УДК 82. 0(470.621)ББК 82.3(2=Адыг)Ч - 17Чамоков Т. Н. Доктор филологических наук, профессор кафедры русской филологии Адыгейского

государственного университета, e-mail: 16x76@mail.ruХачемизова М.Н.Доктор филологических наук, профессор кафедры адыгейской филологии Адыгейского

государственного университета, e-mail: mira1406@mail.ru

Архаический атрибут в системе фантастических образов в адыгском героическом эпосе «Нарты»

(Рецензирована)

Аннотация:Рассматриваются связи фантастических образов адыгского героического эпоса

«Нартхэр» с историко-генетическими реалиями древности, в частности, с архаической атрибутикой древнемеотского периода (VIII—VII вв. до н. э), совпадающего с киммерийской эпохой — временем формирования основного ядра нартского эпоса. В качестве исходного материала взят нартские легенды о борьбе с великанами, о единоборстве Саусэрыкъо с Тотрешем, предания «Нарт Кожеуб», «Нарт Колес» и др. Установлена связь архаической атрибутики нартского эпоса с данными археологии и этнографии, касающимися эпохи бронзы и раннего железного века, отраженной в нартских преданиях и пшинатлях адыгов.

Ключевые слова:Исторические напластования архаических атрибутов, археология и нартский эпос,

этническая атрибуция эпоса, историко-этнографические основы фантастических образов, нартских имен и названий.

Chamokov T. N. Doctor of Philology, Professor of Russian Philology Department, Adyghe State University, e-

mail: 16x76@mail.ruKhachemizova M. N.Doctor of Philology, Professor of Adyghean Philology Department, Adyghe State University,

e-mail: mira1406@mail.ru

Archaic attribute in a system of fantastic images in the Adyghean heroic epos «Nart»

Abstract: The paper describes relations of fantastic images of the Adyghean heroic epos «Nartkher» to

historical and genetic realities of an antiquity, in particular, to archaic attributes of the Ancient Meot period (the 8th – 7th centuries BC), coinciding with a Cimmerian Era — time of formation of the main core of the Nart epos. The Nart legends about fight against giants, about Sauseryko’s single combat with Totresh; and «Nart Kozheub», «Nart Koles», etc. were taken as an initial material. A link is established between the archaic attributes of the Nart epos and the archeology and ethnography data concerning the Era of Bronze and the early Iron Age, reflected in Nart legends and Adyghean pshinatles.

Keywords:Historical stratification of archaic attributes, archeology and Nart epos, ethnic attribution of

the epos, historical and ethnographic bases of fantastic images and Nart names.

Адыгэ лIыхъужъ эпосым иIорыIуатэхэм, ипщыналъэхэм ахэт артефактхэм, цIэхэм, Iэшэ-шъуашэхэм, шы Iэмэ-псымэхэм, къэкIырацIэхэм ыкIи нэмыкIыбэхэм игъэкIотыгъэу апэ къатегущыIагъэр зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьышхоу ХьадэгъэлIэ Аскэр ары [1]. Мыщ итхыгъэхэр зэрэдунаеу щызэлъашIэх. Ау щытми, джы къызнэсыгъэми илъэс мин пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ къежьэгъэ гущыIэхэу непи дгъэфедэхэрэм къарыкIыхэрэр зэряпэсыгъэу тэшIэх тIон тлъэкIыщтэп, еплъыкIэу щыIэхэр вариантхэу, пэшIорыгъэшъхэу щытых. Ахэмэ научнэ лъапсэ яIэу уатегущыIэныр IэшIэхэп. ГущыIэм пае, бзэм ылъачIэ щыщхэу «адыгэ», «тхьэ», «нарт» зыфиIохэрэми екIолIэкIэ зэфэшъхьафхэр афыряIэу шIэныгъэлэжьхэм зэхафых, шIошI гъэшIэгъонхэр къыраIуалIэх, ау, зэрэтшIошIырэмкIэ, ахэри шъыпкъапIэм пэчыжьэх. ГущыIэм пае, гущыIэу «нартыр» «нэр птыным», нэм епхьылIэныр шъыпкъэм пэчыжьэу тэ къытшIошIы. Нахь екIоу къытшIошIы мыщ фэдэ вариантыр: имэхьанэкIэ «предки» — «тыкъызтекIыгъэ нымрэ тымрэ» къырагъэкIэу щытыгъэ гущыI пIон плъэкIыщт лъэхъаным икъэIуакIэ зэблэхъугъэ хъугъэу.

Мыщ нэмыкIэу еплъыкIи щыIэн ылъэкIыщт. Темыр Кавказым ижъыкIэ щыпсэущтыгъэ лъэпкъхэр илъэс мин пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ Индием къикIыхи мыщ къэкощыжьагъэхэу зыIохэрэм яшIошIхэм зафэбгъазэмэ, (П. К. Услар, Ф. А. Щербина) гуцэфэ гъэшIэгъонхэр уагъэшIы. Ижъырэ эпическэ усыгъэу «Ведхэм» зэрэхэтымкIэ, машIор апэу цIыфхэм къафэзыхьыгъэм зэреджагъэхэр Прамата, мыщ епхыгъэу ылъытэщтыгъ Ф. А. Щербина гущыIэу Прометей зыфиIорэри (еплъ ащ итхылъэу «История Кубанского казачьего войска. Т. 1.— Екатеринодар, 1910). Адыгэ лъэпкъыр къызытекIыгъэр зэгорэм Индием щыпсэущтыгъэ цIыфхэу Темыр Кавказым къэкощыжьыгъагъэхэр арэу плъытэмэ, гущыIэу «нартри» (еплъ: Прамата — Прометей — Нарт) ахэм къыздахьын алъэкIыщтыгъэу уегуцэфэн плъэкIыщт. Ащ фэд ижъырэ лъэпсэшхо зиIэ гущыIэу Тхьэ зыфиIорэри; икъэIуакIэкIи имэхьанэкIи мыщи Индием ицIыф лъэпкъхэм абзэ хэкIыпIэ щигъотыгъэу тегуцафэ. «Адыгэ тхьабэ динымрэ тхьацIэхэмрэ» ышъхьэу бзэмкIэ шIэныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый 2006-рэ илъэсым журналэу «Псалъэм» ия 3(6)-рэ къыдэкIыгъо къыдигъэхьагъ статья гъэшIэгъон материалыкIэхэр щыгъэфедагъэхэу [2: 33 – 37].

Нарт тхыдэхэм, адыгэ пшысэхэм афэдэу, «къэугупшысыгъэ» образэу тызэплъыхэрэр бэрэ къахэфэх. Ахэмэ зэу ащыщых МэзлIэныкъор (Лесной человек), испхэр (карликхэр). ГъэшIэгъоныр, иныжъхэри, мэзлIэныкъохэри, испхэри цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм яфольклор мызэу-мытIоу къызэрахафэхэрэр ары. ЗэрэхъурэмкIэ, мыхэр щыIэгъэ шъыпкъэх, зылъэгъугъэхэри макIэп, ау тэ къыднэсыжьыгъэп ахэр. IорыIуатэм иамалхэмкIэ ахэр пшысэ — «къэугупшысыгъэу» тэ къыднэсыжьыгъэх. Нарт эпосым иархаичнэ циклэхэм ахэм яобразхэр къытлъагъэIэсыжьынхэ алъэкIыгъ. Нартхэр иныжъхэм зэратекIохэрэр ахэтэлъагъох архаичнэ циклэхэм ащыщхэу мыщ фэдэ тхыдэхэм: «Саусырыкъо машIор къызэрихьыгъэр», «Ерыгун», «Жэмару», «Лъэмгъэн — ИныжъыукI», «Нарт Жъэмдыужъыр», «Инымыкъу» ыкIи нэмыкIхэр. Лъэхъан чыжьэ дэдэхэм яхъугъэ-шIагъэхэр, япкъыгъо зэфэшъхьафхэр, яхэбзэ-бзыпхъэхэр нарт эпосым икъежьапIэ лъапсэ фэхъугъэхэу урагъэгупшысэ.

Адыгэ пшысэхэм, тхыдэхэм къахэфэрэ цIыф лъэпкъхэм, псэушъхьэхэм, пкъыгъохэм нарт къэбархэмрэ ыкIи пщыналъэхэмрэ бэрэ тащыIокIэ. Лъэхъан бэдэдэкIэ, илъэс мин пчъагъэкIэ, узэкIэIэбэжьымэ ахэр къызэрежьагъэхэр ахэм къаушыхьаты. ГущыIэм пае, нарт Iащэмэз иныжъэу янэ зыхьыгъэм лъыхъузэ ГъочIэсыр ыпэ къифагъ ыкIи зыдэкIощт лъэныкъор къыригъэлъэгъугъ. Хэта мыщ дэжьым ГъочIэсыр? ЗэрэтшIошIырэмкIэ, ар апэрэ цIыфхэу къушъхьэм щыпсэущтыгъэхэм ащыщ пIон плъэкIыщт. Ахэр мэзым хэсыщтыгъэх, гъочIэгъхэм ачIэсыщтыгъэх, зэхэтхэу шакIощтыгъэх, шъом ахэшIыкIыгъэ техъохэр ящыгъыныгъэх, кIочIэшхо ахэлъыгъ.

Джащ фэдэу Iащэмэз зэзэорэ Иныжъыми цIыф нэшанэхэр къыхэфэх, изекIуакIи, изэуакIи цIыфым фэд, ау ар мэхъаджэ, ины, кIочIэшху, ыжэ удафэмэ зи римыгъаIоу уишхыщт. Къин мыгъуаекIэ Iащэмэз ащ текIо, еукIы, лъэу къыкIэчъырэр псыхъожъыеу мачъэ... Мы нарт тхыдэм ыкIи нэпэмыкI нарт къэбархэм къахэфэрэ Иныжъхэр пшысэ образхэу къэугупшысыгъэхэу ары тэ зэкIэми тызэреплъырэр. Ау нахь куоу тарихъым «зебгъэчъэхмэ»

лъэныкъо гъэшIэгъонхэм уаIокIэ. Ахэм зэу ащыщых Иныжъхэм яобразхэм щыIэныгъэ лъапсэу яIэн алъэкIыщтыри. Я ХХ-рэ лIэшIэгъум дунэе арехологием мызэу-мытIоу къыIэкIэхьагъэх пкъыгъо гъэшIэгъонхэр. Ахэм зэу ащыщых цIыф хьадэ-къупшъхьэхэу Аляскэ, Азие благъэм, Индием, Африкэм къащычIатIыгъэхэр. А къупшъхьэхэр зиегъэ цIыфхэр ин дэдагъэх: метрих – метрий ахэм ялъэгэгъагъ, ахэр кIочIэшхуагъэх, бэшхыщтыгъэх, зыдэIэбаехэкIэ чъыг шъхьапэм нэсыщтыгъэх, мыжъосынышхохэр агъэкощыщтыгъэх. Археолог-шIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмкIэ, а цIыф ин дэдэхэм емынэ узэу къяолIагъэм япчъагъэ макIэ ышIыгъагъэх. Къынэужым цIыф лъэпкъ цIыкIоу дунаим нахьыбэ щыхъугъэхэм ахэр аукIыгъэх. Джар якIодыкIэу цIыф инхэр дунаим ехыжьыгъэх. Ар зыхъугъэр илъэс миллионитIум къехъугъэу зыIорэ шIэныгъэлэжьхэр щыIэх.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум археологием къыIэкIэхьэгъэ материалхэм нарт эпосым къыхэфэрэ пкъыгъохэр, Iэшэ-шъуашэхэр, джэрзым ыкIи гъучIым ахэшIыкIыгъэ артефактыхэр бэ дэдэу къахэфэх; илъэс минипIлым къехъукIэ узэкIэIэбэжьымэ Темыр Кавказым щыпсэущтыгъэ цIыфхэм агъэфедэщтыгъэ пкъыгъох, Iашэх, Iэмэ-псымэх ахэр. Мыекъопэ Iошъхьашхоу Ошъад, псыхъохэу Шъхьэгуащэ, Лабэ, Фарзэ, Псэкъупсэ, Пщыщэ, Улэ янэпкъхэм апэмычыжьэхэу ащатIыгъэ Iуашъхьэхэм ижъым ижъыжьым иартефактэу къачIахыгъэхэр зэкI пIоми хъунэу нарт тхыдэхэм къахэфэх. Ащ зэу къеушыхьаты мы чIыпIэу, псыхъохэу зигугъу къэтшIыгъэхэм тыкъызтекIыгъэ лъэпкъэу «нартхэкIэ» зэджагъэхэр зэращыпсэущтыгъэхэр. Пэтэрэз ятэ ылъ ышIэжьызэ Марыкъо зыщиукIыгъэ Басэ губгъор псыхъохэу Уарпырэ Шъхьэгуащэрэ азыфагу илъ шъолъырышхор ары. Гумэ Губгъоу эпосым къыхафэрэр тыгъэ къокIыпIэмкIэ гъэзагъэу шъоф ин дэдэу Каспий хышхом еуалIэщтыгъэр ары. Мыщ къегъэлъагъо а чIыпIэ ин дэдэу хитIум азыфагу илъыр нартхэм япсэупIэу, ялэжьапIэу, яшэкIуапIэу ыкIи язэуапIэу зэрэщытыгъэр. ГъэшIэгъоныр, нартхэр нэпэмыкI хэгъэгу ихьагъэхэу, щызэуагъэхэу, нэмыкI цIыф лъэпкъхэр ячIыгу къыхагъэхьанхэм пылъыгъэхэу тхыдэхэм, пщыналъэхэм къызэрахэмыфэрэр ары. Ащ къеушыхьаты ячIыгу къаухъумэныр, пыим пэуцужьыныр анахь пшъэрылъ инэу ахэм зэряIагъэр, ащ пае апсэ атыным ренэу зэрэфэхьазырыгъэхэр. Ар ахэтэлъагъо Шэбартынэкъо Чынтхэм зэрапэуцужьырэм, зэратекIорэм фэгъэхьыгъэ тхыдэхэм, пщыналъэхэм. Нарт лIыхъужъым игъогу зыфэдэр темыр лъэныкъомкIэ къикIэу къыблэмкIэ ишыпэ зэрэгъэзагъэр пщыналъэм дэгъоу къытегъашIэ:

Е-е-ей Шэбартыныкъуа,Хьагъу-шъогъу бэшIа!Тенэ къырэгъуаза,Гъуазэ къырыдэкIа,Пшызэ иикIыгъожъхэрШычэпэпс фэмыхъуа!Мыщ къытегъашIэ нартхэр чIыгу хъоо-пщао зэрэщыпсэухэрэр: псыхъошхоу Тенэ (Дон)

нэпэмыкIхэу мыщ хахьэщтыгъэх Хы МыутIэр (Меотское море), Iузэжъур (Азов). Тарихъым къызэриушыхьатэу мы чIыпIэхэр япсэупIагъэх къэбэртаехэм я ХIV-рэ лIэшIэгъум нэс – къэбэртэябзэкIэ къэIогъэ Iузэвым текIыгъэу щыт Азовыр. Тенэр къызэратшIэрэм фэдэп Гъуазэр – «Гъуазэм къырыдэкIы» еIо орэдым. Ау тыдэ щыIа ар? Сыд чIыпIа ар зэхьылIагъэр? Джы къызнэсыгъэми ар зыми къыIонэу ышIэрэп. Щэч хэлъэп чIыпIацIэу «Гъуазэр» зэрэщытым: ежь гущыIэм иэтимологиекIэ укъикIын хъумэ мэхьанэу иIэр шыухэр зыгъэгъуазэрэр, гъогур къязгъэлъэгъурэ чIыпIэр ары. Iузэжъум ихьэнэ-гъунэу ар къызшIобгъэшIын плъэкIыщт. Гъуазэу (ориентирэу) плъытэ хъущт къушъхьэ шыгоу чыжьэкIэ къэлъагъори. Ау гущыIэм къикIырэм ишъыпкъапIэ джыри зыми ышIэрэп. Ащ фэдэ гущыIэу эпосым къыхафэрэр макIэп, ахэр чIыпIацIэх, Iашэх, дунаеу тыкъызыуцухьэрэм щыщ пкъыгъох, къэкIыхэрэм ацIэх, къэгъагъхэм анэсыжьэу ямэхьанэкIи якъэIуакIэкIи къызэтенагъэхэу пэсэрэ гущыIэу эпосым хэтыр нахьыб пIоми ухэукъощтэп: ахэм ащыщых Тен (Дон), Iузэжъу (Азов), Индыль (Волга), Хы МыутIэ (Меотское море), Одышъ (Эльбрус), ТемэныкI (Тамань) ыкIи ащ нэпэмыкIхэри. Къушъхьэхэм, псыхъохэм, шъофхэм, нарт лIыхъужъхэм, шыхэм цIэу афаусхэрэм магие мэхьанэ нартхэм ратыщтыгъэ. Ар тэ тилIыхъужъ эпос имызакъоу тюркхэм яэпоси, дунэе эпосми изынэшанэу щыт; ащ

ехьылIагъэу Закирова И. Г. статья шIагъо Адыгэ университетым и журналэу «ШIэныгъэгъуазэм» бэмышIэу къыдигъэхьагъ [4: 16 – 19].

Нарт эпосым иархаичнэ циклэхэм ащыщых тхыдэхэу «Iошъхьитф» («Пятикурганье»), «Чэмдэжъ Iуашъхь», «Колэсыжъ Iуашъхь» зыфиIохэрэр. 1983-рэ илъэсым «Сборник трудов по археологии Адыгеи» зыфиIорэм Аулъэ Пщымафэ тхыдэжъэу «Iошъхьитф» къыдигъэхьэгъагъ. Ащ къызэриIорэмкIэ, нарт зэшитфэу Ошъад, Арым, Чэмдэжъ, Джэджэушхо ыкIи Колэсыжъ нахь дахэ къэмыхъугъэу, агъашIоу зы шыпхъу яIагъ Сусар ыцIэу. Нарт батырэу Къожэубэ пшъашъэр зелъэгъум, зэшхэр дэмысхэу тыригъафи, рихьыжьагъ. Зэшхэм ар къызашIэм лъежьагъэх, ау адрэр къао хъу къэс зы къыукIызэ, тфыри ыгъэфэхыгъ. Ау ауж къыукIыгъэ Чэмдэжъ ищэ тефагъэти, Пшызэ зэпырыкIыгъахэу шым къефэхыгъ. ЗэкIэ мыхэр зыщагъэIылъыжьыгъэхэм Iошъхьашхохэр ащызэтыратэкъуагъэх. Сэ сыкъызщыхъугъэ чылэу Къэбыхьаблэ дэсыгъэ лIыжъхэм къызэраIуатэщтыгъэмкIэ, Чэмыдэжъ Iуашъхьэу зычIалъхьагъэр къычъыхьэзэ иш тIокIэшхо хъураеу диутыгъэу ары. Джы къызнэсыгъэми Iуашъхьэри хъураеу дэтIыкIыгъэри Улэ Iушъо Iутых. IорыIуатэм текIэу ахэр ПытэпIэшхоу (Цитадель) ижъым ашIыгъагъэхэу ары наукэм зэрэщалъытэрэр. Мы зигугъу къэсшIыгъэ Iуашъхьэхэм, чIыпIэхэм яхьылIагъэу материалыбэ ыугъоигъэу щытыгъ бзэмкIэ шIэныгъэлэжьэу Мэрэтыкъо Къасимэ. 1994-рэ илъэсым ащ къыхиутыгъагъ статья хьалэмэт мыр ышъхьэу: «О нартской топонимии» [3: 139 – 142].

БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм Улапэрэ Къэбыхьаблэрэ апэмычыжьэу щыт Iуашъхьэхэу археологхэм атIыгъэхэм дунаим щызэлъашIэ хъугъэ артефактэу къачIахыгъэр бэдэд. Ахэр сэ сшъхьакIэ слъэгъугъэх, нэр пIэпахэу зэрэдахэхэр джыри сынэгу кIэт. Ащ къахэзгъэщымэ сшIоигъу шы Iэмэ-псымэхэу джэрзым хэшIыкIыгъэхэу лъэрыгъхэр, шыжэ далъхьэхэр, одыджынхэр. ЗэлъашIэрэ адыгэ археологэу ЛэупэкIэ Нурбый мырэущтэу етхы: «ЛъэхъанымкIэ анахьыжъэу (тиэрэ ыпэкIэ я VII-рэ лIэшIэгъу къыхиубытэу) Темыр Кавказым къыщагъотыгъэ джэрз одыджыныр Мыекъопэ Iэгъо-благъом ия 33-рэ Iошъхьашхоу ТыгъэкъокIыпI зыфаIорэр ары. Одыджыныр шым ысэку хэшIагъэу зэрэщытыгъэр ищылъыкIэкIэ къэошIэ» [5: 158].

«Нарт Саусырыкъорэ Албэчыкъо Тутарыщрэ зэрэзэзэуагъэхэр» зыфиIорэ пщыналъэм хэт шы Тхъожъые мы гущыIэхэр Сэтэнае къыреIох:

– НэпI шъиихэри Лъэпшъ сфегъэшI,Ахэри скIэ-сэкумэ къахашI,Саусырыкъуи къызысымыхьыжьыкIэСыдэщыри хьмэ сягъэшх, – ыIуиТхъожъыер къэгубжиСэтэнаер кIыеу къырифыгъ.– Колокольчиков восемьсот Тлепшу закажи,Их к хвосту и гриве привяжи,Если Саусырыко я не принесу,Выведи и отдай собакам на съедение, – сказалТхожей, рассердившись,Сэтэнай с криком прогнал. (Подстрочный перевод)Къызхэтхыгъэр тхылъэу «Адыгэ пшысэхэмрэ тхыдэжъхэмрэ», Мыекъуапэ, 1855, н. 17.ЯтIонэрэм мафэм Саусырыкъо пIалъэу зэдашIыгъэм тефэу Хьарам Iуашъхьэм

къекIуалIэ: мафэм пщэгъошхо чIылъэм къышъхьарыуцуагъэу Тхъожъыем пышIэгъэ одыджыныбэмэ амакъэ къыгъащти Тотрэщым иш зыкIэбгъулъым батырыр къефэхыгъ, Саусырыкъо ар ыгъэфеди, сэшхомкIэ еуи пыим ышъхьэ шIуихыгъ. Одыджынхэм яшIуагъэкIэ джащ фэдэ хъоршэрыгъэ къыхафи Саусырыкъо Тотрэщ текIуагъэу къеIо мы пщыналъэм. Тхъожъыеми игущыIэ ыгъэшъыпкъэжьыгъ — Саусырыкъо псаоу янэу Сэтэнаем къыфихьыжьыгъ. Тхъожъыер опсэуфэ Саусырыкъо утекIонэу зэрэщымытыгъэр нарт орэдхэр къэзыIощтыгъэхэм ренэу къыхагъэщыщтыгъ.

Примечания:

1. Гадагатль А.М. Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов. Краснодар: Краснодар. кн. изд-во, 1987. 408 с.

2. Там же.3. Берсиров Б.М. Происхождение названий адыгских божеств // Псалъ (Слово). Майкоп,

2006. № 3 (6). С. 33-37.4. Меретуков К.Х. О нартской ономастике в адыгейской топонимии // Нартский эпос и

кавказское языкознание: материалы VI Междунар. Майкопского коллоквиума Европейского общества кавказологов. Майкоп, 1994. С. 139-142.

5. Закирова И.Г. Мотив «написанной» судьбы в тюркском фольклоре // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. Майкоп, 2010. Вып. 4 (70). С. 16-19.

6. Ловпаче Н.Х. Нартский эпос адыгов и археология // Нартский эпос и Кавказское языкознание... Майкоп, 1994.

References:

Gadagatl A.M. A heroic epos «The Narts» of the Adyghe (Circassian) people. Krasnodar: Krasnodar publishing house, 1987. 408 pp.

Ibidem.Bersirov B.M. The origin of names of the Adyghe deities // Psal (A Word). Maikop, 2006. No. 3 (6).

P. 33-37.Meretukov K.Kh. On the Narts’ onomastics in the Adyghe toponymy // The Narts’ epos and the

Caucasian linguistics: materials of the VI International Maikop colloquium of the European society of the scientists studying the Caucasus. Maikop, 1994. P. 139-142.

Zakirova I.G. The motif of the «written» destiny in Turkic folklore // The Bulletin of the Adyghe State University. Series Philology and the Arts. Maikop, 2010. Issue 4 (70). P. 16-19.

Lovpache N.Kh. The Narts’ epos and the Adyghes archeology // The Narts’ epos and the Caucasian linguistics ... – Maikop, 1994.