ажъеинраала≡ а8суа бызшъа иаланагалеит а8суалитературатъ юым0а6ъа ра8хьаёатъи реизга ан0ы6 инаркны−Д− И− Гълиа 1912 шы6ъсазы и0ижьыз ипоезиатъ еизга хьёысиаман ♠Ажъаеинраала6ъеи ахьёыртъра6ъеи≡ щъа− Ишаабоеи8ш+ ю-еилкаарак аазыр8шуаз – ♠ажъа≡+ ♠аинаалара≡ усйантерминк ащасабала ишьа6ъымгылацызт азы+ ю-ажъакеилаланы акъымкъа+ адефис рыбжьаргыланы ауп авторишани7аз− Нас ишнеи-шнеиуаз+ ар/ аю-ажъак еилаланыеилкаарак аадыр8шуа ийалеит – еинааланы еи6ъыршъоу+ашь0ыбжь6ъеи ажъа6ъеи реицааишьа=ы арифма-ритмиткатъеи=каашьа змоу апоезиатъ текст щъа аанаго− Аурыс бызшъалаари аилкаара иашьашъалоу ажъа ♠стихотворение≡ ауп−

Page 130: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

258 259

А7арауаа злахъа8шуала+ ажъеинраалала июу апоезиатър=иам0а6ъа рыла ауп адунеитъ литература злахацыркхаз−

Асахьаркыратъ литературатъ юым0а6ъа рахьтъ ажъеинраа,лала иа76оу ажанр6ъа иреиуоуп иара ажъеинраала аха0аиаваргыланы егьыр/ алитературатъ жанр6ъагьы: апоема+абаллада+ ажъамаана уб− егь− Апрозеи апоезиеи зегь ра8хьаиргыланы излеи8шым ар=иам0а6ъа ргылагатъ ма0ъахъысирымоу ажъа аи=каашьа алоуп− Апроза=ы атекст злашьа,6ъгылоу ащъоу6ъа шъага-загала еи8шым+ еийарам− Апоезиа=ыаюышьатъ еи=каашьа цъащъа-цъащъала ишынагёоугьы+ уайаащъоу6ъеи ацъащъа6ъеи еи6ъшъаёом−

Ажъеинраалеи=артъышьа=ы хадара зуа аритм ауп− Ажъа«аритм≡ аауеит абырзен бызшъа айнытъ+ иаанагоит«аихышъшъара≡+ ♠аинраалара≡ щъа− Аритм йаз7о цыралеи6ъыяъяъаралеи еишьашъалоу ацъащъа6ъа реицааира ауп−Ацъащъа6ъа рыюну7йатъ еихшара зыбзоуроу ашъагаа ∋размер8ауп− Ажъеинраала рыдщъалоуп амила0тъ бызшъа асинтаксиси+афонетикеи+ а6ъыяъяъаратъ системеи− Б− Томашевскииазгъеи0он: «Как бы ни был специфичным и своебразен стройстиха, этот строй принадлежит языку и неповторим запределами национальных форм речи. В этом причина того,что поэзия остается и будет всегда национальной формойискусства» [Томашевский, 1959, 68].

А8суа жъеинраала аи=артъышьа а0оурых щазхьа8шуазар+иазгъа0атъуп уи ахы7хыр0а6ъа а8суа жълар рпоезиа айнытъишаауа− Иара убас+ има3ымкъа ахархъара+ а=ы8шрагьыамоуп аурыс поезиатъ 7ышъагьы− Аха а8суа синтаксиси+ аурыссинтаксиси+ иара убас афонетикатъ еилазаашьа6ъеиры6ъыяъяъаратъ система6ъеи акыр еицъыхароуп+ ур/ рхатъ3ыдара6ъа+ излеи8шым айазшьа6ъа ма3ымкъа ирымоуп− Убриайнытъ+ щъарада+ а8суа жъеинраалеи=артъышьеи аурысжъеинраалеи=артъышьеи еицырзеи8шу шрымоугьы+ хаз-хазыийоу система6ъоуп− А8суа бызшъа а3ыдара6ъа азгъам0акъа+ишиашоу атъым литература ашъагаа и0агёаны а8сышъалаар=иам0а а76ара л7шъа ауам− Ур/ рюыза а=ыр8штъ6ъама3ымкъангьы иащ8ылоит− Иащщъап+ Л− Къы7ниа ишиашоу ихы

иаирхъеит А− Пушкин иажъеинраалоу ироман ♠Евгени Онегин≡злаюу астрофа+ аха уи и6ъ=иаз акоуп щъа щзазщъом− Уи ипоема«Шьаризан≡ а=ы ас еи8ш амеханикатъ <ы8шра иахйьаныа8сшъазы и8сабаратъым ацъащъа6ъа йалеит−

А8суа жъеинраалеи=артъышьа еиуеи8шым аз7аара6ъаирызкны иа76оуп астатиа6ъеи инеи7ыху аусум0а6ъеи− Ур/рахьтъ ира8хьатъи6ъоуп М− Ащашба агазе/ ♠А8сны Йа8шь≡а=ы иикьы8хьыз ю-статиак – ♠Иамоузеи а8суа жъеинраалаюышьас, шьа6ъгылашьас?» [Ащашба, 1928], «А8суажъеинраала6ъа рюышьазы юбайа ажъа» [Ащашба+ 1932–1933].Ар/ астатиа6ъа инагёаны иахьатъи щаам0азы ры8шаарауадаюхеит изнылаз агазе/ аномер6ъа рыйамзаара иахйьаны−Аха рыхъ0а6ъак акьы8хь рбеит ааигъа ю-томкны и0ы7ыз«А0ынха≡ щъа хыс измоу ир=иам0а6ъа знылаз актъи ашъйъыайны [Ащашба, 2005, 147–153, 154–164]. Анаюс+ ари апроблемадазаа0гылоит Хъ− Бяажъба ишъйъы ♠Иахьатъи а8суалитература иаазыркьа=ны критикала ахъа8шра+ теориатъз7аара6ъак нац7аны≡ щъа хыс измаз а=ы− Уи акыр ирэеины+иац7аны автор иани7еит ♠А8суа литературазы≡ щъа и0ижьызишъйъы а=ы [Бяажъба+ 1960, 249-263]. Апрофессионалтъюаёара=ы инаганы ажъеинраалеи=артъышьатъ принцип6ъаирзаа0гылоуп Б− Шьын6ъба иусум0а ♠А8суа жъеинраа,леи=артъышьа апринцип6ъа рзы ажъа6ъак≡− Ари астатиа авторюынтъны икьы8хьит− Ра8хьа иара анылеит алитературатъ«Альманах≡ ΖШьын6ъба, 1952, №3], нас аус адуланы+аредакциа <ыц ала иани7еит ажурнал ♠Алашара≡ [Шьын6ъба,1986, №1]. Аёбахъ щъатъуп Вианор Зан0ариа ажурнал«Алашара≡ 1962 ш− рзы ∋№ 5) иани7аз ♠А8суа жъеинраалааритмика азы≡ щъа хыс измоу астатиагьы [Зан0ариа+ 1965, 81-83]. Алитература атеориа еиуеи8шым аз7араа6ъа знылозар7ага шъыйъ6ъа р=гьы иащ8ылалоит ажъеинралеи=артъышьаиазкыз адырра6ъагьы− Убас А− Аншбеи С− Зыхъбеи ажъабатъиакласс азы еи6ъдыршъаз ар7ага шъйъы иацыр7еит ихадоуалитературадырра иазку+ ажъеинраалеи=артъышьа атъгьызщъо+ атермин6ъа ржъар [Аншба+ Зыхъба, 1988]. А8суажъеинраала а0оурыхтъ еволиуциа аз7аара6ъа ирызкуп Вл−

Page 131: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

260 261

Зан0ариа ааигъа иихьчаз идиссертациатъ темагьы [Зан0ариа+2006]. Аха+ щъарада+ зегь реища инар0бааны ар/ аз7аара6ъаирзаа0гылоуп В− А7нариа урысшъала июу имонографиа=ы[Цвинариа, 1987].

Арифма щъа иашь0оуп ацъащъа6ъа рын7ъам0а=ышь0ыбжьыла реи6ъшъара− Иащщъап: ахъы3ра – аха=ра+ашъахъа – аёахъа, абызшъа – уамашъа, исырба – уэырба уб−и6. Зны-зынла ацъащъа аюну7йагьы арифма йалоит− Ажъа«арифма≡ бырзен бызшъала иаанагоит ♠шъагаала еийароу≡(соразмерность8 щъа− Арифма композициа-шь0ыбжьытъеи0ащъароуп− Ур/ ашь0ыбжь6ъа реи6ъшъара а0ы7 рымоуп ю,цъащъак ∋ма иреищаны8 рын7ъам0а6ъа р=ы− Арифмаинанагёоит абар/ афункциа6ъа – ажъеинраала76аратъ+афонтъ+ асемантикатъ+ ашь0ыбжьтъ ∋акустикатъ8−

А6ъыяъяъара зы6ъшъо ацырала арифма6ъа шоит аха7атъ+а8щъыстъ+ адактильтъ щъа−

Аха7атъ рифма щъа иашь0оуп ацъащъа а7ыхътъантъиацыра а6ъыяъяъара ана6ъшъо−

Исыбаргузеи шь0а сара+Сы3къын иоуит а7ара+Да8хьоит+ июуеит изхара+«Динтеллигентхеит≡ сгъаца7ха+Иан дикъыхшоуп Назщара −− ∋Д− Гълиа8

Афыр0ын баа8с асуаз+ а7ла хыжъжъо+Илакьуаз амацъыс+ а7/а еийъыжъжъо… ∋Б− Шьын6ъба8

Наюеии Мзау3и еи6ълацъан+Еигъылацъан+ еиуацъан… ∋И− Кояониа8

Ан илщъоз агарашъа рныюуан ахъ6ъа+Дкьаасуамызт лоу8шъыл дыцъан+ д0ахъхъа−

Ажъюан а7аулара ае7ъа /а23он+Амза ашъахъала агара хнар3он− ∋Гь− Гъыблиа8

Ушьха6ъа лакъуп са сзыщъа иахьагьы+Уёыхь6ъа гъхьаазгоит уажъ иащагьы:Ушьац еи8ш ииа7ъоу шьац сымбаёац+Ужъюан еи8ш и8шёоу жъюан йамлаёац− ∋М− Лашъриа8

)ынчра збодаз+ а0ынчра абайаз+ ауаюы ишьа ахькашуа+Афронт ащъаа и6ъмацъысуан+ аб5ьар6ъа гъын6ьуа− ∋А− ∃ьонуа8

Аибашьра анеилга+ аюныйа схынщъит+Аш0агь сны6ъ8шит+ са сгъы зегь лащъит… ∋№− ∃ьонуа8

Ашъышы6ъса6ъа рнаюс+ ща8хьайа зны+А8сыуак д0ынчёа дыштъоу июны… ∋В− Амаршьан8

*а дахьиоуз адунеи итъын+Ихы-и=ы зегьы гъыряьарыла и0ъын − ∋И− (арба8А8щъыс а8а дизы8ш“ынА8щъыс а8а дыл0ах“ын− ∋Н− (ар,7ща8

А8щъыстъ рифма щъа иашь0оуп ацъащъа ан7ъам0ахь алааюбатъи ацыра ааюс ийоу ацыра а6ъыяъяъара ана6ъшъо−

Ащы+ сышъйъы+ уеи7амхан Гъы-шьамхыла укамщан+Гъар8бжьарак убжьамхан+Уз0аху рзы у7ъахымхан ∋Д− Гулиа8

Page 132: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

262 263

Аха7а иха7а+ афырха7а+А8сны ахьё /ызгаз ар8ыс ха7а+ ∋Д− Гълиа8

Дэыбяа йазан+ дэыуаю ха7ан+Лащъа8штъыла иэы да6ътъан… ∋И− Кояониа8

Амза ка22а-ка22о амшын ихыршълан−Амшын ихыршълан+ бяьыцшъа и7ыс,6ысуа ∋Гь− Гъыблиа8

Уа радари+ рада гъышьа+Ма щ6ьиара гъа0агъышьа−Уа ща8суара+ щашь0ра мырёуа+Иахьынёауа щажъла шь0ы7уа− ∋Т− А5ьба8

Аха еища лымкаала+Сгъыблра азышь0ы6+Бзиа избоит А8сны – ау7шъыл –Кавказ-хазына ахышъ0ыц ∋Вл− Ан6ъаб8– Иущъашьоузеи+ щаи+ Мазлоухеит+Уара ущъашьала+ ♠узлоихеит ≡ –У0архага6ъа урмазеихьеит −− ∋Л− Лабахъуа8

Адактильтъ рифма щъа иашь0оуп а7ыхътъантъи ацыраинаркны ах8атъи ацыра а6ъыяъяъара ана6ъшъо−

Шъхаан шъшымы8сыхрагь жъдыруазар+Сэыхъа шъкъадыр+ исзаажъга Адунеи шъымала ишъымамзар+Соушъыжь+ лашарак сшъырба − ∋М− Лакрба8

Сара смила/ крызхызгахьоу+А8сны азыщъа краныз7ахьоу+ ∋Б− Шьын6ъба8

– Уа абри ар8ыс дыцъоума?Игара-лас 0ынчума? ∋Б− Шьын6ъба8

Бжьы /аала иансыряызуаИсщъоит гъыряьа,ччарада− ∋Гь− Чачба8

Рифма хкык мацарала еи=артъу ажъеинраала6ъахы8хьаёарала има3уп− Еищарак ур/ у8ылоит еиуеи8шымарифма хк6ъа рыла ихыр3аны− Арифма6ъа ыйоуп ияару+ маибеиоу− Ияару арифма6ъа шь0ыбжьыла рацъак еи6ъшъомеивагылоу− Арифма6ъа р=ы ашь0ыбжь6ъа зегьы еи6ъшъозарибеиоу щъа и8хьаёоуп−

Иааныркыло а0ы75ъа рыла арифма6ъа хадаратъла абасишоит: еивагылоу ∋параллельные8+− еихдоу ∋перекрестные8+амацъазтъ ∋кольцевые8−

Еивагылоу арифма6ъа щъа и8хьаёоуп актъии аюбатъииацъащъа6ъеи ах8атъии а8шьбатъии ацъащъа6ъеи р=ыарифма6ъа анеи6ъшъо ∋аа+ бб8− А=ыр8штъ6ъа:

Насы7 имоуп ажълар лы8ха зыр0аз+ , аДа8соуп щъагьы рха7ашъа иа8сахаз− , аЖълар рыбзиабара йьалан иааёом+ , бИалнахыз – далнахт+ иа8сам – дабаёом , б ∋Б− Шьын6ъба8

И6ъгылан ашьха ацъ6ъан+ ирбзо аха=ы+ , аХыхьынтъ ацайьа иалйьа илеиуаз аёяьа=ы− , аАтъыюа6ъа хахаёа+ иахагылан ийатаёа+ , бАшьап6ъа зынёак акалам иеи8шын икалаёа− , б ∋Д− Гълиа8

Page 133: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

264 265

Уамыщъан+ аюыза+ са сйынтъи эакы , аИус0оит исымоу иреияьу акы: - аСа6ъныщъоит умюа – исщъо йалоит , бСныщъа8хьыё уцыз – угъ0ыха наёоит− , б ∋Т− А5ьба8

Еихдоу арифма6ъа щъа ирышь0оуп актъии ах8атъииацъащъа6ъеи аюбатъии а8шьбатъии ацъащъа6ъеи шь0ыбжьылаианеи6ъшъо ∋аб+ аб8− А=ыр8штъ6ъа:

Ушнеиуа унеи −− уус гъырюагаз+ , аУайъым7ын+ уашь0аз+ инагёа , бИуцъыхьан0оугьы – мчыла уа7аз+ , аУзхьымёо – цасщъа уэахьыгёа , б ∋М− Лакрба8

Ижыда абрайа+ изнышъын0рада, - аИ0ахаз дарбан а6ъ8ара<? - бИуасиа/+ иажъахъ уа изеищъада? - аМа деи6ъызкда ахрацъгьа<? , б ∋И− (арба8

Жъытънатъ аахыс хьыёла,7шала , аУжълар нхоит-ин7уеит А8сны+ , бАнцъа у7еира игъа8харала , аИшьоуп у7еира иа8саны− , б ∋ Б− Гъыргълиа8

Ажъюан ёлагарахеит+ , аИланашь0уеит асы− , бЗегьын5ьара 7шёарахеит+ , аАмахъ6ъа шь0ассы− , б ∋К− Ломиа8

Иахьада илымбацшъа+ , аАнра дазгъышьуан− , б

+ыцбарах илбазшъа , аАдунеигь дазгъыкуан , б ∋Н− (ар,7ща8

Сеи0ацап уажъ сымала ахъашйа+ , аЗ6ьы маёа уайа и7ъахуп− , бАбааш6ъа+ А8саратъи абааш6ъа+ , аИуадаюзаргьы ак сашъщъарц с0ахуп− , б ∋Р− Смыр8

Амюахъас0а ахьынёаиашоу , аБназаргь – аныйъара мариоуп+ , бУи нахысоуп иахьгъы76ъагоу+ , аУахь аныйъара хьан0оуп− , б ∋А− ∃ьонуа8

… Длым0иир – уа длыды8сылон+ , аДлым0иир – еища еицъан− , бИлзы8шыз зегь лыбла ихгылон+ , аАмла+ ачымазара – нцъан− , б ∋М− Лашъриа8

Амацъазтъ рифма щъа иашь0оуп актъии а8шьбатъииаюбатъии ах8атъии ацъащъа6ъа рифмара анырзеибауа+шь0ыбжьыла ианеи6ъшъо ∋аб ба8− А=ыр8штъ6ъа:

А0арчеи сымижъеит хынтъ дсыхьёаны , аСа сйама санаха – дахеит иаргьы+ , бСисыр+ изызёои+ дсысуан иаргьы , бДакъшан д0алеит+ ащъын7ъа с=айьаны , а ∋Б− Шьын6ъба8

Ашьыжь сыр=ыха+ схъы3ы+ , аУа7ъы гъыряьара йъандак сзы8шуп , бГъыряьаран ныщъан и8шуп , бАшьыжь слыр=ыхоит схъы3ы , а ∋Гъ− Са6аниа8

Page 134: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

266 267

Арифма инаваргыланы ажъеинраала аи=каара=ыиацхраауеит абжьыйа6ъа реи0ащъареи – ∋ассонанс6ъа8+ацыбжьыйа6ъа реи0ащъареи ∋аллитерациа8− Иащщъап:

Уасла+ уасла Аэыю /актъым+Угъы у0асла Аэыю ршъатъым+Уасла амаца – Маёала≡− Аяърагь ирктъым

∋9ь− Агъмаа8 Атъым Атъым ≡ ∋И−(арба8

Ирууаёа а7ъца андыршъ+Амюан иасуан атрышъ+Иацъымшъеит итатаз анышъ+Иа=асит аюыжъюы и6ьышъ ∋Л− Лабахъуа8

Адаяь (айьа+ ащъынтайьаБяа цъи6ъара+ мгъаш 6айьайьа+Агъы р=ыцны+ ахы р=ыцныА8аю и6ътъоу аёы и0ы7ны− ∋Т− А5ьба8

Уа радари+ рада гъышьа+Иащхаагахьоу шьардагъышьоуп+Иащхаагахьоу щашь0агъышьам+Аринахыс щша0агъышьа− ∋Т− А5ьба8Амюа сы6ъуп+ сы6ъуп+ сы6ъуп+Бзан7ы исы6ъым аа8сарак−Сишь+ закъузеи? Нас иабыкъу?Акъыкъу хъы2 – ♠къыкъу≡+ ♠къыкъу≡−Сеи0а8ылеит аа8ынрак− ∋Б− Шьын6ъба8

Ажъеинраала асахьаркыратъ форма аизырщаразы а7ак дурымоуп анафореи+ аепифореи+ арефрени− Ацъащъа6ъа

ралагам0а=ы ажъак изныкымкъа+ июынтъымкъа ианеи0ащъахоиахьёуп анафора щъа− Ажъа ♠анафора≡ бырзен ажъоуп+иаанагоит ♠а0ыгара≡ ∋♠вынесение≡8 щъа− ∗ыр8штъысиаагозар+ анафора ахархъара амоуп Д− Гълиа иажъеинраала«Абри соуп сара≡+ И− Кояониа иажъеинраала ♠Сымюа≡ рйны−

Сара са8сыуоуп+ стъыла хъы3ы ала сыэхъоит+Сара бызшъала сырзааигъоуп+ срашьоупАедыгь6ъа+ ачер6ьез6ъа ущъа…− ∋Д− Гълиа8

Са са8сыуоуп+ са салмасуп+Сара са6ътъоуп саб иэыз+Апйающъа снеиуеит+ са сымюасюым+Уайа агъашъа< бысзы8шыз− ∋Гь− Гъыблиа8

Гъыла-дала са са8суоуп+Сара исымоуп са смила/−Сыдгьыл чашъуп+ сыдгьыл 7сылоуп+Сы6ъаарыхуеит ажъла на/ ∋И− (арба8

Убжьы гон аршъаа иасуа+ 2къын7ас+Убжьы гон а7х лашъ иалыюуа быкь7ас+Убжьы гон амшына<+ ашьха ка7ъара<+Убжьы гон абна<+ арха /баара<− ∋Л− Къы7ниа8Зны ауардын6ъа ануп игъаргъаруа+Зны амашьына6ъа ануп еишь0агыл+Зны аэыуаю иэы и7акъаруа+Иуапа ажъюа6ъа ргыл− ∋В− Амаршьан8

Сара усашъоуп+ сара усажъоуп+У5ьшьара дыргоуп сара сзы+

Page 135: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

268 269

Сара усдацуп+ сара ус8ашъуп+А8сны хазына+ А8сны ∋К− Ломиа8

Даара+ даара+ даара+ даара+Даара+ даара дащгъа8хоит+А3андара+ А3андара+А3андарайа даагоит ∋Т− А5ьба8

Абааш6ъа ирюызоу ахац6ъаАбааш6ъа рыюну7йа и0ахоит−Абааш6ъа ирюызоу ахацъаИмиц а7еицъа еи6ъдырхоит− ∋Р− Смыр8

Апоет иажъак ма иажъа6ъак ацъащъа6ъа рын7ъам0а=ыакырынтъ ианеи0ащъоу аепифора щъа щашь0оуп− Ажъа«аепифора≡ абырзен бызшъала иаанаго ♠иац7оу≡∋добавленное) ауп− А=ыр8штъ6ъа:

Сгъы дахъаёеит Хо5ьан ду+Инхара+ имазара+ июын ду+Иаш0а+ ибора+ ица ду+Нас уи иоуми ауаю ду0 ∋Д− Гълиа8

Афеида иашь0оу аингалаю – дубап−Мариала иаархъаз ачарщъаю – дубап−Змазара зегьы амаца иаз0аз – дубап−Аюыжъра мацара зэаз0аз – дубап− ∋Б− Шьын6ъба8

«Сымыш+ сы7ых бщъазар – быгъра згоит+Сыбла еи6ъара бщъазар – быгъра згоит+

Сыхаара щъа анбасщъо – сыгъра га+Сгъаца8ха щъа анбасщъо – сыгъра га ≡ ∋Т− А5ьба8

Апоет ажъак акъымкъа+ цъащъа6ъак шеибгоу изныкымкъаианеи0еищъо арефрен щъа иашь0оуп− Ус ийоуп+ иащщъап+Д− Гълиа иажъеинраала ♠Ахъы25ъа рашъа≡+ Б− Шьын6ъба –«Сы8шалас≡ уб− и6−

«Ра8хьаёа сылацъа анхыстыз+Шьхоуп еилаарцыр сыла8ш иа8ылаз−Ра8хьаёа сылацъа анхыстыз+Мшынёуп игазго сызхы8шылаз≡− ∋Б− Шьын6ъба8

?ы8х уажъаанакъны+ 6ы8х уажъааны+Ашьха6ъа гылан рыз6ъа хшъааны+Ур/ ирха7ъуо ирхысуан а8ша+Щар/ щ-А8сынтъыла юы5ьара ишан+Сыжъюангьы ма3ын+ сыдгьылгьы бжан−?ы8х уажъаанакъын+ 6ы8х уажъааны+Аёиас аэа7ъахт а8аю6ъа 6шъааны+И7ааит аяьеющъа+ еималеит асы+Ар8арцъа гылеит уа Гъымс0азы+Айъазакъын+ Ешыраз+ А8сынразы−?ы8х уажъаанакъын+ 6ы8х уажъааны… ∋Т− №аниа 8

Ус ийоу <ыр8штъ6ъоуп3 №− ∃ьонуа ♠Нас уара анцъа дыйамщъала≡+ Б− Гъыргълиа ♠И0ахаз аибашьюы имаёа≡+ ♠АмшынЕи6ъа≡+ ♠Сара сзын≡ уб− егь−

А8суа жъеинраалеи=артъышьа а0оурыхтъ 7ышъаиалацъажъахьоу+ уи иамоу а3ыдара6ъа рзы ирщъахьеитеиуеи8шым агъаанагара6ъа− Убас+ хыхь зыёбахъ щщъазистатиа=ы Б− Шьын6ъба ийаи7оит абас еи8ш ийоу алкаа:

Page 136: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

270 271

«А8суа жъеинраала иахьа из0агылоу астадиа=ы – атонтъиасиллабатъ жъеинраалеи=артъышьа6ъа зны8шуа+ еищаракгьыатонтъ ахь иадызцъыло+ еила8соу жъеинраалеи=ар,тъышьоуп≡ щъа [Шьын6ъба, 1986, 104].

В− А7нариа излеи8хьаёоз ала+ а8суа жъеинраалеи=ар,тъышьа=ы инар0бааны а=иара рмоуит аклассикатъ метратъформа6ъа – асиллабо-тоникатъ шъагаа6ъа− Уи иалеигалоитадинамикатъ жъеинраала (динамический стих) аилкаара− Иарадшахъа8шуала+ а8суа поезиа=ы абри ауп зегь реища а=иаразауз+ а8суа поезиа аха=ра аазыр8шуагьы− В− А7нариаиюуеит: «Абхазский динамический стих, которым написановсе наиболее выдающееся в нашей поэзии – начиная отлирических и кончая многоплановыми лиро-эпическими иэпическими произведениями – характеризуется следующимичертами: в нем мы имеем вертикальный (межстиховой)изосиллабизм и изотонизм. Мельчайшей единицей ритмаявляется не стопа (как в античном стихосложении), нестрого последовательная смена ударных и безударныхслогов (как в силлабо-тонических размерах), а группа слогов,объединенных одним главным ударением. Ритмическоедвижение в абхазском динамическом стихе в целом основанона принципе изотонизма в соотносимых ритмическихотрезках, на строгой строфической организации и рифме»[Цвинариа, 1987,336].

АХЫРКЪШАЖЪА

Абриала ашъйъы хщаркъшоит− Уи иаг6ъоу йалашт3 ийоупигъыгъ/ажьу з7аара6ъак+ 4ьара а8хьаю и8ылаштиахьынёахъ0оу ин0кааны ахшыю7ак ахьщъам /ы75ъак+даэа5ьара – ишахъ0оу иззаа0гыламгьы− Щара щха0а6ъа+ашъйъы иагу зегь щазгъам0озаргьы+ щгъы ахьынамёо /ы75ъакыйоуп− Ур/5ъа з=лымщарала иа8хьо ила8ш а6ъшъар+давымскъа+ ибжьы а6ъиргап щъа щгъыяуеит авторцъа− Егьа убасакъзаргьы+ агъыяра щамоуп ари ашъйъы а8хьаю имацараиакъымкъа+ р7агак ащасабала зхы иазырхъаша йалап щъа−

Ашъйъы акьы8хь азырхиара щаналага ра8хьатъи ашьа=а6ъаинадыркны еилкаахеит3 шайа има3ны а8сшъахь еи0агоуалитературадырразы адунеи а=ы ийоу атеориатъ литература−Уи+ щъарада+ ус еи8ш хырыю ззутъу усым− Избанзар+ уиа8сышъала ирцъажъазар щахдырра=ы ишьа6ъгылон+щбызшъала иаар8шхон и7аулоу ахшыю7ак6ъеи аилкаара6ъеи−

Асахьаркыратъ литература иахь3ыда йазароу адагьы+ уиуаажъларратъ цъыр7роуп+ ажълар ры8с0азаара яъяъалаиалахъуп+ ианыруеит− Алитература ыйоу ийаму амила/ирзеи8шхар – уи рыцщара дууп− Уи алахьын7азы а0ак8хы6ъразегьы ирыдуп3 ар=иаюцъагьы+ а8хьаюцъагьы+ а/6ааюцъагьы уб−егь− Алитература аха0агьы акыр аэаршъшъароуп+аэарыц6ьароуп – ахшыю7арреи+ айъыяареи+ айазара иашеиа8ыжъара ргароуп арэхъа8хьыё а=а8хьа− Щлитература юа8хьаабыжь <ыц ахаз7аша а=ар роуп – астудентцъагьы убрахьинала7аны− Астуденттъ 7с0азаара алах=ыхра енагьиалахъзароуп+ адырра6ъа реизырщареи+ ашъйъы8хьареи+ар=иаратъ уси− >ыхъа76ъара змам есымшатъи аус6ъа рахьтъизюыдоу+ и=оу аенергиа ар=иаратъ мюахъас0а ианылар+щъарада+ иалшо рацъоуп ажълар амюа <ыц6ъа рзаартра ауса=ы−

А8суа литература=ы акъзааит+ егьыр/ айазаратъ хк6ъа р=ыакъзааит+ а/6аарадырратъ дисциплина6ъа р=ы акъзааитайа7атъ убри айара ирацъоуп+ ищалшахьоу аас0а ищалымшацакырёа еищауп ущъартъ ийоуп− Ганкахьала уи а0агылазаашьаа8с0азааратъ диалектика иайазшьоуп− Аха даэа ганка,

Page 137: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

272 273

хьалагьы+ – щзыгха6ъо+ хырю ззаауаз аз7аара6ъа уаацъшъартъайынёа рхы8хьаёара рацъоуп−

Ари ашъйъы аус анадааулоз иахьынёащалшоз алитератураатеориазы иахьатъи щаам0азы ийоу адырра6ъа рыюаёарааащар8шырц щашь0ан− Аха ама0ъар аха0агьы /ы8к а=ыигылам+ уи еснагь идыр=иоит а/6ааюцъа3 иаларгалоит и=ыцуаилкаара6ъа+ и8дыргоит уаанёа ишьа6ъгыланы ийаз агъаа,нагара6ъа− Ур/ реищарак аауеит алитература иах0ысуаапроцесс6ъа рйнытъ− Иахьазы алитература атеориа=ыима3ымкъа ийоуп аимак-аи=ак змоу апроблема6ъа− Ашъйъыхы6ъкыла излар7агатъ цхыраагёоу ала щара ур/ зегьырыэрылагалара ара иа0ы8ымкъа ища8хьаёоит уажъазы− Убриаганахьала ща8хьайа ари ашъйъы уаюы иаци7аша+ иагирхаша+излеияьитъыша амюа6ъа йалоит− Алитература/6ааю Иу− М−Лотман иазгъеи0ахьан3 икьы8хьу анапылаюыра автор изыа7ыхътъантъи аи6ъа7ъа («последний черновик») ауп щъа− Щаращгъыяуеит ари ашъйъы иагьра8хьатъизаргьы и7ыхътъантъиныийаларым щъа− Уи акырёа еияьызтъыша+ еихазщаша а=ар гылапщъа−

А8суа литературеи алитература/6аареи ирыдкыланыиащщъозар+ абри ашъйъы иаанар8шуеит аихьёара6ъеииакымкъа-июбамкъа иамоу апроблема6ъеи−

Агъра аагоит ур/ рыёбара+ шъара+ ари ашъйъы хыла изызкуастудентцъа+ ишшъылшо− Мюамш

Аусум0а=ы зыёбахъ щъоурыхьё6ъеи рбиографиа6ъеи рарбага

А

Абрамов Феодор Александр-и8а ∋1920 –19838 – аурысшъйъыююы – 165.

Аверинцев Сергеи Сергеи-и8а ∋1937–20048 – аурыслитература/6ааю – 6.

Агрба Владимир Бабахь-и8а ∋1935) – а8суалитература/6ааю+ акритик+ афольклорист – 13.

Агрба Владимир Уасил-и8а ∋1912–1937) – а8суа шъйъыююы+адраматург+ апоет – 45, 69, 154.

Агъмаа 9ьаазым Йараман-и8а ∋1915–1950) – а8суа поет+ашъйъыююы+ адраматург – 50, 112, 162, 266.

Аддисон ∃ьозеф ∋1672–1719) – англыз шъйъыююы-арккаюы– 165.

Адлеиба ∃улиета Ианкъа-и8ща ∋19558 – а8суа фольклорист+алитера/6ааю – 7−

Аламиа Геннади Шьаликъа-и8а ∋1949) – а8суа поет+ауаажъларратъ усзуюы – 107, 141.

Александр Македонски ∋356–323 щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен щъын/5ар+ ар р8ыза ду – 103.

Алкеи ∋VІІ ашъ− актъи азбжа – VІ щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет – 103, 119−

Алкман ∋VІІ ашъышы6ъса аюбатъи азбжа щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет –

Амаршьан Витали ∃ьота-и8а ∋1941 8 – а8суа поет+ашъйъыююы – 68, 112, 141, 158, 261, 267.

Анакреонт ∋570 – 478 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен поет – 103, 119.

Аникст Александр Абрам-и8а ∋1910 –1988) аурыслитература/6ааю+ акритик – 102.

Ан6ъаб Владимир Платон-и8а ∋1928–1987) – а8суа поет+алитература/6ааю+ акритик+ ауаажъларратъ усзуюы – 13, 116,141, 150, 153, 159, 160, 164, 222, 227, 262.

Аншба Артур Артиом-и8а ∋1936–1985) – а8суа

Page 138: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

274 275

фольклорист+ алитература/6ааю+ акритик+ ауаажъларратъусзуюы – 13, 23, 206, 259.

Апулеи Луци ∋124–180 щашы6ъс8хьаёараан) – ажъытъримтъи ашъйъыююы – 155, 177.

Аргъын Алы6ьса Хъыта-и8а ∋2008) – а8суа йазара/6ааю+ашъйъыююы+ адраматург – 226.

Арион ∋VII–VI ашъ− щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен поет+ адифирамб ажанр а76аюы – 122.

Аристотель ∋384–322 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен философ+ а7арауаю-аенциклопедист – 10, 16, 25, 26,27, 33, 34, 35, 60, 70, 72, 73, 78, 81, 114, 115, 172, 198, 199, 234.

Аристофан ∋446 – 385 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –ажъытъ бырзен драматург+ ♠акомедиа аб≡ – 91, 147.

Арс0аа Шота Йас0еи-и8а ∋1929) – а8суа бызшъадырюы –185, 186, 188.

Архангельски Александр Григори-и8а ∋1889–1938) – аурыспоет – 121.

Архилох ∋щашы6ъс8хьаёара йалаанёа VІІ ашъ− аюбатъиазбжа8 – ажъытъ бырзен поет – 103, 110.

Асклепиад Самоссктъи ∋ІІІ ашъышы6ъса щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет-аепиграмма76аюы – 118, 119.

Асмус Валентин Фердинанд-и8а ∋1894–1975) – аурысфилософ+ алитература/6ааю – 102.

Ахматова [апсевд.; лыжъла7ъйьа – Горенко] Анна Андреи,и8ща ∋1889–1966) – аурыс поетесса – 127, 225.

Ахьиба Владимир Александр-и8а (1938 –2000) – а8суа поет– 112.

Ащашба Мушьни Лаврент-и8а ∋Лагъ8 ∋1903–1992) – а8суашъйъыююы+ апублицист+ ащъын/5арратъ усзуюы – 53, 68, 84,121, 147, 168, 178, 189, 259.

Ащъба ∃ьума Басариан-и8а ∋1937) – а8суа шъйъыююы – 48,155.

А7нариа Владимир Леуан-и8а ∋1938–20068 – а8суалитература/6ааю+ акритик+ апоет+ ауаажъларратъ усзуюы – 7,13, 96, 97, 99, 100, 260, 270.

А5ьба Таиф Шьаада/,и8а ∋1939 – 19928 – а8суа поет – 107,112, 121, 141, 222, 227, 262, 264, 266, 268, 269.

А5ьын5ьал Анатоли (архъына-и8а ∋1930–1977) – а8суапоет – 141, 160.

А5ьын5ьал Шьалодиа Михаил-и8а ∋1932) – а8суашъйъыююы – 51, 55, 147, 155, 159, 205.

Б

Бага8шь Римма Саид-и8ща ∋1910–1975 8 – абиблиотекатъусзуюы – 21.

Багрицки [апсевд.; ижъла7ъйьа – Дзиубин] Едуард Георги,и8а ∋1895–19348 – аурыс поет – 109.

Баирон ∃ьор5ь Ноел Гордон ∋1788–18248 – англыз поет –93, 144, 161.

Бальзак Оноре де ∋1799–18508 – афранцыз шъйъыююы –88, 158, 244, 248.

Бальмонт Константин Дмитри-и8а ∋1867–1942) – аурыс поет– 127.

Бара0ашьвили Николоз Мелитон-и8а ∋1817–18458 –а6ыр0уа поет – 242.

Бартоломеи Иван Алексеи-и8а ∋1813–1870) – аурысориенталист+ абызшъа/6ааюы+ аруаю – 163.

Бахтин Михаил Михаил-и8а ∋1895 – 19758 – аурыслитература/6ааю+ афилософ – 6, 56, 57, 155, 156, 157, 158.

Бяажъба Хъыхъыт Соломон-и8а ∋1914 – 1999) – а8суабызшъадырюы+ алитература/6ааю+ акритик – 13, 150, 259.

Бебиа Платон Хъам8а-и8а ∋1935) – а8суа поет+ ашъйъыююы– 141.

Бедныи Демиан [апсевд; ихьё7ъйьа – Придворов] ЕфимАлексеи-и8а – аурыс поет – 121.

Безыменски Александр Илиа-и8а ∋1828 – 1973) – аурыспоет – 121.

Белински Виссарион Григори-и8а ∋1811 – 18488 – аурыскритик+ алитература/6ааю+ афилософ+ апублицист – 13, 51,54, 79, 80, 94, 97, 98, 149, 211.

Page 139: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

276 277

Белыи Андреи [а8севд−: ихьё7ъйьа – Бугаев] БорисНиколаи-и8а ∋1880–1934) – аурыс поет-асимволист +ашъйъыююы – 161, 169−

Берулаа Лали Мамиа-и8ща ∋ 19658 – абиблиотекатъ усзуюы– 22−

Беигъаа Омар Баирам-и8а ∋1901 – 2001) – (ыр6ътъылаинхоз а8суа поет+ а7арауаю+ ауаажъларратъ усзуюы – 112, 115,141−

Бигъаа Валери Леуард-и8а ∋19438 – а8суа етнограф+а0оурых/6ааю – 22.

Бигъаа Виачеслав Акаки-и8а ∋1957) – а8суалитература/6ааю+ акритик – 13, 155, 159.

Биорнс Роберт ∋1759 – 1796) – шотландиатъи апоет – 119−Биургер Готфрид Август ∋1747 – 17948 – агерман поет –

159−Блок Александр Александр-и8а ∋1880 – 19218 – аурыс поет–

127, 161, 183, 212.Бобров Семион Сергеи-и8а ∋1765 ма 1763 – 18108 – аурыс

поет – 232−Боккаччо ∃ьованни ∋1313– 13758 – италиатъи ашъйъыююы

– 130, 151, 152, 156, 178, 230, 231.Бомарше Пиер Огиустин Карон де ∋1732 – 1799) –

афранцыз драматург – 93.Бомонт Френсис ∋1584 – 16168 – англыз драматург – 232.Борев Иури Борис-и8а ∋19258 – аурыс литература/6ааю –

4, 14, 180.Бочаров Сергеи Георги-и8а ∋1929) – аурыс

литература/6ааю+ акритик – 6.Броитман Самсон Наум-и8а ∋1937–20058 – аурыс

литература/6ааю – 4.Брехт Бертольд ∋1898–19568 – агерман шъйъыююы+ атеатр

аусзуюы+ арежиссиор+ айазара атеоретик – 91, 178.Бриусов Валери Иаков-и8а ∋1873–19248 – аурыс поет+

ашъйъыююы+ аи0агаю – 105, 127, 159.Буало ∋Буало-Депрео8 Никола ∋1636–17118 – афранцыз

поет+ акритик+ аклассицизм атеоретик – 61, 70, 94, 108, 115,233, 235.

Булгаков Михаил Афанаси-и8а ∋1891–19408 – аурысшъйъыююы, адраматург – 178.

Булгарин Фаддеи Венедикт-и8а ∋1789–1859) – аурысжурналист+ ашъйъыююы – 120.

Бхаса ∋ІV ашъышы6ъсазы щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –индиатъи адраматург – 92.

В

Ваккенродер Вильгельм Генрих ∋1773–1798) – агерманшъйъыююы – 241.

Василиев Сергеи Александр-и8а ∋1911–19758 – аурыс поет−Вергили Марон Публи ∋70 – 19 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8

– римтъи апоет – 85, 87, 160.Веселовски Александр Николаи-и8а ∋1838 – 19068 – аурыс

филолог+ алитература/6ааю+ а0оурыхтъ поетика ашьа0аркюы−Виаземски Петр Андреи-и8а ∋1792 – 1878) – аурыс поет+

акритик – 120.Виион Вильон Франсуа [апсевд; ихьё7ъйьа – Монкорбие+

ма де Лож] (1431, ма 1432–1463 ш− рышь0ахь8 – афранцызпоет – 159.

Винкельман Иоганн Иоахим ∋1717 – 17688 – агерманантикатъ йазара/6ааюы – 12.

Винокур Григори Осип-и8а ∋1896 – 1947) – аурыс филолог+абызшъадырюы+ алитература/6ааю – 192.

Вишневски Всеволод Витали-и8а (1900 – 19518 – аурысшъйъыююы+ адраматург – 145, 226.

Возба Анатоли Ба0а-и8а ∋1932 – 1994) – а8суа шъйъыююы+ажурналист – 155.

Вольтер [апсевд; ихьё7ъйьа – Мари Франсуа Аруе] (1694 –17788 – афранцыз шъйъыююы+ афилософ+ а0оурых/6ааю – 85,115, 119, 160,178, 235, 236, 237.

Вордсворт ∋Уордсуорт8 Уильиам ∋1770 – 1850) – англыз поет– 241.

Page 140: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

278 279

Г

Габелиа Алик Николаи-и8а ∋1952 8 – а8суа /оурых/6ааю –22.

Гарсиа Маркес Габриель ∋1928) – колумбиатъи ашъйъыююы– 39.

Гачев Георги Дмитри-и8а ∋1929-2008) – аурыслитература/6ааю – 6, 94.

Гашек Иарослав ∋1883–19238 – ачех шъйъыююы – 178.Гегель Георг Вильгельм Фридрих ∋1770–18318 – агерман

философ – 28, 51, 56, 72, 79, 94.Геине Генрих ∋1797–18568 – агерман поет+ апублицист+

акритик – 161.Гегиа Иуана ∋ – 1877)– арккаюы+ а6ьырсиантъ дин ама7зуюы

– 163.Гердер Иоганн Готфрид ∋1744–18038 – агерман философ+

ашъйъыююы-арккаюы+ алитература/6ааю – 24, 25, 29, 30, 236.Герцен Александр Иван-и8а [апсевд; Искандер] (1812–

18708 – аурыс шъйъыююы+ апублицист – 167, 183.Гесиод (VІІІ–VІІ ашъышы6ъса6ъа щашы6ъс8хьаёара

йалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет – 160.Гессе ∋Щессе8 Герман (1877 – 1962) – агерман шъйъыююы

– 39.Гилиаровски Владимир Алексеи-и8а ∋1853 – 19358 – аурыс

шъйъыююы – 164.Гиоте Иоганн Вольфганг ∋1749 – 18328 – агерман поет+

ашъйъыююы+ адраматург – 43, 44, 53, 110, 115, 126, 144, 152,158, 159, 235.

Гиуго Виктор Мари ∋1802–18858 – афранцыз шъйъыююы –93, 144, 245.

Гоголь Николаи Васили-и8а ∋1809 – 18528 – аурысшъйъыююы+ адраматург – 88, 93, 147, 167, 178, 183, 192, 211.

Гогъуа Алы6ъса Ноча-и8а ∋19328 – а8суа шъйъыююы+ауаажъларратъ усзуюы – 47, 48, 50, 51, 65, 69, 77, 150, 155,159, 205, 220.

Гольдони Карло ∋1707 – 17938 – италиатъи адраматург+амила0тъ театр ареформайа7аюы+ амила0тъ комедиаашьа0акюы – 93.

Гомер – Ажъытъёатъи Бырзентъыла апоет+ аепикатъпоема6ъа ♠Илиадеи≡ ♠Одиссеиеи≡ ра76ара зыхьё адырщъало– 26, 49, 78, 84, 104, 160, 244.

Гонгора-и-Артоге Луис де ∋1561 – 1627) – аиспан поет –232.

Гончаров Иван Александр-и8а ∋1812 – 18918 – аурысшъйъыююы – 246.

Гораци Флакк Квинт (65 –8 шш− щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8– римтъи апоет – 10, 60, 107, 113, 114, 115, 177, 234.

Горки Максим [апсевд; ихьё7ъйьа Пешков Алексеи Максим,и8а] (1868 – 19368 – аурыс шъйъыююы – 54, 165, 167, 246.

Греи Томас ∋1716 – 17718 – англыз поет – 110, 239.Грибоедов Александр Сергеи-и8а ∋1795 – 18298 – аурыс

драматург+ апоет+ адипломат – 93, 124, 147, 178, 218, 245.Грильпарцер Франц ∋1791 – 18728 – австриатъи ашъйъыююы

– 242.Гумилиов Николаи Степан-и8а ∋1886 – 1921) – аурыс поет

– 127, 130.

Гъ

Гъарамиа Шулиа Самсон-и8ща ∋19348 – абиблиотекатъусзуюы – 21.

Гълиа Дырмит Иосиф-и8а ∋Урыс8 ∋1874 – 19608 – а8суа поет+ашъйъыююы+ адраматург+ а7арауаю+ арккаюы – 21, 32, 35, 47,51, 53, 64, 66, 67, 74, 77, 100, 101, 110, 115, 136, 141, 150, 153,158, 163, 168, 180, 199, 200, 201, 204, 211, 212, 215, 220, 221,224, 227, 257, 260, 261, 262, 263, 267, 268, 269.

Гъыблиа Гьаргь Константин-и8а ∋19288 – а8суа поет+ашъйъыююы+ алитература/6ааю+ акритик – 13,141, 153, 162,222, 261,262, 267.

Page 141: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

280 281

Гъыргълиа Борис Алмасхан-и8а ∋19358 – а8суа поет+ашъйъыююы+ алитература/6ааю+ акритик – 13, 107, 112, 116,162, 264, 269.

Д

Давыдова Татиана Тимофеи-и8ща ∋ 19538 – аурыслитература/6ааю – 80, 85.

Данте Алигиери ∋1265 – 13218 – италиатъи апоет – 87, 126,160, 231, 244.

Дарсалиа Владимир Владимир-и8а ∋1937 – 19968 – а8суалитература/6ааю+ акритик – 13, 150.

Дарсалиа Ёаё ∋Владимир8 Харитон-и8а ∋1898 – 19778 –а8суа шъйъыююы+ адраматург+ ажурналист – 47, 76, 147, 150,168.

Де Костер Шарль ∋1827 – 1879) – бельгиатъи апоет – 249.Демыр5ь-и8а О0ар ∋1910 – 1939) – а8суа поет−Державин Гаврила Роман-и8а ∋1743–18168 – аурыс поет –

108, 127, 171, 178, 191, 232.Дефо Даниель ∋1660 – 17318 – англыз шъйъыююы+

апублицист – 174, 237.Дидро Дени ∋1713 – 17848 – афранцыз шъйъыююы+

афилософ-арккаюы+ аенциклопедистцъа р8ыза – 93, 178, 236,237, 240.

Диккенс Чарлз ∋1812 – 18708 – англыз шъйъыююы – 158,245.

Диоген Лаерти ∋дынхон III ашъ. актъи азбжазыщашы6ъс8хьаёараан8 – ажъытъ бырзен епиграмма/6ааюы+ажъытъ бырзен философиа абиографиатъ /оурых автор –119.

Диоген Синоптъи ∋и8с0азаара дал7ит 330–320 шш−рыбжьара щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ бырзенхъыцюы+ айъыяа−

Диониси Галикарнассктъи (І ашъ− аюбатъи азбжазтъищашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ бырзен ритор+а0оурыхююы−

Дмитриев Иван Иван-и8а ∋1760 – 18378 – аурыс поет – 120,240.

Достоевски Феодор Михаил-и8а ∋1821 – 18818 – аурысшъйъыююы – 88, 158, 191, 192, 246, 248.

Е

Еврипид ∋480, ма 484 – 406 шш− щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен драматург – 61, 91, 104, 143.

Езоп ∋VІ ашъ− щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ бырзенажъамаанаююы – 119, 162.

Еккерман Иоганн Петер ∋1792 – 18548 – агерман шъйъыююы+И− В− Гиоте имаёаныйъгаю+ июыза – 43, 44, 152.

Еленшлегер Адам Готлоб ∋1779 – 18508 – даниатъи апоет– 242.

Елиот Томас Стернз ∋1888 – 19658 – англыз-америкатъ поет+акритик – 161.

Ельсберг Иаков Ефим-и8а ∋1901 –) аурыс литература/6ааю– 30.

Енгельс Фридрих ∋1820 – 1895) – агерман револиуционер+а7арауаю – 102.

Еразм Роттердамтъи Дезидери ∋1469 – 1536) –нидерландтъи алатин шъйъыююы+ афилософ-агуманист – 177.

Есенин Сергеи Александр-и8а ∋1895 – 19258 – аурыс поет– 225.

Есхил ∋525 – 456 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен драматург+ ♠атрагедиа аб≡ – 91, 119, 142, 143.

Ешба Фома Христофор-и8а ∋1856–1928) – а8суа р7аюы+арккаюы+ ♠а8суа школ абду≡ – 163.

Ж

Жуковски Васили Андреи-и8а ∋1783–18528 – аурыс поет –54, 105, 110, 115, 159, 240, 241.

Жирмунски Виктор Макисм-и8а (1891–1971) – аурысфилолог+ алитература/6ааю – 6, 209, 300.

Page 142: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

282 283

З

Зан0ариа Вианор Смел-и8а ∋1923 – 2002) – а8суа р7аюы+акритик – 259.

Зан0ариа Владимир Константин-и8а ∋1953) – а8суа поет+алитература/6ааю+ ауаажъларратъ усзуюы – 2, 8, 13.

Зошьченко Михаил Михаил-и8а ∋1895 – 19588 – аурысшъйъыююы-асатирик – 147, 178.

Зыхъба Анатоли Шьыгъ-и8а ∋1932 – 20048 – а8суалитература/6ааю – 6, 7, 150.

Зыхъба Сергеи Лад-и8а ∋1936) – а8суа фольклорист+алитература/6ааю+ акритик – 13, 21, 150, 250.

Ё

Ёиёариа Гьаргь Алы6ьса-и8а ∋1914 – 1988) – а8суа0оурых/6ааю – 22.

И

Иаворски Стефан ∋1658 – 17228 – аурыс шъйъыююы,апублицист+ ауахъама аусзуюы – 232.

Иархо Виктор Нои-и8а ∋1920 – 20038 – аурыс филолог+антикатъ литература а/6ааюы – 102.

Ибсен Генрик ∋1828 – 1906) – норвегиатъи адраматург –144, 249.

Ильфи [апсевд; ихьё7ъйьа – Фаинзильберг Илиа Арнольд,и8а] (1897 – 1937) Петрови [апсевд; ихьё7ъйьа – Катаев ЕвгениПиотр-и8а] ∋1902–19428 – аурыс шъйъыююцъа-асатирикцъа –178.

Имру-уль-Каис Хъынду5ь ибн Хъы5ьр аль-Кинда ∋500–5408– араб поет – 99.

Инал-и8а Шалва Денис-и8а ∋1916–19968 – а8суа 6арауаю,аетнограф+ а0оурых/6ааю+ афольклорист+ алитература/6ааю+акритик – 13, 22, 23, 50, 122, 150, 206, 214.

Ирвинг Уошингтон ∋1783 – 18598 – америкатъи ашъйъыююы– 167, 242.

Иувенал Децим Иуни ∋60 – 127 щашы6ъс8хьаёаразы8 –римтъи апоет-асатирик – 177.

Иунг Ианг Едуард ∋1683 – 17658 – англыз поет – 239.Иунг Карл Густав ∋1875 – 1961) – швеицариатъи апсихолог+

афилософ+ амифолог – 38, 39.

К

Калидаса ∋дынхон ины6ъыр8шшъа V ашъышы6ъсазы8 –ажъытъ индиатъи апоет+ адраматург – 92.

Каллимах ∋310 – 240 щашы6ъс8хьёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен поет+ александриатъи апоезиа аха0арнак – 103, 118.

Каллин ∋дынхон VІІ ашъ− актъи азбжа щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет+ аелегиа ашьа0акюы – 103.

Кальдерон де ла Барка ∋1600 – 16818 – аиспан драматург –147, 232.

Камоенс ∋Камоинш8 Луш ди ∋1524, ма 1525 – 15808 –апортугал поет – 87.

Кант Иммануил ∋1724 – 1804) – агерман философ – 236.Кантемир Антиох Дмитри-и8а ∋1708 – 17448 – аурыс

шъйъыююы+ акритик+ а0оурых/6ааю адипломат – 178, 190, 232,235.

Капнист Васили Васили-и8а ∋1758, ма 1757 – 18238 – аурыспоет+ адраматург – 240.

Карамзин Николаи Михаил-и8а ∋1766 – 18268 – аурысшъйъыююы+ акритик+ а0оурых/6ааюы – 53, 115, 120, 191, 240.

Касланёиа Леуарсан ∋1912 – 1996) – а8суа актер – 122.Катулл Гаи Валери ∋87 – 54 ш− рышь0ахь щашы6ъс8хьаёара

йалаанёа8 – римтъи апоет – 99, 110, 119.Клеист Генрих ∋1777 – 1811) – агерман шъйъыююы+

адраматург – 93.Клопшток Фридрих Готлиб ∋1724 – 18038 – агермн поет –

160.

Page 143: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

284 285

Книажнин Иаков Борис-и8а ∋1742, ма 1740 – 17918 – аурысдраматург+ апоет – 144.

Кояониа Валентин Ас0амыр-и8а ∋1959) – а8суафольклорист+ апоет+ акритик – 13, 111, 112.

Кояониа Иуа Абас-и8а ∋1904 – 19288 – а8суа поет – 139,141, 145, 162, 202, 203, 214, 260, 262, 267.

Кожинов Вадим Валериан-и8а ∋1930 – 2001) – аурыслитература/6ааю+ акритик – 6, 36, 37, 45, 71, 72, 94.

Козьма Прутков – гъы8юык аурыс шъйъыююцъа3 А− К−Толстоии аишьцъа Ал− М−+ АЛР М−+ В− М− Жемчужниковааиирымаз аколлективтъ псевдоним+ асатиратъ ха=сахьа – 183.

Колри5ь Семуиел Теилор ∋1772 – 18348 – англыз поет+акритик+ афилософ – 241.

Коперник Николаи ∋1473 – 1543) – аполиак астроном+ахъыцюы – 61.

Корнеичук Александр Евдоким-и8а ∋1905 – 19728 – аукраиндраматург+ ауаажъларратъ усзуюы – 145.

Корнель Пиер ∋1606–16848 – афранцыз драматург – 70, 92,144, 235.

Короленко Владимир Галактион-и8а ∋1853 – 19218 – аурысшъйъыююы – 165.

Крылов Иван Андреи-и8а ∋1769, ма 1768 – 18448 – аурысшъйъыююы+ ажурналист+ ажъамаанаююы – 162, 163, 178, 180,245.

Кузмин Михаил Алексеи-и8а ∋1875 – 19368 – аурысшъйъыююы+ акомпозитор – 159.

Кулиш Микола ∋Николаи8 Гури-и8а ∋1892 – 19428 – аукраиндраматург – 145.

Купер ∃ьеимс Фенимор ∋1789 – 18518 – америкатъиашъйъыююы – 242.

Къ

Къыпраа Арвелод Ерас0а-и8а ∋ 1929 8 – а8суа /оурых/6ааю– 22.

Къырцикиёе Гьаргь Давид-и8а ∋1824 – 1884 ш− рышь0ахь8 –арккаюы – 163.

Къы7ниа Леуарса Бида-и8а ∋1912 – 19418 – а8суа поет –116, 162, 200, 215, 258, 267.

Къы7ниа Никъала (арашь-и8а ∋1938) – а8суа поет+ашъйъыююы – 21, 129, 141.

Къычбериа Степан Миха-и8а ∋1912 – 19428 а8суашъйъыююы−

9

:апба Руслан Хъанеи-и8а ∋19358 – а8суа литература/6ааю+акритик – 13, 22, 150, 153.

Л

Лабахъуа Леонти Бахъа-и8а ∋1912 – 19388 – а8суа поет –162, 178, 262, 266.

Лакрба Михаил Александр-и8а ∋1901 – 19658 – а8суашъйъыююы+ адраматург+ акиносценарист+ айазара/6ааю – 115,116, 145, 147, 153, 262, 264.

Ларошфуко Франсуа де ∋1613 – 16808 – афранцызшъйъыююы-ажъамаанаююы – 157.

Лафонтен Жан де ∋1621– 16958 – афранцыз поет – 162,235.

Лашъриа Алы6ьса Едгьы-и8а ∋1927– 19598 – а8суа поет+ашъйъыююы – 111, 116, 121, 122, 138, 139, 141, 147, 164.

Лашъриа Мушьни Таиа-и8а ∋19388 – а8суа поет +алитература/6ааю+ акритик – 13, 107, 112, 162, 222, 223, 261,265.

Лашъриа Рауль Ёыкъыр-и8а ∋1945) – а8суа поет+ажурналист – 8, 116, 121, 141.

Лебрен Понс Дени Екушар ∋1729 – 18078 – афранцыз поет– 108, 119.

Леви-Строс Клод ∋1908 – 8 – афранцыз етнолог, афилософ+аструктурализм аха0арнак – 39.

Page 144: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

286 287

Ленау Николаус [апсевд; ихьыё7ъйьа – Франц Нимбш Едлерфон Штреленау] (1802–18508 – австриатъи ашъйъыююы – 242.

Леонид Таренттъи ∋III ашъ− щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –ажъытъ бырзен поет-епиграмма76аюы – 118.

Леонов Леонид Максим-и8а ∋1899 – 19948 – аурысшъйъыююы – 91.

Леопарди ∃ьакомо ∋1798 – 18378 – италиатъи апоет – 242.Лермонтов Михаил Иури-и8а ∋1814 – 18418 – аурыс поет+

ашъйъыююы – 51, 101, 110, 127, 134, 158, 159, 161, 211, 212,245.

Лесков Николаи Семион-и8а ∋1831 – 18958 – аурысшъйъыююы – 167.

Лессинг Готхольд Ефраим ∋1729 – 17818 – агерманшъйъыююы+ арккаюы – 93, 119, 237, 240.

Лихачиов Дмитри Сергеи-и8а ∋1906 – 19998 – аурыслитература/6ааю+ акультура/6ааю – 186, 187.

Ломиа Къымф Шьрын-и8а ∋1928 – 1999) – а8суа поет – 116,162, 264, 268.

Ломоносов Михаил Васили-и8а ∋1711 – 17658 – аурыс7арауаю+ апоет – 105, 108, 113, 191, 232, 235.

Лонг (ІІ–ІІІ ашъ− щашы6ъс8хьаёараан – ажъытъ бырзеншъйъыююы – 155, 156.

Лонгфелло Генри Уодсуорт ∋1807 – 18828 – америкатъиапоет – 161.

Лопе-Феликс де ∋Вега Карпио8 ∋1562 – 16358 – аиспандраматург+ шъйъыююы – 144, 147.

Лосев Алексеи Феодор-и8а ∋1893 –19888 – аурыс философ+афилолог-аклассик – 102.

Лотман Иури Михаил-и8а ∋1922 –1994) – аурыслитература/6ааю−

Лукиан ∋117 – 1908 – абырзен шъйъыююы – 119.Луцили Гаи ∋180–102 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – римтъи

апоет – 118, 177.Львов Николаи Александр-и8а ∋1751 – 18048 – аурыс поет+

аи0агаю+ архитектор+ аграфик+ аботаник – 240.

М

Маиаковски Владимир Владимир-и8а ∋1893 – 19308 – аурыспоет – 101, 105, 109, 110, 121, 147, 161, 165, 178, 191, 218.

Мазуччо Салернитанец [апсевд; ихьё7ъйьа – ТоммазоГуардати] ∋1415 – 14758 – италиатъи ашъйъыююы – 151.

Малерб Франсуа де ∋1555 – 16288 – афранцыз поет+шъйъыююы – 108, 233.

Мандзони Алессандро ∋1785 – 18738 – италиатъиашъйъыююы – 242.

Манн Генрих ∋1871 – 19508 – агерман шъйъыююы+ауаажъларратъ усзуюы – 182.

Манн Томас ∋1875 – 19558 – агерман шъйъыююы – 39, 167.Марино Джамбаттиста ∋1569 – 16258 – италиатъи апоет+

ашъйъыююы – 232.Марциал Марк Валери ∋40 – 1048 – римтъи апоет – 119.Маршак Самуил Иаков-и8а ∋1887 – 1964) – аурыс поет –

121.Ма3авариани Константин Дмитри-и8а ∋1853 – 8 – а6ыр0уа

рккаюы+ ар7аюы – 163.Мелеагр (ІІ ашъ. ан7ъам0а – І ашъ− алагам0а щашы6ъс7,

хьаёара йалаанёа 8 – абырзен поет-аепиграммаююы – 118, 119.Мелетински Елеазар Моисеи-и8а ∋1918 – 20058 аурыс

литература/6ааю+ афольклорист – 39, 152.Менандр ∋343–291 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ

бырзен драматург – 119, 147.Мериме Проспер ∋1803 – 18708 – афранцыз шъйъыююы−Микелан5ьело Буонарроти ∋1475 – 1564) – италиатъи

аскульптор+ а=ыхан7аю+ архитектор+ апоет – 126.Ми6аиа Мушьни Ирод-и8а ∋19328 – а8суа поет+ ашъйъыююы

– 111, 141, 204.Мильтон ∃ьон ∋1608 – 16748 – англыз поет – 160.Михаилов Александр Виктор-и8а ∋1938 – 19958 – аурыс

литература/6ааю – 6.Михалков Сергеи Владимир-и8а ∋19138 – аурыс шъйъыююы

– 147.

Page 145: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

288 289

Мицкевич Адам ∋1798 – 18558 – аполиак поет+ ашъйъыююы+ауаажъларратъ усзуюы – 159, 167, 242.

Молиер [апсевд; ихьё7ъйьа – Жан Батист Поклен] (1622 –16738 – афранцыз драматург+ актиор+ атеатртъ усзуюы – 178,235.

Монтеские Шарль Луи де Секонда+ барон де Ла Бред ∋1689– 17558 – афранцыз шъйъыююы+ апублицист+ афилософ – 178,236.

Мопассан Ги де [ихьё ха0ъааны – Анри Рене Альбер Ги]∋1850–18938 – афранцыз шъйъыююы – 158.

Муравиов Михаил Никита-и8а ∋1757 – 1807) – аурысшъйъыююы – 240.

Муратов Аскольд Борис-и8а ∋1937–2005) – аурыс филолог+алитература/6ааю – 16.

Н

Назым Щи6ме/ Ран ∋1902 – 19638 – а0ыр6ъа шъйъыююы+ауаажъларратъ усзуюы−

Нарежнои Васили Трифон-и8а ∋1780 – 18258 – аурысшъйъыююы – 178.

Некрасов Николаи Алексеи-и8а ∋1821 – 1877/78) – аурыспоет+ апублицист – 110, 161, 165, 183, 211, 246.

Неруда Пабло [апсевд; ихьё7ъйа – Нефтали Рикардо РеиесБасуальто] ∋1904 – 19738 – чилитъи апоет – 161.

Новалис [апсевд; ихьё7ъйьа – Фридрих фон Харденберг](1722 – 18018 – агерман шъйъыююы – 167.

Новиков Николаи Иван-и8а (1744 – 1818) – аурыс рккаюы+ашъйъыююы – 178.

О

Обиние Теодор Агриппа д+

(1552-1630) – афранцыз поет+а0оурых/6ааю – 232.

Овечкин Валентин Владимир-и8а ∋1904 – 19688 – аурысшъйъыююы – 165.

Овидии ∋Публи Овиди Назон8 ∋43 щашы6ъс8хьаёарайалаанёа – 17 щашы6ъс8хьаёараан8 – римтъи апоет – 110, 113.

Опиц Мартин ∋1597 – 1639) – агерман поет+ аклассицизматеоретик – 126.

Ориани Альфредо ∋1852 – 19098 – италиатъи ашъйъыююы+а0оурых/6ааю−

Островски Александр Николаи-и8а ∋1823 – 18868 – аурысдраматург – 73, 93, 145, 147, 246.

П

Палиевски Петр Васили-и8а ∋19328 – алитература/6ааю –6, 34.

Папас6ьыр Алы6ьса Луман-и8а ∋19288 – а8суалитературадырюы+ а0оурых/6ааю – 22.

Папас6ьыр Иван Гьаргь-и8а ∋Бинайъыйъ8 ∋1902 – 19808 –а8суа шъйъыююы – 47, 67, 74, 75, 150, 201.

Папас6ьыр Мушьни Гьаргь-и8а ∋Бинайъыйъ8 ∋1915 – 1999)– а8суа шъйъыююы+ алитература/6ааю – 150.

Патеи8а Николаи Соломон-и8а ∋1877 – 1941) – а8суахъы3тъы шъйъыююы+ аи0агаю+ ар7аюы+ арккаюы+ ащъын/5арратъусзуюы – 163.

Паскаль Блез ∋1623 – 16628 – афранцыз 6арауаю+афилософ+ ашъйъыююы – 235.

Паустовски Константин Георги-и8а ∋1892 – 19688 – аурысшъйъыююы – 164.

Петефи Шандор ∋1823 – 18498 – авенгр поет – 242.Петрарка Франческо ∋1304 – 13748 – италиатъи апоет – 54,

126, 128,130, 231.Петров Васили Пиотр-и8а ∋1736 – 17998 – аурыс поет – 232.Петрони Гаи Арбитр (1 – 66 ш− щара щашы6ъс8хьаёараан8 –

римтъи ашъйъыююы – 156, 177.Пиндар ∋518 – 442, ма 438 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –

ажъытъ бырзен поет – 107, 122.Плавт Тит Макци (ІІІ ашъ− азбжазы – 184 щашы6ъс8хьаёара

йалаанёа8 – римтъи апоет-акомедиограф – 92, 147, 177.

Page 146: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

290 291

Платон ∋427–347 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъбырзен философ+ ашъйъыююы – 16, 78, 81, 104, 118, 119.

Платонов [ижъла7ъйьа – Климентов] Андреи Платон-и8а∋1899–19518 – аурыс шъйъыююы – 178.

По Едгар Аллан ∋1809 – 18498 – америкатъи ашъйъыююы+акритик – 242.

Поп Александр ∋1688–17448 – англыз поет – 237.Поспелов Геннади Николаи-и8а ∋1899–19928 – аурыс

литература/6ааю – 6, 71, 150.Потебниа Александр Афанаси-и8а ∋1835–18918 – аукраин,

аурыс филолог-аславист – 5, 16, 25, 27, 28, 31, 72, 195.Прево д/Екзиль Антуан Франсуа ∋1697– 17638 – афранцыз

шъйъыююы – 174.Прокопович Феофан ∋1681–17368 аукраин-аурыс

шъйъыююы+ ауахъама аусзуюы+ арккаюы – 230.Пронин Владислав Алексндр-и8а – аурыс литература/6ааю

– 80, 85.Проперци Секст ∋50 – 15 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –

римтъи апоет+ аелегиа76аюы−Птолемеи Клавдии ∋90–160) – абырзен астроном+

аматематик+ агеограф – 61.Пушкин Александр Сергеи-и8а ∋1799–18378 аурыс поет+

ашъйъыююы+ аурыс литература <ыц ашьа0акюы – 12, 51, 54,66, 91, 93, 98, 101, 108, 110, 113, 115, 127, 130, 131, 132, 144,159, 161, 171, 172, 173, 242, 245, 259.

Пушкин Васили Лев-и8а ∋1770–1830) – аурыс поет+ А− С−Пушкин иаб иашьа – 120.

)

*ачалиа Шъарах Абзагъ-и8а ∋1913 – 20018 – а8суадраматург+ актиор+ арежиссиор+ атеатртъ усзуюы – 147.

*лиа Шамил Хъсин-и8а ∋19328 – а8суа шъйъыююы – 116.

Р

Рабле Франсуа ∋1494 –15538 – афранцыз шъйъыююы – 87,178, 230.

Радишьчев Александр Николаи-и8а ∋1749 – 18028 – аурысшъйъыююы+ афилософ+ ареволиуционер – 108, 178.

Радциг Сергеи Иван-и8а ∋1882 – 1968) – аурыс филолог –101.

Расин Жан ∋1639 – 16998 – афранцыз драматург – 92, 144,235, 244.

Ричардсон Семиуел ∋1689 – 17618 – англыз шъйъыююы –158, 237, 239.

Роллан Ромен ∋1866 – 1944) – афранцыз шъйъыююы – 169.Ронсар Пиер де ∋1524 – 15858 – афранцыз поет – 87, 105,

107, 126.Руссо Жан Жак ∋1712 – 17788 – афранцыз философ+

ашъйъыююы+ акомпозитор – 52, 108, 115, 119, 158, 237, 240.Рус0авели Шо0а ∋данизи дан8сызи ашы6ъс6ъа еилкаам8 –

XІІ ашъышы6ъсазтъи а6ыр0уа поет – 160.

С

Салайаиа Шо0а Хьыч-и8а ∋19338 – а8суа фольклорист+алитература/6ааю+ акритик – 2, 8, 13, 150, 206, 209, 214.

Салтыков-Шьчедрин [ижъла7ъйьа – Салтыков+ а8севд− –Н− Шьчедирн] Михаил Евграф-и8а ∋1826 – 18898 – аурысшъйъыююы – 165, 173.

Саманба Леонид Хыгъ-и8а ∋1945) – а8суа бызшъадырюы –191.

Сапфо ∋Сафо8 (VІІ–VІ ашъышы6ъса6ъа щашы6ъс8хьаёарайалаанёа8 – ажъытъ бырзен поетесса – 99, 103, 119, 122.

Саунти Роберт ∋1774–18438 – англыз поет – 159.Светлов Михаил Аркади-и8а ∋1903–19648 – аурыс поет –

110.Свифт ∃ьонатан ∋1667–17458 – англыз шъйъыююы,

асатирик – 178.

Page 147: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

292 293

Сенека Аи7бы+ Луци Аннеи ∋4 ш− щашы6ъс8хьаёарайалаанёа – 65 ш. щашы6ъс8хьаёараан8 – римтъи ашъйъыююы+афилософ+ аполиткатъ усзуюы – 92.

Сен-Жон Перс [апсевд; ихьё7ъйьа – Леже Алекси] (1887–19758 – афранцыз поет+ адипломат – 161.

Сервантес Сааведра Мигель де ∋1547–16168 – аиспаншъйъыююы – 54, 87, 174, 178, 230.

Симонид Кеоссктъи ∋556–468 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа)– ажъытъ бырзен поет – 118.

Симонов Константин ∋Кирилл8 Михаил-и8а ∋1915–19798 –аурыс поет+ ашъйъыююы+ ауаажъларратъ усзуюы – 110, 160.

Скотт Вальтер ∋1771–18328 – англыз шъйъыююы – 159, 167.Смоллетт Тобаиас ∃ьор5ь ∋1721–1971) – англыз шъйъыююы

– 158.Смыр Рушьбеи Щазара/,и8а ∋19508 – а8суа поет – 116, 141,

265, 268.Сократ ∋470–399 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ

бырзен философ – 78, 174, 181.Солон ∋640 ма 635 – 559 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –

ажъытъ бырзен щъын/5арратъ усзуюы+ апоет – 110.Солоухин Владимир Алексеи-и8а ∋1924 – 19978 – аурыс

шъйъыююы – 165.Сорель Шарль ∋1602–16748 – афранцыз шъйъыююы – 232.Софокл ∋494 ма 495–406 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –

ажъытъ бырзен драматург+ аполитикатъ усзуюы – 51, 91, 143,181.

Спенсер Едмунд ∋1552–15998 – англыз поет – 87, 122.Стендаль [апсевд; ихьё7ъйьа – Беиль Анри Мари] (1783–

18428 – афранцыз шъйъыююы – 158, 245, 248.Стерн Лоренс ∋1713–17688 – англыз шъйъыююы – 158, 237,

239.Стил Ричард ∋1672–1729) – англыз шъйъыююы – 165.Сумароков Александр Пиотр-и8а ∋1717–17778 – аурыс поет+

адраматург – 105, 120, 127, 144, 178.

Т

Тамарченко Натан Давид-и8а ∋19408 – аурыс литера,тура/6ааю – 4.

Тарнаа Лиудмила Михаил-и8ща ∋1930-20018 –абиблиотекатъ усзуюы – 21.

Тахо-Годи Аза Алибек-и8ща ∋1922) – аурыс литература/6ааю– 101.

Тассо Торквато ∋1544 – 15958 – италиатъи апоет – 87, 232.Твардовски Александр Трифон-и8а ∋1910 – 19718 – аурыс

поет+ ауажъларратъ усзуюы – 110, 164.Тегнер Есаиас ∋1782 – 18468 – ашвед поет – 242.Теккереи Уилиам Меикпис ∋1811 – 18638 – англыз шъйъыююы

– 88, 158.Тендриаков Владимир Феодор-и8а ∋1923 – 19848 – аурыс

шъйъыююы – 165.Теренци Афр Публи ∋195 – 159 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8

– римтъи апоет-акомедиограф – 92, 147, 177.Тибулл Альби ∋50 – 19 щашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 –

римтъи апоет – 110.Тик Лиудвиг Иоганн ∋1773 – 18538 – агерман шъйъыююы –

167, 241.Тимофеев Леонид Иван-и8а ∋1904 – 19848 – аурыс

литература/6ааю – 6, 135, 190, 191, 193.Тирсо де Молина [апсевд; ихьё7ъйьа – Тельес Габриель]

(1571, ма 1583 – 16488 – аиспан шъйъыююы+ адраматург – 232.Тиртеи (VІІ ашъ− аюбатъи азбжа щашы6ъс8хьаёара

йалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет – 103, 110.Тиупа Валери Игор-и8а ∋19458 – аурыс литература/6ааю –

4.Тихонов Николаи Семион-и8а ∋1896 – 19798 – аурыс поет+

ашъйъыююы+ ауаажъларратъ усзуюы – 160.Толстои Алексеи Константин-и8а ∋1817 – 1875) – аурыс

шъйъыююы – 145, 159.Толстои Алексеи Николаи-и8а ∋1882 – 19458 – аурыс

шъйъыююы+ ауаажъларратъ усзуюы – 147.

Page 148: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

294 295

Толстои Лев Николаи-и8а ∋1828 – 19108 – аурыс шъйъыююы– 58, 59, 64, 88, 158, 192, 226, 246, 248.

Томашевски Борис Виктор-и8а ∋1890 – 19578 – аурысфилолог+ алитература/6ааю – 6, 18, 170, 203, 258.

Томсон ∃ьеимс ∋1700 – 17488 – англыз поет – 239.Тредиаковски Васили Кирилл-и8а ∋1703 – 17688 – аурыс

шъйъыююы – 108, 123, 127, 190, 232, 235.Тронски Иосиф Моисеи-и8а ∋1897 – 19708 – аурыс филолог+

антикатъ литературеи аклассикатъ бызшъа6ъеи ры/6ааюы –101, 114, 115.

Тургенев Иван Сергеи-и8а ∋1818 – 18838 – аурыс шъйъыююы– 158, 164, 192, 246.

Тынианов Иури Николаи-и8а ∋1894 – 1943) – аурысшъйъыююы+ алитература/6ааю – 95.

Тычина Павло Григори-и8а ∋1891 – 19678 – аукраин поет+ащъын6арратъи ауаажъларратъи усзуюы – 109.

(

)арба Иван Константин-и8а ∋1921–19948 – а8суа поет+ашъйъыююы+ ащъын/5арратъ усзуюы – 112, 116, 124, 134, 138,158, 162, 219, 261, 264, 266, 267.

)арба Нели Золотинска-и8ща ∋1934) – а8суа поетесса+ашъйъыююы – 116, 141, 162, 261, 265.

У

Уаильд Оскар Фингал О’Флаерти Уилс (1854 – 1900) –англыз шъйъыююы+ акритик – 183.

Уеллс Герберт ∃ьор5ь ∋1866 – 19468 – англыз шъйъыююы+ауаажъларратъ усзуюы – 178.

Уитмен Уолт ∋1819 – 18928 – америкатъи ашъйъыююы – 249.Успенски Глеб Иван-и8а ∋1843 – 19028 – аурыс шъйъыююы

– 165.Ушински Константин Дмитри-и8а ∋1824 – 1871) – аурыс

р7аюы+ ахъы3тъы шъйъыююы – 163.

Ф

Фадеев Александр Александр-и8а ∋1901 –19568 – аурысшъйъыююы – 54.

Феогнид Мегаратъи ∋546 ш− – VІ ашъ− ан7ъам0а щашы6ъс,8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ бырзен лирикатъ поет – 110.

Феокрит (ІV ашъ− ан7ъам0а – ІІІ ашъ− актъи азбжащашы6ъс8хьаёара йалаанёа8 – ажъытъ бырзен поет – 103, 119,125, 126.

Фесенко Емилиа Иаков-и8ща – аурыс литература/6ааю –81, 169, 210, 211.

Фет [ижъла7ъйьа – Шеншин] Афанаси Афанаси-и8а ∋1820–18928 – аурыс поет – 115, 127.

Филдинг Генри ∋1707–17548 – англыз драматург+ ароманист– 88, 157, 237.

Фирдоуси Абулькасим ∋940 – 1020, ма 10308 – ацьам,та5ьы6ь поет – 160.

Флетчер ∃ьон ∋ 1579–16258 – англыз драматург – 232.Флобер Гиустав ∋1821–18808 – афранцыз шъйъыююы – 158,

167, 245.Фосколо Уго [ихьё7ъйьа – Николо] (1778–1827) – италиатъи

апоет+ афилолог – 242.Франс Анатоль [апсевд: ихьё7ъйьа – Тибо Анатоль

Франсуа] (1844–19248 – афранцыз шъйъыююы – 178, 183.Фреид Зигмунд (1856–1939) – австриатъи аневрапотолог+

апсихиатр+ апсихолог+ апсихоанализ ашьа0аркюы−Фрост Роберт ∋1874 – 19638 – америкатъи апоет – 161.Фонвизин Денис Иван-и8а ∋1744+ ма 1745 – 17928 – аурыс

шъйъыююы+ адраматург – 147, 178.Фурманов Дмитри Андреи-и8а ∋1891 – 19268 – аурыс

шъйъыююы – 165.

Х

Херасков Михаил Матвеи-и8а ∋1733 – 18078 – аурысшъйъыююы – 144, 160.

Page 149: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

296 297

Хотелашвили ∋Инал-и8а8 Мира Константин-и8ща ∋19288 –а8суа /оурых/6ааю – 23.

Хубутиа Лиубов Пармен-и8ща ∋ 1922–19928 – абиблиотекатъусзуюы – 21.

Хь

Хьециа Анатоли ∃ьота-и8а ∋1945)– а8суа бызшъадырюы –190.

Хъ

Хъа0ланёиа Сергеи ∋1925–1975)– а8суа драматург – 147.

Щ

Щашыг Никъала №ыф-и8а ∋1932) – а8суа шъйъыююы – 48, 155.

Ц

Цветаева Марина Иван-и8ща ∋1892–1941) – аурыс поет – 77.

>

?нариа Милиа Иуан-и8ща ∋Уанчка8 ∋19478 – ар7аюы – 8.

?ъы5ьба Шьалуа Леуарсан-и8а ∋1912–1987) – а8суа поет+ашъйъыююы – 45, 69, 155.

Ч

Чапек Карел ∋1890 – 19388 – ачех шъйъыююы – 178, 183.Чачба Гьаргь Михаил-и8а ∋Ащмы0беи8 ∋1846 – 19188 – апоет+

ауаажъларратъ усзуюы – 112, 263.

Чачба ∋Шервашиёе8 Григори Алыбеи-и8а ∋Александр8(1808–1898) – а8суа /ауад+ а8суа интеллигенциа аха0арнак –163.

Чачба ∋Шервашиёе8 Константин Гьаргь-и8а ∋1801–1883)–а8суа /ауад+ а8суа интеллигенциа аха0арнак – 163.

Чачхалиа Кьыршьал ∋1918 – 1970) – а8суа поет-асатирик –116, 163, 164, 178, 227.

Чернышевски Николаи Гаврил-и8а ∋1828 – 18898 – аурысшъйъыююы апублицист+ акритик – 53, 85, 183.

Честерсон Гилберт Кит ∋1874 – 19368 – англыз шъйъыююы– 178.

Чехов Антон Павел-и8а ∋1860 – 19048 – аурыс шъйъыююы –41, 93, 248.

Чыкъбар Антон Иван-и8а ∋1885 – 19378 – а8суа хъы3тъышъйъыююы+ аи0агаю+ ар7аюы+ ауаажъларратъ усзуюы – 163.

№ав3аваёе Илиа Григори-и8а ∋1837 – 19078 – а6ыр0уашъйъыююы+ ауаажъларратъ усзуюы−

№анба Самсон Иаков-и8а ∋Къагъ8 ∋1886 – 19378 – а8суашъйъыююы+ адраматург+ ауаажъларратъи ащъын/5арратъиусзуюы – 36, 45, 47, 51, 54, 55, 65, 67, 68, 69, 84, 96, 145, 147,150, 155, 162.

№аниа Терент Михаил-и8а ∋1937) – а8суа поет – 107, 269.№кадуа Лидиа Платон-и8ща ∋1930) – а8суа бызшъадырюы –

185, 186, 188.№кадуа Валери Леуарса-и8а (1947) – а8суа композитор –

107.№кадуа Платон Семион-и8а ∋1904 – 1985) – а8суа

шъйъыююы+ аи0агаю+ ауаажъларратъ усзуюы – 168.№кадуа Шо0а Еугьан-и8а ∋1932 – 2003 8 – а8суа драматург+

ашъйъыююы – 55, 147.№о3уа Андреи Максим-и8а ∋1879 – 1965 8 – а8суа рккаюы+

ар7аюы+ ахъы3тъы шъйъыююы+ ащъын/5арратъ усзуюы – 163.

Page 150: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

298 299

Ш

Шатобриан Франсуа Рене де ∋1768 – 18488 – афранцызшъйъыююы – 241.

Шекспир Уилиам ∋1564 – 16168 – англыз драматург+апоет51, 54, 91,92, 126, 127, 129, 143, 144, 147, 178, 230, 244.

Шелли Перси Биш ∋1792 – 18228 – англыз поет – 93.Шенгели Георги Аркади-и8а ∋1894 – 19568 – аурыс поет+

аи0агаю+ ажъеинраала/6ааю – 108.Шиллер Иоганн Кристоф Фридрих ∋1759 – 18058 – агерман

поет+ адраматург+ айазара атеоретик+ а0оурых/6ааю – 110, 144,159, 235.

Шкловски Виктор Борис-и8а ∋1893 – 19848 – аурысшъйъыююы+ алитература/6ааю+ акритик.– 45, 171, 172, 173, 174,175, 196.

Шолохов Михаил Александр-и8а ∋1905–1984) – аурысшъйъыююы−

Шоу ∃ьор5ь Бернард ∋1856 – 19508 – англыз шъйъыююы –91, 178, 182.

Шувалов Иван Иван-и8а ∋1727 – 1797) – аурысщъын/5арратъ усзуюы – 113.

Шудрака – ажъытъ индиатъи абайа6ъа р=ы алегендартъ ащ+адраматург− Шудрака 7севдонимуп щъа иахъа8шуеит – 92.

Шь

Шьайрыл Платон Семион-и8а ∋1892–1959) – а8суа р7аюы+арккаюы+ ашъйъыююы+ адраматург+ аи0агаю – 32.

Шьын6ъба Баграт Уасил-и8а ∋1917 – 20048 – а8суа поет+ашъйъыююы+ ауаажъларратъи ащъын/5арратъи усзуюы – 21, 32,35, 47, 48, 51, 65, 66, 67, 68, 75, 76, 77, 96, 98, 110, 111, 112,115, 116, 121, 122, 134, 136, 139, 141, 145, 155, 158, 159, 160,162, 167, 200, 201, 204, 205, 213, 215, 216, 219, 220, 221, 222,225, 256, 259, 260, 263, 265, 266, 268, 269, 270.

%ьапуа Зураб ∃ьота-и8а ∋1960) – а8суа фольклорист+акритик+ апоет – 13, 23, 206.

%ьапуа (али Шьаликъа-и8ща ∋19568 – а8суалитература/6ааю+ ауаажъларратъ усзуюы – 13.

%ьоис ∃ьеимс ∋1882 – 1941) – ирландиатъи ашъйъыююы –39.

%ьонуа Алы6ьса Нестор-и8а ∋1920 – 19898 – а8суа поет+ашъйъыююы – 141, 162, 167, 261, 265.

%ьонуа №ы3ыкъа Махаз-и8а ∋1915 – 19758 – а8суа поет+ашъйъыююы – 54, 76, 141, 201, 219, 261, 269.

%ьопуа Хъыта Франкьыл-и8а (1930) – а8суа актиор+арежиссиор – 147.

Page 151: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

300 301

АЛИТЕРАТУРА

Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. – М., 1979.Абхазкая азбука. Молитвы, 10 заповедей и присяжный лист

(Сост. К. Мачавариани и Д. Гулиа) – Тифлис, 1892.Абхазская азбука и статьи для чтения и письменных работ

(Состав. Ф. Эшба) – Тифлис, 1906.Авидзба В. Ш. Абхазский роман. – Сухум, 1997.Акрыз7азкуа ах0ыс6ъа р-мзар ∋2006ш−8 – ∋Еи6ъдыршъеит:

Берулаа Л−+ Нанба (−+ Качалов И−8− – Айъа+ 2006.Аншба А− А− Аам0а6ъа реи6ъ=ы0ра− Астатиа6ъа− – Айъа,

1986.Аншба А− А−+ Зыхъба С− Л− А8суа литература− Ар7ага шъйъы−

Абжьаратъи ашкол ажъабатъи акласс азы− – Айъа+ 1988.А8суа шъйъы а8суаа рышкол6ъа рзы− ∋Еи6ъдыр− А−

Чыкъбари Н− Патеи8еи8 – 9ар/+ 1908, 1911 (аюбатъи а0ыжьра8−Аристотель. Об искусстве поэзии. – М., 1957.Аристотель. Риторика. Поэтика. – М., 2000.Арс0аа Ш− Й−+ №кадуа Л− П− А8суа литературатъ бызшъа

аграмматика− Афонетика+ афонологиа+ ажъахыр=иаара+аморфологиа− – Айъа+ 2002.

Ащашба М− Л− Иалкаау− – Айъа+ 1976.Ащашба М.Л− А0ынха− Ю-шъйъыкны− Актъи ашъйъы− – Айъа+

2005.А7нариа В− Л− Алирикатъ аам0а6ъа− Алирикатъ 76ам0а

аи=каашьазы− – Айъа+ 1991.Бахтин М. М. Проблемы поэтики Достоевского. Издание

четвертое. – М., 1979.Бахтин М. М. Литературно-критические статьи. – М, 1986.Бяажъба Хъ− С− Иахьатъи а8суа литература иаазыркьа=ны

критикала ахъа8шра+ теориатъ з7аара6ъак нац7аны− – Айъа+1933.

Бяажъба Хъ− С− А8суа литературазы− Критикатъ н7ам0а6ъак−– Айъа+ 1960.

Белинский В. Г. Собрание сочинений. В девяти томах. Т.ІІІ. – М., 1978.

Бигуаа В. А. Абхазская литература в историко-культурномконтексте. Исследования и размышления. – М., 1999.

Бигуаа В. А. Абхазский исторический роман. История.Типология. Поэтика. – М., 2003.

Бигуаа В., Габелиа А. Арвелод Эрастович Куправа. Жизнь,посвященная историческому абхазоведению. Библиографиятрудов. – Сухум, 2000.

Борев Ю. Б. Комическое. – М., 1970.Борев Ю. Б. Эстетика. Изд-е 4-е, дополненное. – М., 1988.Борев Ю. Б., Эльсберг Я. Е. Введение. Теория литературы,

историзм и современность // Теория литературы. Основныепроблемы в историческом освещении. Т. І. – М., 1962.

Введение в литературоведение. Хрестоматия. Под ред.П. А. Николаева. – М, 1988.

Веселовский А. Н. Историческая поэтика. – М., 1989.Винокур Г. О. О языке художественной литературы. –

М., 2006.Гачев Г. Д., Кожинов В. В. Содержательность литературных

форм // Теория литературы. Основные проблемы висторическом освещении. Роды и жанры литературы. Т. II. –М., 1964.

Гегель Г.В.Ф. Лекции по эстетике // Введение влитературоведение. Хрестоматия. (Под ред. П. А. Николаева).Издание второе, дополненное. – М., 1988.

Гердер И.Г. Критические леса, или размышления,касающиеся науки о прекрасном и искусства, по даннымновейших исследований (1769) // Хрестоматия по теориилитературы. Составитель Л. Н. Осьмакова. – М., 1982.

Page 152: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

302 303

Гълиа Дырмит Иосиф-и8а (1874–19609. Арекомендациатълитературатъ рбага. (Еи6ъдыршъеит9 Тарнаа Л− М−+ Бага8шьР− С−+ Хубутиа Л− П−(− – Айъа+ 1975.

Гълиа Дырмит Иосиф-и8а и8с0азаареи ир=иам0а6ъеи∋1892–1863 шш−)− Абиблиографиатъ рбага− Актъи ахъ0а−(Еи6ълыршъеит Шь− С− Гъарамиа(− – Айъа+ 1//2−

Давыдова Т. Т., Пронин В. А. Теория литературы. Учебноепособие. – М., 2003.

Джапуа З. Д. Нартский эпос абхазов. – Сухум, 1995.Жирмунский В. М. Теория литературы . Поэтика.

Стилистика. – Л., 1977.Зан0ариа В− С− А8суа жъеинраала аритмика азы .. Алашара+

1962, №5.Зан0ариа Вл − К− А8суа лирика а=иарамюа6ъа−

(Адиссертациа8− – Айъа+ 2006.Инал-ипа Ш− Д− Абхазы− Историко-этнографические очерки−

– Сухум+ 1960−Инал-ипа Ш− Д− Абхазский героический эпос .. Альманах

♠Литературная Абхазия≡− – Сухуми+ 1958, №3−Инал-ипа Шалва Денисович− Библиографический

указатель− ∋Составитель М− К− Хотелашвили ∋Инал-ипа))− –Сухум+ 1007.

Квятковский А− Поэтический словарь− – М−+ 1966.Кояониа В− А− А8суаа рдоущатъ культура адайьа6ъа−

(А/6аам0а6ъеи+ алитература-критикатъ статиа6ъеи+а=цъажъара6ъеи8− – Айъа+ 1999.

Кожинов В. В. Статьи о современной литературе. – М.,1982.

Кожинов В. В. Художественный образ и действительность// Теория литературы. Основные проблемы в историческомосвещении. Т.І. – М., 1962.

Кожинов В.В. Основные проблемы сюжетики (сюжет,фабула, композициа) // Теория литературы. Основныепроблемы в историческом освещении. Роды и жанрылитературы. Т. II. – М., 1964.

Краткая литературная энциклопедия. В 8-ми томах. – М.,1962 – 1975.

Куправа А. Э. Георгий Алексеевич Дзидзария. (К 90-летиюсо дня рождения). – Сухум, 2006.

Ласурия М. Т. Творчество И. А. Когония и развитиеэпических жанров в абхазской советской поэзии. – Сухум,1979.

Литературная энциклопедия терминов и понятий. Гл. ред.и составитель А. Н. Николюкин. – М., 2003.

Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987.Лихачев Д. С. О филологии. – М., 1989.Муратов А. Б. Теоретическая поэтика А. А. Потебни //

Потебня А. А. Теоретическая поэтика. – М., 2003.Основы литературоведения. Под ред. В. П. Мещерякова. –

М., 2003Палиевский П. В. Внутренняя структура образа // Теория

литературы. Основные проблемы в историческом освещении.Т.І. – М., 1962.

Папаскир А. Л. Теория и практика литературоведческогоисследования. Учебное пособие. – Сухум, 2004.

Платон. Собрание сочинений. В 4-х томах. Т. 4-ый. – М.,1994.

Потебня А. А. Теоретическая поэтика. – М., 2003.Пушкин А. С. Мысли о литературе. – М., 1988.Салакая Ш. Х. Абхазский нартский эпос. – Тбилиси, 1976.Саманба Л. Х. Абызшъадырра алагала .. Ашколи

а8с0азаареи. 2005, №4; 2006, №1–4; 2007, №1–4; 2008 №1.Словарь литературоведческих терминов. Редакторы –

составители Л. И. Тимофеев и С. В. Тураев.Тамарченко Н. Д., Бройтман С.Н., Тюпа В.И. Теория

литературы. Учебное пособие. В 2-х томах. – М., 2004.

Page 153: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

304 305

Теория литературы. Основные проблемы в историческомосвещении. В 3-х томах – М., 1963-1965.

Тимофеев Л. И. Лирика / / Краткая литературнаяэнциклопедия. В 9-томах. Т.V. – М., 1967.

Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. – М., 1971.Толстой Л. Н. Соб. соч. в 22-х томах. Т. XV. Статьи об

искусстве и литературе. – М., 1983.Томашевский Б. В. Теория литературы (Поэтика). – М. – Л.,

1927.Тронский И. М. История античной литературы. Издание 4-

е, исправленное и дополненное – М., 1983.Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М.,

1977.Фесенко Э.Я . Теория литературы. Издание второе,

исправленное и дополненное. – М., 2005.Хрестоматия по теории литературы. Сост. Л. Н. Осьмакова.

– М., 1982.Хроника литературной жизни Абхазии (сост. Зухба С. Л.) //

Очерки истории абхазской литературы. – Сух.,1974.Хеция А. Д. Неологизмы в абхазском языке. – Тбилиси,

1988.Цвинария В. Л. Абхазское стихосложение: Метрика.

Ритмика. Композиция. – Сухуми, 1987.№о3уа А− М− А8суа нбан− – 9ар/+ 1909.Шкловский В. Б. Теория прозы. – М., 1923.Шкловский В.Б. О теории прозы. – М., 1983.Шьын6ъба Баграт− Арекомендациатъ библиографиатъ

рбага 70 шы6ъса ихы7ра иазкны− ∋Еи6ъдыршъеит: Маан (−+Хъбутиа Л−+ Тарнаа Л−8− – Айъа+ 1987.

Шьын6ъба Баграт Уасил-и8а− Арекомендациатъбиблиографиатъ рбага 90 шы6ъса ихы7ра иазкны−

(Еи6ълыршъеит Л− Берулаа8− – Айъа+ 2007.

Шьын6ъба Б− У− А8суа жъеинраалеи=артъышьаапринцип6ъа рзы ажъа6ъак .. Алашара+ 1986, №1.

Шьын6ъба Б− У− Июым0а6ъа реизга− Афбатъи атом−

Есымшааира ашьха скыдуп− Астатиа6ъа+ а/6аам0а6ъа+а6ъгылара6ъа− – Айъа+ 2008−

Эккерман И. П. Разговоры с Гете в последние годы егожизни. – Ереван, 1988.

Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственностии государства. – М., 1985.

Энциклопедический словарь юного литературоведа. –Составитель В. И. Новиков. – М., 1988.

Page 154: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

306 307

Ах6ъа

А8хьажъаАлитературадырра закъуАлитература а0оурыхАлитературатъ критикаАлитература атеориаАлитературадырра ацхыраагёатъ дисциплина6ъа

∋атекстологиа: апалеографиа+ адипломатика+асфрагистика+ атрибуциа; абиблиографиа8

Асахьаркыратъ литература – айазаратъ хкык ащасабалаАсахьаркыратъ ха=сахьаАсахьаркыратъ р=иам0а аидеиеи+ атемеи+ апафосиАпафос ∋афырха7аратъ+ адраматъ+ атрагедиатъ+

асентименталтъ+ асатиратъ+ аромантикатъ+ аиумортъ8Асахьаркыратъ р=иам0а а7аки аформеиАсахьаркыратъ р=иам0а акомпозициеи+ асиужети+

афабулеиАкомпозициа ∋алирикатъ хьа7ра6ъа+ абжьагалатъ

елемент6ъа+ апеизаж+ адиалог+ амонолог+ аремарка+апатре/8

АсиужетАфабулаАекспозициаАи6ъщъалар0аАкульминациаА8ыртлар0аАепилогАпрологАсахьаркыратъ р=иам0а ахьёАепиграфАлитературатъ жъла6ъеи+ ахк6ъеи+ ажанр6ъеиАлитературатъ жъла6ъаАлитературатъ хк6ъаАлитературатъ жанрАлирикаАлирика ахк6ъа ∋агимн+ аода+ аелегиа+ ашь0ым0а+

аепиграмма+ адифирамб+ аепиталама+ аепитафиа+аидиллиа+ асонет+ амадригал8

Алирика тематикала ашара ∋афилософиатъ+ аграждантъ+апеизажтъ+ аинтимтъ8

Адраматъ жанр6ъа ∋атрагедиа+ акомедиа8Аепикатъ жанр6ъа ∋ажъабжь+ ановелла+ аповест+ ароман+

абаллада+ апоема+ ажъамаана+ аочерк+ алегенда+ амемуар+афелиетон+ апамфлет8−

Апрозеи апоезиеиАсатираАиуморАирониаАсахьаркыратъ литература абызшъаАсахьаркыратъ троп6ъа ∋аметафора+ аепитет+

аметонимиа+ асинекдоха+ агипербола+ алитота+ аи=ыр8шра+арха=ытъра+ оксиморон+ аллегориа8

Алитературатъ хырхар0а6ъаАи0ар=иараБароккоАклассицизмАрккараАсентиментализмАромантизмАреализмАжъеинраалеи=артъышьатъ система6ъеи а8суа

жъеинраалеи=артъышьатъ 7йара6ъеиАтоникатъ системаАсиллабикатъ системаАсиллабо-тоникатъ ∋ахореи+ аиамб+ адактиль+

амфибрахи+ анапест8АритмАрифмаАнафораАепифораАрефренАхыркъшажъаАусум0а=ы зыёбахъ щъоу рыхьё6ъеи рбиблиографиа6ъеи

рарбагаАлитература

Page 155: АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪАapsnyteka.org/file/Avidzba_V_Adzhindzhal_D_Osnovy_teorii_literatury... · з7азкуа амила/5ъа р0оурых-культуратъ

308 309

АюёбаУасил Шамониа-и8а

А5ьын5ьалДиана Серапион-и8ща

АЛИТЕРАТУРА АТЕОРИА АШЬА)А:ЪААр7агатъ цхыраагёа

АвидзбаВасилий Шамониевич

АджинджалДиана Серапионовна

ОСНОВЫ ТЕОРИИ ЛИТЕРАТУРЫУчебное пособие

(на абхазском языке)

Аредактор Р− Ё− ЛашъриаАтехникатъ редактор М− И− >нариа,7ща

Акорректор М− И− >нариа,7щаАкомпиутертъ нбанйъшъаю Л− Р− Чамагъуа,7щаКомпиутерла акьы8хь иазирхиеит Д− Г− Хъа5ьаа