گزينه اي استراتژيك: پيوند هوشمندانه تحقيقات با انتقال تكنولوژي جهت توسعه تكنولوژي در صنعت نفت كشور

)با نگاهي به تجارب موفق پژوهشگاه صنعت نفت(

سيد کامران باقری واحد مالکيت معنوی، پژوهشگاه صنعت نفت

ساسان صدرايي نوری فتپژوهشکده گاز، پژوهشگاه صنعت ن

منصور بزمی پژوهشکده توسعه، پژوهشگاه صنعت نفت

چکيده مقاله

بيش از صد سال از حفر اولين چاه نفت در ايران مي گذرد و صنعت نفت كشور در طي سده اخير ،

اما به اذعان تمامي صاحبنظران ، هنوز ايران به جمع توسعه . فراز و نشيب هاي فراواني را طي كرده است

عليرغم دستاوردهاي حاصله در حوزه بهره برداري ، . نولوژيهاي صنعت نفت نپيوسته استدهندگان تك

تعمير و نگهداري و حتي مهندسي ، سطح قابليتهاي تكنولوژيكي اين صنعت ، هيچگاه در حد

يت اين ماه. توانمنديهاي الزم براي توسعه و تجاري سازي تكنولوژيهاي جديد و كاربردي نبوده است

ني آشكار مي شود كه بدانيم برخي كشورها با گذشت كمتر از دو دهه از زمان ورودشان به موضوع زما

عرصه اين صنعت ، امروزه به عنوان صادر كننده تكنولوژيهاي نفتي به ديگر كشورهاي جهان شناخته می

.شوند و درآمد آنها از محل فروش و انتقال تكنولوژي از درآمدهاي صادرات نفت خام بيشتر است

از سوی ديگر، انجام پروژه های مختلف انتقال تکنولوژی، در عمل به افزايش سطح قابليتهای

لذا . تکنولوژيکی صنعت نفت کشور تا حد توانمنديهای الزم برای توسعه تکنولوژی کمک نکرده است

كرد بعنوان در اين مقاله مزاياي تركيب هوشمندانه تحقيقات با انتقال تكنولوژي بررسی شده و اين روي

مروري بر . گزينه اي استراتژيك جهت توسعه تكنولوژي در صنعت نفت كشور پيشنهاد می گردد

دستاوردهاي ارزشمند پژوهشگاه صنعت نفت در پيروي از اين رويكرد ، كارايي عملي روش پيشنهادي را

.در محيط كشور تاييد مي كند

مقدمه درصد از كل ذخائر نفت و گاز جهاني ، محور 18و 13ود صنعت نفت كشور ، با در اختيار داشتن حد

بهره گيري هوشمندانه از اين ذخائر عظيم هيدروكربني مي . اصلي توسعه اقتصادي كشور بشمار مي رود

اما استخراج و تبديل . تواند مهمترين مزيت رقابتي صنعت كشور در عرصه رقابت بين المللي بشمار رود

رای ارزش افزوده باال ، مستلزم بكارگيري تكنولوژيهاي پيشرفته اي است كه اين منابع به محصوالت دا

و بدترين نوع بهره گيري از اين ] 1[بدون آنها ، فقط كمتر از دو سوم منابع موجود قابل استفاده است

منابع يعني فروش آنها بصورت خام يا محصوالت كم ارزش رقم خواهد خورد كه متاسفانه تا كنون، وجه

.لب استفاده از اين منابع بدين گونه بوده استقا

توانمنديهاي الزم براي اندازهگاه در از سوي ديگر سطح قابليتهاي تكنولوژي صنعت نفت كشور، هيچ

همين شكاف آشكار . توسعه و تجاري سازي تكنولوژيهاي جديد و مورد نياز اين صنعت نبوده است

اين صنعت را ناگزير به سمت استفاده از تكنولوژيهاي وارداتي تكنولوژي ، چندين دهه است كه مديران

اما عدم تاكيد بر جذب و بومي سازي . در قالب انواع و اقسام پروژه هاي انتقال تكنولوژي سوق داده است

واقعي تكنولوژيهاي وارداتي و نبود مكانيزمهاي الزم براي تحقق اين امر ، صنعت نفت را در سطح نازل

نشان بارز اين ادعا ، خريدهاي مكرر ليسانس . تكنولوژيهاي خارجي نگاه داشته استوارد كننده

واحد اولفين اشاره كرد كه همگي تحت 12واحدهاي مشابه است، از اين جمله مي توان به احداث

.ليسانس شركتهاي خارجي صورت گرفته است

ي و انتخاب تكنولوژيهاي وارداتي از سوي ديگر شكاف اطالعاتي باعث شده كه در مواردي ، شناساي

نيز بدرستي صورت نگيرد ، بنحويكه برخي تكنولوژيهاي وارداتي با الزامات و شرايط خاص محيط كشور

واحدهايي كه بر اساس تكنولوژيهاي اثبات نشده و منسوخ خارجي ساخته شده اند ، از . سازگار نيستند

.ندديگر نشانه هاي اين شكاف اطالعاتي بشمار مي روضعف در جذب و بومي سازي تكنولوژيهاي مدرن ، عالوه بر تحميل هزينه هاي سنگين خريد

تكنولوژي ، باعث مي شود تا محصوالت واحدهاي مربوطه از نظر قيمت و كيفيت نيز قابل رقابت با

. محصوالت مشابه خارجي و در حد استانداردهاي بين المللي نباشد

تكاي صرف به تكنولوژي وارداتي در صنعت نفت ، كشور را در مقابل تهديدات از سوي ديگر ، ادامه ا

براي مثال ، واحد تبديل اتيلن بنزن به منومر در . و تحريمهاي خارجي بسيار آسيب پذير ساخته است

پتروشيمي تبريز كه ليسانس آن از شركتي آمريكايي دريافت شده ، امروز به داليل تحريمها با مشكل

] 2[تاليست مواجه شده و كاتاليستهاي وارداتي از كشورهاي ديگر نيز فاقد كيفيت الزم مي باشد تامين كا

كارشناسان صنعت ، براحتي . و در حال حاضر امكان توليد كاتاليست مربوطه در كشور نيز وجود ندارد

. مي توانند مثالهاي مشابه فراواني را ذكر كنند

لوژي و مواردي همچون جهاني شدن و سخت گيري هاي بيش از سرعت گرفتن تحوالت تكنو" مطمئنا

. پيش در مورد آسيب هاي زيست محيطي ، عرصه را بر صنعت نفت كشور هر چه تنگ تر خواهد كرد

لذا در اين مقاله ، با بيان مفهوم ظرفيت جذب و نقش تحقيقات در اين ميان ، رويكردي استراتژيك براي

.اد شده استبرون رفت از اين تنگنا پيشنه

انتقال تكنولوژي و ظرفيت جذب در كشورهايي كه سطح توليد درونزاي تكنولوژي پايين است ، پيمودن راه انتقال تكنولوژي با هدف

نگاه به . اما انتقال تكنولوژي نيز فرآيند پيچيده و دشواري است] 6[پركردن شكاف تكنولوژي گريز ناپذير است

كه نه تنها عنوان فرآيندي باشد كه از طريق آن تكنولوژي وارداتي بگونه اي كسب شودانتقال تكنولوژي بايد ب

].2[براي توليد محصول بكار گرفته شود ، بلكه زمينه اي براي خلق تكنولوژي جديد باشد

برداشت نادرست و محدود از انتقال تكنولوژي مي تواند به شكست فرآيند انتقال تكنولوژي منجر شود

عمل ، بجز انتقال تعدادي ماشين آالت بيجان يا تعدادي كاتالوگ و نقشه و دستور العمل غير قابل و در

نشان ) در صنعت نفت" خصوصا(نگاهي به پروژه هاي انتقال تكنولوژي كشور . استفاده، چيزي عايد نشود

ي غفلت شده مي دهد كه نسب به مولفه جذب تكنولوژي در پروژه هاي انتقال تكنولوژي تا حد زياد

جذب تكنولوژي ، فعاليت بسيار پرهزينه و دشواري است که سرمايه گذاري در توانمنديهاي . است

بدون حداقلي از سرمايه گذاري در اين حوزه ، شكاف تكنولوژي آنقدر زياد خواهد . داخلي را مي طلبد

ز نزديك شدن به آنها خواهد بود كه احتمال عقب افتادن هر چه بيشتر از صاحبان تكنولوژي بسيار بيشتر ا

جذب تكنولوژي ، از بررسي مباني طراحي ، نصب و راه اندازي ماشين آالت شروع و به فراگير ]. 5[بود

بگونه اي كه دانش فني وارداتي جزئي از مجموعه دانش . شدن تكنولوژي در سطح صنعت ختم مي گردد

ای برای خلق تکنولوژيهای جديد و سازگار و زمينه] 3[و مهارت عمومي صنعت وارد كننده تلقي گردد

. با نيازهای داخلی فراهم آورد

مولفه اي كه توان جذب تكنولوژي در شركتها ، صنايع و حتي كشورها با آن سنجيده مي شود ،

ناميده مي شود كه منظور از آن ، توان شناسايي ، جذب و بكارگيري دانش از " ظرفيت جذب" "اصطالحا

مفهوم ظرفيت جذب در ادبيات انتقال تكنولوژي بين المللي نيز تحت عنوان ظرفيت ]. 6[محيط است

كه نه تنها جستجو و انتخاب مناسب ترين تكنولوژي موجود براي جذب را . وارد شده است 1تكنولوژيكي

. ]7[شامل مي شود ، بلكه خلق دانش جديد از طريق سرمايه گذاري در تحقيقات را نيز در بر مي گيرد

برخي ها به اشتباه گمان مي كنند كه وقتي تكنولوژي وارداتي توسط كارشناسان صنعت بكار گرفته شد ،

اين كارشناسان بر اثر تداوم كار با تكنولوژي مذكور بتدريج با پيچيدگيهاي آن آشنا مي شوند و بدين

____________________________________________________________________ 1 . Technological Capacity

دگيري ناشي از اما بايد توجه داشت كه يا. وسيله تكنولوژي مذكور جذب صنعت داخلي مي شود

بكلي 2" يادگيري عملي" "با يادگيري ناشي از كار با تكنولوژي يا اصطالحا" ظرفيت جذب"بكارگيري

زيرا منظور از يادگيري عملي ، فرآيندي خودكار است كه كارشناسان صنعت بواسطه آن . متفاوت است

ر آمدتر عمل مي كنند ، در كارآزموده شده در انجام كاري كه در حال حاضر نيز انجام مي دهند، كا

صورتيكه بواسطه ظرفيت جذب ، صنعت مي تواند دانش خارجي را بدست آورد و بدينوسيله امكان

اكنون اين سوال مطرح مي شود كه براي رسيدن به جايگاه ]. 7[متفاوت را بيابد " انجام كارهايي كامال

ه مي توان كرد؟مطلوب و افزايش چشمگير ظرفيت جذب تكنولوژي در صنعت نفت چ

ظرفيت جذب و آموزش رويكرد عمده اي كه تا كنون در دستور كار مديران صنعت نفت بوده ، جذب جمعي از فارغ

اعزام كوتاه مدت آنها به كشور صادر " التحصيالن دانشگاهها و برگزاري دوره هاي كارآموزي و نهايتا

" اين روش ، اصطالحا. تكنولوژي بوده است كننده تكنولوژي ، با هدف كمك به شناخت هر چه بهتر

اقداماتي از اين دست ، بي ]. 8[سرمايه گذاري مستقيم براي افزايش ظرفيت جذب صنعت ناميده مي شود

شك توان بكارگيري و حتی تعمير و نگهداری تكنولوژي توسط كارشناسان صنعت نفت را باال برده ولي

چه بسا بعلت . بازآفريني تكنولوژي وارداتي منجر نشده است بهيچوچه به خلق تكنولوژي جديد و يا حتي

قبل از درگير كردن اين نيروهاي آموزش " اينكه فرآيند شناسايي و انتخاب تكنولوژيهاي وارداتي معموال

.نيز مفيد واقع نمي شود اين آموزشها در بعد شناسايي" ديده به پايان مي رسد ، عمال

چه براي آشنا كردن فارغ التحصيالن دانشگاهها با حال و هواي صنعتي و بنابراين رويكرد فوق ، اگر

تعمير و نگهداري تكنولوژي وارداتي مفيد است، اما براي " فراهم آوردن امكان بكارگيري و نهايتا" نهايتا

ايجاد حداقل ظرفيت جذب الزم براي شناسايي و انتخاب مناسب تكنولوژيهاي وارداتي و همچنين توان

لذا در ادامه اين سوال . و بهينه سازي تكنولوژي وارداتي و خلق تكنولوژيهاي جديد كافي نيستجذب

مطرح مي شود كه چه رويكرد جايگزينی را براي افزايش ظرفيت جذب در صنعت نفت كشور مي توان

اتخاذ كرد؟

ظرفيت جذب و تحقيقات بشمار مي آوردند ، ولي امروزه مشخص در گذشته تحقيقات را وسيله خلق دانش و تكنولوژي جديد

شده كه تحقيقات ، توان شركتها ، صنايع و حتي كشورها در جذب و بكارگيري دانش موجود را نيز

بعباراتي سازمانهايي كه خودشان تحقيقات مي كنند ، بهتر ]. 10و 9و 7[بشدت افزايش مي دهد

____________________________________________________________________ 2 . Learning by Doing

اين امر ، محصول جانبي سرمايه گذاري مي توانند از دانش در دسترس خارجي استفاده كنند كه

بهمين علت سرمايه گذاري در تحقيقات را روش غير مستقيم افزايش ]. 8[تحقيقاتي بشمار مي رود

صاحبنظران مديريت تكنولوژي دريافته اند كه يكي از انگيزه هاي اصلي سرمايه . ظرفيت جذب مي نامند

ي توانمندي داخلي براي درك آخرين پيشرفتهاي مرتبط گذاري سازمانها در تحقيقات داخلي ، ايجاد نوع

مطالعات نشانداده ]. 6[و تسهيل جذب تكنولوژيهاي جديدي است كه خارج از سازمان توسعه يافته اند

كه هر چقدر دانش علمي و تكنولوژيك مربوطه پيچيده تر باشد ، نقش درگير شدن تحقيقات براي

ين نقش مراكز تحقيقاتي در افزايش ظرفيت جذب در مقايسه با جذب آن بارزتر و واجب تر است و همچن

اما بايد توجه داشت كه افزايش ]. 9[نقش دانشگاهها يا آموزشهاي ضمن كار بسيار بيشتر و مهمتر است

است 1زمانبر و ابسته به مسير" غير مستقيم ظرفيت جذب از طريق سرمايه گذاري در تحقيقات ، كامال

ابستگي به مسير اين است كه ، سطح فعلي ظرفيت جذب در طول زمان و با توجه به منظور از و] 9. [است

يك سابقه تاريخي شكل گرفته و نمي توان به يكباره و صرفنظر از موقعيت و شرايط فعلي ، ظرفيت

لذا اگر در مقطعي از زمان ، سرمايه گذاري تحقيقاتي اندكي در برخي حوزه . جذب را بشدت افزايش داد

صورت گيرد ، بعدها توسعه قابليتهاي فني در آنها حوزه ) كه در ابتداي ظهورشان هستند(تخصصي هاي

.ها با مشكل مواجه مي شود

لذا از آنجا كه تخصص اكثر كارشناسان صنعت داخلي با تخصص دارندگان تكنولوژي بسيار متفاوت

و هم محيط را پايش كنند و هم اطالعات مراكز تحقيقاتي می توانند نقش ديده باني را ايفا كرده . است

البته شايد در فعاليتهاي ساده و معمولي كه از پيچيدگي . فني را بشكل قابل دركي به صنعت منتقل كنند

].8[كمتري برخوردارند ، نيازي به نقش واسطه اي مراكز تحقيقاتي نباشد

ايه گذاري در تحقيقات بر روي با توجه به زمانبر بودن فرآيند افزايش ظرفيت جذب ، بايد سرم

تكنولوژيهاي جديد از مدتها پيش از آن شروع شده باشد كه اين امر نيز به نوبه خود بلند نظري و

از سوي ديگر ، با نزديك شدن صنعت به لبه پيشرفت تكنولوژي و . هوشياري مديران صنعت را مي طلبد

لذا هر چه فاصله با . تر و هزينه برتر مي شودافزايش پيچيدگيهاي دانش مربوطه ، فرآيند مربوطه كند

پيشتازان خارجي عرصه تكنولوژي كمتر مي شود ، نياز به سرمايه گذاري در تحقيقات به مراتب افزايش

].7[مي يابد ، در غير اينصورت هيچگاه امكان رقابت با آنها محقق نمي شود

كنولوژي جديد مي شود، بخوبي توجيهاين نكته كه تحقيقات باعث ايجاد ظرفيت جذب دانش و ت

از نتايج آن بهره " مي كند كه چرا برخي سازمانها در تحقيقات بنيادي سرمايه گذاري مي كنند و مستقيما

بعبارتي آنها بيشتر بدنبال ايجاد دانش جامعي هستند تا بدين وسيله بسرعت بتوانند علوم و . مند نمي گردند

نوآوريهاي خود بكار گيرند و به يك تعقيب كننده نزديك براي صاحبان تكنولوژيهاي مفيد را در قالب

____________________________________________________________________ 1 . Path-dependent

بنابراين بر خالف تصور رايج در كشورهاي در حال توسعه ، انتقال ]. 8[تكنولوژي تبديل شوند

بلكه رابطه اي مكمل با يكديگر دارند ، زيرا تكنولوژي و تحقيقات دو گزينه جايگزين هم نيستند ،

نوآوري بلكه به يادگيري هم مرتبط است و باعث بهبود ظرفيت جذب و در نتيجه تحقيقات نه تنها به

تجربه موفق كشورهاي جنوب شرق آسيا بخوبي اين مطلب را تائيد مي . انتقال واقعي تكنولوژي مي شود

حتي تحقيقات اخير در كشور چين نيز بخوبي اثبات كرده كه افزايش نقش تحقيقات داخلي ، پيش . كند

ب تكنولوژيهاي خارجي است و اينكه انتقال تكنولوژي فقط از طريق تعامل با تحقيقات داخلي شرط جذ

اما آيا تاثير تحقيقات بر انتقال تكنولوژي فقط به افزايش ]. 5[مي تواند به افزايش بهره وري منجر شود

ظرفيت جذب منتهي مي شود و آيا اين رابطه يكسويه است؟

كنولوژي تعامل تحقيقات و انتقال تابتدا بايد ) عالوه بر افزايش ظرفيت جذب(براي شناخت كامل تاثيرات تحقيقات بر انتقال تكنولوژي

بايد توجه داشت كه ماهيت تكنولوژي محرمانه است و . درك بهتري از خود تكنولوژي داشته باشيم

لوژی در پيدا كردن خريداران و فروشندگان تکنو. بندرت درباره ماهيت آن تبليغي صورت مي گيرد

بعلت كم بودن تعداد خريداران و فروشندگان ، قيمت گذاري تكنولوژي ماهيتي . يكديگر مشكل دارند

خريدار ، تصور روشني از ارزش تكنولوژي " هيچكدام از طرفين و خصوصا. غيرعادي پيدا مي كند

مت و هزينه فراواني نياز است براي سازگار كردن تكنولوژي با شرايط كشور دريافت كننده به زح. ندارند

به همين دليل است كه قيمت تكنولوژي بر روي ميز . كه اين امر از درآمدهاي بالقوه تكنولوژي مي كاهد

لذا هر چقدر اطالعات دريافت كننده در مورد . مذاكره و به نسبت توان چانه زني طرفين تعيين مي شود

زني وي افزايش يافته و تكنولوژي با دقت بيشتري انتخاب تكنولوژي مورد مذاكره بيشتر باشد ، توان چانه

شده و قيمت و شرايط انتقال هم به نفع وي بهبود مي يابد

حال با توجه به ويژگيهاي فوق ، از جمله تاثيرات مثبت تحقيقات بر انتقال تكنولوژي مي توان به ] 11[

:موارد ذيل اشاره كرد

اشراف محققان با تجربه مراكز تحقيقاتي بر ويژگيهاي : كمك به انتخاب دقيق تكنولوژي) الف

. تكنولوژي كانديد براي انتقال و همچنين نيازهاي صنعت داخلي ، امكان انتخاب بهينه را فراهم مي آورد

براي مثال ، آگاهي بيشتر محققين نسبت به روند تحوالت و آخرين يافته هاي تكنولوژيكي باعث مي شود

از سوي ديگر ممكن است ويژگيهاي فني . منسوخي براي انتقال برگزيده نشود تا هيچگاه تكنولوژي

پي بردن به اين . برخي تكنولوژيهاي خارجي ، در عمل با شرايط محيطي و مواد اوليه داخلي سازگار نباشد

لذا . ناسازگاري ها در مراحل اوليه، باعث انتخاب بهتر و جلوگيري از صرف هزينه هاي فراوان مي شود

شناخت محقيق از تكنولوژي ها ، از چارچوب بروشورهاي تبليغاتي صاحبان تكنولوژي بسيار فراتر است

. كه همين شناخت عميق ،احتمال انتخاب بهتر را به مراتب افزايش مي دهد

صاحبان تكنولوژي هاي معتبر در مواجهه با انتقال گيرنده :رفع دغدغه هاي طرف انتقال دهنده ) ب

توان طرف مقابل در بكارگيري صحيح تكنولوژي و سازگار كردن آن با الزامات محيط ضعيف، در

مربوطه ترديد مي كنند و احتمال مي دهند كه بكارگيري ضعيف تكنولوژي توسط انتقال گيرنده به اعتبار

) منصفانهالاقل در شرايط ( لذا در چنين مواردي از ادامه مذاكره . نام شركت و تكنولوژي آنها ضربه بزند

سرباز

اما حضور كادر قوي تحقيقاتي و آشنايي آنها با پيچيدگيهاي تكنولوژي مذكور، تا حدودي . مي زنند

.باعث رفع دغدغه هاي انتقال دهنده مي شود

در مواردي انتقال دهنده سعي مي كند تا برخي اجزاء اصلي تكنولوژي را براي خود :انتقال كامل ) ج

يرنده همواره به وي وابسته بماند، اما اگر احتمال دهد كه وي با تحقيقات داخلي حفظ كند تا انتقال گ

" مطمئنا. بتواند اجزاء مفقوده را تامين كند، مجبور مي شود تا بسته تكنولوژي را بطور كامل انتقال دهد

.حضور تيم قوي تحقيقاتي در مراحل مذاكره ، اين احتمال را تقويت خواهد كرد

دريك نقطه ساكن مي " در غياب مشاركت تحقيقاتي ، تكنولوژي وارداتي عمدتا : ولوژي انتشار تكن) د

لذا مشاركت پرسنل تحقيقاتي در تمامي مراحل . ماند و احتمال انتشار آن در سرتاسر صنعت وجود ندارد

.انتقال ، احتمال و امكان تسلط بر تكنولوژي و بازآفريني آن را به مراتب افزايش مي دهد

مشكل اكثر نمونه هاي داخلي انتقال تكنولوژي اين است كه به تقليد :نوآوري در تكنولوژي) هـ

محصوالت و فرآيندهاي خارجي منتهي مي شود، در حالي كه بسياري از ويژگيهاي محصول مورد نظر

بدون " مطمئنا. براي كشور مناسب نيست و بايد بتوان با نوآوري ، ويژگيهاي جديدي را به آن افزود

.مشاركت فعال مراكز تحقيقاتي، احتمال اعمال موفق اين نوآوري ها بشدت كاهش مي يابد

هر روز ويژگي جديد و " تقريبا با توجه به رشد سريع تكنولوژي،: همگامي با تحوالت تكنولوژي ) و

بهبود يافته اي به تكنولوژيها افزوده

كنولوژي دريافتي بكار گرفته نشود، طرف دريافت اگر توان تحقيقاتي داخلي براي ارتقاء ت. مي شود

كننده همواره براي دستيابي به پيشرفتهاي جديد به تامين كننده وابسته خواهد بود و تفاوت كيفيت و

تنها راه پر كردن اين شكاف، حضور . قيمت ، همواره ميان محصوالت توليدي آنها وجود خواهد داشت

.ير انتقال تكنولوژي و بعد از آن است مثبت و فعال مراكز تحقيقاتي در مس

دانش محدود طرف انتقال گيرنده همواره باعث : تركيب تكنولوژي بومي با وارداتي و کاهش هزينه ها) ز

مي شود تا وي عليرغم اطالع از اينكه امكان توليد بخشي از تكنولوژي مذكور را دارا مي باشد، جرات

اما حضور . اشته باشد وخواهان خريد بسته كامل تكنولوژي شودتركيب تكنولوژي بومي و وارداتي را ند

قدرتمند مراكز تحقيقاتي ، به افزايش اعتماد به نفس صنعت در انتخاب اجزاء اصلي براي انتقال و تركيب

اين امر عالوه بر تسهيل جذب تكنولوژي، هزينه هاي . آنها با عناصر تكنولوژيكي داخلي كمك مي كند

.اهش مي دهدانتقال را نيز كعليرغم اهميت نكات فوق الذكر، نبايد چنين تصور كرد كه مشاركت مراكز تحقيقاتي در فرآيند انتقال

تكنولوژي ، جرياني يك سويه است كه منافع آن فقط به صنعت مي رسد و مراكز تحقيقاتي در اين ميان ،

:مي توان به موارد ذيل اشاره كرد از جمله دستاوردهاي متقابل مراكز تحقيقاتي. منتفع نخواهند شد

جدايي تحقيقات از صنعت در كشورهاي در حال توسعه ، باعث مي شود تا به : جهت گيري بهتر) الف

. تدريج موضوع تحقيقات اين مراكز از نيازهاي واقعي صنعت و حتي روند تحوالت جهاني فاصله بگيرد

تحقيق مي شود كه خروجي آن هيچ كاربردي در براي مثال، سالها در آزمايشگاهها بر روي محصوالتي

. صنعت ندارد و چه بسا تا زمان نيل به نتيجه، كاربرد آنها به كلي منسوخ شده باشد

اما مشاركت مراكز تحقيقاتي در پروژه هاي انتقال تكنولوژي، باعث مي شود تا كانال ارتباطي مناسبي

موني شكل بگيرد و آنها با عنايت به توانمنديهاي بالفعل و ميان اين مراكز و بدنه صنعت و حتي جهان پيرا

تحقيقاتشان را در راستاي حل مشكالت واقعي صنعت و هم جهت با تحوالت جهاني بالقوه خود، به تدريج

.تكنولوژي تنظيم كنند

فعاليت در عرصه جهاني رقابت تكنولوژي، رعايت قواعد خاصي را مي: تسلط بر قواعد جديد بازي ) ب

از جمله اين موارد، . با آنها بيگانه اند" مراكز تحقيقاتي كشورهاي در حال توسعه كامال" طلبد كه بعضا

توجه به اهميت مالكيتهاي معنوي در تبادالت تكنولوژي ، اهميت مشاركتهاي تكنولوژي و همكاريهاي

ات و امكان سنجي هاي و اهميت مالحظ) همچنين نحوه ورود به اين مشاركتها ( تحقيقاتي بين المللي

اقتصادي در مراحل مختلف تحقيقات است كه كمتر در مراكز تحقيقاتي داخلي مورد توجه قرار می

در تمامي مراحل تحقيقات و تجاري سازي و 1همچنين توجه به مالحظات افزايش مقياس . گيرند

گر موارد مطرح در اين زمينه برقراري ارتباط صحيح ميان فعاليتهاي پژوهشي و فعاليتهاي مهندسي ، از دي

.است

تركيب تحقيقات و انتقال تكنولوژي در صنعت نفت ايران

مروري مختصر بر منافع بالقوه مشاركت مراكز تحقيقاتي در فرآيند تكنولوژي، به خوبي ضرورت توجه

كه عدم اما ممكن است كماكان اين شائبه مطرح شود . عملي به اين مقوله در كشور را نشان مي دهد

____________________________________________________________________ 1 . Scale - up

وجود زير ساختهاي الزم در كشور، نارسائيهاي موجود در مراكز تحقيقاتي داخلي، ويژگي هاي خاص

قراردادهاي انتقال تكنولوژي در صنعت نفت وداليلی از اين دست، در عمل باعث شود كه اتخاذ اين

نفت در طي چند رويكرد در صنعت نفت با موفقيت همراه نگردد و اما تجربيات موفق پژوهشگاه صنعت

سال اخير و تالش خودجوش پژوهشگاه براي بهره گيري از كانال انتقال تكنولوژي كه با حمايت مديريت

به عبارت ديگر، پژوهشگاه در قالب همين مدت . صنعت نيز توام بوده، خالف اين شائبه را اثبات مي كند

تكنولوژي مورد نياز صنعت نفت تسلط كوتاه توانسته با بكارگيري هوشمندانه اين استراتژي، بر چندين

يافته و ضمن جذب و بومي سازي آنها، نسبت به احداث واحدهاي صنعتي براساس اين تكنولوژيها اقدام

به بيان بهتر، امروزه پژوهشگاه به عنوان صاحب امتياز يا صاحب ليسانس چند تكنولوژي در كشور . نمايد

به جهت . ريخ بيش از صد ساله صنعت نفت بي سابقه استاين امر در تا" شناخته مي شود كه مطمئنا

.اهميت موضوع، در ادامه يكي از اين موارد موفق به اختصار معرفي مي گردد

DMD(1(جذب و بومی سازی تكنولوژي مركاپتان زدايي از جمله(برميزان درصد تركيبات گوگردي " با افزايش بهره برداري از مخازن نفت خام ، تدريجا

از سوي ديگر، در آينده اي نه چندان دور، بهره برداري از ميادين نفت . آنها افزوده مي شود 2)مركاپتان

عالوه بر اين ، هم اكنون برخي از برشهاي نفتي كه داراي مركاپتان بسيار . خام ترش نيز افزايش مي يابد

وند در حالي كه با انجام برخي بااليي هستند به عنوان يك محصول نامطلوب در كوره ها سوزانده مي ش

مصرف ) به عنوان بنزين موتور" مثال(فرآيندهاي پااليش و مركاپتان زدايي ، مي توان آنها را بطور مناسب

با توجه به تمامي اين كاربردهاي روزافزون، پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان بزرگترين مركز . نمود

.ذب و بومي سازي اين تكنولوژي پي بردتحقيقاتي كشور به درستي به اهميت انتقال ، ج

بررسيهای بعمل آمده، انتقال تكنولوژي از شركت ونيوس روسيه را بعنوان يک گزينه برای دستيابی به

اين شرکت با نيم نگاهي به دستاوردهاي ارزشمند پژوهشگاه در زمينه . اين تکنولوژی مطرح کرد

پيشنهادات اين . نتقال تكنولوژي مذكور اعالم كرده بودتكنولوژي سولفورزدايي، تمايل خود را براي ا

شركت به دقت توسط كارشناسان با تجربه پژوهشگاه در حوزه سولفورزدايي مورد ارزيابي قرار گرفت و

اشراف اين كارشناسان بر حوزه مربوطه باعث شد تا شرايط قرارداد نهايي بكلي متفاوت با پيشنهاد اوليه

از جمله اين تفاوتها . اين شركت روسي باشد

مي توان به كاهش چشمگير هزينه ها و تغيير ساختار قرارداد از يك قرارداد فروش تكنولوژي به يك

الزم به ذكر است كه اينگونه همكاريها با هدف . توسعه اي اشاره كرد –قرارداد همكاري تحقيقاتي

كاهش زمان و هزينه هاي توسعه دسترسي به قابليت محوري طرف مقابل ، كاهش ريسك تكنولوژيك ،

____________________________________________________________________ 1 . DeMercaptanization of Distillate 2 . (R-SH)

بايد توجه داشت كه اين تكنولوژي از جمله بهترين . ]12[و دسترسي آسانتر به بازارها صورت مي گيرد

3گزينه هاي موجود جهان براي مركاپتان زدايي به شمار مي رود و نسبت به تكنولوژي آمريكايي مراكس

.ر استاز مزاياي ويژه اي برخوردا 4و فرانسوي سولفوركس

نهايي شد، ونيوس متعهد شدكه تمامي اطالعات مكتوب و غير 1380براساس قراردادی كه در سال

اطالعات طراحي همچنين اين شركت ،. مكتوب در مورد فرآيند مذكور را در اختيار پژوهشگاه قرار دهد

سپس طراحي پايه و .براي احداث پايلوت اين تكنولوژي را در اختيار پژوهشگاه قرار داد 5مفهومي

تفصيلي اين پايلوت بطور كامل توسط متخصصان پژوهشگاه صورت گرفت و به تاييد شركت مزبور

بشكه اي مذكور كه تبلور انتقال كامل دانش فني مربوطه مي باشد در سال 20ساخت پايلوت . رسيد

اركرد و نتايج بسيار خوبي اين پايلوت با خوراكهاي مختلف پااليشگاههاي كشور ك. به پايان رسيد 1382

توسعه اي طرفين در جذب و بومي سازي و حتي ارتقاء –همكاري نزديك تحقيقاتي . حاصل شد

تكنولوژي مذكور بسيار موثر بود، بنحويكه اين همكاريها به مدل سازي و شبيه سازي راكتور

.منجر شد كه براي هر دو طرف بي سابقه بود 1اكستراكتور

كار واحد پايلوت و بازديد مديران ارشد و کارشناسان وزارت نفت و اعالم رضايت آنها، پس از اتمام

در چارچوب اين . فاز طراحي و خريد سه واحد صنعتي در پتروشيمي خارگ به پژوهشگاه واگذار گرديد

قرارداد، كليه مراحل مهندسي جهت احداث سه واحد صنعتي مركاپتان زدايي در مقياس صنعتي براي

اولين واحد صنعتي براساس اين . والت پتروشيمي خارگ توسط متخصصين پژوهشگاه انجام شدمحص

تكنولوژي بزودي بهره برداري خواهد شد و هم اكنون شركتهاي بزرگ خارجي فعال در كشور، خواستار

.خود مي باشند 2 (EPC)استفاده از اين تكنولوژي در پروژه هاي مهندسي ، خريد و ساخت

ه ذكر است كه با بومي سازي بعمل آمده، نه تنها پشتيبانيهای علمی و فنی و نهايتا ارتقای اين الزم ب

تكنولوژي در آينده توسط پژوهشگاه و با هزينه ای کمتر انجام خواهد شد بلکه هزينه هاي احداث

تا حدود واحدهاي مشابه به شدت كاهش يافته است، چرا كه كليه مراحل مهندسي آن در داخل انجام و

.درصد از تجهيزات آن نيز در داخل ساخته مي شود 80

اطالعات فوق نشان مي دهد كه مشاركت پژوهشگاه در شناسايي، گزينش و انتقال تكنولوژي مركاپتان

زدايي، در كمتر از دو سال به جذب و بومي سازي كامل تكنولوژي انجاميد، بنحويكه هم اكنون امكان

.براساس دانش فني پژوهشگاه فراهم استساخت واحدهاي متعدد

____________________________________________________________________ 3 . Merox Process 4 . Sulfrex Process 5 . Conceptual Design 1 . Extractor Reactor 2. Engineering, Procurement and construction

تحليل و جمع بندي دراين مقاله ، اهميت و ضرورت درگير شدن مراكز تحقيقاتي در فرآيند انتقال تكنولوژي به روشني و

اما بايد توجه . با استناد به آخرين يافته هاي بين المللي و تجارت موفق پژوهشگاه صنعت نفت، بيان گرديد

:ن مشاركت به داليل زير بايد در چارجوب صنعت نفت ساختار مناسبي بيابدداشت كه اي

شركتهاي صاحب تكنولوژي نفتي كه در حال حاضر نيز در بازار كشور فعالند، با اشراف " مطمئنا -1

بر تمامي نكات فوق الذكر هيچگونه تمايلي در مشاركت دادن پژوهشگاه نداشته و

تجارب موفقي نيز كه تاكنون . ر خود را در خطر خواهند ديدنخواهندداشت، زيرا بدينوسيله بازا

در همكاري با شركتهايي بوده كه به دنبال ورود اوليه به بازار ايران بوده " صورت گرفته عمدتا

لذا سياستگذران صنعت نفت بايد با طراحي ضوابط و محدوديتهاي خاصي، مشاركت دادن . اند

تجربه ارزشمند . راردادهاي انتقال تكنولوژي مطرح كنندپژوهشگاه را به عنوان يك الزام در ق

اين كشور، شركتهاي بزرگ نفتي . صنعت نفت نروژ مدل خوبي در اين زمينه به شمار مي رود

. فعال در اين كشور را ملزم به سرمايه گذاري و مشاركت با مراكز تحقيقاتي داخلي مي نمود

سال بوده 20كنولوژي صنعت نفت، درکمتر از نتيجه اين كار، پيوستن نروژ به جمع صاحبان ت

.است

بايد مكانيزم سازمان يافته اي در سطح صنعت نفت طراحي شود تا كارشناسان با تجربه پژوهشگاه -2

. در مراحل شناسايي، انتخاب و مذاكره قرارداده هاي انتقال تكنولوژي نيز مشاركت فعال بيابند

كثر پروژه هاي انتقال تكنولوژي اين صنعت، بدين طريق مي توان اطمينان يافت كه در ا

تكنولوژي دريافتي به دقت ارزيابي و گزينش شده و مالحظات سازگاري آن با محيط داخلي و

.به روز بودن آن به دقت بررسي شده استمشاركت كامل در تمامي پروژه هاي انتقال تكنولوژي در صنعت نفت، خارج از توان " مطمئنا -3

از جمله معيارهاي اين . بايد نوعي اولويت بندي در اين حوزه صورت گيرد لذا. پژوهشگاه است

زيرا همانگونه كه . اولويت بندي، ميزان بزرگي قرارداد يا پيچيدگي تكنولوژي مورد نظر است

پيش از اين اشاره شد، هر چقدر تكنولوژيهاي مورد نظر پيشرفته تر و پيچيده تر باشد، نياز به

ي تر خواهد بود و تاثير اين حضور در افزايش ظرفيت جذب صنعت مشاركت پژوهشگاه جد

.نفت بيشتر استاعم از كليه زير مجموعه هاي شركتهاي (در نهايت بايد تاكيد گردد كه كليه اجزاي صنعت نفت

بايد در برخورد با تكنولوژيهاي وارداتي و در تالش براي جذب و بومي سازي آنها، موضع ) چهارگانه

اشته باشند و با توجه به موارد فوق ، بايد مشاركت پژوهشگاه را نه تنها مطلوب ، بلكه الزم به واحدي د

در اين زمينه . در غير اينصورت كانالهايي براي دور زدن اين ساز و كار ايجاد خواهد شد. شمار بياورند

وژي پيشرفته تبديل گاز تكنول. مي توان به يكي از تكنولوژيهاي پيشرفته و ضروري براي كشور اشاره كرد

، به واسطه حجم ذخائر گاز داخلي ، از اهميت فراواني (GTL)طبيعي به فرآورده هاي با ارزش مايع

از سوي ديگر پژوهشگاه صنعت نفت عليرغم جديد و به روز . براي صنعت نفت و كشور برخوردار است

از جمله . نولوژي را در سابقه خود داردبودن تكنولوژي، سابقه پانزده سال تحقيقات مداوم برروي اين تك

دستاوردهاي بسيار ارزشمند پژوهشگاه در زمينه اين تكنولوژي مي توان به ساخت دو نوع كاتاليست

، ساخت و راه اندازي پايلوتهاي ) و ثبت بين المللي آنها به عنوان اختراعات پژوهشگاه( انحصاري

رآيند، انجام نوآوريهاي فرآينديفرآيندي، انجام مطالعات مدلسازي راكتور و ف

مقاله مرتبط در مجالت و كنفرانسهاي 55، ارائه ) وثبت بين المللي اختراع فرآيندي به نام پژوهشگاه(

نفر درحوزه هاي تخصصي اين 50اختراع داخلي و تربيت بيش از 9معتبر داخلي و بين المللي ، ثبت

نفت به همراه دو شركت معتبر بين المللي، مطالعات همچنين پژوهشگاه صنعت. تكنولوژي اشاره كرد

بشكه اي در كشور را در قالب يك همكاري بين المللي به 000/70امكان سنجي توليد كارخانه اي

. انجام رسانده است

با توجه به اشراف كامل متخصصان پژوهشگاه بر تمامي ابعاد اين تكنولوژي، بطور منطقی نبايد انتظار

در صنعت نفت ، قرارداد انتقال اين تكنولوژي با شركتهاي خارجي بدون مشاركت فعال و داشت كه

به عبارتي تا كنون هزينه بسيار زيادي به صورت غير مستقيم صرف افزايش . جدي پژوهشگاه دنبال شود

ال س 15ظرفيت جذب داخلي براي اين تكنولوژي شده كه بايد استفاده مناسبي از اين ظرفيت كه در طي

متاسفانه به نظر مي رسد كه عليرغم وضوح ضرورت مشاركت فعال . گذشته شكل گرفته به عمل آيد

پژوهشگاه در فرآيند انتقال اين تكنولوژي و ديگر تكنولوژيهاي مشابه، در حال حاضر روند انعقاد

.قراردادهاي مربوطه بدون مشاركت اين مركز تحقيقاتي در حال انجام است

طر نشان مي شود كه هدف از نگارش اين مقاله، جلب توجه سياستگذاران صنعت نفت به در نهايت خا

اهميت پيوند هوشمندانه تحقيقات و انتقال تكنولوژي در صنعت نفت با هدف جذب و بومي سازي هر چه

. بيشتر تكنولوژيهاي وارداتي و پيوستن به جرگه كشورهاي صاحب تكنولوژيهاي پيشرفته نفتي بوده است

طراحي سياست و ساختارهاي مناسب براي اجرايي كردن اين امر ، به بررسيها و مطالعات تكميلي " طمئنام

.نياز دارد

مراجع

1.Editorial, “IRAN Petroleum”, Issue No.5, Tehran, 2003. ، اولين " حلقه مفقوده فرآيند انتقال تكنولوژي در صنعت برق ايران " سيد كامران باقري ، -2

.، تهران 1382خرداد 21-19فرانس مديريت تكنولوژي، كن .1376، نشر تنديس ، تهران، پاييز " انتقال تكنولوژي در جهان سوم و ايران " قربان يوسف پور، -3

4. Castellacci, Fulvio, “A technology- gap approach to cumulative growth: toward and integrated model”, Center for Technology, Innovation and Culture, University of Oslo, Norway.

5. Hu, A. et al, “R&D and Technology Transfer: firm Level Evidence from Chinese Industry”, Review of Economics and statistics, February 2003. 6. Cohen W. and Levinthal D., “ Innovation and learning: the Two Faces of R&D, “ The Economic Journal, Volume 99, Issue 397, Sep., 1989. 7. Criscuolo P. and Narula R., “National Absorptive Capacity and the stage of Development “, Maasstritcht Economic Research Institute on Innovation and Technology (MERIT), the Netherlands. 8. Cohen W.M. and D.A. Levinthal, “ Absorptive capacity: a new perspective on learning and innovation”, Administrative Science Quarterly, 35, 1990. 9. Knudsen M.P. et al, “ Two Faces of Absorptive Capacity Creation: Access and Vitalization of knowledge”. Nelson and Winter conference, Denmark, June 2001. 10. Becker W. and J. Peters, Technological Opportunities, Absorptive capacities, and Innovation”, Schumpeter conference, Manchester, 2000. 11. UNIDO, “Manual on Technology Transfer Negotiation”, United Nation Industrial Development Organization, General Studies Series, Vienna, 1996.

، اولين "چالشهاي مديريت انتقال تكنولوژي " طباطبائيان ، ... حامد حجازيان و سيد حبيب ا -12

.تهران ، 1382خرداد 21-19كنفرانس مديريت تكنولوژي ،