Το διδακτόν της αρετής κατά τον ΠρωταγόραΘέμα, δομή, περιεχόμενο

Α) Θέμα: θέμα του αποσπάσματος είναι ο καθορισμός του θέματος της συζήτησης Πρωταγόρα – Σωκράτη, αν είναι διδακτή ή όχι η αρετή, και η πρώτη τεκμηρίωση της άποψης του Σωκράτη.Β) Δομή: 1) το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα2) η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετήςεπιχειρήματα: α) η άποψη του Αθηναικού λαού για το μη διδακτό της αρετής, β) η αδυναμία των μεγάλων ανδρών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους,Γ) Απόδοση περιεχομένου: προκαθορισμός του τρόπου απάντησης του Πρωταγόρα: ο Πρωταγόρας, ύστερα από ερωτήσεις του Σωκράτη, δέχεται ότι διδάσκει τους μαθητές του τη πολιτική τέχνη και ότι αναλαμβάνει να κάνει τους άνδρες αγαθούς πολίτες. Ο Σωκράτης από την άλλη πλευρά, ισχυρίζεται ότι η μετάδοση της πολιτικής αρετής είναι κάτι που α) δεν διδάσκεται και β) δεν μπορούν οι άνθρωποι να το μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Και για να αποδείξει την ορθότητα του ισχυρισμού του φέρνει δύο επιχειρήματα: α) οι Αθηναίοι όταν συζητούν στην εκκλησία του δήμου για τεχνικά θέματα, καλούν ως συμβούλους κάποιους ειδικούς, ενώ εάν προσπαθήσει να τους συμβουλεύσει σε αυτά κάποιος μη ειδικός, τον αποδοκιμάζουν, κρίνοντάς τον αναρμόδιο, όσο κοινωνικό κύρος και αν διαθέτει. Όταν όμως συζητείται ένα θέμα σχετικό με τη διοίκηση της πόλης και την πολιτική, δέχονται την συμβουλή οποιουδήποτε συμπολίτη τους. Αυτό σημαίνει ότι τους θεωρούν όλους αρμόδιους για αυτά τα θέματα επειδή όλοι διαθέτουν πολιτική αρετή, χωρίς ποτέ να την έχουν διδαχθεί από κανένα.β) το δεύτερο επιχείρημα έχει να κάνει με το αδύνατον μετάδοσης των πολιτικών ανδρών στα παιδιά τους της πολιτικής αρετής τους. Για παράδειγμα ο Περικλής δε μπόρεσε να διδάξει την αρετή ούτε στους δυο γιούς του αλλά και ούτε στον προστατευόμενό του Κλεινία. Συνεπώς, κατά τον Σωκράτη, η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Παρολαυτά δίνει την σκυτάλη στον Πρωταγόρα ζητώντας του να αναλύσει την δική του άποψη. Ο Πρωταγόρας θα την αναπτύξει με έναν μύθο.

ΤΡΕΙΣ ΣΚΗΝΕΣ ΜΕ ΣΗΜΑΣΙΑ (εξ εισαγωγής)

Σκηνή πρώτη: ο νεαρός Ιπποκράτης γεμάτος άγχος εισβάλλει χαράματα στο σπίτι του Σωκράτη, τον ξυπνάει και του ανακοινώνει την άφιξη του Πρωταγόρα. Ουσιαστικός σκοπός της πρωινής του επίσκεψης ήταν να πει ένα καλό λόγο ο Σωκράτης στο διάσημο σοφιστή για να γίνει μαθητής του.

1

Παρατηρήσεις σε αυτή τη σκηνή: α) μεγάλη φήμη του σοφιστή, φήμη που δεν συνάδει με την Πλατωνική πολιτική, β) η δυσκολία του να γίνει κάποιος μαθητής του (προφανώς η παιδεία του είχε μεγάλη ζήτηση), γ) στην Αθήνα ήταν εύκολο και δυνατό σε όλους τους πολίτες να ανελιχθούν σε πολιτικά αξιώματα. Βασική προϋπόθεση ήταν η παιδεία, κυρίως η πολιτική. Το κίνημα της σοφιστικής εκπλήρωνε αυτή την ανάγκη της πολιτικής παιδείας, γι’ αυτό και ο Ιπποκράτης επιθυμούσε διακαώς τον Πρωταγόρα ως διδάσκαλο. Ο Σωκράτης διαφοροποιείται με το ουδέν οίδα από τη σοφιστική κίνηση, παρόλαυτά είναι φανερό και ότι ο ίδιος ανήκει σε αυτό το κίνημα (είναι ενδεικτικό ότι ο Αριστοφάνης τον χτυπάει στις Νεφέλες ως εκπρόσωπο του σοφιστικού πνεύματος) και αποσκοπεί στη λογική και στην ηθική προαγωγή των ανθρώπων. Συμπερασματικά θα λέγαμε πως η δημοκρατία, πολιτική και παιδεία πάνε μαζί. Επομένως η σοφιστική είναι η φυσική και γνήσια έκφραση της Αθηναϊκής δημοκρατίας, είναι ο αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός.Σκηνή δεύτερη: ο Σωκράτης απευθυνόμενος στο νεαρό Ιπποκράτη τον ρωτά για ποιο λόγο θέλει να μαθητεύσει κοντά στον Πρωταγόρα, τι τέχνη θα του μεταδώσει. Για παράδειγμα αν μαθήτευε κοντά σε έναν γιατρό θα μάθαινε την ιατρική, από τον Πρωταγόρα θα αποκόμιζε τη σοφιστική; Ο νεαρός κοκκινίζει και δεν μπορεί να απαντήσει. Ο Σωκράτης τον βγάζει από τη δύσκολη θέση. Όσο αναφορά, όμως, την αδυναμία απάντησης του νεαρού εντάσσεται στην πολεμική του Πλάτωνα ενάντια στους σοφιστές, πολεμική που εκτείνεται και ενάντια στη δημοκρατία.

Αρχικά σοφιστής εννοούνταν ο σοφός άνθρωπος, ο ικανός να δίνει λύσεις σε ποικίλα προβλήματα. Μετά την πολεμική του Σωκράτη η λέξη σημασιοδοτήθηκε αρνητικά. Εδώ όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Πλάτωνας μελέτησε τους σοφιστές, επηρεάστηκε και καλλιέργησε τη σκέψη του μέσα από τη σοφιστική τέχνη. Μετά από όλα αυτά κατέληξε ανένδοτος πολέμιός της. Η δημοκρατία, συνυφασμένη με τη σοφιστεία, αφού έδινε το δικαίωμα λόγο σε όλους, ακόμη και σε επικίνδυνους σοφιστές, θεωρήθηκε από τον μεγάλο μας φιλόσοφο συμφορά και όχι αγαθό για ποικίλους λόγους. Ο Πλάτων ήταν αριστοκράτης κα ως εκ τούτου η αριστοκρατία δε συνάδει με τη δημοκρατία και τις αρχές της. Επιπλέον το πολίτευμα αυτό ήταν που σκότωσε το μεγάλο δάσκαλο και φίλο του Σωκράτη. Κυρίως, εκείνο που έκανε τον Πλάτωνα μεγάλο εχθρό της δημοκρατίας ήταν το γεγονός ότι ενισχύει ανθρώπους, ιδέες και καταστάσεις που κλονίζουν καθιερωμένες αξίες και τάξεις. Σκηνή Τρίτη: φθάνοντας ο Σωκράτης μαζί με το νεαρό Ιπποκράτη στο σπίτι του Καλλία συναντά εκεί τον Πρωταγόρα, τον Πρόδικο και τον Ιππία. Ο Σωκράτης ρωτά τον Πρωταγόρα αν θέλει να συζητήσουν το θέμα που τον απασχολεί, δηλαδή το τι θα διδάξει στον ενδιαφερόμενο, ενώπιον όλων ή κατ’ ιδίαν. Η κίνηση αυτή

2

είναι ένδειξη σεβασμού απέναντι στον «ξένο» Πρωταγόρα. Όλοι σχεδόν οι σοφιστές ήταν ξένοι και περιόδευαν σε πολλές περιοχές διδάσκοντας την τέχνη τους, το ίδιο έκανε και ο Πρωταγόρας. Μάλιστα πολλοί έκρυβαν ότι μάθαιναν τη σοφιστική τέχνη και προσποιούμενοι τη διδασκαλία άλλων τεχνών (πχ αστρονομίας) μετέδιδαν στους ενδιαφερόμενους τη σοφιστική. Ο Πρωταγόρας, προς έκπληξη, ζητά από τον Σωκράτη να μιλήσουν ανοιχτά και μάλιστα να συμμετέχουν και οι παρευρισκόμενοι στη συζήτηση. Δηλώνει ρητά πως είναι σοφιστής και ότι εκπαιδεύει τους ανθρώπους. Είναι η πρώτη ιστορική δήλωση για την ανθρωποποιητική δύναμη της παιδείας και για τη δια λόγου διδαχή.

Το μάθημα το οποίο διδάσκω είναι η ευβουλία:

Απαντώντας στην ερώτηση του Σωκράτη σχετικά με το τι θα αποκομίσει ο Ιπποκράτης από τη διδασκαλία του μεγάλου σοφιστή εκείνος απαντά την ευβουλία στην ιδιωτική και δημόσια ζωή. (Με τον όρο ευβουλία εννοούμε την ορθή κρίση.)στον ιδιωτικό τομέα θα μπορεί να διαχειρίζεται τις υποθέσεις του σπιτιού του με μεγαλύτερη άνεση και αποτελεσματικότητα και στο δημόσιο τα μεγάλα ζητήματα της πόλης θα είναι σε θέση να τα αντιμετωπίσει με σύνεση και υπευθυνότητα.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως ένας ικανός πολίτης έπρεπε να είναι άριστος διαχειριστής του σπιτιού του αλλά και της πολιτικής, στοιχεία που χαρακτήριζαν(έστω και επιφανειακά) τους πλόυσιους (αφου αυτοί είχαν την οικονομική δυνατότητα να σπουδάσουν) νέους της εποχής. Οικεία: με τη λέξη οίκος στην αρχαιότητα δε νοούνταν μόνο η οικογένεια ή το σπίτι. Στα Πολιτικά του Αριστοτέλη δηλώνεται η μικρότερη συστατική μονάδα της κοινωνίας. Η οικονομική και κοινωνική της πρόοδος σήμαινε και πρόοδο στην πόλη ολόκληρη. Σε ιδεολογικό επίπεδο το χαρακτηριστικό του οίκου ήταν ότι είχε συνέχεια μέσα στο χρόνο, είχε παρελθόν και μέλλον. Υποχρέωση, λοιπόν, του κάθε ενήλικα ήταν να σεβαστεί το παρελθόν του οίκου και να φροντίσει για το μέλλον

Άραγε παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου…. Με αυτή την πρόταση ο Σωκράτης υπαινίσσεται ειρωνικά ότι δεν εκφράστηκε με σαφήνεια ο συνομιλητής του Πρωταγόρας και ζητά περισσότερες λεπτομέρειες και διευκρινήσεις από αυτόν, παρά το γεγονός ότι αντιλήφθηκε την πολιτική αρετή ως το εννοούμενο από τον Πρωταγόρα αντικείμενο διδασκαλίας. Εκτός από την ειρωνεία, το τμήμα αυτό του λόγου αποτελεί άριστο παράδειγμα της μαιευτικής τέχνης του Σωκράτη, μέσω της οποίας οδηγούσε τους αντιπάλους τους να ομολογήσουν αυτό που ήθελε να ακούσει, την αλήθεια.

3

για την πολιτική τέχνη

παρά το γεγονός ότι ο Πρωταγόρας σκοπεύει να διδάξει στον Ιπποκράτη τη σωστή διαχείριση των ιδιωτικών και δημόσιων υποθέσεων, ο Σωκράτης εμμένει στο δεύτερο, στην πολιτική. Με αυτό το λόγο εισαγόμαστε στο κύριο θέμα του διαλόγου. Αυτό δικαιολογείται, αν σκεφτούμε πως η πολιτική τέχνη την εποχή εκείνη αφορά τη δράση του πολίτη στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο βίο. ο Αθηναίος πολίτης δεν ήταν μία μονάδα αλλά είχε ισχύ και ουσία ως μέρος ενός ευρύτερου συνόλου. Άνδρας αγαθούς πολίτας:

Ο Πρωταγόρας απαντά ότι θα διαμορφώσει μέσω της διδασκαλίας του άνδρες αγαθούς πολίτες. Χρησιμοποιείται η λέξη «άνδρας» γιατί στην Αθήνα της εποχής εκείνης δικαίωμα ψήφου και συμμετοχής στα κοινά είχαν μόνο οι άνδρες γνήσιοι στην καταγωγή Αθηναίοι (και από μάνα και από πατέρα). Όσον αφορά τη χρήση της λέξης «αγαθούς» θα αντιληφθούμε το περιεχόμενό της αν θυμηθούμε τη φράση καλός καγαθός στην οποία αναφέρονται τα γνωρίσματα του ιδανικού άνδρα. Καλός είναι ο όμορφος, ακμαίος και γυμνασμένος και αγαθός αυτός που έχει πλήθος αρετών και ψυχικών χαρισμάτων. Δεν θεωρώ ότι η αρετή είναι διδακτή:

Ο Πρωταγόρας εξέθεσε στο Σωκράτη ποια τέχνη κατέχει, διδάσκει και μεταδίδει στους νέους. Σειρά έχει τώρα να μιλήσει ο Σωκράτης ο οποίος στην αρχή με μία έμμεση ειρωνεία λέει στον αβδηρίτη πως κατέχει ωραία τέχνη, αν βέβαια την κατέχει. Η ειρωνεία είναι λεπτή και δυσδιάκριτη και επιπλέον υποβόσκει και μια διάθεση αμφισβήτησης προς τον Πρωταγόρα (αν βέβαια την κατέχεις). Συνεχίζει την ομιλία του με περισσή ευγένεια και σεβασμό, έστω και φαινομενικά και φτάνει στη διατύπωση της θέσης του ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Συμπληρώνει όμως τη θέση του λέγοντας πως αφού το διδακτό της αρετής το υποστηρίζει και το πιστεύει ο σοφιστής, αυτός δεν μπορεί να το αμφισβητήσει, κάτι που αποτελεί φιλοφρόνηση προς τον Πρωταγόρα αλλά και μια καλοκρυμμένη ειρωνεία. Στην πορεία νιώθει υποχρεωμένος να επιχειρηματολογήσει για τη θέση του, ώστε να μη φανεί μια αυθαίρετη άποψη (αλλά το σωστό… σε άλλους ανθρώπους). Θα περάσει λοιπόν στην επιχειρηματολογία της θέσης ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να μεταδώσουν στους άλλους ανθρώπους την πολιτική αρετή.

Επιχειρηματολογία:

Α. Ο Σωκράτης εκθέτει τα επιχειρήματά του, τα οποία θα

μπορούσαν να χαρακτηρισθούν εμπειρικά και αντλούμενα από την πολιτική ζωή και συνήθεια της Αθήνας. Αναφέρει συγκεκριμένα ότι στην Εκκλησία του Δήμου, όταν πρόκειται να μιλήσουν για ζητήματα οικοδομικά ή πρακτικά καλούν τους επαίοντες, δηλαδή τους αρμόδιους για τέτοιου είδους ζητήματα και κανείς άσχετος με το αντικείμενο δεν εκφέρει άποψη. Όταν δε κάνει κάτι τέτοιο τότε

4

τον διώχνουν και τον αποδοκιμάζουν έντονα. όταν όμως γίνεται συνέλευση με θέμα συζήτησης σχετικό με τη διοίκηση της πόλης μπορούσε οποιοσδήποτε Αθηναίος πολίτης να πάρει το λόγο, να ανέβει στο βήμα και να εκθέσει τις απόψεις του. Δηλαδή, κάθε Αθηναίος πολίτης είχε το δικαίωμα να δίνει συμβουλές για θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης ανεξάρτητα από την επαγγελματική του ιδιότητα. Από αυτό εξάγει το συμπέρασμα ο μεγάλος φιλόσοφος ότι οι Αθηναίοι δεν θεωρούν ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι το οποίο διδάσκεται.Σημειώσεις:

Εγώ λοιπόν θεωρώ … είναι σοφοί: είναι γνωστός ο χαρακτηρισμός της Αθήνας ως «πρυτανείον σοφίας» καθώς από τους Μηδικούς πολέμους και ύστερα απέκτησε μεγάλη φήμη και δόξα, αναπτύχθηκε πολιτικά και ως εκ τούτου και πολιτισμικά. Οι Αθηναίοι σε πολλά κείμενα, εξαιτίας της πολιτικής και πολιτιστικής τους ανάπτυξης, αναφέρονται ως οι σοφότεροι των Ελλήνων.

Και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια: εδώ γίνεται λόγος για τις αξίες τις οποίες έπρεπε να κατέχει ένας ξεχωριστός Αθηναίος πολίτης. Έπρεπε, λοιπόν, να είναι όμορφος (η αισθητική στην κλασική κυρίως εποχή είχε μέγιστη σημασία) πλούσιος και η καταγωγή του να είναι ευγενική.

Β. Το δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη έχει να κάνει με το αδύνατο της μεταβιβάσεως της πολιτικής αρετής από τους άριστους των πολιτών στα παιδιά τους. Και αυτό το επιχείρημα είναι εμπειρικό γιατί στηρίζεται σε παράδειγμα. Ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταβιβάσει στο γιο του και στον προστατευόμενό του Κλεινία την αρετή την οποία ο ίδιος κατείχε. Από αυτό το παράδειγμα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αρετή δεν είναι διδακτή.

Όπως προαναφέρθηκε τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι εμπειρικά και δεν αποτελούν μία λογική αλληλουχία σκέψεων. Αυτό από μόνο του μειώνει την ισχύ τους. Αν, βέβαια, τα εξετάσουμε καλύτερα θα διαπιστώσουμε σε αυτά και άλλα μειονεκτήματα. Καταρχήν υπάρχει μία αντίφαση στον όλο λόγο του. Στο πρώτο επιχείρημα λέει ότι όλοι οι Αθηναίοι πολίτες συμμετέχουν στις συνελεύσεις τις Εκκλησίας του Δήμου, όταν πρόκειται για θέματα πολιτικά, κάτι που δείχνει ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι κάτοχοι της πολιτικής αρετής και από την άλλη αναφέρει ότι υπάρχουν πολίτες που δεν έχουν πολιτική αρετή (Κλεινίας, γιος Περικλή).

Επιπλέον, όσον αφορά το πρώτο επιχείρημα διαπιστώνεται μία ανακρίβεια. Ισχυρίζεται ότι οι Αθηναίοι δεν είχαν διδαχθεί την πολιτική αρετή κάτι που δεν ισχύει στην ολότητά του, αφού από τη μικρή τους ηλικία είχαν υποχρεώσεις και η ανάμειξη στα κοινά τους γινόταν βίωμα. Στα γυμναστήρια γινόταν συζητήσεις πολιτικής φύσεως, στις διάφορες εορταστικές εκδηλώσεις εκφωνούνταν συμβουλευτικοί ή πανηγυρικοί λόγοι που λίγο ως

5

πολύ εμπεριείχαν πολιτικό περιεχόμενο. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε να μιλήσουμε για απόλυτη άγνοια της πολιτικής αρετής.

Τέλος, το δεύτερο επιχείρημα είναι μεν ορθό έτσι όπως παρουσιάζεται αλλά εμπεριέχει έναν αστάθμητο παράγοντα’ την ικανότητα του κατόχου της πολιτικής αρετής στη μετάδοση αυτής και την ικανότητα αντίληψης από πλευράς μαθητών.

Απάντηση Πρωταγόρα:

Μόλις τελείωσε την επιχειρηματολογία του ο μεγάλος μας φιλόσοφος με πραγματικό αυτή τη φορά σεβασμό και φιλοφρόνηση δίνει το λόγο στον Πρωταγόρα ζητώντας του να εκθέσει την άποψή του με τρόπο εναργέστερο. Του ζητά δηλαδή να δώσει περισσότερες εξηγήσεις (εμμονή του Σωκράτη στην αποσαφήνιση). Ο Πρωταγόρας παίρνει τη σκυτάλη και ρωτά το ακροατήριο με ποιο τρόπο θα ήθελαν να επιχειρηματολογήσει, με μύθο ή διάλεξη. Το ακροατήριο αφήνει στην επιλογή του τον τρόπο συνέχισης του διαλόγου και εκείνος επιλέγει το μύθο. Μάλιστα πριν τον επιλέξει μας δίνει την πληροφορία ότι ο μύθος προτιμόνταν και χρησιμοποιούνταν από τους γεροντότερους. Με αυτό τον τρόπο επισημαίνει στο ακροατήριο την ηλικία του και επιζητεί το σεβασμό και το κύρος που συνηθιζόταν να απολαμβάνουν οι γεροντότεροι. Τέλος δείχνει και την άνεσή του ως προς τον τρόπο ανάπτυξης. Τόσο ο μύθος όσο και η διάλεξη είναι τρόποι τους οποίους κατέχει και μπορεί να μεταχειριστεί με άνεση.

Μύθος: οι σοφιστές συχνά κατέφευγαν στους μύθους ως τρόπους πειθούς. Η χρήση των μύθων είναι γνωστή από τα έπη ακόμα, που χρησιμοποιούνταν για διδακτικούς σκοπούς. Οι σοφιστές εισχωρούσαν σε αυτούς σύμβολα και αλληγορίες που διασαφήνιζαν ή στήριζαν τις ιδέες και τις γνώμες τους. Παράλληλα επιτύγχαναν την προσοχή και το ενδιαφέρον του ακροατηρίου, αφού ήταν κάτι ξεκούραστο, διδακτικό και διασκεδαστικό ταυτοχρόνως. Εκείνο που πρέπει να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι οι μύθοι δεν οδηγούσαν σε ασφαλή και βέβαια συμπεράσματα πάντα, αφού στηρίζονταν σε φανταστικά γεγονότα.

Διάλεξη-λόγος: εκτός από το μύθο οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν και το λόγο ως μέθοδο διδασκαλίας. Λόγος ήταν ένα συνεχές προφορικό κείμενο το οποίο στηριζόταν σε αντικειμενικά στοιχεία και στη λογική.

Διαφορά μύθου-λόγου: Ο μύθος είναι μια πλαστή διήγηση, ενώ ο λόγος εμπεριέχει

στοιχεία που στηρίζονται στην πραγματικότητα και τη λογική.

Ο μύθος είναι διασκεδαστικός, ίσως και μαγευτικός, ενώ ο λόγος κουραστικός, αφού απαιτεί την απόλυτη προσήλωση του ακροατή.

Ο μύθος δε στηρίζεται σε πραγματικά στοιχεία. Πολλές φορές σκεπάζει την αλήθεια και συγκρούεται με τη λογική.

6

Με το μύθο είναι δυνατόν η γλώσσα να αποκτήσει ποιητικότητα και να εμπεριέχονται πλήθος εκφραστικών μέσων και σχημάτων.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΡΙΤΗΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΧΟΛΙΑ

Μετάφραση:Ήταν κάποτε μια εποχή, που υπήρχαν θεοί, αλλά δεν

υπήρχαν θνητά είδη κανενός γένους πάνω στη γη. Και όταν ήρθε η ώρα που όρισε και γι αυτά η μοίρα να 'ρθουν στον κόσμο, τα πλάθουν οι θεοί μέσα στη γη από ένα μείγμα που έκαναν από χώμα και φωτιά και απ' ό,τι μπορεί να ενωθεί με χώμα και φωτιά. Την ώρα που ήταν να τ' ανεβάσουν στο φως του ήλιου, έδωσαν εντολή στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα φροντίσουν και να τους μοιράσουν αξιοσύνες, τέτοιες που να ταιριάζουν στο καθένα τους. Τότε ο Επιμηθέας ζητά από τον Προμηθέα τη χάρη, μόνος του να κάνει τη μοιρασιά: «Κάνω εγώ τη μοιρασιά, είπε, κι εσύ έρχεσαι μετά και κάνεις επιθεώρηση». Με αυτά τον πείθει, και κάνει αυτός τη μοιρασιά. Αρχίζει λοιπόν αυτός τη μοιρασιά, και σε μερικά έδινε δύναμη, όχι όμως και γρηγοράδα, ενώ τα πιο αδύνατα τα εφοδίαζε με γρηγοράδα· σ' άλλα έδινε όπλα, για όσα όμως άφηνε

7

χωρίς όπλα σοφιζόταν κάποια άλλη ικανότητα, για να κρατιούνται στη ζωή. Δηλαδή αυτά που τα έκλεισε μέσα σε μικρό σώμα, τους χάριζε γοργά φτερά ή υπόγεια κατοικία· όσα πάλι τα προίκιζε με μεγάλο σώμα, σ' αυτό το ίδιο εμπιστεύθηκε να τα διαφεντεύει· και τις άλλες χάρες τις μοίραζε κρατώντας αυτό το δίκαιο μέτρο. Και αν τα σοφιζόταν όλα αυτά, ήταν, γιατί είχε την έγνοια μήπως καμιά ράτσα χαθεί από το πρόσωπο της γης. Ύστερα, αφού τα εφοδίασε μ' όσα χρειάζονταν, για να μην αφανίσουν το ένα το άλλο, σοφιζόταν τρόπους να τα προστατέψει από τις αλλαγές του καιρού ―που είναι στο χέρι του Δία― ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και χοντρές προβιές, που να μπορούν να τα φυλάξουν από το κρύο, μα μπορούν κι από τη ζέστη· κι όταν ήταν να πάνε για ύπνο, φρόντισε πάλι το καθένα τους να έχει σκεπάσματα ταιριαστά και δοσμένα από τη φύση· και τα παπούτσωσε άλλα με οπλές, άλλα με δέρματα χοντρά και χωρίς αίμα. Νοιάστηκε ακόμη το καθένα τους να βρίσκει διαφορετική τροφή, άλλο χόρτα της γης, άλλο καρπούς δέντρων κι άλλο ρίζες· μάλιστα σε μερικά έδωσε για τροφή τη σάρκα άλλων ζώων· τα 'φερε έτσι, ώστε αυτά τα τελευταία να έχουν ολιγογονία , αυτά όμως που τρώγονται να γεννούν πολλά μικρά ― αυτόν τον τρόπο βρήκε για να σωθεί η ράτσα τους.

Ο Επιμηθέας βέβαια δεν ήταν και πολύ σοφός· έτσι δεν πήρε είδηση πως ξόδεψε όλες τις χάρες στα άλογα ζώα· του έμενε ωστόσο αφρόντιστο ακόμα το είδος των ανθρώπων ― και δεν ήξερε τι να κάνει. Την ώρα που εκείνος καθόταν με τα χέρια σταυρωμένα, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά. Και βλέπει τα άλλα ζώα εφοδιασμένα με όλα κι όπως τους ταίριαζε, τον άνθρωπο όμως γυμνό και ξυπόλυτο, δίχως σκεπάσματα και αρματωσιά· είχε φτάσει κιόλας η μέρα που όρισε η μοίρα να βγει κι ο άνθρωπος από τη γη στο φως του ήλιου. Τότε, καθώς έζωνε τον Προμηθέα η δυσκολία, ποιον τρόπο να βρει για να κρατηθεί ο άνθρωπος στη ζωή, σκέφτηκε να κλέψει του Ηφαίστου και της Αθηνάς την τεχνική γνώση μαζί και τη φωτιά ―γιατί δίχως φωτιά η τέχνη αυτή δεν μπορεί να γίνει κτήμα κανενός ούτε να του σταθεί χρήσιμη― και έτσι την κάνει δώρο στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος λοιπόν μ' αυτόν τον τρόπο πήρε στα χέρια του την τέχνη που τον βοηθά για να ζήσει, αλλά του έλειπε η άλλη τέχνη, η πολιτική· γιατί αυτή βρισκόταν δίπλα στον θρόνο του Δία. Όμως ο Προμηθέας δεν είχε πια καιρό να μπει στην ακρόπολη του Δία ― ο Δίας είχε φοβερούς καστροφύλακες. Μπήκε όμως κρυφά στο συνεταιρικό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, που μέσα εκεί δούλευαν ―με τι μεράκι!― τις τέχνες τους· κλέβει λοιπόν και του Ηφαίστου την τέχνη, που δουλεύει με τη φωτιά, και τις υπόλοιπες τέχνες, που είναι της Αθηνάς, και τις δίνει στον άνθρωπο. Και έτσι ο άνθρωπος απόχτησε εφόδια για να ζήσει, ο Προμηθέας όμως, όπως λεν, εξαιτίας του Επιμηθέα σε λίγο δικάστηκε για κλοπή. ΣΧΟΛΙΑ

8

Το κείμενο αποτελεί ένα παράδειγμα αντίλογο, αγώνα δηλαδή λόγων, οι οποίοι συνηθίζονταν στην αρχαία Ελλάδα. οι αντίλογοι, ουσιαστικά εδραιώθηκαν από τους σοφιστές ( ο Πρωταγόρας πίστευε στους δισσούς λόγους. Πίστευε, δηλαδή πως για κάθε ζήτημα υπάρχουν δύο κρίσεις και οι δύο ορθές, αυτό που θα έκρινε την αλήθεια ενός από τους δύο θα ήταν η ρητορική ικανότητα του υποστηρικτή της). Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στη συγκεκριμένη συζήτηση των δύο αυτών σπουδαίων ανδρών. Κατά τον Πρωταγόρα η πολιτική αρετή είναι διδακτή και αυτό θα στηρίξει στο λόγο του μέσω ενός μύθου, ο οποίος ε΄ναι πιθανόν δημιούργημα δικό του. Ο μύθος που παρατίθεται αποτελεί και αυτός αποδεικτικό μέσο για τον Αβδηρίτη. Ο μύθος είναι αυτός που θα συνδέσει το σοφιστή με την ελληνική παράδοση, θα γίνει διασκεδαστικός και πιο ενδιαφέρον, αλλά περικλείει και την παλαιά εμπειρία. Θεοί μεν ήσαν:

Από τα όσα αποσπάσματα έχουν σωθεί από τον μεγάλο σοφιστή γίνεται φανερό ότι ήταν αγνωστικιστής, δηλαδή δεν παραδεχόταν την ύπαρξη των θεών. Το γεγονός ότι τους αναφέρει θα μπορούσε να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Το κάνει μόνο για τις ανάγκες του μύθου ή η μνεία των θεών έχει αλληγορική έννοια. Πιθανώς ο Δίας να συμβολίζει τη νομοτέλεια της φύσης, ο Ερμής και ο Επιμηθέας αλλά και οι άλλοι θεοί τα όργανα αυτής της νομοτέλειας.Προμηθει:

Το όνομα του Προμηθέα παράγεται από το προ+μητις που σημαίνει αυτόν τττττΠοια είναι τα στάδια εξέλιξης της ανθρωπότητας για τον Πρωταγόρα;

Κατά τον Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξης της ανθρωπότητας είναι , όπως αυτό γίνεται φανερό από τη δεύτερη και τρίτη ενότητα. Στο πρώτο στάδιο κάθε θνητό είδος είναι απόν. Μόνο οι θεοί υπάρχουν. Κατά τον Πρωταγόρα η αρχή του κόσμου είναι θεολογική και το κενό της δημιουργίας του κόσμου προσπαθεί να το καλύψει με τους θεούς. Στο δεύτερο στάδιο ανήκει η δημιουργία, η Γένεση των θνητών ειδών. Οι θεοί πλάθουν από χώμα και φωτιά τα θνητά είδη και τα ενισχύουν με στοιχεία επιβίωσης. Την ευθύνη της διανομής ανέλαβε ο Επιμηθέας, αφού ζήτησε από τον αδελφό του Προμηθέα να αποχωρήσει από αυτή τη διαδικασία και να περιοριστεί στην επίβλεψη. Αυτό ήταν και το μοιραίο, για τον άνθρωπο, λάθος του Προμηθέα. Απομακρύνθηκε από τη διαδικασία της διανομής και ο άφρων Επιμηθέας, από απροσεξία, άφησε τον άνθρωπο ανίσχυρο, συγκριτικά με τα άλλα είδη.

Στο τρίτο στάδιο ο Προμηθέας βρίσκεται αντιμέτωπος με τα λάθη του αδερφού του. Πρέπει να το διορθώσει αλλιώς η επιβίωση

9

του ανθρώπου κρίνεται αδύνατη. Έτσι κλέβει την έντεχνη σοφία της Αθηνάς και τη Φωτιά του Ηφαίστου. Η πράξη του βέβαια θα ενοχλήσει τους θεούς και θα τον τιμωρήσουν με τον γνωστό τρόπο. Όμως η ενέργεια του Προμηθέα, παρά την τιμωρία της, έδωσε στους ανθρώπους κάτι θεϊκό’ το νου και τη φωτιά. Με αυτό τον τρόπο οδηγηθήκαμε στην ίδρυση των ανθρώπινων κοινωνιών, χωρίς όμως πολιτική οργάνωση. Οι άνθρωποι δεν είχαν ίχνος ηθικής αντίληψης και δικαίου. Αλληλοσπαράζονταν και δε διέφεραν ουσιαστικά από τα ζώα.

Με αυτό τον τρόπο φτάνουμε στο τέταρτο στάδιο. Ο Δίας βλέποντας αυτή την κατάσταση και φοβούμενος μήπως το ανθρώπινο γένος καταστραφεί στέλνει τον Ερμή να δώσει σε όλους τους ανθρώπους την Αιδώ και τη Δίκη. Τα δύο αυτά «εφόδια» θα οδηγήσουν στην πολιτική οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Αυτή είναι και η αφετηρία της πολιτικής τέχνης. Ο Πρωταγόρας σε αυτό το σημείο θεωρεί πως το αίσθημα του δικαίου και της ηθικής είναι αυτά που συνθέτουν το πολιτικώς ορθό. Από αυτό το μύθο, και ιδιαίτερα από το τελευταίο συμπέρασμα απαντά στο επιχείρημα του Σωκράτη γιατί οι Αθηναίοι συμβουλεύονται τους πάντες στην Εκκλησία του Δήμου. Αφού, λοιπόν όλους τους προίκισε ο Δίας με Αιδώ και Δίκη, στοιχεία πολιτικής οργάνωσης, όλοι έχουν δικαίωμα λόγου και ικανότητα κρίσης στα πολιτικά ζητήματα της Αθήνας. Τι επιτυγχάνει ο Πρωταγόρας με το μύθο;

Ο Πρωταγόρας, όπως φαίνεται από το κείμενο, για να απαντήσει στο Σωκράτη σχετικά με το διδακτό της αρετής καταφεύγει σε ένα μύθο με τον οποίο αρχικά δίνει τη δημιουργία του κόσμου αλλά, κατά προέκταση και το γεγονός ότι η ανθρωπότητα ακολούθησε εξελικτική πορεία. Από την ημιάγρια κατάσταση κατέκτησε την κοινωνικοπολιτική οργάνωση και την πολιτική αρετή. Πέραν αυτού ο μύθος τον ευνοεί στην υπεράσπιση του συστήματος στην Αθήνα. Η δημοκρατική αυτή αντίληψη που επικρατούσε, αφήνοντας τον κάθε γνήσιο Αθηναίο πολίτη να συμμετέχει είναι για τον Πρωταγόρα πέρα για πέρα δικαιολογημένη και αποδεικνύεται μέσω μύθου. Τέλος, επιτυγχάνει και τον κυρίως στόχο του, δηλαδή την απόδειξη του διδακτού της πολιτικής αρετής, αφού στηρίζεται στα φυσικά δώρα την Αιδώ και τη Δίκη. Το αίσθημα αυτών των δύο είναι φυσικό και κοινό, οπότε επιδέχεται βελτίωσης.

10

ΠΛΑΤΩΝΑΣ: ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣΕΝΟΤΗΤΑ 3 321Β6-322Α

Η Κλοπή της φωτιάςΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

’Ατε δή ου πάνυ ’ών ’ο ’Επιμηθεύς ’έλαβεν ’αυτόν καταναλώσας τάς δυνάμεις ’είς ’άλογα, ’έτι ’αυτώ ’ήν το ’ανθρώπινινο γένος και ’ηπορεί ότι χρήσαιτο. ’Απορούντι δε ’αυτώ ’έρχεται Προμηθεύς ’επισκεψόμενος την νομήν και όρα τά μέν άλλα ζώα ’εμμελώς λοιπόν δή πάντων ’έχοντα τον δε ’άνθρωπον γυμνό τε και ’ανυπόδητον και ’άστρωτον και ’άοπλον ήδη δε και η ’ειμαρμένη ’ημέρα παρην, έν ή δεί και άνθρωπον εξ- ιέναι έκ γής φώς. Απορία ούν ’ακόσμητον σχόμενος ο Προμηθεύς ήντινα σωτηρίαν τω ανθρώπω εύροι, κλέπτει Ηφαίστου και Αθηνάς την έντεχνον σοφίαν σύν πυρί – ’αμήχανον γάρ ήν ’ανευ πυρός αυτήν κτητήν τω ή χρήσιμην γενέσθαι – και ούτω δή δωρείται ανθρώπω. Την μέν ’ούν περί τον βίον σοφίαν άνθρωπος ταύτη έσχεν, την δε πολιτική ούκ είχεν ήν γάρ παρά τω .ίι. Τώ δε Προμηθεί είς μεν την ’ακρόπολιν την του .ιός ’οίκησιν ’ουκέτι ’ενεχωρεί ’εισέλθειν – προς δε και αι .ιός φοβεραί ήσαν- είς δε το της Αθηνάς και Ηφαίστου ’οίκημα το κοινόν, έν ώ εφιλοτεχνείτην, λαθών ’εισέρχεται, και κλέψας την τε ’έμπυρον τέχνην την του Ηφαίστου

11

και την ’άλλην την της Αθηνάς διδώσιν ’ανθρώπω, και έκ τούτου ’ευπορία μέν ’άνθρωπω του βίου γίγνεται. Προμηθέα δε δι΄ Επιμηθέα ’ύστερον, ’ήπερ λέγεται, κλοπής δίκη μετήλθεν.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπειδή λοιπόν ο Επιμηθέας δεν ήταν και ξεχωριστό μυαλό, χωρίς να τοκαταλάβει εξάντλησε τις ικανότητες στα άλογα ζώα του έμενε λοιπόν ακόμη χωρίς χαρίσματα το γένος των ανθρώπων και δεν γνώριζε το τι να κάνει. Έρχεται όμως σε αυτόν η στιγμή που τον βασάνισαν τα ερωτήματα, ο Προμηθέας για αν ελέγξει τη μοιρασιά και παρατηρεί ότι τα άλλα ζώα ήταν κατάλληλα εφοδιασμένα με όπλα ενώ ο άνθρωπος έμενε χωρίς υπόδεση, xωρις στρώμα και σκέπασμα και χωρίς φυσικό εξοπλισμό και ήδη πλησίαζε η μέρα η καθορισμένη από τη μοίρα, κατά την οποία έπρεπε ο άνθρωπος να βγει από τη γη στο φως του ήλιου. Επειδή λοιπόν ο Προμηθέας βρισκόταν σε απορία ποιόν τρόπο σωτηρίας να βρει για τον άνθρωπο, κλέβει από τον Ήφαιστο και την Αθηνά τη γνώση σχετική με τις τέχνες και μαζί με τη φωτιά – γιατί ήταν αδύνατο αυτή η γνώση να αποκτηθεί από κάποιον ή να αποβεί χρήσιμη και έτσι δωρίζεται στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος λοιπόν τη γνώση που εξασφάλιζε τις υλικές του ανάγκες έτσι την απόκτησε, δεν κατείχε όμως γνώση γύρω από την πολιτική, γιατί αυτή υπήρχε κοντά στο .ία. Στον Προμηθέα όμως δεν υπήρχε καιρός πια να μπει στην Ακρόπολη, την κατοικία του .ία – άλλωστε και οι φρουρές του .ία προκαλούσαν τρόμο, μπαίνει όμως κρυφά στο κοινό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ήφαιστου μέσα στο οποίο και οι δύο επιδίδονταν με ζήλο στην προσφιλή τους απασχόληση, και αφού έκλεψε και την τέχνη του Ήφαιστου που στηρίζεται στη φωτιά και την άλλη τέχνη, αυτόν της Αθηνάς, τις δωρίζει στον άνθρωπο και έτσι απέκτησε μέσα ο άνθρωπος για να ζει άνετα. Αργότερα όμως λένε, στον Προμηθέα επιβλήθηκε, εξαιτίας του Επιμηθέα τιμωρία για κλοπή.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗου πάνυ ών ο ’Επιμηθεύς έλαβεν αυτόν καταναλώσας τάς δυνάμεις είς άλογα, έτι αυτώ ήν το ανθρώπινινο γένος: Ο Επιμηθέας επειδή δεν διάθετε ιδιαίτερο μυαλό αλλά ήταν απερίσκεπτος και επιπόλαιος, άφησε τον άνθρωπο πραγματικά στο έλεος του θεού, χωρίς κανένα φυσικό όπλο για αυτοπροστασία και επιβίωση. Την άποψη ότι ό άνθρωπος ήρθε στον κόσμο τελείως ανυπεράσπιστο χωρίς κανένα μέσο αυτοάμυνας και προσαρμογής στις καιρικές συνθήκες, δεν την συμμερίζεται ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με όσα αναφέρει στο σε δέκα βιβλία ταξινομημένο έργο στο Περί ζώων μορίων. Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο όρος άνθρωπος χρησιμοποείται με γενική έννοια χωρίς δηλαδή να γίνεται διάκριση σε ελεύθερους και δούλους πλούσιους και φτωχούς Έλληνες και βαρβάρους.

12

ηπορεί ότι χρήσαιτο: Λογικό επακόλουθο της απερισκεψίας και επιπολαιότητας του Επιμηθέα είναι η αμηχανία και το τρομερό αδιέξοδο στο οποίο περιέχεται. έρχεται Προμηθεύς επισκεψόμενος την νομήν: Ο Προμηθέας σύμφωνα με τοπροηγούμενο σε ευθύ λόγο « επισκέψαι» του Επιμηθέα, έρχεται για να επιθεωρήσει την διανομή. Με λύπη όμως διαπιστώνει ότι αυτές εξαντλήθηκαν στα άλογα και ως προνοητικός και φιλάνθρωπος προσφέρεται πρόθυμα όπως θα δούμε παρακάτω να βοηθήσει το παραμελημένο από τον Επιμηθέα ανθρώπινο γένος.εμμελώς λοιπόν δή πάντων έχοντα: Τα εφόδια στα άλογα ζώα είχαν επιμεριστεί τόσο συμμετρικά που αν δούμε σαν ένα σύνολο μουσικών οργάνων κανένα δεν θα ακουστεί παράφωνατον δε άνθρωπον γυμνό τε και ανυπόδητον και άστρωτον και άοπλον: Με τατέσσερα αυτά στερητικά επίθετα επισημαίνεται παραστατικά και ανάγλυφα η ασυγχώρητη και απαράδεκτη εγκατάλειψη του ανθρώπου στη μοίρα του. Βέβαια τα γυμνός, ξυπόλητος, ανέστιος άοπλος δεν καλύπτονται αντίστοιχα με τρίχωμα και δέρμα με οπλές και χηλές με φωλιές και τρώγλες με κοφτερά δόντια κει κέρατα, δεδομένου ότι όλα αυτά αποτελούν φυσική θωράκιση ζώου και όχι ανθρώπου. Θα μπορούσε όμως να επινοηθεί για τον άνθρωπο σαν αντιστάθμισμα του φυσικού οπλισμού των ζώων κάτι άλλο που στη συνέχεια θα τεθεί ως πρόβλημα και θα λυθεί από τον Προμηθέα.ήδη δε και η ειμαρμένη ημέρα παρήν: Το χρονικό επίρρημα υποδηλώνει ότι η λύση του προβλήματος του σχετικού με την σωτηρία του ανθρώπου δεν επιδέχεται αναβολή ενώ η φράση « ειμαρμένη μέρα» είναι ταυτόσημο με την αναφερόμενη στην προηγούμενη ενότητα και εκτενώς σχολιαζομένη φράση « ειμαρμένος χρόνος»και άνθρωπον εξ- ιέναι έκ γής φώς: Το και εδώ σε συνάφεια με τη λέξη άνθρωπον όπως και το και στην αρχή της προηγούμενης ενότητας σε σχέση με το δεικτικό τούτοις, λειτουργεί ως προσθετικό σημαίνει δηλαδή ότι μετά την έξοδο των άλλων ζώων στο φώς ήρθε – κατά φυσική συνέπεια- και η σειρά του ανθρώπου ενώ το αντίθετο νοηματικά εμπρόθετο ζεύγος –« εκ γής ..είς φώς – αποτελεί επανάληψη και είναι παρεμφερές με εκείνο της προηγούμενης ενότητας – γής ένδον – προς φώς-την έντεχνον σοφίαν σύν πυρί – αμήχανον γάρ ήν ανευ πυρός αυτήν κτητήν τω ή χρήσιμην γενέσθαι – και ούτω δή δωρείται ανθρώπω. Την μέν ’ούν περί τονβίον σοφίαν άνθρωπος ταύτη έσχεν: Ζεύγη ταυτόσημα απο τα οποία το πρώτο αναφέρεται στις τεχνικές και βιομηχανικές γνώσεις για να ανταπεξέλθει ο άνθρωπος στις υλικές και βιοτικές του ανάγκες ενώ το δεύτερο αποτελεί κράμα των πρακτικών γνώσεων του Ηφαίστου και των θεωρητικών της Αθηνάς με αποτέλεσμα αυτή η αρμονική σύζευξη θεωρίας και πράξης να γεννά έναν προηγμένο τεχνολογικό πολιτισμό. Πάντως οι τεχνικές γνώσεις δεν είναι συνέπεια μακροχρόνιων

13

προσπαθειών και αναζητήσεων αλλά μιας δεδομένης στιγμής του παρελθόντος κατά την οποία αυτές –όλες μαζί- παραχωρήθηκαν από τον Προμηθέα όπως ακριβώς οι δέκα εντολές από τον Μωυσή. Επίσης η έντεχνη σοφία που ειδικά στην μεταλλουργία στηρίζεται στην δύναμη της φωτιάς αφορούν τον τεχνολογικό εξοπλισμό του ανθρώπου ενώ το αρχικό στάδιο καταμερισμού των δυνάμεων αφορά τον βιολογικό εξοπλισμό του ζωικού βασιλείου.την δε πολιτική: Με τον όρο πολιτική ο σοφιστής εννοεί την ακατοχύρωτη προς το παρόν πολιτική τέχνη και αρετή για την οποία στην πρώτη ενότητα επιστρατεύονται συνώνυμες λέξεις και φράσεις . Με αυτή ο άνθρωπος αφενός κατάργησε τον νόμο των χειρών δηλαδή την χειροδικία και επέβαλε τον νόμο της δίκης δηλαδή την ισοπολιτεία απαραίτητη προυπόθεση για την έννομη τάξη και την οργάνωση του πολιτικοκοινωνικού βίου αφετέρου δημιούργησε με τις πολιτικές του γνώσεις τις κατάλληλες προυποθέσεις για την ανάπτυξη του πνευματικού του πολιτισμού και έθεσε τα θεμέλια για την ανέγερση του πολιτιστικού οικοδομήματος.Τώ δε Προμηθεί είς μεν την ’ακρόπολιν την του <ιός ’οίκησιν ’ουκέτι ’ενεχωρεί:Η πολιτική αρετή το πιο κατάλληλο μέσο για την οργάνωση της πολιτικής ζωής στις ανθρώπινες κοινωνίες δεν ήταν δυνατόν να φυλάσσοταν σε κάποιο άλλο μέρος παρά στο πιο απροόπτο και το πιο απόκρημνο όπου κατοικούσε ο πατέρας των Θεών και ανθρώπων. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν πλάσει στην φαντασία τους την κατοικία των θεών στον Όλυμπο σύμφωνα με τα ανθρώπινα πρότυπα με κάτω πόλη και ακρόπολη.δι΄ Επιμηθέα: Υπόμνηση στους ακροατές του υπαιτίου για την πρόσδεση τουΠρομηθέα από τον Ήφαιστο στον Καύκασο κάτω από τα ελεγκτικά βλέμματα του Κράτους και της Βίας. Ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τον γιο του Δία τον Ηρακλή.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ1. Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στα κείμενα του Πρωταγόρα οιδραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε «τεχνολογία» Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς.Οι χαρακτηρισμοί αυτοί οι σχετικοί με τις τεχνολογικές δραστηριότητες στο κείμενο του Πρωταγόρα αποδίδονται με τις παρακάτω φράσεις:Την έντεχνον σοφίαν συν πυρίΤην περί τον βίον σοφίανΤην εμπυρόν τέχνην την του Ηφαίστου και την άλλην την της Αθηνάς.Ο πρώτος και ο δεύτερος χαρακτηρισμός αναφέρονται στην βιομηχανία και τις τεχνικές γνώσεις απαραίτητες προυποθέσεις δημιουργίας υλικού πολιτισμού υλικών αγαθών που θα καλύψουν τις βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου. Στον τρίτο χαρακτηρισμό το

14

πρώτο σκέλος αναφέρεται στην κατεργασία των μετάλλων που έχει σχέση με τον Ήφαιστο και την μεταλλουργία γενικότερα ενώ το δεύτερο σκέλος αναφέρεται στις τέχνες – αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική, ιατρική- στη γεωργία και ιδιαίτερα στην καλλιεργεία της ελιάς, στην χρυσοχοία,στην ναυπηγική και την ναυτιλία γενικότερα, στην υφαντική και στην χειροτεχνία, στην αγγειοπλαστική , τέχνες ειρηνικές που ανακάλυψε και προστάτευσε η Αθηνά, για αυτό και αποκαλείται Εργάνη. Μένουμε πραγματικά έκπληκτοι παρατηρώντας το πόσα σοφά και επιδέξια αλλά και το πόσο ριψοκίνδυνα αποφασιστικά και παραδειγματικά ο Προμηθέας αντιμετώπισε και διευθέτησε το « γυμνόν και ανυπόδητον-άστρωτον – άοπλον» του ανθρώπουκαθώς και με πόση γενναιοψυχία και εγκαρτέρηση υπέμεινε το μαρτύριο του στον Καύκασο για το αμέριστο ενδιαφέρον και την στοργή που έδειξε στο ανθρώπινο γένος.2. Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεικές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ηφαίστου να προσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως έντεχνη σοφία ο Πρωταγόρας.Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται νομίζετε στην έντεχνη σοφία; Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και την τέχνη; Eίναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στην δημιουργία πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου σε μια φύση εχθρική; Με τον όρο έντεχνη σοφία ο Πρωταγόρας εννοεί την εμπειροτεχνία την εμπειρία δηλαδή και την δεξιότητα στις τέχνες, τις μεταλλουργικές του Ηφαίστου με πηγή ενέργειας την φωτιά και τις ειρηνικές της Αθηνάς μέσα δε στον όρο αυτό συμπεριλαμβάνει εξόφθαλμό την τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα γιατί τέτοια υψηλής αισθητικής αριστουργήματα μόνο από το χέρι έμπειρου και ικανού καλλιτέχνη μπορούν να δημιουργηθούν. Όσον αφορά τώρα την σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την τεχνολογία αυτή είναι δεδομένη αφού η δεύτερη είναι συνέπεια και εξέλιξη της πρώτης και σημαίνει τεχνικές κατασκευές πρωτόγονες στην αρχή λίθινα ή ξύλινα εργαλεία και όπλα και αργότερα προηγμένες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και παραγωγικές μονάδες με άρτιο μηχανικό εξοπλισμό. Τέλος η τέχνη δεν είναι μόνο απαραίτητη στην δημιουργία ανώτερου πολιτισμού αλλά και στην επιβίωση του ίδιου του ανθρώπου γιατί με αυτήν εξασφαλίζει την τροφή και τη στέγη του παράλληλα όμως όλα εκείνα τα μέσα για να ζει πιο άνετα για να προστατεύεται από τις καιρικές συνθήκες και από όσους τον επιβουλεύονται ή απειλούν την ίδια του την ζωή.

15

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 322 Α-323 4’ Επειδή δε ο ’άνθρωπος θείας μετέσχεν μοίρας, πρώτον μεν διά την του θεούσυγγένειαν ζώων μόνον θεούς ’ενόμισε, και ’επιχειρεό βωμούς τε ’ιδρύεσθαι και’αγάλματα θεών ’έπειτα φωνήν και ’ονόματα ταχύ διηρθώσατο τη τέχνη και ’οικήσεις και ’εσθητάς και ’υποδέσεις και στρωμνάς και τα εκ γής τροφάς ’ηύρετο. ’Ούτω δή παρασκευασμένοι κατά αρχάς ’άνθρωποι ’ώκουν σποράδην, πόλεις δε ούκ ήσαν ’απώλλυντο ουν υπό των θηρίων διά το πανταχή αυτών ’ασθενεστέροι είναι και η δημιουργική τέχνη ’αυτοίς προς μεν τροφήν ’ικανήν βοηθός ήν, προς δε τον των θηρίων πόλεμον ’ενδεής – πολιτική γαρ τέχνην ’ούπω ’είχον, ’ής μέρος πολεμικήν ’εζητούν δή ’αθροίσεσθαι και σώζεσθαι κτίζοντες πόλεις ότ ’ούν ’αθροισθείεν , ’ηδικούν ’αλλήλους ’άτε ’ούκ ’έχοντες την πολιτικήν τέχνη, ’ώστε πάλι σκεδαννυμένοι διεφθείροντο. Ζεύς ’ουν δείσας περί τω γένει ’ημών μη ’απόλοιτο πάν, Ερμήν πέμπει ’άγοντα ’εις ’ανθρώπους ’αιδώ τε και δίκην, ’ιν ’είεν πόλεων κόσμοι τα και δεσμοί φιλίας συναγωγοί. ’Ερωτά ’ουν Ερμής *ία τίνα ουν τρόπον δοίη δίκην και ’αιδώ ανθρώποις « Πότερον ως ’αι τέχναι νενέμηνται ’ούτω και ταύτας νείμω: Νενέμηνται δε ώδε εις έχω ιατρικήν πολλοίς ικανοίς ’ιδιώταις και οι άλλοι δημιουργοί και δίκην δη και αιδώ ούτω θω εν τοις ’ανθρώποις ή ’επι πάντας νείμω;» «’Επι πάντας» έφη ο Ζευς και «πάντες μετεχόντων ’ου γαρ ’αν γένοιτο πόλεις, ’ει ολίγοι ’αυτών μετεχείεν ’ώσπερ ’άλλων τεχνών και νόμον γε θές παρ΄ ’εμού τον μη δυνάμενον ’αιδούς και δίκης μετέχειν κτείνειν ’ως νόσο πόλεως» ’Ούτω δή ω Σώκρατες και δια ταύτα ’οι τε άλλοι ’Αθηναίοι, ’όταν μεν περί ’αρετής τεκτονικής ή λόγος ή ’άλλης τινός δημιουργικής ’ολίγοις ’οίονται μετείναι συμβουλής και εάν τις ’εκτός ’ών των ’ολίγων

16

συμβουλεύη ούκ ανέχονται, ως σύ φης – ’εικότως, ως εγώ φημί - όταν δε εις συμβουλήν πολιτικής αρετής ’ιώσιν, ’ην δει διά δικαιοσύνης πάσαν ιέναι σωφροσύνης, εικότως άπαντος ανδρός ανέχονται, ως πάντι προσήκον ταύτης γε μετέχειν της αρετής ή μη είναι πόλεις. ’Αυτή ’ω Σώκρατες, τούτου αιτία.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΗ πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για την συγκρότηση κοινωνιών Αφού λοιπόν ο άνθρωπος πήρε μερίδιο από τη θεϊκή κληρονομιά, πρώτα για αυτή του τη συγγένεια με το θεό μόνος από τα ζώα πίστεψε σε θεούς και άρχισε να ιδρύει βωμούς και αγάλματα θεών, έπειτα με την ικανότητα του συνάρθρωσε γρήγορα ήχους φωνής και λέξεις και εξασφάλισε κατοικίες και ρούχα και υποδήματα καιστρώματα και τροφές ακόμα από τη γη. Έτσι βέβαια εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι εδώ και εκεί και δεν υπήρχαν πόλεις, εξολοθρεύονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί γενικά ήταν πιο ανίσχυροι από αυτά και οι τεχνικές γνώσεις τους βοηθούσαν αρκετά ναβρουν την τροφή τους, ήταν όμως ανεπαρκείς στο να αντιμετωπίζουν τα θηρία – γιατί δεν είχαν ακόμη την πολεμική τέχνη – για αυτό επιδίωκαν να συγκεντρώνονται και να διασώζονται κτίζοντας πόλεις κάθε φορά όμως που συναθροίζονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλον γιατί αληθινά δεν είχαν την πολιτική τέχνη οπότε πάλι διασκορπίζονται και εξοντώνονταν. Ο Δίας λοιπόν επειδή φοβήθηκε για τη γενιά μήπως χαθεί ολοκληρωτικά, στέλνει τον Ερμή με την εντολή να φέρει στους ανθρώπους το σεβασμό και το δίκαιο, για να είναι μέσα αυτά που δημιουργούν και το συναίσθημα της πειθαρχίας στην πόλη και το συναίσθημα της αγάπης στους πολίτες. Ρωτά τότε ο Ερμής τον Δία με ποιο τρόπο τέλος πάντων να δώσει στους ανθρώπους το δίκαιο και το σεβασμό. « Ποιο από τα δύο όπως οι τέχνες έχουν μοιραστεί, έτσι και αυτά να μοιράσω; Και έχουν μοιραστεί ως εξής : ο ένας που κατέχει την ιατρική επαρκεί για όλους τους ανίδεους, το ίδιο άλλοι που κατέχουν άλλα επαγγέλματα, το δίκαιο λοιπόν και το σεβασμό έτσι να το θέσω στους ανθρώπους ή να το μοιράσω σε όλους» « Σε όλους» είπε ο Δίας « και όλοι συμμετέχουν γιατί δεν θα οργανώνονταν πόλεις αν λίγοι μετείχαν σε αυτά, όπως ακριβώς συμβαίνει στις άλλες τέχνες και μάλιστα να βάλεις και νόμο από μένα να σκοτώνουν ως καρκίνωμα της πόλης εκείνον που δε μπορεί να προσφέρει τη συμμετοχή του στο σεβασμό και το δίκαιο». Έτσι λοιπόν Σωκράτη και για αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι κάθε φορά που γίνεται συζήτηση για ικανότητα στην αρχιτεκτονική ή για κάποια άλλητεχνική εξειδίκευση πιστεύουν πως λίγοι έχουν την ικανότητα να συμβουλεύουν και αν κάποιος ανήκει σε αυτούς τους λίγους δίνει συμβουλές, δεν τον ανέχονται όπως εσύ λες – εύλογα όπως λέω εγώ- όταν όμως συνέρχονται για να συζητήσουν επάνω σε θέματα πολιτικής ικανότητας η οποία πρέπει στο συνολό της να είναι

17

αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη δικαιοσύνη και τη σύνεση, αδιαμαρτύρητα ανέχονται τον πολίτη επειδή κατά την γνώμη τους αρμόζει στον καθένα να συμμετέχει σε αυτή την αρετή διαφορετικά είναι αναγκαστικό επακόλουθο να μην υπάρχουν πόλεις. Αυτό Σωκράτη είναι η αιτία για αυτό το παράδειγμα.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΕπειδή δε ο άνθρωπος θείας μετέσχεν μοίρας, πρώτον μεν διά την του θεού συγγένειαν ζώων μόνον θεούς ενόμισε, και επιχειρεί βωμούς τε ιδρύεσθαι και αγάλματα θεών: Με τη λέξη μοίρα εννοεί την φωτιά που δεν είναι απλά ένα μέσο επιβίωσης, κυριαρχίας στην φύση και τεχνολογικής ανέλιξης του ανθρώπου αλλά αποτελεί και θεικό στοιχείο αφού προέρχεται από θεούς και αποκτήθηκε με θεική επέμβαση. Το στοιχείο αυτό συντέλεσε στο να συγγενέψει πνευματικά ο άνθρωπος με το θεό και να τον λατρέψει ιδρύοντας βωμούς και αγάλματα, ταυτόχρονα όμως θεμελιώνοντας και την θρησκεία του. Ο Πρωταγόρας βέβαια ως οπαδός της θεωρίας του σχετικισμού δεν τοποθετείται ξεκάθαρα στο θέμα του αντικειμένου της λατρείας ενώ στο θέμα αυτής της καθαυτής λατρείας είναι λιγότερο ή καθόλου επιφυλακτικός. Παραδέχεται δηλαδή ότι αυτή όπως και η πίστη είναι κάτι το ορμέμφυτο στον άνθρωπο και η συγγένεια της με το θείο σε μια μυθική αφήγηση είναι απόλυτα φυσιολογική.έπειτα φωνήν και ονόματα ταχύ διηρθώσατο τη τέχνη και οικήσεις και εσθητάς και υποδέσεις και στρωμνάς και τα εκ γής τροφάς ηύρετο.: Μετά την θρησκείαδεύτερη συνέπεια της προσφοράς του Προμηθέα στους ανθρώπους είναι ο σχηματισμός συλλαβών και λέξεων δηλαδή η γλώσσα, μια τρίτη συνέπεια που κάλυψε κυρίως τις βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου είναι η δημιουργία κατοικίας με κατάλληλο εξοπλισμό για μια άνετη διαβίωση, η υπόδεση και η ενδυμασία και η καλλιέργεια της γης για την εξασφάλιση των ειδών διατροφής και μια τελευταία η συγκρότηση και η οργάνωση των κατοικιών. Όσον αφορά το θέμα της γλώσσας που θίξαμε στην αρχή οι αντιλήψεις του αρχαίου κόσμου διίστανται. Άλλοι δηλαδή υποστηρίζουν ότι ο δημιουργός μόλις έπλασε τον κόσμο τον προίκισε με το φυσικό αυτό χάρισμα άποψη σχετικά με τον Ηρόδοτο και τη φύσει δημιουργία της γλώσσας και άλλοι ότι η γλώσσα είναι επίκτητο προσόν που καλλιέργησε και ανέπτυξε ο άνθρωπος διαμέσου των αιώνων με μακρές και επίπονες προσπάθειες άποψη σχετικάόχι μόνο με τον Πρωταγόρα, τους άλλους σοφιστές και την σύχρονη γλωσσολογική επιστήμη αλλά και με τη θέσει δημιουργία της γλώσσας σύμφωνα με την οποία η γλώσσα είναι αποτέλεσμα σταδιακής εξέλιξης με πρώτο στάδιο την τέχνη και την επικοινωνία που αυτή συνεπάγεται.Εξάλλου η σύγχρονη θεωρία για διττή διάρθρωση – άρθρωση δηλαδή φθόγγων που στο συνολό τους αποτελούν την λέξη που εκφράζει αίσθημα και όχι μόνο συναίσθημα και άρθρωση λέξεων

18

που στο συνολό τους σχηματίζουν προτάσεις συντακτικά και λογικά δομημένες προκειμένου να διατυπωθούν διάφορες κρίσεις σκέψεις και αντιλήψεις για το ωφέλιμο ή το βλαβερό ή το δίκαιο και το άδικο – είναι πολύ πιθανό να επαληθεύεται στην φράση της παρούσας ενότητας. Πάντως γεγονός είναι ότι το βασικό αίτιο δημιουργίας της γλώσσας είναι η κοινωνική ζωή του ανθρώπου και η ανάγκη να έχει ουσιαστική επικοινωνία με τους συνανθρώπους του.ώκουν σποράδην: Ο Όμηρος στην Οδύσσεια αναφέρει ότι έτσι κατοικούσαν οι Κύκλωπες αλλά και γενικά οι άνθρωποι στην αρχή αυτού του τρόπου ζωής και διαμονής ακολούθησαν, δεδομένου ότι δεν είχαν ακόμη προετοιμαστεί κατάλληλα –αυτό θα γίνει παρακάτω με τη μεσολάβηση του Δία.πόλεις δε: Για τη λέξη πόλη, με πέντε θέσεις στην παρούσα ενότητα στον πληθυντικό και μία στον ενικό που εξαιρούν την σημασία της ως πνευματικού, πολιτισμικού και πολιτειακού κέντρου σε οικουμενική διάσταση.η δημιουργική τέχνη: Η δημιουργία δηλαδή που στηρίζεται στις τεχνικές γνώσεις.πολιτική γαρ τέχνην: Με τον όρο πολιτική τέχνη ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην οργάνωση και την διοίκηση των πόλεων.πολεμικήν: Όταν ο Πρωταγόρας εδώ αναφέρεται στην πολεμική τέχνη ως τμήμα της πολιτικής τέχνης εννοεί την οργανωμένη μορφή του πολέμου, κυρίως ενάντια στα άγρια θηρία που περικύκλωναν τον άοπλο από φυσικό εξοπλισμό άνθρωπο. Εξυπακούεται ότι για να αναπτύξει ο άνθρωπος αυτόν τον οργανωμένο τρόπο αντιμετώπισης των θηρίων απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να αναπτύξει πρώτα τους οργανωμένους οικισμούς του. Επίσης η άποψη του σοφιστή πως η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής αρετής συνεπάγεται ότι και η ανδρεία στοιχείο βασικότατο της πολεμικής είναι μέρος της πολιτικής αρετής. Εντούτοις τη δεύτερη αυτή άποψη ο σοφιστής παρακάτω θα την αναιρέσει.εζητούν δή αθροίσεσθαι: Ο Πρωταγόρας φαίνεται να πιστεύει ότι τα αίτιαδημιουργίας της αρχέγονης κοινωνίας δεν είναι εσωτερικά αλλά εξωτερικά, ο φόβος δηλαδή και η μειονεκτικότητα του ανθρώπου απέναντι στα άγρια θηρία σε συνδυασμό προφανώς και με την ορμήν προς κοινωνίαν, την ανάγκη δηλαδή για συνάθροιση και συμβίωση. Ενώ κατά τον Αριστοτέλη η πρώτη κοινωνία και η εξελιγμένη αργότερα μορφή της, η πολιτεία, προέκυψαν από το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι από την φύση του ον πολιτικό και κοινωνικό και σαν τέτοιο προσπάθησε να εξασφαλίσει την επιβίωση του και να δημιουργήσει συνθήκες ζωής ποιοτικά ανώτερης μέσα σε μια φυσιοκρατική κοινωνία, της οποίας πρωταρχική μορφή είναι η οικογένεια με εξελικτικά στάδια την κώμη και την πόλη.Ζεύς ’ουν δείσας: Θυμίζουμε ότι ο Προμηθέας όταν έκλεψε την φωτιά για χάρη των ανθρώπων τιμωρήθηκε όπως έχει ακριβώς

19

αναφέρει ο Πρωταγόρας. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά την οποία ήδη υπαινιχθήκαμε στην σχετική ενότητα, στην μορφή του *ία όπως παρουσιάζεται τόσο στον Ησίοδο όσο και στον Αισχύλο και όπως αυτή μας παρουσιάζεται εδώ από τον σοφιστή. Στις δύο παραδεδομένες εκδοχές του μύθου ο Δίας εμφανίζεται απολύτως εχθρικός απέναντι στους ανθρώπους και είτε επιδιώκει να πάρει πίσω την φωτιά είτε τιμωρεί ανελέητα τον Προμηθέα. Εδώ φαίνεται καταρχήν πως ο Δίας τιμωρεί τον Προμηθέα επειδή διέπραξε το αδίκημα της κλοπής χωρίς να ενδιαφέρεται να πάρει πίσω το θείο δώρο της φωτιάς και της έντεχνης σοφίας από τους ανθρώπους. Δεύτερο και σημαντικότερο φαίνεται να ενδιαφέρεται πραγματικά πραγματικά για τους ανθρώπους αφού ανησυχεί τόσο για αυτούς ώστε να τους προσφέρει οικειοθελώς αυτό που είχε προσπαθήσει αποτυχημένα να του κλέψει ο Προμηθέας, την πολιτική σοφία. Πρόκειται για μια έννοια του θείου απομακρυσμένη από την ομηρική αντίληψη που ήθελε τους θεούς κατά εικόνα και κατά ομοίωση των ανθρώπων γεμάτους από τις μικρότητες, τα πάθη και τα μίση που χαρακτηρίζουν το θνητό γένος. Εδώ έχουμε πια να κάνουμε με μια αντίληψη του θεού πιο κοντά στην αίσθηση του ηθικού νόμου, της δικαιοσύνης και της φροντίδας για τον άνθρωπο. Πρόκειται για μια αντίληψη που ανέπτυξαν ιδιαίτερα οι σοφιστές και ίσως αποτέλεσε και την αφορμή για τις κατηγορίες που αποδόθηκαν σε πολλούς περί αθείας.Ερμήν: Ένας από τους δώδεκα θεούς, γιός του *ία και της Μαίας προστάτης των γραμμάτων, των εμπόρων των κλεφτών των οδοιπόρων των βοσκών, κύρηκας και αγγελιοφόρος των θεών και μάλιστα του Δία με έμβλημα του το κυρήκειον και ψυχοπομπός.αιδώ τε και δίκην: Ο Πρωταγόρας και πάλι παίρνει μια μορφή του παραδεδομένου και γνωστού στους ακροατές το μύθου για να προσαρμόσει στις ανάγκες της δικιά τους αφήγησης. Η Δίκη κόρη σύμφωνα με το μύθο του *ία και της Θέμιδας ήταν θεά της δικαιοσύνης που υποδηλώνει το χαρακτήρα του δίκαιου και υπαγορεύει από πού αρχίζουν και που τελειώνουν τα δικαιωματά μας σε σχέση με τους συναθρώπους μας. Όταν ο Δίας δίκαζε ως ανώτερος δικαστής η Δίκη βρισκόταν πάντα στο πλευρό του μαζί με την μητέρα της Θέμιδα θεά της έννομης τάξης. Η Θέμις εκτός από την δίκη χάρισε στον Δία άλλες δυο κόρες την Ευνομία και την Ειρήνη.«Πότερον ως αι τέχναι νενέμηνται ούτω και ταύτας νείμω: Νενέμηνται δε ώδε εις έχω ιατρικήν πολλοίς ικανοίς ιδιώταις και οι άλλοι δημιουργοί και δίκην δη και αιδώ ούτω θω εν τοις ανθρώποις ή ’επι πάντας νείμω;» «’Επι πάντας» έφη ο Ζευς και « πάντες μετεχόντων: O Πρωταγόρας για να ενημερώσειτους ακροατές του σχετικά με την απονομή δικαιοσύνης και της αιδημοσύνης παρουσιάζει τον Ερμή σε τόνο διδακτικό να προσπαθεί με τρόπο αφελή αλλά και ευτράπελο να ενισχύσει την μνήμη του *ία και την σκέψη του στον τρόπο αυτής της διανομής. Η απορία αυτή του Ερμή αν

20

εξαιρέσουμε το ευτράπελο της διατύπωσης είναι απόλυτα δικαιολογημένη δεδομένου ότι στην προκειμένη περίπτωση βρέθηκε μπροστά σε ένα σοβαρό δίλημμα : να μοιράσει την αιδώ και την δίκη με τον τρόπο που μοιράστηκανοι τέχνες και τα διάφορα επαγγέλματα με καταμερισμό δηλαδή της εργασίας σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες στον τομέα της ειδικότητας τους ή να τις μοιράσει σε όλους τους πολίτες μηδενού εξαιρουμένου. Από αυτό το αδιέξοδο τον έβγαλε ο Δίας βροντοφωνάζοντας του – υψιβρεμέτης γάρ- « επί πάντας ….και πάντες μετεχόντων» σε όλους και όλοι να συμμετέχουν; Πράγματί η δίκη και η αιδημοσύνη – κατά συνέπεια – η πολιτική αρετή δεν είναι ένα θέμα που αφορά τον καταμερισμό εργασίας και μια ιδιαίτερη τάξη ανθρώπων αλλά ένα ζήτημα στενά συνυφασμένο με το σύνολο των πολιτών γιατί διαφορετικά δεν θα υπήρχαν ανθρώπινες κοινωνίες διεπόμενες από τις διαχρονικά ηθικές αξίες.ει ολίγοι αυτών μετεχείεν / ου γαρ αν γένοιτο πόλεις: Mια απόλυτη και δογματική υπόθεση με συνέπεια επίσης την δογματική και απόλυτη απόδοση. Επομένως αν δεν συμμετέχουν όλοι στην αιδώ και την δίκη η κοινωνική οργάνωση είναι όχι ανέφικτη , τουλάχιστον ατελής ενώ η υπό μορφή αιτίου και αιτιατού διατυπωμένη άποψη του Πρωταγόρα είναι αυστηρά ιδανική και προσιδιάζει κυρίως σε δημοκρατικά πολιτεύματα, που με την ισηγορία και την ισονομία τους διευκολύνουν την επίτευξη υψηλών στόχων και την πολιτισμική ανέλιξη του κοινωνικού συνόλου.ην δει διά δικαιοσύνης πάσαν ιέναι σωφροσύνης: Η αναφορική αντωνυμίαπροσδιορίζει το πλησιέστερο της αρετής και όχί το απώτερο συμβουλήν, η δεσωφροσύνη σημαίνει εδώ την εγκράτεια, τον αυτοέλεγχο, την αποχή δηλαδή από την αδικία.ή μη είναι πόλεις: Δηλαδή το άτομο σε μια πόλη όπου οι πολίτες δεν είναι κάτοχοι πολιτικής αρετής με αποτέλεσμα την αναρχία και την πολιτική αταξία, υποφέρει και κινδυνεύει περισσότερο από ότι αν ζούσε μακριά από την πόλη.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ1. Πoια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με το μύθο τουΠρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του %ία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα;Ο Δίας μπροστά στον κίνδυνο να αφανιστεί το ανθρώπινο γένος πρώτα από τα θηρία κάθε φορά που έμενε σε αραιοκατοικημένες περιοχές και ύστερα από τον ίδιο τον άνθρωπο με την επιβολή του νόμου των χειρών και του δικαίου του ισχυρότερου όταν συγκεντρώνονταν στις πόλεις στέλνει τον αγγελιοφόρο του Ερμή και προσφέρει τους ανθρώπους την αιδώ, ανώτερο ψυχικό αίσθημα με ηθικά ελατήρια που υπαγορεύει τον σεβασμό στους ανώτερους άγραφους νόμους και την δίκη τον ηθικό κανόνα που υποβάλλει την υποταγή στους γραπτούς νόμους με μοναδικό σκοπό να

21

επιφέρει με τις δύο αυτές ηθικές επιταγές την αρμονία στις πόλεις και να αναπτύξει σχέσεις φιλίας και αγάπης ανάμεσα στους πολίτες. Η διαφορά ανάμεσα στο δώρο του Προμηθέα και στα δώρα του *ία έγκειται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος με την φωτιά εξασφάλισε στέγη, ιματισμό, υπόδεση και τροφή καλλιεργώντας την γη όχι όμως και την αυτοάμυνα και την αυτοπροστασία του έναντι των τετραπόδων θηρίων όταν ζούσε διάσπαρτος αλλά και έναντι των διπόδων κάθε φορά που κατέφευγε στις πόλεις ενώ με τα δώρα του *ία τον αυτοσεβασμό και την εγκράτεια εξασφάλισε συνθήκες ζωής οικονομικά, πνευματικά αλλά και πολιτισμικά ανώτερης μέσα σε ένα φυσικό περιβάλλον κοινωνικά και πολιτικά συγκροτημένο.2. Πως βλέπεται να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα;Η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα ορίζεται ως ικανότητα για πολιτική και κοινωνική οργάνωση, ως έννομη κοινωνία άρρηκτα δεμένη με την δικαιοσύνη και την σωφροσύνη, ζεύγος που αντικαθιστά το πρωταρχικό αιδώς και δίκη.3. Πως βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος;Απέναντι σε περιβάλλον εχθρικό και επικίνδυνο ο άνθρωπος βρίσκεται άοπλος και εκτεθειμένος σε κινδύνους. Κατά τον μύθο του Πρωταγόρα:α) Πρώτο στάδιο εξέλιξης του που επιτυγχάνεται χάρη στην προσφορά τουΠρομηθέα είναι η κατάκτηση της φωτιάς και των τεχνικών δεξιοτήτωνβ) Χάρη σε αυτά τα δύο θεία δώρα ο άνθρωπος κατάφερε να αμυνθεί έστω και στοιχειωδώς απέναντι στα πολύ καλύτερα από αυτόν εξοπλισμένα θηρία και να αναπτύξει την πίστη του στους θεούς την θρησκεία την εκδήλωση του θρησκευτικού του συναισθήματος στους ιερούς τόπους λατρείας.γ) Για να καλύψουν τις ανάγκες της μεταξύ τους επικοινωνίας οι άνθρωποι στην συνέχεια δημιούργησαν την γλώσσα.δ) Με την κατασκευή κατοικιών και την ανάπτυξη των τεχνών και της γεωργίας προχώρησαν στις πρώτες απόπειρες δημιουργίας οργανωμένων οικισμών οι οποίες όμως απέτυχαν γιατί έλειπε από το ανθρώπινο γένος η πολιτική σοφία δηλαδή οι γνώσεις εκείνες που θα επέτρεπαν στον άνθρωπο να οργανώσει αποτελεσματικότερα την κοινωνία του.ε) Με την παροχή εκ μέρους του Δία αυτής της πολιτικής σοφίας ή οποία σύμφωνα με τον Πρωταγόρα συγκεκριμενοποιείται στην αιδώ και την δίκη ο άνθρωπος κατόρθωσε να οργανώσει καλύτερα τις κοινωνίες του και να αναπτύξει τον πολιτισμό του.

22

ΠΛΑΤΩΝΑΣ: ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣΑνάλυση της ενότητας 5 323 α

Η πολιτική αρετή κοινή ιδιότητα όλων των ανθρώπων

Ίνα δέ μη ’οίη ώς τω ’όντι ’ηγούνται πάντες ’άνθρωποι πάντα ’άνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε και της ’άλλης πολιτικής ’αρετής, τόδε ’αυ λάβε τεκμήριον. Έν γάρ ταις ’άλλαις ’αρεταίς, ’ώσπερ συ λέγεις, ’εάν τις φή ’αγαθός ’αυλητής είναι, ή άλλην ’ηντινούν τέχνην ήν μη εστίν ή καταγελώσιν ή χαλεπαίνουσιν, και οι οικείοι προσιόντις νουθετούσιν ’ώς μαινόμενον ’εν δε δικαιοσύνη και εν τη άλλη πολιτική ’αρετή, εάν τινα ’ειδώσιν ότι ’άδικος εστίν, ’εάν ούτος ’αυτός καθ΄ αυτού λέγειν, ’ ενταύθα μανίαν και φάσι πάντας δειν φάναι είναι δικαίους εάντε μη ή μαίνεσθαι τονμη προσποιουμένον ως αναγκαίον ουδένα όντιν ούχι αμώς γε πως μετέχειν αυτής, ή μή είναι ’εν ανθρώποις. Ότι μέν όυν πάντα άνδρα εικότως αποδέχονται περί ταύτης της αρετής σύμβουλον δια το ’ηγείσθαι παντί μετείναι αυτής ταύτα λέγω ότι δε αυτήν ου φύσει ’ηγούνται ’είναι ’ουδ’ απο του ’αυτομάτου ’αλλά διδακτό ντε και εξ ’επιμελείας παραγίγνεσθαι ’ω αν παραγίγνηντι, τούτο σοι μετά τούτο πειράσομαι ’αποδείξαι. ΄Οσα γαρ ’ηγούνται ’αλλήλους κακά ’έχειν άνθρωποι φύσει ή τύχη, ’ουδείς θυμούνται ’ουδέ νουθετεί ’ουδέ διδάσκει ’ουδέ κολάζει τους ταύτα έχοντας, ίνα μη τοιούτοι ’ώσιν ’αλλά ’ελεούσιν ’όιον τους ’αισχρούς ή σμικρούς ή ασθενείς τίς’ούτως ’ανόητος ’ώστε τι τούτων ’επιχειρείν ποιείν. Ταύτα μεν γαρ ’οίμαι ’ ισάσιν ότι φύσει τε και τύχη τοις ’ανθρώποις γίγνεται τα καλά και ’εναντία τούτοις ’όσα δε εξ ’επιμελείας και ’ασκήσεως και διδαχής ’οίονται γίγνεσθαι ’αγαθά ’ανθρώποις, ’εάν τις ταύτα μη ’έχη αλλά τα ’εναντία τούτων κακά ’επι τούτοις που οι τε θυμοί γίγνονται και οι κολάσεις και αι νουθετήσεις. ’.ν ’έστιν ’εν και η ’αδικία και η ’ασέβεια και συλλήβδην παν το εναντίον της πολιτικής αρετής.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΚαι για μη νομίζεις ότι πλανάσαι ως προς το γεγονός ότι πραγματικά όλοι οιάνθρωποι πιστεύουν πως οποιοδήποτε άντρας συμμετέχει και στη δικαιοσύνη και στην κάθε άλλη μορφή πολιτική αρετή, πάρε ως

23

απόδειξη και το εξής. Στις άλλες δηλαδή τεχνικές δραστηριότητες, όπως βέβαια και εσύ υποστηρίζεις, αν κάποιος ισχυρίζεται πως είναι ικανός πολίτης σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη στην οποία δεν είναι εμπαίζουν και αγανακτούν και τα συγγενικά τους πρόσωπα πλησιάζοντας τον νουθετούν επειδή κατά την γνώμη τους έχει παραφρονήσει, στη δικαιοσύνη όμως και στα άλλα προτερήματα που έχουν σχέση με την πολιτική ακόμα και αν γνωρίζουν ότικάποιος είναι άδικος, σε περίπτωση που ο ίδιος ευθαρσώς ομολογεί σε βάρος του την αλήθεια μπροστά σε πλήθος κόσμου, εκείνο που εκεί θεωρούσαν ότι είναι αυτογνωσία, το να λέει δηλαδή κανείς την αλήθεια εδώ το θεωρούν παραφροσύνη και διαφορετικά ότι παραλογίζεται αυτός που δεν έχει οικειοποιηθεί την δικαιοσύνη γιατί είναι αναγκαίο όλοι να συμμετέχουν σε αυτή κατά κάποιο τρόπο ειδάλλως να μην συμπεριλαμβάνονται στην κοινωνία των ανθρώπων. .ς προς το ότι εύλογα αποδέχονται κάθε άνθρωπο ως σύμβουλο για θέματα σχετικά με αυτή την αρετή, επειδή νομίζουν ότι ο καθένας έχει συμμετοχή σε αυτή, αυτά τα επιχειρήματα προβάλλω, ότι όμως πιστεύουν πως αυτή δεν είναι έμφυτη ούτε δώρο εξ ουρανού αλλά πως είναι κάτι που μπορεί να διδαχτεί και να γίνει κτήμα με επίμονη προσπάθεια αυτό θα προσπαθήσω να σου αποδείξω στη συνέχεια. Για όσα δηλαδή σωστά νομίζουν οι άνθρωποι ότι τα έχουν ο ένας εξαιτίας του άλλου κατά φυσική συνέπεια ή κατά τύχη, κανείς δεν θυμώνει, ούτε νουθετεί ούτε καθοδηγεί αυτούς που τα έχουν για να μην είναι άτομα με τέτοια ελαττώματα αλλά τους ευσπλαχνίζονται, ποιος πχ είναι τόσο ανόητος ώστε να επιχειρήσει να κάνει κάτι από αυτά στους άσχημους ή μικροκαμωμένους ή τους ασθενικούς; Γιατί αυτά νομίζω γνωρίζουν ότι τα αποκτούν οι άνθρωποι και από τη φύση και από τύχη δηλαδή τα καλά στοιχεία και τα αντίθετα τους, όσα όμως χαρίσματα νομίζουν ότι γίνονται κτήμα των ανθρώπων με επιμέλεια και άσκηση και διδασκαλία αν κάποιος δεν κατέχει αυτά αλλά τα αντιθετά τους μειονεκτήματα, από αυτές τις περιπτώσεις βέβαια προκαλούνται και τα συναισθήματα οργής και οι αφορμές για τιμωρίες και συμβουλές. Ένα από αυτά είναι και η αδικία και η ασέβεια και με μια λέξη οτιδήποτε αντιτίθεται στην πολιτική αρετή.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΤεκμήριον: Η λέξη σημαίνει απόδειξη που εδώ δεν έχει λογική βάση αλλάεμπειρική στηρίζεται δηλαδή στα δεδομένα της εμπειρίας. Εξάλλου η εμπειρία μαζί με την οφειλόμενη σε διδαχή ή έρευνα μόρφωση είναι στοιχεία ενδεικτικά της προσωπικότητας του μεγάλου σοφιστή. Εν ταις άλλαις αρεταίς: ο Πρωταγόρας εδώ αναφέρεται στα άλλα τεχνικά και εξειδικευμένα επαγγέλματα.Καταγελώσιν ή χαλεπαίνουσιν: Ζεύγος ρημάτων με διαφορετικό όμως ρήμα σε κάθε ενότητα με δεδομένου ότι οι Αθηναίοι ως απλοί άνθρωποι και σε οποιοδήποτε χώρο θυμώνουν με ένα συνάνθρωπό τους για να τον επαναφέρουν στα λογικά του

24

ενώ στην πρώτη ενότητα οι Αθηναίοι ως υπεύθυνοι πολίτες και σε συγκεκριμένο χώρο , την Πνύκα φωνάζουν σε βάρος κάποιου συμπολίτη τους μη ειδικού σε τεχνικά θέματα για να τον βγάλουν ήρεμα ή να τον πετάξουν βίαια έξω από τον τόπο της συγκέντρωσης γιατί δεν τον ανέχονται.Εν δε δικαιοσύνην μανίαν: Στην ημιπερίοδο αυτή όπως και στην προηγούμενη αντιδιαστέλλονται νοηματικά με τον αντιθετικό δε η δικαιοσύνη και η άλλη πολιτική αρετή με τα άλλα τεχνικά επαγγέλματα. Στην περίπτωση της δικαιοσύνης και της άλλης πολιτικής αρετής αν κάποιος παραδεχτεί μπροστά σε όλο τον κόσμο ότι είναι άδικος ‘αν δηλαδή ομολογήσει την αλήθεια αυτό το πράγμα θεωρείται παραφροσύνη ενώ στην περίπτωση των άλλων τεχνικών επαγγελμάτων το να ομολογήσει κανείςτην αλήθεια θεωρείται πράξη συνετή και επιβεβλημένη.Όμως γε πως: Με το περιοριστικό αυτό επιρρηματικό σύνολο ο Πρωταγόραςδηλώνει ότι ο υπεύθυνος πολίτης μπορεί να μην οφείλει να συμμετέχει σε μεγάλο βαθμό στην πολιτική αρετή σε ένα μικρό βαθμό όμως είναι υποχρεωμένος να συμμετέχει στην δικαιοσύνη διαφορετικά δεν του πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους. Αυτή βέβαια η ποινή αν συγκριθεί με εκείνη της προηγούμενης ενότητας φαίνεται πιο ελαφριά δεδομένου ότι ο άνθρωπος εξακολουθεί να ζεί έστω και περιθωριοποιημένος μακριά από κάθε κοινωνική εκδήλωση.Ότι μέν όυν πάντα άνδρα εικότως αποδέχονται περί ταύτης της αρετήςσύμβουλον: Την άποψη αυτή του σοφιστή διατυπώνει και ο Σωκράτης στην πρώτη ενότητα με την διαφορά ότι με τα προαναφερόμενα ο Πρωταγόρας προλειαίνει το έδαφος για αυτό που θα πεί παρακάτω ότι δηλαδή η πολιτική αρετή διδάσκεται ενώ ο Σωκράτης δημιουργεί τις κατάλληλες προυποθέσεις για να υποστηρίξει τελείως αντίθετο.ου φύσει αλλά διδακτόν: Αντίφαση του Πρωταγόρα ο οποίος αποβλέποντας σε ιδιοτελείς σκοπούς και εξυπηρετώντας προσωπικά του συμφέροντα ενώπροηγουμένως υποστήριξε ότι η πολιτική αρετή είναι έμφυτη αφού ο <ίας μοίρασε σε όλους τους ανθρώπους την αιδώ και την δίκη που αποτελούν την βάση της πολιτικής αρετής έρχεται τώρα και διατυμπανίζει πως αυτή δεν είναι έμφυτη αλλά διδάσκεται και τελειοποιείται με την επιμέλεια και την εξάσκηση για να ενισχύσει δε αυτή του την άποψη καταφεύγει σε ένα άλλο του σόφισμα ότι δηλαδή προβλέπονται και ποινές.Φύσει ή τύχη: ο Πρωταγόρας μολονότι αποδέχεται κάποια σκοπιμότητα στην φύση απορρίπτει, αντίθετα με τον Ηρόδοτο την επέμβαση της θείας πρόνοιας της φύσης, δέχεται δηλαδή την τελεολογία.Τους αισχρούς ή σμικρούς ή ασθενείς: Οι άσχημοι, οι μικρόσωμοι οι καχεκτικοί αντιτίθεται στους όμορφους που έχουν

25

επιβλητικό παράστημα και σε αυτούς που έχουν σωματική ρώμη και ευεξία.Τι τούτων: Η δεικτική αντωνυμία αναφέρεται στα προηγούμενα : θυμό, νουθεσία, διδασκαλία, τιμωρία.εξ επιμελείας και ασκήσεως και αγωγής: Τρία είναι τα βασικά στάδια από ταοποία πρέπει να διέλθει όποιος επιθυμεί να αποκτήσει παιδεία – και κατά συνέπεια πολιτική αρετή, δεδομένου ότι η παιδεία δημιουργεί τις κατάλληλες προυποθέσεις για να γίνει ο άνθρωπος οντότητα πολιτικά συγκροτημένη και κοινωνικά καλλιεργημένη.Η αδικία και η ασέβεια ……… και παν το εναντίον της πολιτικής αρετής: Οι όροι αδικία και ασέβεια απο τους οποίους ο πρώτος αναφέρεται στις σχέσεις του ανθρώπου με τον συνάνθρωπο ενώ ο δεύτερος στις σχέσεις του ανθρώπου με το θεό, παραπέμπουν συνειρμικά στους εκ διαμέτρου αντίθετους δικαιοσύνη και οσιότητα που μαζί με τον όρο σωφροσύνη στην μεθεπόμενη ενότητα αποτελούν συστατικά στοιχεία της αρετής.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ1.Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται κατά τον Πρωταγόραστοιχεία σύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα( τουλάχιστον απο τηνστιγμή που ο άνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό ): Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα και προσθέστε τα δικά σας.Ο Πρωταγόρας αποδεικνύει ότι η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή είναι στοιχεία σύμφυτα με την ανθρώπινη ιδιότητα προβάλλοντας τα εξής επιχειρήματα:α) Αν κάποιος ισχυριστεί ότι είναι ικανός σε κάποια τέχνη και δημόσια αποδειχτεί το αντίθετο οι άνθρωποι ή τον χλευάζουν ή εξοργίζονται για την ανευθυνότητα του οι δε συγγενείς του τον συμβουλεύουν ως άμεσα ενδιαφερόμενοι για αυτόν. Αν όμως κάποιος είναι ατελής στην πολιτική αρετή π.χ άδικος τότε οι συμπολίτες του μολονότι μολονότι οι ίδιοι γνωρίζουν το παραβλέπουν και τον συγχωρούν αλλά δεν συγχωρούν τον ίδιο όταν το ομολογεί δημόσια και τον θεωρούν όχι μόνο ανεύθυνο αλλά και παράφρονα γιατί όλοι είτε είναι δίκαιοι είτε όχι πρέπει να λένε πως είναι δίκαιοι –είτε είναι δίκαιοι είτε όχι- πρέπει να λένε πως είναι δίκαιοι και να συμμετέχουν στην δικαιοσύνη και στην πολιτική αρετή διαφορετικά ή είναι παράφρονες ή δεν έχουν θέση ανάμεσα στους ανθρώπους.β) Κάνεις δεν εξοργίζεται ούτε τιμωρεί τον άλλον άνθρωπο για σωματικάελαττώματα που οφείλονται στην φύση ή την τύχη για μειονεκτήματα όμως και ατέλειες που οφείλονται στον ακαλλιέργητο και άναρχο εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου όπως η αδικία και η ασέβεια και η απάτη όλοι όχι μόνο επαναστατούν αλλά και τιμωρούν τον άνθρωπο αυτό ως άσχετο με την δικαιοσύνη και την πολιτική αρετή, στοιχεία απαραίτητα με την

26

πολιτικοκοινωνική οργάνωση και την ανάπτυξη του πνευματικού πολιτισμού.2. Πως προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα τηςδικαιοσύνης και της πολιτικής αρετής;α) με την επιμέλεια, την φροντίδα δηλαδή που αφιερώνεται ολοκληρωτικά στην επίτευξη του επιδιωκόμενουβ) με την άσκηση, δηλαδή την εκπαίδευση και την εκγύμναση για πλήρηκατοχύρωση του επιδιωκόμενουγ) με την διδαχή, δηλαδή την παίδευση και την αγωγή προς το επιδιωκόμενοΆρα η επιμέλεια, η άσκηση και η διδαχή αποτελούν τα κλιμακωτά στάδια και την ανιούσα γραμμή προς την πολιτική αρετή και την παιδεία γενικότερα

27

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Σ αυτή λοιπόν την περίπτωση ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβουλεύει, επειδή κατά τη γνώμη του η αρετή αποκτιέται ολοφάνερα με επιμέλεια και μάθηση´ αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι σημαίνει επιτέλους το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει ότι οι άνθρωποι βέβαια πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας το νου του σ΄ αυτό και εξαιτίας αυτού, δηλαδή εξαιτίας του ότι κάποιος αδίκησε, εκτός αν κάποιος εκδικείται ασυλλόγιστα, όπως ακριβώς ένα θηρίο, και αυτός που επιχειρεί να τιμωρεί σύμφωνα με τη λογική δεν παίρνει εκδίκηση για το αδίκημα που έχει που έχει διαπραχθεί – γιατί αυτό που διαπράχθηκε δε θα μπορούσε βέβαια να το κάνει να μην έχει γίνει – αλλά για το μέλλον, δηλαδή για να μην αδικήσει ξανά ούτε αυτός ο ίδιος που αδίκησε ούτε κανένας άλλος, που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε, και αφού κάνει τέτοιες σκέψεις, πιστεύει ότι είναι δυνατό να διδαχτεί η αρετή’ βέβαια τιμωρεί για να αποτραπεί επανάληψη της αδικίας. Αυτή λοιπόν την γνώμη έχουν όλοι, όσοι ακριβώς επιβάλλουν τιμωρίες και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή, και τιμωρούν για εκδίκηση και για σωφρονισμό όποιους νομίζουν ότι αδικούν και οι άλλοι άνθρωποι και προπαντός οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου, επομένως, σύμφωνα με αυτές τις σκέψεις και οι Αθηναίοι είναι από αυτούς που πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί. Ότι λοιπόν δικαιολογημένα δέχονται οι συμπολίτες σου και το χαλκιά και τον τσαγκάρη να δίνει συμβουλές για τα πολιτικά και ότι νομίζουν πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί και να αποκτηθεί, σου το έχω αποδείξει, Σωκράτη, ικανοποιητικά, όπως τουλάχιστον μου φαίνεται.

ΣΧΟΛΙΑ:Στο κείμενο αυτό ο Πρωταγόρας απευθύνεται στο Σωκράτη και του δηλώνει ότι θα χρησιμοποιήσει τη σκοπιμότητα της τιμωρίας για να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή. Η σκοπιμότητα της τιμωρίας θα είναι το δεύτερο στη σειρά για την απόδειξη της ίδιας θέσης (ότι η αρετή είναι διδακτή). Ξεκινώντας το επιχείρημά του ο Πρωταγόρας πρώτα πρώτα θα ξεκαθαρίσει τη σημασία του κολάζειν, για να απομονώσει το θέμα του. Αποκλείει λοιπόν την έννοια του τιμωρείσθαι. Δηλαδή η έννοια της τιμωρίας δεν θα χρησιμοποιηθεί εδώ με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης, με την ανταπόδοση ενός αδικήματος που έχει γίνει στο παρελθόν.

28

Τιμωρούμαι= τιμωρώ για να πάρω εκδίκησηΚολάζω= τιμωρώ για επανόρθωση ή διόρθωση Η τιμωρία στη νέα Ελληνική δεν ξεχωρίζει ευκρινώς από την ποινή νοηματικά. Η τιμωρία επιβάλλεται από γονείς ή παιδαγωγούς για εκπαιδευτικούς σκοπούς ενώ η ποινή επιβάλλεται από δικαστήρια για σοβαρότερο παράπτωμα, με σοβαρότερες συνέπειες. Ο σκοπός της έλλογης τιμωρίας: η λέξη κολάζειν θα χρησιμοποιηθεί με τη σημασία της έλλογης σημασίας και θα έχει ως στόχο α) το σωφρονισμό εκείνου που διέπραξε την αδικία και β) τον παραδειγματισμό των άλλων. Ο Πρωταγόρας λοιπόν απορρίπτει ως κίνητρο της ποινής την ανταπόδοση και την εκδίκηση και προβάλλει τον σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής παραμερίζοντας τον εκδικητικό χαρακτήρα της. Βέβαια, αυτό είναι αντίθετο με την αντίληψη της έποχής του, για τη οποία τιμωρία σήμαινε εκδίκηση και ικανοποίηση του παθόντος. Από αυτά φαίνεται πόσο ρηξικέλευθος ήταν ο Πρωταγόρας συγκριτικά με την εποχή του. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας εφόσον κάποιος χρησιμοποιεί τη τιμωρία με το πνεύμα του σωφρονισμού και του παραδειγματισμού, δηλαδή εφόσον τη θεωρεί σημείο αποτρεπτικό μελλοντικής αδικίας, αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή.

29