در مختصری پیشک��ش باره

جامعه مدنی

تهیه و ترتیب از : عصمت الله صاحبدل و شکریه شکوه

عناوینفصل اول

تعاریف جامعه مدنیتاریخچه یا پیدایش مفهوم جامعه مدنینقش جامعه مدنی

فصل دوم

ابعاد جامعه مدنیکارکردهای جامعه مدنی.........................................................

تعریف جامعه مدنی ن مردم و دولت�بی تعام�ل اجتماع�ی از » جامع�ه مدن�ی حوزه ای

است که ب�ه شکل هنجارهای همکار�ی اجتماعی، ساختارهای انجمن های رضاکار و شبک�ه ای از ارتباطات عموم�ی ب�ه نمای�ش در می آید... هنجاره�ا ارزش های�ی مث�ل اعتماد، رواب�ط متقاب�ل، شکیبایی )تحم�ل( و دربرگیری اس�ت ک�ه در راس�تای همکاری و ح�ل مسایل اجتماع�ی بس�یار مه�م هس�تند. س�اختار انجم�ن ب�ه قلمرو کام�ل یک س�ازمان چ�ه ب�ه شک�ل ر�س�می و ی�ا غی�ر رس�می اشاره دارد که از کنند.« می دنبال را شان مشترک مناف�ع شهروندان آ�ن طری�ق

(1994)وینیکالسن، ه شبکه�ت ک�ن های خودمختاری اس�ل از انجم�ی متشک�ه مدن�جامع

توسعه، ضم�ن بخشد. م�ی توس�عه را متکثری و متنوع متراک�م، محلی، های گروه از ای س�لسله از اس�ت مرک�ب مدن�ی جامع�ه خالق صداهای ک�ه ه�ا آ�ن بی�ن رواب�ط و تخص�صی های س�ازمان در همکار یک مثاب�ه ب�ه ت�ا بخش�د م�ی تقوی�ت را مدن�ی جامع�ه

( 1999حکومتداری و بازارظهور کند.« )کارنر،

تعریف جامعه مدنی

ق را که از�ی موف�ه مدن�ک جامع�اسی ی�ی های اس�ویژگالبالی تعاریف گوناگون میتوان استنتاج کرد عبارتند از:

و افراد توسط تشکی�ل شده بازار، و دول�ت از جدای�ی و عالیق ان��د، مشترک نیازهای دارای ک��ه مردم و برابری؛ و تعاون داری، روا مدارا، مانند ارزشهای توس�عه از مجرای فرایندهای اس�اساً مس�تقل و بوم�ی که

به اسانی از بیرون قابل کنترل نباشد. پیوند میان شهروندان و ب�ه عبارت دیگ�ر، جامع�ه مدن�ی

سکتورهای عمومی )دولتی( و خصوصی است.

نسبت جامعه مدنی با شهروندان، دولت و سکتور خصوصی

پیدایش مفهوم جامعه مدنی ه مدنی مانند بسیاری از مفاهیم دیگر  مانند�فتمانهای راجع به جامع�اولین گ

حقوق طبیعی، آزادی بیان و غیره  توام با انقالب صنع�تی آغاز شد. براساس یکی از این دیدگاهها، نهادهای جامعه مدنی همزمان با تشکیل جامعه

انسانی تاسیس شده است، اما ارزش های آنطور که امروز فهم و درک می شود، یک پدیده ای مدرن است.

آن یونان�ی ب�ا ریش�ه های افکار غرب�ی قب�ل در ب�ه قرنه�ا مفهوم جامع�ه مدن�ی برمیگردد. مفهوم مدرن جامع�ه مدن�ی ام�ا از قرن بدینس�و پدیدار ش�د و تحت تاثی�ر تیوری پردزان س�یاسی از توماس پی�ن ت�ا جورج هگ�ل  مفهوم جامع�ه مدنی یافت. ) سرودرز، توس�عه دول�ت، از ام�ا جداگان�ه قلمرو موازی ی�ک ب�ه مثاب�ه

1999) گرایش های جدیدی را برای جامعه مدنی به ارمغان آورد، 90دهه

چنانچه که گرایش به سوی دموکراسی سبب باز شدن فضا برای جامعه مدنی گردید  و نیاز به پوشش شکافهای فزاینده  در 

خدمات اجتماعی  توسط تعدیالت ساختاری و دیگر اشکال اصالحات به وجود آمده در کشور های در حال توسعه گردید.

پیدایش مفهوم یا تاریخچه جامعه مدنی این از ای گس�ترده طیف�ه توس�عه حال در کشورهای تجارب

ثبت و رس�می بزرگ نهادهای از میکن�د، برجس�ته را س�ازمانها شده ت�ا س�ازمانهای غی�ر رس�می محل�ی؛ مورد بعدی ام�ا ب�ه مراتب دی�د اس�ت. ک�ه شامل قاب�ل بیرون�ی برای ام�ا  کمت�ر زیاد اس�ت و سازمانهای مانن�د س�ازمان مذهب�ی، گروهه�ا ( نهادهای س�نتی مدرن، گروههای عم�ل و جنب�ش های توده ای، احزاب سیاسی، و تجارتی غی�ر س�ازمانهای مس�لکی، و تجارت�ی های انجم�ن س�ازمانهای محل�ی( . نکت�ه دیگ�ر اینک�ه، جامع�ه مدن�ی نباید مترادف غیر س�ازمانهای شود. فرض )انجوه�ا( دولت�ی غی�ر س�ازمانهای دولت�ی ی�ا انج�و ه�ا بخش�ی از جامع�ه مدن�ی، هرچن�د ک�ه آنان نقش مشارکت س�اختن فعال در ره�بری نق�ش ه�م گاه�ی و مه�م در و  سیاسی  و اجتماعی-اقتص��ادی توس��عه و شهروندان تاثیرگذاری و شک�ل ده�ی س�یاسگذاری ها باز میکند. جامع�ه مدنی از خارج انجمن و س�ازمانها تمام ک�ه وس�یع بس�یار مفهوم ی�ک

دولت و بازار را در بر میگرد.

آجندای به اگ>>ر سازمان جهان>>ی درستی ب>>ه مل>>ل

پرداخته با شود،همکاری

یک مدن>ی جامع>ه که  نیس>ت گزین>ه

یک ضرورت است

عنان، کوفی عمومی منش>>>ی

س>ازمان مل>ل متحد، 1999

نقش جامعه مدنیo تحلیل و دادخواه>>ی ب>>ا ابتدا مدن>>ی  جامع>>ه

س>یاستگذاری ه>ا؛ و دوم، ب>ا تعدیل و نظارت عملکرد با س>وم، و دولت>ی؛ مقامات کردار و رفتار ، دول>ت س>اختن س>رمایه اجتماع>ی و> قادر ساختن شهرو>ندان به تفکیک و> تش>خیص ارزشها، باورها،هنجارهای مدنی و شیوه های دموکراتی>ک ؛ و چهارم ، ب>ا بسیج کردن گروههای ویژ>ه، بخص>وص بخشهای آس>یب پذی>ر و به حاشی>ه رانده شده ای توده ه>ا برای مشارک>ت هرچ>ه با پنج>م و عموم>ی؛ امور و س>یاست در گس>ترده کارهای توس>عوی به منظور بهبود گرو>ههای خودی و

دیگر گروهها  به یک د>ولت داری خ>وب کمک میکند.        

 

... نقش جامعه مدنیo ی نقشهای فوق را ]در جامعه[ بازی�ه مدن�ر، جامع�ه عبارت دیگ�ب

میکند. :ا�یاستگذاری ه�ی س�ل ده�ا شک�ازی ی�د س�ک افزایش قاعده من�ی  

قاب�ل توج�ه از مشارک�ت  جامع�ه مدن�ی در فراین�د تص�میم گیری قابل مشاهد است.

:ت�دول تالشهای از رفاه حمای�ت زمینه در مدن�ی نهادهای جامع�ه اجتماع�ی ب�ا اس�تفاده از ه�ر راه ممک�ن، نق�ش بس�یار حیاتی را بازی

میکند.  :ی�ع قوانین بر قانونگذاری اجتماع�ه وض�ن ک�ی تضمی�ه مدن�جامع  

پدیده های جمعی  پابند به پاسداری از حقوق مدنی است.:کننده هدای�ت ی�ا ره�بری دهندگان، نق�ش مدن�ی  سازمان  جامع�ه

و فقیر های توده برای تغیی�ر واقع�ی عوام�ل و کنندگان بس�یج و چشم مدن�ی( )جامع�ه آنه�ا مناط�ق بعض�ی در هس�تند. ضعی�ف گوش مردم هس�تند و نظرات قاب�ل اعتمادی را ارای�ه میدهن�د،  صدا و خواس�تهای مردم را ب�ه برنام�ه س�ازان و س�یاستگذاران  میرس�انند

 

نقش جامعه مدنی... :م آجندا�ه نیروی فشار/ تنظی�ه مثاب�ی گاهی  ب�ه مدن�نهادهای جامع

و پروگرامها ه��ا، برنام��ه تطبی��ق و تنظی��م روی بیرون از به ت�ا میکنن�د تالش آنه�ا میکنند. وارد فشار ه�ا س�یاستگذاری تصمیم س�ازمانهای تص�امیم  روی عموم�ی مناف�ع از نمایندگ�ی

گیرنده  تاثیر بگذارند. :خدمات دهندگان ارائ�ه مثاب�ه مدنی ب�ه مدن�ی جامع�ه نهادهای

خدمات تخص�صی مانن�د: خدمات محافظت از مشتریان/خریداران، تنظیم های برنام�ه حقوق�ی، های کم�ک پزشک�ی، های کم�ک

خانوانه، خدمات صحی و بهداشتی ، خدمات آموزشی و غیره. :ر�ناظ نهادهای مثاب�ه های ب�ه ارزیابی مدن�ی جامع�ه نهادهای

مس�تقلی را برای چگونگ�ی توزی�ع مناب�ع عام�ه در س�طوح ملی و محل�ی فراه�م میکنند.  آنه�ا همچنی�ن ب�ا نظارت بر توزی�ع ای�ن منابع میدانن�د ک�ه آی�ا ای�ن مناب�ع ب�ه افرد ذیح�ق ومورد نظ�ر رس�یده اس�ت یا خیر. ی�ا آنه�ا ب�ا نظارت بر دول�ت میدانن�د ک�ه آی�ا وظای�ف خود را به

شیوه درست انجام میدهد یا خیر.

نقش جامعه مدنی... :نهادهای جامعه مدنی گاهی  به به مثابه نوآوران

مثابه ابزاری در معرفی شیوه  ها و تکنیک های جدید عمل میکنند که اگر بکارفته گرفته شوند، میتواند 

مزایایی قابل توجهی را برای توده های فقیر به ارمغان آورد. بطور نمونه، معرفی شیوه های جدید آموزشهای ابتدایی توسط سازمانهای غیر دولتی در

افغانستان. :نهادهای جامعه مدنی با ارائه ی به مثابه همکار

خدمات تخصصی، تجارب و در جایی ممکن ارائه خدمات تدارکاتی،  در همکاری با دولت و دونرها در

فرایند برنامه ریزی کار میکنند.

نقش جامعه مدنی... :نهادهای جامعه مدنی در بخش توسعه نیز مشارکت توسعه

دارند، چنانچه که آنان متعهد به عدالت اجتماعی، حقوق بشر و توسعه پایدار هستند. آنها برای توسعة اقتصاد-اجتماعی مناطق عقب مانده، توسعه منابع انسانی از طریق برنامه

های آموزشی و غیره کار میکنند. :یکی نقشهای مهم سازمانهای جامعه مدنی مشارکت مردم

تشویق شهرواند برای مشارکت فعال در امور و مسائل مرتبط با خود و جامعه شان است.

:نهادهای جامعه مدنی نقش مهمی آموزش و آگاهی اجتماعیدر رشد آموزش و باالبردن آگاهی در میان توده های روستایی

در باره حقوق اساسی آنها است. 

ابعاد جامعه مدنی  اصطالح " جامعه مدنی" معموالً بعنوان سازمانهای فشار برای

واداشتن  دولت ) یا مانع شدن ،به اساس وضعیت( فهم میشود.:این موارد عبارتند از البگیری یا تحمیل سازیگروههای سیاسی داری منافع مشترکگروههای دارای منافع ویژهانجمن های داوطلبانه و انجمن های خیریهگروههای فشارگروههای دارای منافع سازمانیسازمانهای غیر دولتیگروههای غیر انتفاعی .شبکه های سیاستگذاری  و غیره

ابعاد جامعه مدنی مطرح که س>والی آ>ن، بالقوه نق>ش اهمی>ت  ب>ه توج>ه ب>ا

وجود چنی>ن سازمانهای نیاز بقدری آی>ا اس>ت، ای>ن میشود دارد ت>ا بتوانن>د نق>ش های هدفمندی را بازی کنن>د؟ هرچند  ای>ن س>وال بسیار ب>ه پاس>خ واض>ح ام>ا  ن>ه غی>ر ممک>ن، اگ>ر دشوار اس>ت.  ای>ن بخاط>ر فقدان اطالعات و کم>ی و کیفی در مورد ابعاد جامع>ه مدن>ی  ب>ه ویژ>ه در زمینه  کشورهای در حال>ه توس>عه اس>ت.  هرچند تحقیقات پراکنده ای وجود دارد که پرتو اندکی روی اندازه و میزان این بخش )جامعه مدنی(

در کشورها و مناطق مختلف میافکند.

ابعاد جامعه مدنی ،ه مدنی را برشمرد�ازمانهای جامع�ت تعداد س�ن نیس�د ممک�گرچن

ام�ا ب�ا اطمینان میتوان گف�ت ک�ه تعداد شان خیل�ی گس�ترده هستند. بیش بریتانی�ا در تنه�ا فوندیش�ن، کامنول�ت گزارش ی�ک براس�اس

هزار سازمان غیر دولتی وجود دارد.500,000 ملیارد پوند 17 نهاد خیریه در بریتانیا 175,000حجم  بازدهی تنها

در یک سال است. ش از�د بی�ا در هن�ا، تنه�اس برآورد ه�ازمان غیر 100,000براس�س

ک�ه وجود در 25,000دول�ت تنها مردم�ی س�ازمانهای ای�ن هزار ایالت تامیل نادو است. 

( انکشاف�ی س�ازمان ملل پروگرام برآوردهای (،  UNDPبراس�اس در کشورهای در حال توس�عه تعداد مردم�ی ک�ه  از س�ازمانهای غیر

نزدی�ک احتماالً "متاث�ر"  هس�تند  نف�ر میرسد، 250دولت�ی ملیون به را دولت�ی غی�ر س�ازمانهای آنعده اگ�ر برآورد ای�ن ک�ه هرچن�د حس�اب گرفت�ه باش�د ک�ه روی س�یاستگذاری عموم�ی نفوذ میکنند، 

بطور قطع دست کم گرفته است.(2004) ادیر،

ابعاد جامعه مدنی... ه اخیر در�ک مطالع�اس ی�کشور در حال گذار، درحال 36براس

توس�عه و توس�عه یافت�ه ک�ه توس�ط  پروژ�ه مقایس�وی س�کتور غیر انتفاع�ی دانشگاه جان هاپکین�ز انجام شده اس�ت،  جامع�ه مدنی

مص�رف ب�ا اقتص�ادی مه�م نیروی دالر، 1,3بعنوان تریلیون فیص�د  ک�ل  تولی�د ناخال�ص داخلی کشورهای مورد 5,4معادل

ملیون 45,5مطالع�ه، و ب�ه مثاب�ه ی�ک اس�تخدام کننده اص�لی ) با ک�ه آ�ن( ی�ا معادل تمام وق�ت فیص�د جمعیت فعال 4,4کارگ�ر

اقتصادی  ای�ن کشور ها ب�ه حساب می آی�د، پدیدار شده است.   میان 20حدود از ملیون یا  45,5 مدن�ی جامع�ه کارمن�د 44

فیصد آن  داو طلب هستند.  مقدار بسیج در را مدن�ی جامع�ه س�ازمانهای توانای�ی ای�ن 

توجه�ی  تالشهای داوطلبان�ه نشان میدهد.  از آنجاییکه کارگران داو س�اعات کمتری نس�بت ب�ه کاگران ک�ه پرداخ�ت میشوند، کار میکنن�د، تعداد واقع�ی کس�انی ب�ا س�کتور جامع�ه مدن�ی کار میکنند از ای�ن تعداد ه�م افزای�ش پیدا میکند. برآوره�ا نشان میده�د که

فیصد 10 ملیون نفر باشد که در حدود 132این تعداد ممکن تا جمعیت بالغ این کشور ها را شامل میشود.  

ابعاد جامعه مدنی... نیروی نظر از زیادی  ح�د ت�ا کل�ی مقیاس در هرچن�د کشوره�ا

در اس�ت. متفاوت مدن�ی شد، 36جامع�ه مطالع�ه ک�ه کشور فعال فیص�دی  جمعیت نس�بت ب�ه مدن�ی کار س�ازمانهای نیروی

فیصد در 0,4 فیص�د در هلن�د  ت�ا 14,4اقتص�ادی آ�ن ، ب�ه ترتی�ب از مکسیکو را در برمیگرد.

،عه یافته�ی، در کشورهای توس�ه مدن�ی، نیروی کار جامع�بطور کلحال در کشورهای از بیشتر برابر چهار تقریباً متوس�ط، بطور

%(. ای�ن به معنای 2% در برابر 8توس�عه و در حال گذار اس�ت ) توسعه حال در کشورهای در همکاری و کم�ک رواب�ط  فقدان

نیست.  های شبکه از قدرتمندی س�نت کشوره�ا، ای�ن از دربس�یاری

فامیل�ی، قبیل�ه ی، قومی و روستایی وجود دارد که کارهای مشابه و یافته س�ازمان کمتار ای شیوه ی�ک ب�ا را مدن�ی نهادهای

ساختارمند انجام میدهد.

کارکردهای جامعه مدنی ی نشان میدهد�ع مدن�ازمانهای جوام�ی در باره س�تحقیقات تجرب

ک�ه آنه�ا تعداد وظای�ف ی�ا کارهای انج�ا میدهند.  در کشورهای کع فیص�د نیروهای داوطل�ب و غیر 64مطالع�ه ش�د، بطور متوس�ط

وظایف انجام در بیشت�ر آ�ن، معادل ی�ا و وق�ت تمام داوطل�ب خدماتی اشتغال دارند. 

،ی ) مانند خدمات برای رفاه کودکان�ی و آموزش�خدمات اجتماعو امدادرسانی خدمات معلوالن، و بزرگس�االن برای خدمات

فیصد  43اضطراری،  حمای�ت از درآمده�ا و معیش�ت(، ب�ا س�هم در صدر کارهای خدماتی قرار میگرد.

ی آن�ی و تدافع�ش داد خواه�ی، نق�ه مدن�م جامع�ش های مه�از نقاس�ت. ک�ه شام�ل نق�ش در تشخی�ص مشکالت�ی توجه نشده و قرار دادن آ�ن معرض توج�ه عموم�ی، محافظ�ت از حقوق اس�اسی بشر و بیان  طی�ف گس�ترده از مناف�ع و نگران�ی های س�یاسی، زیست

محیطی، اجتماعی و گروهی  است.

کارک�رده�ای جامعه مدنی فراتر از نسبت آن با سیاست و سیاستگذاری ، جامعه

مدنی  یک کارکرد  بیانی/ بیانگرانه گسترده ای را انجام میدهد، ابزارهای را فراهم میکند که بوسیله آن  احساسات  و عواطف هنری، معنوی، فرهنگی، قومی،

شغلی، جتماعی و تفریحی بروز پیدا میکند.  شرکت های اوپرا، باشگاههای فوتبال،  کلوپ های

کتاب، مکانهای عبادی، انجمن های مسلکی، نمونه های از فوروم ها/ انجمن های است، که وجود انسانها را

غنی و به حیات فرهنگی و جمعی  زندگی اجتماعی ما فیصد نیروی کار جوامع 32کمک میکند. روی همرفته،

مدنی  در انجام کارهای بیانی آن اشتغال دارند. 

  

جامعه کارکردهایمدنی

س>ازمانهای اجتماع>ی همچنان در ایجاد آنچ>ه که بطورمیشود، یاد اجتماعی" س>رمایه " بنام ای فزاینده

اهمیت بسزای دارد. ،ها انجم>ن از باف>ت تس>لسله/ اجتماع>ی، "س>رمایه

شبک>ه ه>ا و نورم های ) مانن>د اعتماد و مدارا( است با عموم>ی خی>ر برای ت>ا میس>ازد قادر را مردم ک>ه های سرمایه مانن>د درس>ت کنند. همکاری همدیگ>ر انس>انی و اقتص>ادی، س>رمایه اجتماع>ی نی>ز یک دارای است.ترتیبات مص>رف ب>ا انباشت>ه اس>ت مول>د های نهادی/ س>ازمانی و ارزشهای ک>ه سرمایه اجتماعی را بنیادهای حکومت داری خوب، رفاه تشکی>ل میدهن>د، میسازند"  نی>>ز را س>>الم جوام>>ع و اقتص>>ادی

1994)وانیکالسن