ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ

Γ ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ11 Αρχές και διαμόρφωση της Βυζαντινής λογοτεχνίαςΗ βυζαντινή γραμματεία βρίσκεται στην εποχή που συναντιέται η αρχαιοελληνική παράδοση και ο χριστιανικός νεοπρόβλητος κόσμος Οι τάσεις είναι δύο αφενός η εξάρτηση των χριστιανών συγγραφέων από την αρχαιοελληνική παράδοση και τις επιβιώσεις της (το φαινόμενο της μίμησης ενίοτε εκδηλώνεται δημιουργικά) αφετέρου η προσήλωση της βυζαντινής λογοτεχνίας στο laquoπνεύμα του χριστιανισμούraquo Στον βυζαντινό γραπτό λόγο η γλώσσα παραμένει στάσιμη (προτίμηση λογίων στον αρχαϊσμό) σε σχέση με τον εξελισσόμενο προφορικό λόγο Καταλήγουν σε γλωσσικό δυαδισμό που αναδύεται μέσα από τη μείξη τριών μορφών γλωσσικής έκφρασης (κλασικών ελληνικών κοινής και της γλώσσας του λαού) Η βυζαντινή λογοτεχνία συνδέεται άμεσα με την ιστορική ανέλιξη του βυζαντινού κράτους αλλά λόγω της συντηρητικότητάς της επιβράδυνε τις διαδικασίες αλλαγών ή τις απότομες ανακατατάξεις Οι βασικοί της προβληματισμοί καλύπτουν τους αιώνες από την επικράτηση του χριστιανισμού ως τον αιώνα του Ιουνστινιανού μέσα στους οποίους η κίνηση των διάφορων πνευματικών ρευμάτων που εξέφραζαν την αρχαία την ιουδαϊκή τη ρωμαϊκή την ανατολική και τη χριστιανική κοινωνία έφεραν σε συνάντηση την ειδωλολατρική αρχαιότητα με τον χριστιανισμό Συναντώνται λοιπόν ο Νεοπλατωνισμός με τον αφομοιωμένο ανατολικό μυστικισμό και τον χριστιανισμό που προσπαθεί να επικρατήσει Το κοσμολογικό πρόβλημα των Ελλήνων (η αγωνία για τη λύτρωση του ανθρώπου από τη μοίρα και τον θάνατο) θα συναντηθεί με το χριστολογικό ζήτημα (ο Χριστός είναι η αρχή των πάντων) Σιγά σιγά ενισχύεται το χριστιανικό στοιχείο στη βυζαντινή λογοτεχνία και πνευματικά κέντρα πχ Αλεξάνδρεια Αντιόχεια Καισάρεια Κωνσταντινούπολη μορφώνουν τους βυζαντινούς Τον 4ο αιώνα η χριστιανική γραματεία έχει δημιουργήσει μια αξιόλογη λογοτεχνία ενώ η συγγραφική παραγωγή της αρχαιότητας θεωρείται ως προπαιδευτική για τη μελέτη των χριστιανικών κειμένων Εμφανίζεται η εκκλησιαστική ιστοριογραφία την εποχή του Μ Κωνσταντίνου και αναπτύσσεται η βυζαντινή θεολογία

12 ΚΥΡΙΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΓΡΑΜΑΤΕΙΑΣ121 ΘεολογίαΞεκινά με τα πρώτα χριστιανικά κείμενα και αναπτύσσεται με τα συστήματα σκέψης και τους ποικίλους αγώνες των χριστιανών θεολόγων για την έκθεση των δογμάτων της ανατολικής εκκλησίας και την υπεράσπισή τους Η δογματική (αντιρρητική ή απολογητική) διαμορφώνεται στο περιβάλλον της σχολής της Αλεξάνδρειας Λόγω της κίνησης του μοναχισμού αναπτύσσεται η ασκητική που αναφέρεται στους κανόνες ζωής για την ηθική τελειότητα και στις πνευματικές αναζητήσεις των μοναχών Η μυστική θεολογία στρέφεται στην εσωτερική πνευματική ζωή του ατόμου αποβλέποντας στη μυστική ένωση (laquoθέωσηraquo) με τον Θεό Η ερμηνευτική ξεκινά από το περιβάλλον της αλεξανδρινής σχολής και ασχολείται αρχικά με τα ερμηνευτικά προβλήματα και την κριτική των χριστιανικών κειμένων Αργότερα θα στραφεί στη συλλογή και την ταξινόμηση του παραδομένου υλικού (ανθολογίες δογματικών ερμηνευτικών ασκητικών αποσπασμάτων σειρών=catenae)122 ΡητορικήΕφαρμόστηκε ευρύτατα στη σχολική πράξη και ως λογοτεχνικό είδος στο κήρυγμα στη διδασκαλία στον επιδεικτικό λόγο Ακολούθησε παλαιότερα πρότυπα και τις ρητορικές σχολές των Αθηνών της Αντιόχειας της Κωνσταντινούπολης της Γάζας Καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα η ομιλητική η παραινετική οι εκφράσεις και η επιστολογραφία Η εκκλησιαστική ρητορική θα υπηρετήσει τις πρακτικές ανάγκες του κηρύγματος της κατήχησης των προσηλύτων Οι ρήτορες διανθίζουν τον λόγο τους με στοιχεία από ρητορικούς λόγους της αρχαιότητας 123 ΦιλοσοφίαΓνήσια φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο δε γινόταν να αναπτυχθεί καθώς η φιλοσοφία δεσμευόταν από τη θεολογία και τη ρητορική και τα βασικά προβλήματα (οντολογικό

κοσμολογικό δεοντολογικό) θεωρούνταν λυμένα από τους Βυζαντινούς Κάθε διαμαρτυρία στις κυρίαρχες θεοκρατικές απόψεις καταπνιγόταν Τα αρχαία φιλοσοφικά συστήματα ήταν τα μέσα για την προσέγγιση της αληθινής θεολογίαςΗ εσωτερική ανάπτυξη της βυζαντινής φιλοσοφίας θα παραμείνει σε καθαρά θεολογικά πλαίσια με τους Πατέρες της Εκκλησίας Από τον 11ο αιώνα έχουμε τάσεις χειραφέτησης της φιλοσοφικής σκέψης από τη θεολογία124 ΦιλολογίαΣκοπός της η συντήρηση και παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας Οι Βυζαντινοί φιλόλογοι ακολουθώντας την παράδοση των αλεξανδρινών χρόνων ασχολούνται με τη γραμματική τη σύνταξη την ορθογραφία και την κριτική των κειμένων Επίσης με τη λεξικογραφία και τα σύγχρονά τους γεγονότα όπου ήταν και ιδιαίτερα δημιουργικοί125 ΙστοριογραφίαΚυρίως ιστοριογραφία συγγραφείς της λόγιας βυζαντινής παράδοσης προσηλωμένοι στην αρχαία ιστοριογραφική παράδοση τόσο στη μορφή όσο και στην αντίληψη περί ιστορίας Έγραψαν σύγχρονη ιστορία απευθύνονταν σε καλλιεργημένο κοινό Η χρονογραφία ήταν διήγηση από κτίσεως κόσμου έως την εποχή εκείνη χρησιμοποιούσε έργα προγενέστερα και απευθυνόταν κυρίως σε μοναχούς Μένει κοντά στη λαϊκή παράδοση και στη μορφή και στην αντιμετώπιση των γεγονότων (με απλή απλοϊκή ενίοτε διάθεση ερμηνείας και συνδυασμό μυθολογικών παραδόξων με χριστιανικές λαϊκές δοξασίες)126 ΠοίησηΟι ποιητές του Βυζαντίου εκφράστηκαν με μέσα που πήραν από την αρχαιότητα Η βυζαντινή υμνογραφία είναι θρησκευτική αυτόνομη ποίηση εκφράζει το θρησκευτικό συναίσθημαΗ λυρική ποίηση εκφράστηκε μέσα από το βυζαντινό επίγραμμα που μετέφερε την αρχαία και αλεξανδρινή παράδοση στον βυζαντινό κόσμο127 ΜυθιστόρημαΤο λόγιο βυζαντινό μυθιστόρημα συνδέεται στενά με το αρχαίο μυθιστόρημα Θα επηρεάσει το ερωτικό δημώδες μυθιστόρημα128 Δημώδης λογοτεχνίαΕδώ συμπεριλαμβάνονται τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη ούτε στη λόγια παραγωγή των Βυζαντινών ανήκουν στην προσωπική λογοτεχνία των Βυζαντινών και έχουν χαρακτηριστικό τους τη laquoδημώδηraquo γλώσσα με στόχο να γίνουν αρεστά στον λαό Χαρακτηριστικά της είναι η laquoδημώδηςraquo γλώσσα το laquoδημώδεςraquo ύφος και ο laquoδημώδηςraquo στίχος (δεκαπεντασύλλαβος ή πολιτικός) Ακμάζει κυρίως στην τελευταία περίοδο της βυζαντινής ιστορίας και αποτελεί το κατάλληλο πεδίο για άσκηση ελεύθερης κριτικής με τον αλληγορικό χαρακτήρα της σάτιρας

Με το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμανε και το τέλος των πνευματικών ενασχολήσεων των Βυζαντινών που διασκορπίζονται σε διάφορα σημεία της Ελλάδας υπό Δυτική κατοχή ή κατευθείαν στη Δύση μεταφέροντας το ανθρωπιστικό πνεύμα των ελληνικών γραμμάτων Παύει λοιπόν η περίοδος της λογοτεχνικής παραγωγής και ξεκινά η περίοδος της μελέτης της

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η Βυζαντινή περίοδος διαρκεί πάνω από μία χιλιετία κατά την οποία συντελέστηκαν πολλές μεταβολές που επηρέασαν και την πνευματική δημιουργία Το κύριο στοιχείο των λόγιων κειμένων της περιόδου η προσήλωσή τους στην αρχαία ελληνική παράδοση (διατηρούνται η λόγια αρχαϊζουσα γλώσσα και η συντακτική δομή) Πάντως υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις από την παράδοση (διαφορετική θεματική λόγω της κυρίαρχης ιδεολογίας και διαφορετικά μέτρα των ποιημάτων λόγω της εξέλιξης του είδους ) Τα βυζαντινά κείμενα έχουν δημιουργικότητα δεν αποτελούν στείρα μίμηση των αρχαιοελληνικών κειμένων Επιβίωσαν από την αρχαιότητα ποιήματα που ανήκουν στην επική στη δραματική και στη λυρική ποίηση

21 ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ211 Ποιήματα με μυθολογικό περιεχόμενο και εκφράσειςΤα θέματά τους από την ελληνική μυθολογική παράδοση η γλώσσα τους λόγια με κάποιες αποκλίσεις από την αττική διάλεκτο το μέτρο με καινοτομίες καθώς γενικεύεται η χρήση του εξαμέτρου Στα πρωτοβυζαντινά χρόνια κυριότερο έργο τα Διονυσιακά του Νόννου (5ος αι) σε δακτυλικό εξάμετρο με πολύτιμες πληροφορίες για τη μυθολογία της αρχαιότητας Άλλοι συγγραφείς Τρυφιόδωρος (3ος4ος αι) Κόλλουθος (τέλη 5ου-αρχές 6ου) Μουσαίος (5ος αι με το επύλλιο Τα καθrsquoΗρώ και Λέανδρον) Στα μεσο-υστεροβυζαντινά χρόνια διαμορφώνεται η διδακτική ποίηση με κείμενα με μυθολογικό περιεχόμενο για μαθησιακούς κυρίως σκοπούς Σπουδαίος εκπρόσωπος ο Τζέτζης (12ος αι) Πολλά από τα κείμενα με μυθολογικό περιεχόμενο της πρώτης περιόδου είναι εκφράσεις (ακριβείς περιγραφές ανθρώπου τοπίου μνημείου τελετής) λογοτεχνικό είδος που καλλιεργήθηκε ήδη από την ύστερη αρχαιότητα Για παράδειγμα η περιγραφή μιας ζωγραφικής παράστασης του σύμπαντος του Ιωάννη Γαζαίου (6ου αι) η έκφραση του Πάυλου Σιλεντιάριου (6ου αι) για την Αγία Σοφία η έμμετρη περιγραφή της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης του Κωνσταντίνου του Ρόδιου (10ου αι) Πάντως οι περισσότερες εκφράσεις των μέσων και ύστερων βυζαντινών χρόνων είναι πεζά κείμενα και δεν έχουν μυθικά ή επικά στοιχεία212 Ιστορική επική ποίησηAμιγώς ιστορικά επικά ποιήματα δεν έχουν σωθεί Αναφερόμαστε λοιπόν περισσότερο σε ποιήματα που έχουν εγκωμιαστικό χαρακτήρα και ιστορικό πυρήνα γραμμένα συνήθως για να εξάρουν τη δραστηριότητα κάποιων επωνύμων της βυζαντινής κοινωνίας Ως τις αρχές του 7ου αιώνα μας έχουν σωθεί αποσπάσματα από τέτοια κείμενα Ο Γεώργιος Πισίδης από την εποχή του αυτοκράτορα Ηρακλείου (7ος αι) συνέθεσε ένα σύντομο ποίημα χαιρετισμό στον Ηράκλειο 3 βιβλία για την πρώτη φάση της εκστρατείας κατά των Περσών ένα ποίημα για την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από Αβάρους και Πέρσες το έπος Ηρακλειάδα για τη νίκη του Ηρακλείου κατά του βασιλιά των Περσών Χοσρόη Τα κείμενα αυτά έχουν έντονο προπαγανδιστικό χαρακτήρα χρησιμοποιούν μυθολογικά θέματα και μεθόδους που θυμίζουν επικά κείμενα της αρχαιότητας και είναι γραμμένα σε μέτρο βυζαντινό ιαμβικό δωδεκασύλλαβο8ος-9ος αι σώζονται 2 ποιήματα εγκωμιαστικού περιεχομένου ένα από τον Θεοδόσιο Γραμματικό για την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από Άραβες και το άλλο αγνώστου εγκώμιο για τον αυτοκράτορα βασίλειο Α10ος αι Άλωσις της Κρήτης από τον Θεοδόσιο Διάκονο Πρόκειται για εγκώμιο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά12ος αι Ο Θεόδωρος Πρόδρομος γράφει εγκώμια του αυτοκράτορα Ιστορικά ποιήματα για τις εκστρατείες του Ιωάννη Β Κομνηνού και τον βίο και την πολιτεία άλλων μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας Επίσης οι Μιχαήλ Γλυκάς Μανουήλ Ολόβολος Μανουήλ Φιλής213 Διδακτική επική ποίησηΚείμενα γραμμένα από γνωστούς λογίους ως εγχειρίδια για τους διδασκόμενους4ος αι Γραμμένα σε ιαμβικό τρίμετρο (γνωστό ως βυζαντινός δωδεκασύλλαβος-σε πολύ λίγα κείμενα ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος) που αντικατέστησε το αρχαϊκό δακτυλικό εξάμετρο Χρηστομάθεια Ελλαδίου μια ανώνυμη παράφραση του διδακτικού έπους του Οππιανού Αλιευτικά μια πεζή παράφραση των Κυνηγετικών του Οππιανού και μια άλλη των ΟρνιθιακώνΜέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδος Εξαήμερον ή Κοσμουργία του Γεωργίου Πισίδη (7ος

αι) το άτιτλο ετυμολογικό ποίημα του Ιωάννη Μαυρόποδα (11ος αι) σειρά διδακτικών ποιημάτων για ιατρικά ζητήματα και όρους του Μιχαήλ Ψελλού (11ος αι) Σύνοψις των Νόμων και Σύνοψις της ρητορικής του ιδίου Το Περί δόγματος (θεολογική διδακτική ποίηση) Τον 12ο αιώνα έχουμε το πιο εκτεταμένο διδακτικό έργο από τον Ιωάννη Τζέτζη που υπομνημάτισε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια παρέφρασε το ρητορικό έργο του Ερμογένη και συνέγραψε τη Χρονική Βίβλο Το σημαντικότερο έργο του και το πιο εκτενές όλης της βυζαντινής λογοτεχνίας οι Χιλιάδες (υπόμνημα στις Επιστολές του) Από τον 12ο αι έχουμε 2

διδακτικά ποιήματα αστρολογικού περιεχομένου καθώς για τέτοιου είδους κείμενα ενδιαφερόταν ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α Κομνηνός ένα του Κωνσταντίνου Μανασσή και το Εισαγωγή Αστρονομίας του Ιωάννη Καματηρού Από τα τέλη του 13ου αι-αρχές 14ου έχουμε έργα του Μανουήλ Φιλή για ζώα και του Γεωργίου Λαπίθη για ηθικούς και πρακτικούς κανόνες συμπεριφοράς Τέλος τον 14ο αιώνα έχουμε το ιδιόμορφο ποίημα Εις την Σωφροσύνην του Θεόδωρου Μελιτινιώτη214 ΜυθιστόρημαΜυθιστορήματα έχουμε από τον 12ο αιώνα και μετά άρα 8 αιώνες μετά τη συγγραφή των Αιθιοπικών του Ηλιοδώρου αν και οι Βυζαντινοί διάβαζαν τα μυθιστορήματα της ύστερης αρχαιότητας Του 12ου αιώνα είναι 3 έμμετρα και ένα πεζό Το καθrsquoΥσμίνην και Υσμινίαν Δράμα του Ευστάθιου Μακρεμβολίτη (πεζό) Τα κατά Ροδάνθην και Δοσικλέα του Θεόδωρου Προδρόμου Τα κατά Δρόσιλλαν και Χαρικλέα του Νικήτα Ευγενειανού και Τα ΚατrsquoΑρίστανδρον και Καλλιθέαν του Κωνσταντίνου Μανασσή Όλα σε λόγια γλώσσα σε μέτρο ιαμβικό δωδεκασύλλαβο με περιεχόμενο χωρισμένο σε ενότητες (laquoβιβλίαraquo) και παρόμοια θεματική ένα ζευγάρι νέων πλουσίων που ερωτεύεται κεραυνοβόλα και συναντά αντιδράσεις από το περβάλλον του Ξεκινά ταξίδι με άγνωστο προορισμό συναντά δυσκολίες ενίοτε εμπλέκεται και ένα δεύτερο ζευγάρι μέχρι την επιστοφή κοντά στους γονείς και τον γάμο του ζευγαριούΑν και κάθε συγγραφέας χειρίζεται το υλικό του με διαφορετικό τρόπο υπάρχουν κοινά αφηγηματικά στοιχεία σε όλα τα μυθιστορήματα ρητορικές εκφράσεις μακροσκελείς εκθέσεις του ερωτικού συναισθήματος εκτενείς περιγραφές των συγκρούσεων με βαρβάρους λεπτομερειακή παρουσίαση των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμή κάποιου ειδωλολατρικού θεού θρήνοι διάφορων προσώπων συναισθηματικά φορτισμένες εκδηλώσεις συγκίνησης

22 ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗΠοιητικά κείμενα προορισμένα για θεατρική παρουσίαση δεν υπάρχουν στο Βυζάντιο λόγω αφενός της φυσικής εξέλιξης του είδους του δράματος αφετέρου λόγω της χριστιανικής θρησκείας που δεν ενθάρρυνε τέτοιου είδους κείμενα Η εκκλησία ήταν αρνητική σε κάθε μορφή αναπαράστασης κατά τους πρώτους αιώνες της βυζαντινής περιόδου ενώ στη διάρκεια των 10ου και 12ου αι στα πλαίσια των laquoαναγεννήσεωνraquo των βυζαντινών γραμμάτων παρουσιάσθηκε ενδιαφέρον και για τη μελέτη αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων ενισχυόμενο και από τα μηνύματα της μεσαιωνικής Ευρώπης που συνέβαλαν στη δημιουργία έργων με κάποια δραματουργική υφήΆρα όταν μιλάμε για δραματική ποίηση στο Βυζάντιο αναφερόμαστε σε κείμενα με διαλογική μορφή και δυνάμει αναπαραστατική δυνατότητα Τα κείμενα αυτά είναι λιγότερα από αυτά άλλων κατηγοριών και τα θέματά τους αναφέρονται σε συνομιλία με υπερφυσκές δυνάμεις με προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες σε θρήνους ή σε σάτιρα Τέτοια κείμενα έχουμε από τον 9ο αιώνα και μετά το πρώτο που σώζεται είναι το Στίχους εις τον Αδάμ του Ιγνάτιου Διακόνου από τα τέλη του 11ου έχουμε το ποίημα Διόπτρα (κατάλογος των αρετών του καλού χριστιανού) του Φίλιππου του Μονότροπου από τα τέλη του 12ου ένα μικρό ποίημα του Μιχαήλ Απλούχειρος επίσης τα σατιρικά ποιήματα του Θεόδωρου Προδρόμου Κατομυομαχία και Απόδημος Φιλία Το πιο γνωστό ο Χριστός Πάσχων για τα Πάθη του Χριστού που χρονολογείται είτε στον 12ο είτε στους πρώτους βυζαντινούς αιώνες Μοιάζει με αρχαία τραγωδία είναι γραμμένο σε ιαμβικό τρίμετρο ενώ έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για την πατρότητά του (Γρηγόριος Θεολόγος Θεόδωρος Πρόδρομος Ιωάννης Τζέτζης Κωνσταντίνος Μανασσής) Επίσης έχουμε κείμενα που περιλαμβάνουν διαλόγους με νεκρούς (ένα του Νικολάου Καλλικλή δύο επιτάφιους λόγους του Μανουήλ Ολόβολου έναν διάλογο του Νικηφόρου Χρυσοβέργη αρκετά του Θεόδωρου Προδρόμου) και τους θρηνητικούς μονολόγους του Μανουήλ ΦιλήΚαι σε ότι αφορά το σατιρικό δράμα ισχύουν τα ίδια κανένα δε γράφτηκε για να παρασταθεί μόνο για να μελετηθεί όλα έχουν το χαρακτηριστικό της μίμησης της τέχνης του Λουκιανού Αυτά είναι ο Χαρίδημος ή περί Κάλλους αγνώστου και άγνωστης χρονολογίας συγγραφής Ο Φιλόπατρις ή Διδασκόμενος αγνώστου (σχολιάζει επικριτικά την επίσημη θρησκεία) ο διάλογος Τιμαρίων ή περί των κατrsquoαυτόν Παθημάτων του 12ου αιώνα αγνώστου

(ίσως του Θεόδωρου Προδρόμου ή του Νικολάου Καλλικλή) με θέμα μία επίσκεψη τον Άδη (κοινός τόπος της ελληνικής λογοτεχνίας ήδη από την εποχή του Ομήρου) και η Επιδημία Μάζαρι εν Άδου ή Πεύσις Νεκύων Ενίων περί Τίνων των ες τα Βασίλεια Συναναστρεφομένων αγνώστου με θέμα πάλι μια κατάβαση στον Άδη με ανάμειξη παγανιστικών και χριστιανικών στοιχείων

23ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗΠολύ διαφορετική η λυρική ποίηση των Βυζαντινών από την αρχαιοελληνική Τα μέτρα ποικίλλουν με επικρατέστερο το ιαμβικό τρίμετρο τα θέματα για τον έρωτα τη φύση τα ανθρώπινα συναισθήματα εγκαταλείπονται Η θεματολογία είναι επηρεασμένη πλέον από τη χριστιανική θρησκεία ενώ το μόνο στοιχείο που θυμίζει αρχαιοελληνική λυρική ποίηση είναι το γεγονός ότι τα πιο πολλά ποιήματα είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωποΠολλά κείμενα ποιητικά αλλά και πεζά είναι γνωστά ως Μονωδίες και αναφέρονται στον θάνατο με πρωτοπρόσωπη αφήγηση ή έχουν ως θέμα προσωπικά βιώματα των δημιουργών πχ μια παραίτηση από ένα δημόσιο αξίωμαΠρωτοβυζαντινή περίοδος Γρηγόριος Ναζιανζηνός Περί τον Εαυτού Βίον (ποιητική αυτοβιογραφία) και Γνωμικά Τετράστιχα (γνώμες και παραινέσεις για την ανθρώπινη ζωή)Μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή περίοδος Γεώργιος Πισίδης Εις τον Ανθρώπινον Βίον και Εις τον Μάταιον Βίον και επίγραμμα με τίτλο Εις Εαυτόν Επίσης και οι Μανουήλ Φιλής αυτοκράτορας Αλέξιος Α Κομνηνός Μιχαήλ Γλυκάς Θεόδωρος Στουδίτης με αφορμή γεγονότα της προσωπικής τους ζωής ή ένα σημαντικό φυσικό φαινόμενο ή τον θάνατο ενός σημαίνοντος προσώπου Μία άλλη επίσης κατηγορία λυρικών ποιημάτων τα αλφάβητα διάφορες ηθικές γνώμες που δημιουργούν ακροστιχίδα και έχουν διδακτικό στόχο Οι συγγραφείς τους ήταν συγγραφείς δημωδών κειμένων

24 ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΣτο επίγραμμα διακρίθηκαν οι Βυζαντινοί λόγιοι όλων των περιόδων Σώζονται και επιγράμματα μεγάλης έκτασης Όλα με αποφθεγματικό και παραινετικό ύφος Τα πρώτα χρόνια καλλιεργήθηκε κυρίως από εκκλησιαστικούς λόγιους και τα θέματα ήταν η χριστιανική κοσμοθεωρία και η ανάγκη διάδοσής της (Γρηγόριος Ναζιανζηνός) Στην Παλατινή Ανθολογία ανθολογούνται σε 15 βιβλία βυζαντινά επιγράμματα των πρώτων και μέσων βυζαντινών αιώνων χριστιανών και μη με ποικίλη θεματική Την εποχή του Ιουνστινιανού διακρίνονται οι Παύλος Σιλεντιάριος και ο Αγαθίας Σχολαστικός που συνέθεσαν και ερωτικά επιγράμματα Την εποχή του Ηρακλείου αναδείχθηκε ο Γεώργιος Πισίδης με εκκλησιαστικού περιεχομένου επιγράμματα και ο Θεόδωρος Στουδίτης με τους Ιάμβους εις Διαφόρους Υποθέσεις Η Κασσιανή περίφημη επιγραμματοποιός του 9ου αι και ο Ιωάννης Γεωμέτρης ο πολυγραφότερος όλων Τον 11ο αιώνα έχουμε τους Ιωάννη Μαυρόπου (με ποικίλες θεματικές) Χριστόφορο Μυτιληναίο (για γεγονότα σύγχρονής του ιστορίας) με πολλά κοινά στοιχεία στο θέμα και το ύφος ώστε κάποια επιγράμματα να αποδίδονται να αποδίδονται και στους δύο Πάντως όλοι οι λόγιοι ασχολήθηκαν με το επίγραμμα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΡΗΤΟΡΙΚΗ Με τον όρο Ρητορική εννοούμε τη διαμόρφωση του προφορικού ή γραπτού λόγου με βάση κάποιους κανόνες με στόχο ένα υψηλού επιπέδου αποτέλεσμα Αποτελεί τη βάση της εγκύκλιας παιδείας των Βυζαντινών και καλλιεργήθηκε για τους εξής λόγους α) απαγγελία λογοτεχνικών κειμένων σε ακροατήριο ndashεύληπτος ο ρητορικά επεξεργασμένος λόγος από τους ακροατές β) το τελετουργικό της αυτοκρατορικής αυλής γ) η λαϊκή έκφραση μέσω των Δήμων (πολιτικών ομάδων) δημιούργησε συνθήκες εφαρμογής της ρητορικής έκφρασης δ) μίμηση αρχαίων προτύπων

31 ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

Διάφοροι Λόγιοι στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες κατέγραψαν τις σκέψεις τους όσον αφορά στον ορισμό της ρητορικής τους κανόνες της και τη σχέση της με τις υπόλοιπες θεωρητικές γνώσεις Την εποχή αυτή καθιερώνεται και η σχολική ρητορική Τα σπουδαιότερα κείμενα είναι του Ερμογένη Τέχνη Ρητορικής (2ος-3ος αι) και του Αφθονίου Προγυμνάσματα(4ος-5ος αι)Ο Ερμογένης χωρίζει το έργο του στα α) Προγυμνάσματα (μύθος διήγημα χρεία γνώμη ανασκευή- κατασκευή κοινός τόπος εγκώμιον- ψόγος σύγκρισις ηθοποιία έκφρασις θέσις νόμου εισφοραί) β) Περί Στάσεων ( διδασκαλίας κατάσταση)γ) Περί Ευρέσεως (διήγηση διδασκαλία της απόδειξης) δ) Περί Ιδεών (μορφές λόγου) και ε) Περί μεθόδου Δεινότητος ( διαμόρφωση των σκέψεων σε λόγους που εκφωνούνται) Ένα ρητορικό κείμενο προκειμένου να υπηρετεί τους στόχους του πρέπει να υπακούει σε κανόνες ειδικότερα τα μέρη της ρητορικής Τέχνης είναι τα ακόλουθα α) Εύρεση ο ρήτορας ασχολείται με το θέμα του λόγου και ολόκληρο το περιεχόμενό του β) Τάξις πρόκειται για την κατάταξη και οργάνωση ενός λόγου στα μέρη του γ) Ύφος ή Λέξη αφορά στο λεκτικό μέρος κάθε λόγου και τις αρετές που πρέπει να φέρει δ) Μνήμη τεχνάσματα εξάσκησης της μνήμης amp τρόποι αποστήθισης ε) Υπόκριση τρόπος εκφώνησης τόνος φωνής ηθοποιία παθοποιία Ο ρητορικός λόγος πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής πέντε μέρη Προοίμιο διήγηση αντίθεση λύση και επίλογο Τα κείμενα της βrsquo σοφιστικής επηρέασαν τη βυζαντινή ρητορική κυρίως δε τα κείμενα του Ερμογένη και του Αφθονίου τα οποία υπέστησαν επεξεργασία από τους βυζαντινούς σχολιαστές και υπομνηματιστές Έτσι οι βυζαντινοί μαθητές μέσα από τα κείμενα αυτά μάθαιναν τη θεωρία και την πρακτική εφαρμογή της ρητορικής Με το σχολιασμό και υπομνηματισμό των εγχειριδίων της ρητορικής αλλά και τη συγγραφή νέων με θεωρητική εισαγωγή ασχολήθηκαν πολλοί λόγιοι Τη δημοτικότητα του Ερμογένη μαρτυρεί και το το λεξικό της Σούδας Ένας ιδίομορφος τρόπος υπομνηματισμού κυρίως στο έργο του Ερμογένη είναι το αλυσιδωτό υπόμνημα ή laquoκατέναraquo σύμφωνα με το οποίο παρουσιάζονται κατά παραγράφους αποσπάσματα από σχόλια διαφόρων υπομνηματιστών ενώ αναφέρονται και τα ονόματά τους Πρόκειται για ένα είδος λεξικού από το οποίο πληροφορούμαστε τόσο τα ονόματα των υπομνηματιστών όσο και για τα αποσπάσματα του έργου τουςΥπομνηματιστές Ερμογένους (πρωτοβυζαντινά χρόνια) Ευστάθιος Συριανός Μαρκελλίνος Κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους δε σώζονται πηγές 9ος αιώνας Ιωάννης από τις Σάρδεις 11ος αιώνας Ιωάννης Δοξαπατρής Στην ύστερη βυζαντινή περίοδο έχουμε την έκδοση ενός πεντάτομου έργου του Ερμογένη από το Μάξιμο Πλανούδη το οποίο περιείχε προλεγόμενα σχόλια και παραρτήματα Είναι προφανές ότι οι βυζαντινοί δεν επεξεργάζονταν χωριστά τη θεωρία από την πρακτική της ρητορικής αλλά μαζί

32 ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ 321 Προγυμνάσματα Ήταν ασκήσεις που αποτελούσαν το πρώτο στάδιο επαφής των αρχαίων ρητόρων και είχαν καθοριστεί από τον Ερμογένη και τον Αφθόνιο Τα ίδια προγυμνάσματα χρησιμοποίησαν όλοι οι βυζαντινοί λόγιοι γιατί τους βοηθούσαν στην καλλιέργεια όλων των ρητορικών ειδών Η πρώτη ομάδα των προγυμνασμάτων ήταν οι μύθοι που αποτελούσαν την πρώτη επαφή με τη ρητορική σύνθεση ενός λόγου Χωρίζονται σε τρεις κατηγορίεςα) οι πρωταγωνιστές τους είναι άνθρωποι β) εμφανίζουν δραστηριότητες ζώων με αλληγορική σημασία και αποσκοπούν στο ηθικό μέρος της ανθρώπινης ζωής και γ) μεικτό είδος Η δεύτερη ομάδα προγυμνασμάτων ήταν το διήγημα ( εξάσκηση στη σύνθεση μιας μικρής διήγησης) Η διαφορά μεταξύ διηγήματος και διήγησης έγκειται στο ότι το πρώτο πραγματεύεται ένα μεμονωμένο γεγονός ενώ το δεύτερο μια σύνθετη εξέλιξη πράξεων Τα διηγήματα ανάλογα με το περιεχόμενό τους διακρίνονται σε μυθικά δραματικά ιστορικά και πολιτικά Τα συνθετικά τους στοιχεία είναι το δρων πρόσωπο η πράξη ο χρόνος ο τόπος και τα αίτια του γεγονότος Το τρίτο είδος προγυμνασμάτων είναι η χρεία ( σύντομη απόδοση ενός λόγου ή μιας πράξης με επωφελή σκοπό Η χρεία επιτυγχάνεται σε 8 παραγράφους α) σύντομο εγκώμιο σrsquo αυτόν που ενεργεί β) παράφραση θέματος γ) δικαιολόγηση δ) θεμελίωση ε)

παραβολή στrsquo) υποδειγματικό παράδειγμα ζ) παραθέματα αρχαίων συγγραφέων η) σύντομος επίλογος Το τέταρτο είδος και παρεμφερές με τη χρεία προγύμνασμα είναι η γνώμη αφορά σε παρότρυνση ή προειδοποίηση Η δομή της είναι ίδια με της χρείας Το υλικό τους το αντλούν τόσο από την αρχαία ελληνική γραμματεία όσο και από τη χριστιανική κοσμοθεωρία Το πέμπτο είδος είναι η ανασκευή ή κατασκευή αποτελούν ζευγάρι προγυμνασμάτων και έχουν ως στόχο την αναίρεση ή θεμελίωση ενός θέματος και διδάσκουν τις αντιθετικές τοποθετήσεις πάνω σε ένα θέμα Το έκτο είδος είναι ο κοινός τόπος ακολουθεί την πρακτική των δικαστηρίων και αποσκοπεί στη δημιουργία τόπων διαβολής ή υπεράσπισης του κατηγορουμένου Πολλοί συγκαταλέγουν τον κοινό τόπο στο εγκώμιο ή τον ψόγο Το έβδομο είδος είναι το εγκώμιο ή ο ψόγος πολλοί το εξετάζουν μαζί σαν να αφορά τις δύο όψεις του ιδίου θέματος Η διαφορά του εγκωμίου από τον κοινό τόπο είναι ότι τον μεν πρώτο αποτελεί μαρτυρία της αρετής ενώ το δεύτερο επιδιώκει την εύνοια για αυτόν που περιγράφεται θετικά Το όγδοο είδος είναι η σύγκριση υπάρχει μέσα στο εγκώμιο και τον ψόγο αλλά λειτουργεί και ως αυτόνομο κείμενο Το ένατο είδος είναι η ηθοποιία σύμφωνα με τον Ερμογένη είναι η μίμηση του χαρακτήρα ενός προσώπου για το οποίο γίνεται λόγος Τα κείμενα της ηθοποιίας αρχίζουν με στερεότυπες εκφράσεις πχ laquoτι θα έλεγε ο τάδεhellipraquo Για τη σύνθεση της ηθοποιίας σημαντική είναι η επιλογή των κατάλληλων λέξεων προκειμένου να αποδοθεί η προσωπικότητα του ανθρώπου για τον οποίο γίνεται λόγος Το κείμενο πρέπει να είναι σαφές σύντομο και να έχει σωστή χρονική διαβάθμιση (παρόν-παρελθόν- μέλλον) Για την Έκφραση βλ 326 Άλλο ρητορικό προγύμνασμα είναι η θέση αποτελεί μια γενική εξέταση ενός ειδικού επιστημονικού ή πρακτικού προβλήματος ( σώζονται ελάχιστα δείγματα) Το τελευταίο προγύμνασμα είναι η νόμου εισφορά η κρίση πάνω σε μια πρόταση νόμου τις περισσότερες φορές αποτελεί θεωρητική προσέγγιση ενός νομικού ζητήματος( βλ Προγύμνασματα του Ν Σοφιστού σ 69 )

322 ΕΓΚΩΜΙΑΕίναι ρητορικά κείμενα που ανήκουν στην επιδεικτική ρητορική δεν εξυπηρετούν τη σχολική ρητορική όπως τα προγυμνάσματα έχουν σκοπό να εγκωμιάσουν ένα πρόσωπο Στην πρωτοβυζαντινή εποχή τα εγκώμια προβάλλουν την αυτοκρατορική ιδεολόγια το ίδιο ισχύει και για τη μέση και ύστερη βυζαντινή εποχή Εκτός από τον αυτοκράτορα ένα εγκώμιο μπορούσε να απευθύνεται και σε εκκλησιαστικό ή κοσμικό αξιωματούχο που είχε διακριθεί στο δημόσιο βίο Στη σύνθεση του εγκωμίου ο λόγιος έπρεπε να ακολουθήσει συγκεκριμένη χρονική διαβάθμιση στην παρουσίαση του βίου (παρόν-παρελθόν- μέλλον) Επίσης σώζονται και εγκώμια προσωπικής έμπνευσης του δημιουργού πχ το εγκώμιο της φαλάκρας κόμης εγκώμιον Σύμφωνα με τον Μ Ψελλό η επιλογή ευτελών θεμάτων έχει ως σκοπό να καταδείξει τη δύναμη της ρητορικής και τη χρήση της ως υπόδειγμα και σε απλά θέματα

323 ΕΠΙΤΑΦΙΟΙ ΚΑΙ ΜΟΝΩΔΙΕΣ Συγκαταλέγονται στη ρητορική γραμματεία γιατί φέρουν υφολογικά και δομικά στοιχεία ρητορικών κειμένων και αποσκοπούν στην παρουσίαση των αρετών του νεκρού (θαυμασμός συγκίνηση) Στη βυζαντινή εποχή γράφουν επιταφίους αρκετό καιρό μετά το θάνατο ενός προσώπου ώστε να υποχωρεί η συγκίνηση και ο επιτάφιος να γίνεται εγκώμιο στο οποίο τηρείται αυστηρά η χρονική διαβάθμιση (παρόν-παρελθόν- μέλλον) Η μονωδία έχει την ίδια δομή και περιεχόμενο με τον επιτάφιο αλλά έχει μικρή έκταση (150 εξάμετρους στίχους) για να μην κουράζονται οι πενθούντες Ο τόνος που επικρατεί είναι ο παθητικός θρήνος αποσκοπεί στη συγκίνηση των παρευρισκομένων ενώ ο συγγραφέας διατηρεί μια απόσταση Όπως ο επιτάφιος έτσι και η μονωδία προσομοιάζει με το εγκώμιο Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγονται και οι παραμυθητικοί λόγοι αποσκοπούν στη παρηγορία των πενθούντων η έκτασή τους ποικίλει ό τόνος τους καθορίζεται από τα παραμυθητικά επιχειρήματα που περιλαμβάνουν Τα όρια μεταξύ των τριών ειδών δεν είναι ευδιάκριτα έχουν κοινό θέμα ( εγκώμιο νεκρού) ενώ οι διαφορές εντοπίζονται τόσο στην έκταση όσο και τον τόνο Σωζόμενες μονωδίες Γρηγορίου Νύσσης Μιχαήλ Ψελλού Νικηφόρου Βασιλάκη κα Εκτός από τα παραπάνω είδη σώζονται και κείμενα θρηνητικού περιεχόμενου τα οποία γράφτηκαν με αφορμή τις καταστροφές από φυσικά φαινόμενα ή πολέμους (πχ πτώση Κωνπολης Η γλώσσα τους είναι λαϊκή ( εντάσσονται στην μεταγενέστερη παράδοση της δημοτικής

ποίησης) υπάρχουν βέβαια και κάποια που χρησιμοποιούν τη λόγια γλώσσα και εντάσσονται στην ρητορική παράδοση της βυζαντινής περιόδου

324 ΕΥΚΑΙΡΙΑΚΟΙ ΛΟΓΟΙΗ δομή και τα χαρακτηριστικά τους είναι κοινά ποικιλία υπάρχει στην ονομασία ανάλογα με την περίσταση Η εκφώνηση γίνεται είτε από τον ενδιαφερόμενο είτε από τον ρήτορα Γράφτηκαν κατά παραγγελία των ενδιαφερομένων και αποτελούσαν μέσο πορισμού χρημάτων για τους ρήτορες Στους Ευκαιριακούς λόγους συγκαταλέγονται ο προσφωνητικός (εκφώνηση σε άφιξη αξιωματούχου ή και του αυτοκράτορα ύφος εγκωμιαστικό χαρετιστήριο) ο προπεμπτικός ( σε αναχώρηση ενός προσώπου αποτελεί το κατευόδιο και εκφράζει συναισθήματα προς το πρόσωπο που αναχωρεί) ο πρεσβευτικός( αναφέρεται στα πεπραγμένα μιας πρεσβείας) οι επιθαλάμιοι( με την ευκαιρία γάμου δημόσιου ή ιδιωτικού και βρίθουν από εγκωμιαστικές εκφράσεις μέσα από τη Βίβλο) ο γενεθλιακός ( με αφορμή γενέθλια αποτελείται από το προοίμιο το εγκώμιο της γενέθλιας ημέρας ή εποχής και το εγκώμιο του προσώπου σύμφωνα με τη μέθοδο της ρητορικής) ο στεφανωτικός ( στέψη αυτοκράτορα) ο ευχαριστήριος ( προς τον αυτοκράτορα για κάποια προσφορά ή μια πράξη του με γενικό αντίκτυπο) ο ιστορικός( αφορά σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και σκοπό έχει να εξάρει τις ικανότητες του αυτοκράτορα) οι διδασκαλίες ( εκφωνούνται στις μεγάλες εκκλησιαστικές εορτές (Θεοφάνεια Πάσχα Χριστούγεννα) και εκτός από την ερμηνεία των ιερών κειμένων αποτελούν και εγκώμιο του παρευρεθέντος Πατριάρχη έχουν δομή ρητορικού λόγου) προοίμα (εκφωνούνταν με την ευκαιρία της αναγόρευσης κάποιου στο αξίωμα του διδασκάλου και αφορούν πάλι στην ερμηνεία ιερών κειμένων όπως και οι διδασκαλίες υπάρχουν και προοίμια που γράφτηκαν κατά παραγγελία του αυτοκράτορα στο πλαίσιο κάποιων αυλικών επιδείξεων) silenta ( εκφωνούνταν από τον αυτοκράτορα σε συγκέντρωση ανώτατων λαϊκών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων στο παλάτι)

325 ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΗΓΕΜΟΝΟΣΈλκει την καταγωγή του από τη δυτική μεσαιωνική γραμματεία εγκωμιάζει τον αυτοκράτορα αλλά ταυτόχρονα παρέχει συμβουλές και υποδείξεις προς αυτόν Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό το διαφοροποιεί από το εγκώμιο ο συγγραφέας έχοντας προσωπική σχέση με τον αυτοκράτορα διατυπώνει προς το πρόσωπό του ειλικρινείς συμβουλές Το κάτοπτρο παρουσιάζει τα ιδανικά χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα έτσι η αυτοκρατορική ιδεολογία αναπαράγεται στο πλαίσιο της χριστιανικής ηθικής Τα κάτοπτρα διαρθρώνονται σε πολλά κεφάλαια με σαφή δομή και νοηματική αλληλουχία παρέχουν πολλούς κοινούς τόπους για τον αυτοκράτορα αγαθοεργία επαγρύπνηση δικαιοσύνη καλοσύνη φιλαλήθεια Κάτοπτρα έγραψαν ο Αγαπητός Διάκονος ο Βασίλειος Αrsquo ( Κεφάλαια Παραινετικά προς τον Λέοντα Στrsquo) ο Θεοφύλακτος Οχρίδος ( Παιδεία βασιλική προς τον Κωννο Δούκα) ο Κεκαυμένος (Λόγος Νουθετητικός προς το βασιλέα) ο Μανουήλ Βrsquo (Υποθήκαι βασιλικής αγωγής προς τον διάδοχο Ιωάννη τον Ηrsquo)

326 ΕΚΦΡΑΣΕΙΣΑνήκει στα προγυμνάσματα αλλά αποτελεί και αυτόνομο λογοτεχνικό είδος Κατά τον Ερμογένη έκφραση είναι ο περιγραφικός λόγος ο οποίος μας γνωρίζει αυτό που δηλώνεται (πρόσωπο πράγμα κατάσταση χρόνος τόπος) Μπορεί να υπάρχει και μεικτή έκφραση όπως του Θουκυδίδου η νυχτομαχία νύχτα συγκαταλέγεται στον καιρό μάχη συγκαταλέγεται στην πράξη Αρετές της έκφρασης είναι η σαφήνεια και η καθαρότητα Εκφράσεις σώζονται από τον 2ο μ Χ αι ως αυτόνομα κείμενα ή ενταγμένα σε κάποιο είδος κειμένου ( ιστοριογραφικό επικό) Τις χωρίζουμε σε δυο κατηγορίες τοπογραφικές (περιγραφή πόλεων λιμανιών χώρων λουτρών οικοδομημάτων) και εγκωμιαστικές (περιγραφικά εγκώμια τα οποία ενσωματώνονται σε έναν μεγαλύτερο εγκωμιαστικό λόγο) Τοπογραφικές εκφράσεις έγραψαν Θεόδωρος ο Μετοχίτης Νικαεύς Βησσαρίων Τραπεζούντας του οποίου η έκφραση χαρακτηρίζεται ως εγκώμιο Εγκωμιαστικές εκφράσεις έγραψαν Προκόπιος Περί κτισμάτων Ψελλός Πρόδρομος Μανασσής Ξανθόπουλος Γρηγοράς Λόγιο μυθιστόρημα 12ου αι Δημώδες μυθιστόρημα Βέλθανδρος και Χρυσάτζα

Καλλίμαχος και Χρυσορρόη) Οι εκφράσεις προσφέρουν πολλές φορές πλήθος γεωγραφικών ιστορικών αρχαιολογικών πληροφοριών καθώς και στοιχεία καθημερινότητας που αφορούν στην ψυχαγωγία φιλοσοφία και την αισθητική του βυζαντινού

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΕννοούμε και τα ιστορικά έργα και τα χρονικά και την εκκλησιαστική ιστορία

51 Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥΟι συγγραφείς των ιστοριών είναι συνήθως λαϊκοί με ανώτερη μόρφωση έχουν ως πρότυπα τους ιστοριογράφους της κλασικής αρχαιότητας γράφουν ιστορία για γεγονότα που δεν απέχουν χρονικά πολύ από την εποχή τους συνεχίζουν το έργο κάποιου προγενέστερου Επειδή συχνά έχουν αξιώματα υψηλά είναι πολλές φορές αυτόπτες ή αυτήκοοι μάρτυρες των όσων περιγράφουν και χρησιμοποιούν πολύ έγκυρες πηγές511 Οι προθέσεις του Βυζαντινού ιστορικού και η εξάρτησή του από τα κλασικά πρότυπαΣτόχος των Βυζαντινών ιστορικών η εύρεση της αλήθειας Ελέγχουν τις πηγές τους στο μέτρο του δυνατού όπως οι αρχαίοι ιστοριογράφοι Πάντως δεν τα καταφέρνουν πάντα να είναι αντικειμενικοί καθώς πολλές φορές συμμετέχουν και οι ίδιοι στα γεγονότα Ενίοτε στα προοίμιά τους αναφέρονται στις προθέσεις τους όπως και τα πρότυπά τους Η μίμηση των αρχαίων αφορά στις προθέσεις στη γλώσσα στο ύφος στη μέθοδο Για παράδειγμα αναφέρονται σε σύγχρονούς τους λαούς με την ονομασία που αυτοί είχαν στην αρχαιότητα ή χρησιμοποιούν διοικητική και στρατιωτική ορολογία της αρχαίας παράδοσης αντί για την αντίστοιχη της εποχής τους ή μιμούνται το Θουκυδίδη στον καθορισμό του χρόνου προκαλώντας έτσι ενίοτε δυσκολίες στην κατανόηση Η μίμηση του ύφους και της σύνταξης των κλασικών οδηγούν τους Βυζαντινούς στη χρήση αττικίζουσας γλώσσας με λέξεις που ενίοτε δεν κατανοούν απόλυτα με σύνταξη πολύπλοκη και ενίοτε λανθασμένη Τα λάθη βεβαίως αυξάνονται όσο απομακρύνονται από την αρχαιότητα Σε ότι αφορά τη μέθοδο μιμούνται επίσης τους αρχαίους ιστοριογράφους παρεμβάλλουν ενίοτε εθνογραφικές ή γεωγραφικές παρατηρήσεις συχνά λόγους και δημηγορίες ή και αυτούσια κείμενα αρχείων επίσημα έγγραφα επιστολές κά512 Πρώιμη βυζαντινή περίοδος (4ος-7ος αι)Πλούσια παραγωγή ιστοριών από Ευνάπιο από τις Σάρδεις τον Ζώσιμο τον Ιωάννη Λυδό τον Προκόπιο τον Θεοφύλακτο τον Σιμοκάττη κάΟ Προκόπιος (6ος αι) είναι ο πιο γνωστός ιστορικός του Βυζαντίου με κλασική μόρφωση Περιέγραψε τους πολέμους του Ιουνστινιανού (Υπέρ των πολέμων λόγοι σε 8 βιβλία) με μεγάλη αξιοπιστία καθώς ήταν και αυτόπτης μάρτυρας σε πολλά γεγονότα από αυτά που περιγράφει Ελέγχει τις πηγές του και προσπαθεί να είναι αντικειμενικός Παραθέτει δημηγορίες γράφει σε αρχαϊζουσα και γενικότερα ακολουθεί τους κανόνες της κλασικής ιστοριογραφίας κυρίως του Θουκυδίδη Στο έργο του Ανέκδοτα ο Προκόπιος καταφέρεται εναντίον των Ιουνστινιανού και Θεοδώρας αποδεικνύοντας ότι όλες τους οι ενέργειες ξεκινούσαν από την απληστία τους Το έργο έχει χαρακτήρα λιβελογραφικό δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατο του ιστορικού και είναι μοναδικό στη βυζαντινή ιστοριογραφία Η πατρότητά του κατά καιρούς αμφισβητήθηκε Το τρίτο έργο του Προκοπίου είναι το Περί κτισμάτων (περ 554) το οποίο γράφτηκε κατrsquoεντολή του αυτοκράτορα Ιουνστινιανού και είναι εξαιρετικά εγκωμιαστικό καθώς παρουσιάζει το οικοδομικό πρόγραμμα και τα δημόσια έργα του Ιουνστινιανού στην επικράτεια Ο Θεοφύλακτος ο Σιμοκάττης (6ος-7ος αι) έγραψε την Οικουμενική ιστορία σε 8 βιβλία για τα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Μαυρικίου Είναι η τελευταία σωζόμενη ιστορία των πρώιμων βυζαντινών χρόνων καθώς μετά ακολουθεί σιγή 3 αιώνων μέχρι το έργο Βασιλείαι σε 4 βιβλία του Ιωσήφ Γενέσιου για τα γεγονότα της περιόδου 813-886 Οι λόγοι της σιγής είναι σύνθετοι οι μακροχρόνιοι πόλεμοι του Βυζαντίου και οι επιδρομές ξένων λαών έφεραν συρρίκνωση στην επικράτειά του και τα μεγάλα αστικά κέντρα Οι πόλεις κατέρρευσαν εγκαταλείφθηκε ο τρόπος ζωής και οι συνήθειες του αρχαίου κόσμου μειώθηκε σημαντικά ο πληθυσμός επλήγη το εκπαιδευτικό σύστημα μειώθηκε το

αναγνωστικό κοινό Παράλληλα τα διδάγματα της χριστιανικής διδασκαλίας συνετέλεσαν στη διαφοροποίηση των πνευματικών ενδιαφερόντων του κόσμου Παρουσίασε λοιπόν κάμψη και η ιστοριογραφία513 Μέση βυζαντινή περίοδος Ο laquoεγκυκλοπαιδισμόςraquo της εποχής των Μακεδόνων (10ος αι) και η laquoαναγέννησηraquo των γραμμάτων της εποχής των Κομνηνών (11ος-12ος αι)Η λόγια ιστοριογραφία επανεμφανίζεται με τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και τον κύκλο του άρα τον 10ο αι Ο Κωνσταντίνος υπήρξε αυτοκράτωρ συγγραφέας και εμπνευστής ενός προγράμματος συγκέντρωσης και συγγραφής έργων laquoεγκυκλοπαιδικούraquo χαρακτήρα εγκαινιάζοντας τον laquoεγκυκλοπαιδισμόraquo την πνευματική δραστηριότητα των λογίων του 10ου κυρίως αιώνα που σχετίζεται με τη συλλογή τον εμπλουτισμό και την ταξινόμηση της καταγεγραμμένης γνώσης των παλαιότερων εποχών και τη δημιουργία laquoεγκυκλοπαιδειώνraquo Φρόντισε να συγκεντρωθεί η ιστορική γραμματεία των προγενέστερων αιώνων και μετά από επεξεργασία να καταταγεί θεματολογικά σε 53 διαφορετικές κατηγορίες διασώζοντας έτσι το έργο συγγραφέων παλαιότερων εποχών Συνέγραψε επίσης την ιστορική εγκωμιαστική βιογραφία του παππού του Βασιλείου του Α ιδρυτή της δυναστείας των Μακεδόνων και συνέταξε ή διέταξε να συντάξουν και τα έργα Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν (De administrando imperio) και το Περί της Βασιλείου τάξεως (De ceremoniis aulae byzantinae) τα οποία δεν είναι ιστορία αλλά αποτελούν μέρος μιας πολιτικής εγκυκλοπαίδειας καθώς το πρώτο αποτελεί εγχειρίδιο πολιτικής πρακτικής και ιδεολογίας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής (απευθύνεται στον γιο του αυτοκράτορα Ρωμανό με οδηγίες για το πώς πρέπει να διοικεί την αυτοκρατορία και πληροφορίες από αυτοκρατορικά αρχεία ή προγενέστερα ιστορικά έργα) και το δεύτερο είναι ένας οδηγός για το εθιμοτυπικό της βυζαντινής αυλής (με παραδείγματα και τμήματα από παλαιότερα ιστορικά έργα και αρχειακό υλικό)Τον 10ο αιώνα έχουμε και την Ιστορία του Λέοντος Διακόνου για την περίοδο 959 έως 976 έργο που συνεχίστηκε από τον Μιχαήλ Ψελλό στις αρχές του 11ου αιώνα Η Χρονογραφία του Ψελλού είναι ένα ιδιότυπο αξιόλογο ιστορικό έργο Την ίδια περίοδο με τον Ψελλό έζησε και έδρασε και ο ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης Τον 12ο αιώνα έχουμε την ακμή της εποχής των Κομνηνών γνωστή και ως Αναγέννηση των Κομνηνών Η Άννα Κομνηνή στο ιστορικό της έργο Αλεξιάς σε 15 βιβλία αναφέρεται στη δράση του πατέρα της Αλέξιου Α Κομνηνού Το έργο παρά το βιογραφικό εγκωμιαστικό του χαρακτήρα είναι αρκετά αντικειμενικό και ακριβές514 Ύστερη βυζαντινή περίοδος και οι laquoιστορικοί της αλώσεωςraquoΠερίοδος από το 1204 (Άλωση Κωνσταντινούπολης από Λατίνους) έως το 1453 (Άλωσή της από Τούρκους) Οι ιστορικοί που περιέγραψαν τα γεγονότα είναι οι Γεώργιος Ακροπολίτης Γεώργιος Παχυμέρης Νικηφόρος Γρηγοράς Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός ενώ τη δεύτερη Άλωση περιέγραψαν οι Δούκας Μιχαήλ Κριτόβουλος ο Ίμβριος Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και Γεώργιος Σφραντζής

52 ΧΡΟΝΙΚΟΝΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΝΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑΟι χρονογραφίες διαφέρουν από τις ιστορίες κυρίως ως προς τον στόχο και τη μέθοδο σύνταξής τους Η βυζαντινή χρονογραφία με αρχή περίπου τον 6ο αιώνα μοιάζει με τα προγενέστερα είδη των laquoχρονικών των πόλεωνraquo=σύντομες καταγραφές γεγονότων που οι αρχαίοι αναρτούσαν σε δημόσιους χώρους των πόλεων (Και τα δύο είδη εμπεριέχουν με μορφή χρονολογικών σημειωμάτων γεγονότα από τη ζωή της Εκκλησίας αλλά και τον καθημερινό βίο) και της laquoχριστιανικής χρονογραφίαςraquo=από τον 2ο ώς τον 4ο αι με κύριους εκπροσώπους το Σέξτο Ιούλιο Αφρικανό και τον Ευσέβιο Καισαρείας (Και τα δύο είδη ξεκινούν τη διήγηση από κτίσεως κόσμου και παρουσιάζουν εξάρτηση από τη Βίβλο ιδίως σε σχέση με τις γενεαλογικές πληροφορίες Περιγράφονται λοιπόν η ιστορία των πρωτοπλάστων της κιβωτού του Νώε ο Τρωικός πόλεμος η ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου η γέννηση του Χριστού οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες με ιδιαίτερη έμφαση στον Μεγάλο Κωνσταντίνο και την επικράτηση του χριστιανισμού Καταλήγουν στους βυζαντινούς αυτκράτορες)521 Οι προθέσεις του χρονογράφου και το αναγνωστικό κοινό

Οι Βυζαντινοί χρονογράφοι φιλοδοξούν να συγγράψουν ιστορία παγκόσμια που όπως πιστεύουν σχετίζεται άμεσα με την ιστορία και καταγωγή του χριστιανισμού Χρησιμοποιούν πολλαπλούς τρόπους χρονολόγησης Όλα τα καλά και τα κακά που συμβαίνουν στον κόσμο συνδέονται με τον Θεό και τη βούλησή του Έτσι ακόμη και οι φυσικές καταστροφές ερμηνεύονται ως τιμωρία για τα αμαρτήματα των ανθρώπων Συλλέγουν τις πληροφορίες τους άκριτα αντιγράφουν από παλαιότερους συγγραφείς (μερικές φορές τόσο πολύ που το έργο τους δεν έχει καμία αξία) χωρίς να ενδιαφερονται για την αλήθεια των λεγομένων δε διακρίνουν τα ουσιώδη από τα επουσιώδη αλλά τονίζουν τις λεπτομέρειες που ενδιαφέρουν το ευρύ κοινόΑπευθύνονται στο ευρύ κοινό και όχι στους μορφωμένους γιrsquoαυτό και η γλώσσα τους είναι απλή κοντά στην καθομιλουμένη εμπλουτισμένη με στοιχεία από την εκκλησιαστική γλώσσα πληροφορίες που αφορούν στον απλό κόσμο πχ για φορολογικές απαλλαγές και γαργαλιστικά επεισόδια και χωρίς ρητορικά σχήματα και χωρία αρχαίων συγγραφέων Ο Krumbacher υποστήριξε ότι το συγκεκριμένο είδος καλλιεργήθηκε από κατώτερους κληρικούς και μοναχούς και απευθυνόταν σε ευσεβείς χριστιανούς με ελάχιστη μόρφωση Ο Beck όμως ανασκεύασε την παραπάνω άποψη και απέδειξε ότι πολύ λίγες είναι οι χρονογραφίες που γράφτηκαν από μοναχούς Γενικά οι σωζόμενες χρονογραφίες έχουν μεταξύ τους μεγάλες διαφορές στην ποιότητα και στη μέθοδο συλλογής του υλικού τους ωστε πολλοί ερευνητές τις διακρίνουν σε αυτές που είναι απλοϊκά κατασκευάσματα με συλλογή και καταγραφή στοιχείων αβασάνιστα από διάφορες πηγές και σε αυτές που οι δημιουργοί τους αντιμετώπισαν με περισσότερη σοβαρότητα την αποστολή τους και ερεύνησαν τις πηγές τουςΗ διαφορά ιστορίας-χρονογραφίας ως προς την πρόθεση τη μέθοδο εργασίας και τη γλώσσα είναι σαφής Πάντως η μία κατηγορία επηρεαζόταν από την άλλη Η προσφορά της χρονογραφίας είναι μεγάλη παρέχει λεπτομέρειες για την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο και έτσι μπορούμε να ανασυνθέσουμε την εποχή Επίσης η εμμονή των χρονογράφων στη χρονολόγηση των γεγονότων με εξαντλητική ακρίβεια συμβάλλει στην ιστορικά έρευνα αποφασιστικά Επίσης το γεγονός ότι η γλώσσα τους είναι κοντά στην καθομιλουμένη τις κάνει πολύτιμες πηγές για την εξέλιξη της γλώσσας στους αιώνες Τέλος αποτελούν πηγές έγκυρης πληροφόρησης για τη στρατιωτική και διοικητική ορολογία της εποχής και για τις ονομασίες των ξένων λαών την εποχή εκείνη522 Η πρώιμη χρονογραφική παραγωγή (6ος-8ος αι)Το παλαιότερο χρονογραφικό κείμενο που σώζεται είναι του Ιωάννη Μαλάλα αφηγείται γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως και την εποχή του Ιουνστινιανού και διασώζει στοιχεία από τη δημώδη της εποχής Άλλο σημαντικό έργο το Πασχάλιον Χρονικόν ανωνύμου που μάλλον ήταν κληρικός και έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου Είναι ένα εκτενές συμπιληματικό κείμενο που φθάνει στην εξιστόρηση ως το 628 και περιλαμβάνει τις απόψεις της εποχής για τον υπολογισμό του Πάσχα Μέχρι τον 9ο αιώνα δεν έχουμε άλλο χρονικό523 Η χρονογραφική παραγωγή των μέσων (9ος-1204) και ύστερων (1204-1453) βυζαντινών χρόνωνΗ παλαιότερη χρονογραφία του 9ου αιώνα είναι του Γεωργίου Σύγκελλου που περιγράφει γεγονότα ως το 284 Το έργο του συνεχίζει ο Θεοφάνης ο Ομολογητής για τα χρόνοα 284-813 Η Χρονογραφία του μαζί με τα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου αποτελούν τις κύριες ιστοριογραφικές πηγές για τον 7ο και 8ο αιώνα Τον 9ο αιώνα έχουμε και το Χρονικόν Σύντομον του Γεωργίου Μοναχού που αφηγείται γεγονότα ως το 842 και αποτελεί τη μόνη σύγχρονη πηγή για τα γεγονότα 813-842 Τον 10ο αιώνα έχουμε το έργο Συνεχιστής Θεοφάνους ή Συνέχεια της Χρονογραφίας του Θεοφάνη έργο προπαγανδιστικό υπέρ της Μακεδονικής δυναστείας σε 6 βιβλία για την περίοδο 813-961 το οποίο έχει γραφτεί από πολλούς λογίους μεταξύ των οποίων και από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ Τον 11ο

αιώνα έχουμε τη Σύνοψι Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη για τα έτη 811-1057 ένα έργο σοβαρότατο με τα χαρακτηριστικά των χρονογραφιών μεν αλλά που πλησιάζει και την ιστορία και την Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά επίσης πολύ σοβαρό έργο Τον 12ο

αιώνα έχουμε την έμμετρη χρονογραφία του Κωνσταντίνου Μανασσή που φθάνει ως το 1081 και δεν έχει ιδιαίτερη αξία ως ιστορική πηγή Έμμετρη χρονογραφία έχουμε και από τον 14ο αιώνα από τον Εφραίμ τον Αίνιο που αφηγείται γεγονότα από το 37 μΧ ως το 1261

Επίσης στον ίδιο αιώνα ανήκουν και χρονικά laquoδημώδηraquo πχ το Χρονικόν του Μωρέως και η Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα δεν παρατηρείται μεγάλη παραγωγή εκτενών χρονογραφιών παγκοσμίου ενδιαφέροντος

53 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΉκμασε στο Βυζάντιο από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα Δημιουργήθηκε ενόσω δεν είχε ακόμη εδραιωθεί η χριστιανική θρησκεία και ήταν απαράιτητα κείμενα με χαρακτήρα απολογητικό που θα δικαίωναν τον χριστιανισμό και θα τον υπεράσπιζαν από την ειδωλολατρεία Οι ιστορικοί της εκκλησία είναι πολύ μορφωμένοι κληρικοί ή λαϊκοί γράφουν σε γλώσσα λόγια εκκλησιαστική χωρίς αρχαϊσμούς ενώ το περιεχόμενό τους σχετίζεται άμεσα με την ιστορία της Εκκλησίας Ακριβώς δε επειδή η ζωή της Εκκλησίας συνδέθηκε από πολύ νωρίς με την πολιτική ζωή ασχολούνται ιδιαίτερα και με την πολιτική ιστορία Αναζητούν την αλήθεια και προσπαθούν να είναι αντικειμενικοί παραθέτουν αυτούσια κείμενα επίσημα και συνήθως μνημονεύουν και τις πηγές τους Καταθέτουν μερικές φορές και την προσωπική τους εμπειρία ενώ άλλοτε αναζητούν πληροφορίες από αυτόπτες μάρτυρες531 Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί (4ος-6ος αι)Ο κυριότερος εκπρόσωπος είναι ο Ευσέβιος Παμφίλου επίσκοπος Καισαρείας (τέλη 3ου-αρχές 4ου αι) που ήταν πολυγραφότατος και έγραψε 2 ιστοριογραφικά έργα 1) Χρονικοί κανόνες και επιτομή παντοδαπής ιστορίας Ελλήνων τε και Βαρβάρων σε 2 βιβλία (ένα για τους αρχαίους προχριστιανικούς λαούς και ένα με συγχρονιστικούς πίνακες των γεγονότων της παγκόσμιας ιστορίας από τη γέννηση του Αβραάμ ως την εποχή του Ευσεβίου) και 2) Εκκλησιαστική ιστορία σε 10 τόμους στην ουσία ένα νέο είδος ιστορικής συγγραφής καθώς όπως ο ίδιος δηλώνει ασχολείται όχι με τη στρατιωτική ιστορία αλλά με τους πνευματικούς και ειρηνικού αγώνες Περιγράφεται η ιστορία της χριστιανοσύνης ως την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου (διαδοχή των αποστόλων ζωή πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων έως και το διάταγμα των Μεδιολάνων) Οι πηγές για το έργο αυτό είναι παλαιότεροι συγγραφείς πχ Ιούλιος Αφρικανός Ηγήσιππος και αρχειακές πηγές των βιβλιοθηκών της Ανατολής Η αφήγησή του δεν έχει μεγάλη συνοχή και το ύφος του δεν είναι επιμελημένο αλλά υπάρχουν επιδράσεις κλασικών προτύπων στη γλώσσα στο ύφος και στη μέθοδο προσέγγισης των θεμάτων Ο Ευσέβιος αποτέλεσε πρότυπο για πολλούς ιστορικούς σύγχρονους και μεταγενέστερους αν και οι συνθήκες είχαν πλέον αλλάξει για τη χριστιανοσύνη μετά τον Ευσέβιο και άρα και οι απαιτήσεις της εκκλησιαστικής ιστορίας Οι μετά τον Ευσέβιο ιστορικοί ασχολήθηκαν βασικά με την εποχή τους και κατέταξαν το υλικό τους με βάση τις βασιλείες των αυτοκρατόρων Άλλοι εκκλησιαστικοί ιστορικοί είναι οι εξής Σωκράτης Σωζομενός Θεοδώρητος Κύρου Ευάγριος μετά τον οποίο (6ο αι) η εκκλησιαστική ιστορία δεν καλλιεργήθηκε στο Βυζάντιο για πολλούς αιώνες καθώς δεν υπήρχε ανάγκη για απολογητικά κείμενα Ξάνα εκκλησιαστική ιστορία έχουμε τον 14ο αιώνα από τον Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΗ βυζαντινή υμνογραφία εντάσσεται στη θρησκευτική ποίηση και είναι ο ένας από τους δύο βασικούς κλάδους της βυζαντινής ποίησης (ο άλλος είναι η κοσμική) Ως λειτουργική ποίηση εκφράζει τη συλλογική φωνή της εκκλησίας και μπορεί να χαρακτηρισθεί και ως δημώδης ποιητική θρησκευτική έκφραση Παράλληλα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της ελληνικής ποιητικής παράδοσης και μαζί με τη χριστιανική ζωγραφική συνιστούν την πιο αντιπροσωπευτική έκφραση του βυζαντινού πολιτισμού Γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μέσα στο περιβάλλον του ιουδαϊκού κόσμου που διέθετε μακραίωνη παραδοση και είχε δημιουργήσει ποιητικά κείμενα απαράμιλλης τελειότητας

71 ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣΑπό πολλές χριστιανικές και εξωχριστιανικές πηγές γνωρίζουμε για τις συναθροίσεις των πρώτων χριστιανών σε ιδιωτικούς ευκτήριους οίκους σε κοινές τράπεζες όπου έψαλλαν υμνητικά τραγούδια προς τον Θεό Οι πρώτοι λειτουργικοί ύμνοι των χριστιανών είναι οι

ψαλμοί οι ύμνοι και οι πνευματικές ωδές ένας παράλληλος τρόπος λατρείας δηλαδή με αυτόν που εφαρμοζόταν στην εβραϊκή συναγωγή Πολύ νωρίς γύρω στο 100 μΧ εμφανίζεται ο θεσμός των αναγνωστών και των πρωτοψαλτών στη χριστιανική λατρεία ένας θεσμός καθαρά ιουδαϊκός Ο τρόπος με τον οποίο έψελναν μας είναι γνωστός από την Παλαιά Διαθήκη ο ψάλτης έψελνε και οι πιστοί επαναλάμβαναν τον ψαλμό με αντιφώνηση Αργότερα οι ψαλμοί εκτελούνταν από εναλλασσόμενους χορούς με τη συνοδεία μουσικών οργάνων Η χριστιανική εκκλησία προσπάθησε να κρατήσει την παραδοσιακή μουσική εκτέλεση και παράλληλα να διαφυλάξει και μια σειρά ύμνων που σταθεροποιήθηκαν αργότερα στις 9 ωδές ανθολογημένες από την Παλαιά Διαθήκη και προσαρτημένες στο Ψαλτήρι Σιγά σιγά η χριστιανική λατρεία εμπλουτίζεται με νέους ύμνους που τόνιζαν περισσότερο την Καινή Διαθήκη

72 Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΑρχαϊκοί ύμνοι δηλαδή θρησκευτικά ποιήματα πέρασαν από την παλαιά Διαθήκη στην Καινή Διαθήκη πχ οι 3 Ωδές στο Ευαγγέλιο του Λουκά α) το Μεγαλυνάριο της Θεοτόκου β) η Ωδή του Ζαχαρίου και γ) η Προσευχή του Συμεών Οι μονόστροφοι ύμνοι δημιουργήθηκαν από τη λατρευτική συνήθεια να διαβάζονται ορισμένοι στίχοι από τους Ψαλμούς του Δαβίδ και να ακολουθούν σύντομες φρασεις που εκφωνούνταν ομαδικά ως αντίφωνα από τους πιστούς Οι σύντομες αυτές φράσεις διογκώθηκαν και έτσι από τα αντίφωνα καταλήξαμε στα μονόστροφα τροπάρια τη βάση της χριστιανικής υμνογραφίας τα οποία στη συνέχεια πήραν διάφορες ονομασίες απολυτίκιον (σύντομο τροπάριο της ημέρας κάθε εορτής) στιχηρόν (ψάλλονταν μετά την ανάγνωση στίχων από τους Ψαλμούς) Το τροπάριο με δική του μελωδία που την δανείζει και σε άλλα λέγεται αυτόμελον αυτό που δανείζεται μελωδία άλλου λέγεται προσόμοιον ενώ αυτό που έχει δική του αλλά δε τη δανείζει πουθενά λέγεται ιδιόμελον Στο τροπολόγιον το ειδικό λειτουργικό βιβλίο συγκεντρώνονταν όλα τα τροπάρια τα οποία θα πρέπει να ήταν διατεταγμένα είτε κατά το περιεχόμενο (τριαδικά θεοτοκία δοξαστικά) είτε ανάλογα με τη θέση τους στη λειτουργική πράξη (ευλογητάρια υπακοή αναβαθμοί καθίσματα) Η σύνθεση των τροπαρίων των αναβαθμών τα καθίσματα και τα 15 αντίφωνα του όρθρου της μεγάλης Παρασκευής απηχούν αρχαία λειτουργική παράδοση Οι αναβαθμοί είναι όρος της Παλαιάς Διαθήκης και ψάλλονται και σήμερα όπως και τα καθίσματα ενώ η ίδια τριαδική διάταξη τροπαρίων επιβίωσε στον όρθρο της Μεγάλης Παρασκευής με τα 15 αντίφωνα Τα τροπάρια εξελίχθηκαν σε συνθετότερα μουσικά έργα που αυτονομήθηκαν και έτσι διαμορφώθηκαν τα κοντάκια και οι κανόνες

73 ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΩΝ ΚΟΝΤΑΚΙΩΝΤους τρεις πρώτους αιώνες της υμνογραφίας η σύνθεση ύμνων είναι είτε συλλογική υπόθεση (όπως τα δημοτικά τραγούδια) στο πλαίσιο της εκκλησίας είτε αποτέλεσμα προσωπικής δημιουργίας Τα συλλογικά δημιουργήματα είναι μερικοί πολύ γνωστοί ύμνοι σήμερα laquoΔόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνηraquo ή το laquoΦως ιλαρόν αγίας δόξης raquo Μια άλλη κατηγορία ύμνων είναι οι σχετικοί με τη θεία ευχαριστία (κοινωνικοί ή ευχαριστιακοί) Όλα τα τροπάρια αυτά έχουν αισιοδοξία ελπίδα Τα προσωπικά δημιουργήματα είναι συχνά έργα διάσημων δημιουργών πχ Κλήμης Αλεξανδρεύς (με ύμνο προς τον Χριστό και Ύμνο των Παίδων προς τον Χριστό Σωτήρα) Κλήμης Ρώμης (στην πρώτη του επίστολή προς τους Κορινθίους) Οι λόγιοι συγγραφείς προσπάθησαν να επιβάλουν τη λόγια γλώσσα και την προσωδιακή μετρική στη λειτουργική πράξη της εκκλησίας αλλά δεν τα κατάφεραν Κάποια έργα όμως επηρέασαν την εξέλιξη της υμνογραφίαςπχ κάποιες ρητορικές ομιλίες με στοιχεία έμμετρου λόγου όπως είναι οι ομιλίες στο Πάσχα του Μελίτωνα Σάρδεων (μέσα 2ου

αι μΧ) Αρκετοί χριστιανοί ιδιαίτερα την περίοδο των διωγμών έγραψαν ύμνους για να υμνήσουν τον Χριστό και τον τριαδικό Θεό Ενίοτε όμως η ποίηση χρησιμοποιήθηκε και από αιρετικούς ή από τους Γνωστικούς (φιλοσοφικό και θρησκευτικό κίνημα πριν από τον χριστιανισμό) ως το πιο πρόσφορο μέσο διάδοσης των ιδεών τους Γιrsquoαυτό ίσως και τον 4ο

αιώνα παρουσιάζεται αντίδραση εναντίον της μουσικής εκτέλεσης των ύμνων προερχόμενη είτε από καχύποπτους συντηρητικούς χριστιανούς που αντιδρούσαν στις μεθόδους των

αιρετικών είτε από μοναχούς που την θεωρούσαν έκφραση κοσμικού χαρακτήρα και επίδειξη

74 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΟΝΤΑΚΙΩΝΑπό τον 4ο αι κέη υμνογραφία βαδίζει προς τη δημιουργία ενός νέου είδους στροφικής μουσικής και ποιητικής δημιουργίας το κοντάκιο που ήκμασε τον 6ο αιώνα Πρόκειται για έναν ύμνο με πολλά τροπάρια και κύρια χαρακτηριστικά το προοίμιο (ένα ανεξάρτητο τροπάριο στην αρχή του κοντακίου με δική του μουσική και κοινό με τα υπόλοιπα τροπάρια μόνο το εφύμνιο ndash μπορεί να υπάρχουν και περισσότερα από 1 προοίμια) τους οίκους (οι στροφές τα τροπάρια που συνθέτουν το κοντάκιο) τον ειρμό (ο πρώτος οίκος-στροφή που αποτελεί και το μετρικό και μελικό υπόδειγμα για τους άλλους οίκους) το εφύμνιο (ρεφραίν η επωδή κάθε ύμνου που επαναλαμβάνεται στο τέλος όλων των στροφών προοιμίου και οίκων) και την ακροστιχίδα (μία φράση που σχηματίζεται από το σύνολο των αρχικών γραμμάτων κάθε στροφής με δύο μορφές την αλφαβητική και την πραγματική που κρύβει κάποιο νόημα) Η μετρική του κοντακίου είναι ρυθμοτονική (κανονική εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών ώστε να διατηρείται σταθερός ρυθμός) και ισχύει η αρχή της ισοσυλλαβίας (κάθε στίχος έχει τον ίδιο αριθμό συλλαβών με τον αντίστοιχο της επόμενης στροφής) και η αρχή της ομοτονίας (οι βασικοί τόνοι είναι πάντα στην ίδια συλλαβή)Καταγωγή του είδους Είναι δημιούργημα της εβραϊκής της συριακής ή της ελληνικής ποίησης Υπάρχει επίδραση της εβραϊκής συναγωγής αλλά η μορφή του κοντακίου και η έλλειψη τονικών μέτρων στην Παλαιά Διαθήκη καταρρίπτουν τη θεωρία για εβραϊκή καταγωγή του κοντακίου Η συριακή ποίηση έχει σίγουρα επηρεάσει τους πρώτους δημιουργούς του κοντακίου καθώς είχε αναπτύξει στροφικό σύστημα από το 200 μΧ ο Αρμόνιος τον 3ο αι έγραψε ποίηση σε συριακή γλώσσα με πρότυπο την οποία τον 4ο αιώνα ο Εφραίμ ο Σύρος έγραψε έμμετρες ομιλίες και χορικούς ύμνους που επηρέασαν τον Ρωμανό τον Μελωδό που θεωρείται ο δημιουργός του κοντακίου Αλλά και η ελληνική χριστιανική ποιητική παράδοση αξιοποίησε τις ελληνικές μεταφράσεις συριακών ποιητών του 4ου και 5ου

αιώνα και δημιούργησε οριστικά τις προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση του κοντακίου δηλαδή το προοίμιο τη ρυθμοτονική μετρική και το εφύμνιο τα οποία βρίσκουμε και σε εξωλατρευτικά έργα λόγιων συγγραφέων (πχ στο Παρθένιον του Μεθοδίου αρχές του 4ου

αιώνα) Στροφικό σύστημα συναντάμε σε παπυρικούς ύμνους του 5ου αιώνα μΧ Από τα μέσα του 5ου αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα ολοκληρωμένα κοντάκια πχ το κοντάκιο Εις τον Αδάμ και την Εύα και το Εις τον Πρωτόπλαστον Αδάμ741 Η εποχή του Ρωμανού του ΜελωδούΑπό τα Έμεσα της Συρίας έγραψε σύμφωνα με την παράδοση 1000 κοντάκια σώζονται όμως σήμερα 89 γνήσια κοντάκια (τα 82 πλήρη) ποικίλου περιεχομένου (βιβλικά αγιολογικά περιστασιακά) τα οποία διασώθηκαν χάρη στα κοντακάρια (βιβλία με συλλογές κοντακίων) Αναγνωρίζεται ως ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας Βαθύς γνώστης της βιβλικής πατερικής και ελληνικής φιλολογίας αφομοίωσε στο έργο του τις επιδράσεις και της συριακής χριστιανικής παράδοσης και δημιούργησε ποίηση γεμάτη ανθρωπισμό αμεσότητα ποίηση αχρονική και αιώνια Μετά από αυτόν η υμνογραφία θα στραφεί στους κανόνες και από τον εσωτερικό μονόλογο της ψυχής και τα συναισθήματα το βάρος θα πέσει στη δογματική διδασκαλία742 Ο Ακάθιστος ΎμνοςΠρόκειται για το μόνο κοντάκιο που επέζησε ολόκληρο στη λειτουργική πράξη της εκκλησίας Αποτελείται από 24 στροφές (12 μικρές σε έκταση 12 μεγάλες εναλλάξ) που ψάλλονται ανά 6 κάθε Παρασκευή τις 4 πρώτες εβδομάδες της Σαρακοστής και την Πέμπτη εβδομάδα ψάλλεται ολόκληρος umlΕχει αλφαβητική ακροστιχίδα 2 εφύμνια (το ένα συνοδεύει τις μεγαλύτερες σε έκταση στροφές το άλλο τις μικρότερες) και 3 προοίμια (το 2ο είναι το γνωστό laquoΤη υπερμάχωraquo) Οι πρώτες 12 στροφές έχουν αφηγηματικό χαρακτήρα οι 12 επόμενες δογματικό περιεχόμενο Η πατρότητα του Ακάθιστου Ύμνου αμφισβητείται Άλλοι (και ο συγγραφέας του κεφαλαίου μεταξύ αυτών) θεωρούν ότι ένα τόσο τέλειο μορφικά ποίημα με τόσο υψηλό περιεχόμενο δεν μπορεί παρά να ανήκει στον Ρωμανό τον Μελωδό Άλλοι πάλι τον προσγράφουν στον πατριάρχη Σέργιο ή στον Γεώργιο Πισίδη ή στον Κοσμά τον Μελωδό

75 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝΗ παραδοσιακή μορφή αλλά και το λυρικό περιεχόμενο των κοντακίων εγκαταλείπονται και μία μεταρρύθμιση λαμβάνει χώρα στην υμνογραφία που καταλήγει στη διαμόρφωση ενός νέου είδους λειτουργικής ποίησης των κανόνων που είναι συστήματα τροπαρίων σε διάταξη 9 (ή 8 αργότερα) στροφικών συνθέσεων (κατά το πρότυπο των 9 βιβλικών ωδών) Κάθε ωδή έχει στην αρχή ένα τροπάριο ειρμό και ακολουθούν οι 3 ή 4 στροφές εκ των οποίων η τελευταία αναφέρεται στη Θεοτόκο και ονομάζεται θεοτοκίον Ο ειρμός ψάλλεται ξανά στο τέλος κάθε ωδής και ονομάζεται καταβασίαΤα ανθολόγια που περιείχαν ειρμούς διάφορων υμνογράφων ονομάστηκαν ειρμολόγια Οι ειρμοί των 9 ωδών συνδέονται πάντα από θεματολογική άποψη με τις βιβλικές προσευχές Λόγοι αντικατάστασης κοντακίου από κανόνα Καθώς κάθε ωδή είχε τη δική της μελωδία ο κανόνας είχε μουσική ποικιλία και έσπασε έτσι η μελισματική μονοτονία του κοντακίου Με τον κανόνα οι υμνογράφοι προσέδωσαν στο περιεχόμενο υψηλότερο νόημα εισάγοντας τη δογματική διδασκαλία στα θέματα της χριστιανικής υμνογραφίας και απομακρύνοντας τον συναισθηματικό λυρισμό του κοντακίου Ο κανόνας οριστικοποιείται τη δύσκολη για την ορθοδοξία περίοδο της Εικονομαχίας Πρόκειται για στρατευμένη εκκλησιαστική ποίηση μέσο για διαφύλαξη και διάδοση των δογματικών αληθειών Καλλιεργήθηκε σε μοναστικά κέντρα όπως η μονή του Στουδίου η μονή του Αγίου Σάββα και μοναστήρια στην Κάτω Ιταλία Οι βασικές αρχές είναι οι ίδιες με το κοντάκιο με τη διαφορά ότι τώρα ο ποιητής-μελωδός δεσμεύεται από τα 3-5 τροπάρια ανά ωδή και την ακροστιχίδα και έτσι οι κανόνες είναι συντομότεροι στην έκταση από τα κοντάκια Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις όπου ο δημιουργός συνθέτει ωδές με πολλά τροπάρια Υπάρχουν κανόνες δεσποτικοί θεομητορικοί αγιολογικοί και περιστασιακοί751 Οι μεγάλοι υμνογράφοι κανόνων και τα σπουδαιότερα κέντρα υμνογραφίας από τον 8ο ως τον 11ο αιώναΟ κανόνας οριστικοποιείται ίσως με την πρωτοβούλία ενός από τους 3 μεγάλους υμνογράφους του 8ου αι του Ιωάννη Δαμασκηνού του Ανδρέα Κρήτης του Ιεροσολυμίτου ή του Κοσμά Μελωδού Πάντως όπως φαίνεται όλοι συμφωνούν ότι η μεταρρύθμιση ξεκίνησε από τη μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα Ο Ανδρέας αρχικά μοναχός στη μονή του Αγίου Σάββα ύστερα αρχιεπίσκοπος Κρήτης είχε πλούσια υμνογραφική παραγωγή (690 ειρμοί πάνω από 100 κανόνες και τριώδια πολλά ιδιόμελα ή στιχηρά) αποβλέπει στη διδασκαλία των δογματικών αληθειών κι όχι τόσο στην ανάδειξη του ποιητικού ύφους Είναι ο δημιουργός του Μεγάλου Κανόνα που αποτελεί το μεγαλύτερο δείγμα κανόνα (9 ωδές με 11 ειρμούς και 250 συνολικά τροπάρια) με θέμα τη μετάνοια και ψάλλεται την περίοδο της Σαρακοστής Ο Κοσμάς Μελωδός κι αυτός μόνασε στον Άγιο Σάββα δημιούργησε μεγάλο υμνογραφικό έργο (173 ειρμοί 33 κανόνες 83 ιδιόμελα 30 προσόμοια στιχηρά και κοντάκια πχ Κοντάκιον εις την Κοίμηση της Θεοτόκου) Μάλλον αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ κοντακίου-κανόνα Διακρίνεται μεταξύ των Σαββαιτών για την ποιητική του δεινότητα Στη λειτουργική πράξη σώζονται οι κανόνες του στις μεγάλες δεσποτικές εορτές και εκείνοι της Μεγάλης Εβδομάδας Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός επίσης πέρασε από τον Άγιο Σάββα όπου έλαβε κοινή αγωγή με τον laquoαδελφόraquo του Κοσμά Μελωδό είναι ένας μεγάλος εκκλησιαστικός συγγραφέας ή καλύτερα φιλόσοφος της χριστιανικής Ανατολής δημιουργικός λογοτέχνης και μελωδός Έχει πλούσιο υμνογραφικό έργο (531 ειρμοί 115 κανόνες 453 ιδιόμελα 139 στιχηρά προσόμοια) όπως και γενικότερα συγγραφικό έργο Θεωρείται ο συνθέτης της Οκτωήχου του βιβλίου που συγκεντρώνει την αναστάσιμη υμνολογία Η ποίησή του αναστάσιμη χαρμόσυνη αισιόδοξη ύμνος για τη νίκη του Θεού επί του θανάτου Είχε θεολογική συγκρότηση φιλολογική μετρική κατάρτιση όπως μαρτυρά το γεγονός ότι έγραψε κανόνες σε προσωδιακό ιαμβικό τρίμετρο και μουσικές γνώσεις καθώς ρύθμισε με βάση την αρχαία τη βυζαντινή μουσική Είναι ο κατεξοχήν δογματικός υμνογράφος Στα Ιεροσόλυμα ανδρώθηκε και ο Θεοφάνης (8ος-9ος αι) που διώχθηκε ως εικονόφιλος με πλουσιότατο έργο (200 κανόνες ιδιόμελα και στιχηρά) που χαρακτηρίζεται περισσότερο ως υμνογράφος κι όχι ως μελωδός Είναι ίσως ο τελευταίος από τους μεγάλους δημιουργούς της εποχής της ακμής του κανόνα

Και στη μονή του Σινά αλλά και στη μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη αναπτύχθηκε η υμνογραφία Η δεύτερη μάλιστα κέντρο της αντίστασης κατά των εικονομάχων ανέδειξε δύο σπουδαίες μορφές αδελφών υμνογράφων το Θεόδωρο Στουδίτη και τον Ιωσήφ Στουδίτη που συνέταξαν διώδια και τετραώδια και συμπλήρωσαν τα λειτουργικά βιβλία του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου Ο Θεόδωρος συμπλήρωσε και την Οκτώηχο με τους κανόνες των αναβαθμών που ψάλλονται στον όρθρο των Κυριακών Οι μαθητές τους Αρσένιος Γαβριήλ Ισίδωρος Κλήμης κά συνέχισαν την παράδοση Αλλά και κοσμικοί και αυτοκράτορες συνέθεσαν ύμνους Ο Ιουνστινιανός λέγεται ότι συνέθεσε το γνωστό laquoΟ μονογενής υιός και λόγος του Θεού raquo Ο Λέων Στ ο Σοφός συνέθεσε 11 εωθινά τροπάρια ενώ ο γιος του Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος έγραψε 11 αναστάσιμα εξαποστειλάρια η δε Κασσιανή μοναχή συνέθεσε τροπάρια της Μεγάλης Εβδομάδας Στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία (κυρίως στο περιβάλλον των Συρακουσών και στη μονή Κρυπτοφέρρης) καλλιεργήθηκε επίσης με ζήλο η υμνογραφία για παράδειγμα ο Ιωσήφ Υμνογράφος από τη Σικελία έγραψε περίπου 500 κανόνες και έλαβε την τιμητική επωνυμία laquoΟ υμνογράφοςraquo Ο ιδρυτής και ηγούμενος της μονής Κρυπτοφέρρης Νείλος συνέθεσε άψογα έργα στις αρχές του 11ου αιώνα παράδοση την οποία συνέχισαν αργότερα οι μαθητές του Πάυλος Βαρθολομαίος Λεόντιος Αρσένιος και Στέφανος

76 Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 11ο ΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣΑπό τον 11ο αιώνα κε η λειτουργική υμνογραφία παρακμάζει καθώς τα λειτουργικά βιβλία οριστικοποιούνται και άρα δεν υπάρχουν κίνητρα για τους νέους υμνογράφους Ο Ιωάννης Μαυρόπους πρωτοστατεί στην τακτοποίηση των λειτουργικών βιβλίων και γράφει κανόνες (Κανών εις τον Φύλακα Άγγελον) Από τον 11ο ως το 13ο αιώνα η βυζαντινή υμνογραφία μετατρέπεται σε στιχουργικό παίγνιο κάποιων λογίων πχ Γρηρορίου Πάρδα Ιωάννη Ζωναρά Θεόδωρου Προδρόμου οι οποίοι πλάι στο υπόλοιπο συγγραφικό τους έργο θα γράψουν και ύμνους Το 1204 με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους οι λόγοι σκορπίστηκαν και οι λογοτεχνικοί κύκλοι διαλύθηκαν Ο Γέωργιος Βαρδάνης μητροπολίτης Κερκύρας έγραψε λειτουργικό κανόνα στον τοπικό άγιο Αρσένιο Ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδας Ιάκωβος έγραψε ύμνο στην Κοίμηση της Θεοτόκου αλλά και ακολουθίες για λειτουργική χρήση στην έδρα του Ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός έγραψε και λειτουργική ποίηση το ίδιο και ο Νικηφόρος Βλεμμύδης και ο λόγιος αυτοκράτορας Θεόδωρος Β Λάσκαρης Στην Θεσσαλονίκη ο μητροπολίτης Δημήτριος Βεάσκος έγραψε και ποίηση και συνέθεσε τη μουσική σε υμνογραφικά κείμενα (και για τον πολιούχο Άγιο Δημήτριο μεταξύ άλλων) Το 1261 επανακτήθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς οπότε πολλοί λόγιοι επέστρεψαν μεταξύ των οποίων και ο Μανουήλ Ολόβωλος Ο πιο σημαντικός υμνογράφος πάντως ήταν ο Θωμάς Μάγιστρος που διακρίθηκε στη συγγραφή λειτουργικών ύμνων ( η συλλογή γνωστή ως Θηκαράς) και στη μουσική καταγραφή τους Στη Θεσσαλονίκη ο γνωστός νομοκανονολόγος Ματθαίος Βλάσταρης έγραψε και υμνολογικά κείμενα Γενικότερα λιγοστεύουν οι ποιητές και πληθαίνουν οι μελουργοίΟ Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος εκκλησιαστικός ιστορικός και συγγραφέας του 14ου

αιώνα συμπληρώνει τα λειτουργικά βιβλία και γνωρίζει άριστα από θεωρητική άποψη το αντικείμενο της υμνογραφίας Υπάρχουν επίσης τα Εγκώμια άγνωστου συγγραφέα που είναι γνωστά ως Επιτάφιος Θρήνος (η ακολουθία του Επιταφίου Στάσις α Η ζωή εν τάφω Στάσις β Άξιον εστι Στάσις γ Αι γενεαί πάσαι) αποτελούν αξεπέραστη από άποψη τεχνικής και μουσικοποιητικής σύνθεσης δημιουργία τεκμήριο της παλαιολόγειας αναγέννησης και ενσωματώθηκαν στη λειτουργική πράξη της εκκλησίας τον 15ο αιώνα Σε τέτοια εξαίρετα έργα δε θα μπορέσουν να φτάσουν οι τελευταίοι υμνογράφοι του Βυζαντινού κόσμου που συνεχίζουν να δημιουργούν μέχρι την Άλωση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Στη βυζαντινή περίοδο επικρατεί διγλωσσία Η επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους (βυζαντινή γραμματεία διοίκηση εκκλησία) ήταν η λόγια γλώσσα με βάση τους κανόνες της αρχαίας ελληνικής ενώ ο λαός χρησιμοποιεί την προφορική γλώσσα που εξελίσσεται για την οποία λείπουν οι γραπτές μαρτυρίες (σώζονται ελάχιστες σποραδικές μαρτυρίες) και την οποία οι λόγιοι περιφρονούνΑπό το 12ο αιώνα και μετά μιλάμε για δημώδη λογοτεχνία καθώς έχουμε πληθώρα ποιητικών έργων σε δημώδη γλώσσα με την ανοχή και υποστήριξη των ανακτόρων Ακόμα και για έργα που ανάγονται σε πολύ παλαιότερα γεγονότα οι καταγραφές που μας σώζονται χρονολογούνται τον 12ο αιώνα (πχ για τον Διγενή Ακρίτη) Το συμβατικό τέρμα είναι το 1453 με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης Υπάρχουν όμως και έργα που συνεχίζουν και μετά να διασκευάζονται και να εκδίδονταιΙστορικό πλαίσιο Η περίοδος άνθησης της δημώδους γραμματείας (υστεροβυζαντινή περίοδος) είναι περίοδος κρίσης για την αυτοκρατορία (εξασθενεί η κεντρική εξουσία ώς συνέπεια της αύξησης της δύναμης των κατά τόπους ισχυρών και της στρατιωτικής αριστοκρατίας από τα τέλη του 11ου αιώνα + στην Ανατολή διογκώνεται η τουρκική απειλή + από τη Δύση διεισδύουν οικονομικά και εμπορικά οι ιταλικές πόλεις-κράτη και αποσπούν εμπορικές διευκολύνσεις και ναυτικές βάσεις σε αντάλλαγμα στρατιωτικών υπηρεσιών που προσφέρουν + διεισδύουν και στρατιωτικά με τις Σταυροφορίες με αποκορύφωμα την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 Ακόμη και μετά την παλινόρθωση του 1261 το νέο κράτος είναι αποδυναμωμένο Είναι όμως και μια περίοδος αναγέννησης καθώς αρχίζει να διαμορφώνεται ο νέος ελληνισμός χάρη σε δύο παράγοντες αφενός στη δημιουργία εθνικής συνείδησης λόγω της σύγκρουσης με τη Δύση και της δημιουργίας γειτονικών εχθρικών κρατών αφετέρου στο συρρικνωμένο βυζαντινό κράτος σε περιοχές όπου επικρατούσε το ελληνικό στοιχείο Η προσφυγή στις ρίζες εκδηλώνεται με την αναγέννηση της κλασικής παιδείας το ενδιαφέρον για τα δημιουργήματα του λαϊκού πολιτισμού την αναγέννηση του ονόματος laquoΈλληναςraquo και της λέξης laquoγένοςraquo ως σύνολο ανθρώπων με κοινή καταγωγήΒασικό χαρακτηριστικό της δημώδους γραμματείας η χρήση της δημώδους γλώσσας που θεωρείται ως όριο για την αφετηρία της νεοελληνικής λογοτεχνίας Τα έργα της δημώδους γραμματείας είναι στην πλειονότητά τους ποιητικά και έχουν ως μέτρο συνήθως τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο (laquoεθνικόςraquo στίχος) ενώ άλλα μέτρα θεωρούνται εξαίρεσηΒασικό χαρακτηριστικό επίσης ο τρόπος παράδοσης των κειμένων της δημώδους γραμματείας Για τα αρχαία ελληνικά κείμενα υπάρχει ένα αρχικό κείμενο που ανάγεται στο συγγραφέα του και εμείς έχουμε την κατάληξη του κειμένου μέσα στους αιώνες όπως μας δίνεται στα χειρόγραφα που το παραδίδουν ενώ για τα κείμενα της δημώδους γραμματείας όπως και για τα δημοτικά τραγούδια το τελειωμένο κείμενο δε βρίσκεται στην αφετηρία αλλά στο τέλος της παράδοσης Τα έργα της βυζαντινής δημώδους γραμματείας δεν είναι βέβαια δημοτικά αλλά έργα προσωπικών δημιουργών Όμως και σε αυτά οι γραφείς και αντιγραφείς των κειμένων επεμβαίνουν στο κείμενο και το διασκευάζουν με αποτέλεσμα να έχουμε πολλές διασκευέςπαραλλαγές του κειμένου ενώ έχουμε ένα και μόνο κείμενο πχ του ΘουκυδίδηΣημασία της δημώδους γραμματείας αποτελεί την πρόδρομη φάση της νεοελληνικής γραμματείας και στα έργα της μπαίνουν τα θεμέλια του διαλόγου με τη δυτική Ευρώπη ως συνέπεια της πολιτισμικής επαφής των δύο κόσμωνΜεταγενέστεροι το 1453 τελειώνει η παραγωγή η οποία επιβιώνει μέσα από την κρητική και επτανησιακή λογοτεχνία τις λαϊκές εκδόσεις της Βενετίας σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και τις μεταφράσεις σε βαλκανικές γλώσσες που επέδρασαν σημαντικά και στη διαμόρφωση των λογοτεχνιών των χωρών αυτών (ιδίως στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία) Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους που είχε κλασικιστικά πρότυπα υποχωρεί το ενδιαφέρον για τα δημώδη έργα ενώ με τη γενιά του 1880 (Παλαμάς δημοτικιστές) το ενδιαφέρον επανέρχεται και οι νεότεροι εμπνέονται από αυτά πχ Παλαμάς Γρυπάρης Σεφέρης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ-ΣΠΑΝΕΑΣ-ΓΛΥΚΑΣ

Εισαγωγικές παρατηρήσειςΧαρακτηριστικά των δημωδών κειμένων του 12 ου αι α΄) παρουσιάζονται ομαδικά

και β΄) σε αντίθεση με τα ακριτικά δεν προέρχονται από την περιφέρεια αλλά από την πρωτεύουσα και δη από την αυτοκρατορική αυλή ( Πτωχοπροδρομικά ποιήματα άσχετα με την ταυτότητα του ποιητή τους αφιερώνονται στους αυτοκράτορες Ιωάννη Β΄ και Μανουήλ Α΄ - Σπανέας και ο ποιητής και ο αποδέκτης του προέρχονται από το αυτοκρατορικό περιβάλλον των Κομνηνών ndash ο Μανουήλ Γλυκάς υπήρξε γραμματέας της αυτοκρατορικής αυλής και απευθύνει το ποίημά του στον Μανουήλ Α΄)

Γλώσσα των δημωδών κειμένων του 12 ου αι δημώδης ( πλησιάζει την καθημερινή χωρίς να ταυτίζεται με αυτήν)

Χαρακτήρας των δημωδών κειμένων του 12 ου αι Δεν είναι δημοτική ποίηση είναι προσωπικό δημιούργημα λογίων που έχουν άνεση στο χώρο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και στην λόγια γλώσσα και η χρησιμοποίηση της καθομιλουμένης είναι συνειδητή επιλογή Οι ημιλόγιοι διασκευαστές και οι αγράμματοι αντιγραφείς των ποιημάτων αυτών έχουν παρέμβει στην αρχική σύνθεση

101 ΠτωχοπροδρομικάΤα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα αποδίδονται στα περισσότερα χειρόγραφα στον

Θεόδωρο Πρόδρομο (περίπου 1100-11700 λόγιο με βαθιά μόρφωση και τεράστιο συγγραφικό έργο ο οποίος συνδέθηκε με τη βυζαντινή αυλή Μεγάλο μέρος του έργου του σχετίζεται με τη βυζαντινή αυλή (παραγγελία ή υποστήριξη) υπενθυμίζει στους προστάτες του την ανάγκη της υλικής τους συμπαράστασης Η υπενθύμιση γίνεται ευκαιριακά στα λόγια έργα του και σε πρώτο πλάνο στα Πτωχοπροδρομικά

Σε όλα τα Πτωχοπροδρομικά σκοπός του ποιητή είναι να διεκτραγωδήσει τη φτώχεια του και να ζητήσει βοήθεια (εξ ου και το όνομα Πτωχοπρόδρομος) Η προαναφερθείσα διαφορά στο θέμα του επαιτικού χαρακτήρα και η διαφοροποίηση στη γλώσσα δημιούργησαν θέμα πατρότητος για τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα

Στο Α΄ από αυτά ο ποιητής διεκτραγωδεί τα παθήματα του ταπεινής καταγωγής συζύγου από την εριστική και δύστροπη αριστοκράτισσα σύζυγό του

Στο Β΄ με λεπτομερή παρουσίαση της καθημερινής ζωής εκθέτει τα βάσανα του οικογενειάρχη που πρέπει να θρέψει μία πολυμελή οικογένεια

Στο Γ΄ διατυπώνεται με χιούμορ η φτώχεια του ανθρώπου των γραμμάτων η οποία αντιπαραβάλλεται με τον πλούτο των τεχνιτών γειτόνων του Χαρακτηριστικά του αντιθέσεις γλωσσικός πλούτος λεπτομερής απεικόνιση της καθημερινής ζωής (αποτυπώνεται η αστική ζωή της Κωνλης) δραστική έκφραση

Στο Δ΄ ποίημα ο ποιητής υποδύεται έναν φτωχό μοναχό σατιρίζει τους ηγουμένους και διακωμωδεί τη μοναστική ζωή Χαρακτηριστικές οι περιγραφές των εδεσμάτων των πλουσίων και του λιτού φαγητού των φτωχών (αποτελούν πολύτιμο υλικό για τη μελέτη της διατροφήςτου πολιτισμού)

Τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα κινούνται στο επίπεδο του ποιητή τους και στο επίπεδο των ηρώων τους Η ταύτιση του ποιητή με τον εκάστοτε ήρωά του οδήγησε στο πρόβλημα της ύπαρξης ενός ή περισσοτέρων Προδρόμων Οι ήρωες των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων είναι ρόλοιπροσωπεία ταυτιζόμενα μόνο εν μέρει με τον ποιητή (αυτό δείχνει και η χρήση λογιότερης γλώσσας στον πρόλογο και στον επίλογο των ποιημάτων)

Τα ποιήματα απαγγέλλονταν μπροστά στον αυτοκράτορα (μίμοι Majuri) με σκοπό την τέρψη και γιrsquo αυτό είναι απαλλαγμένα από τις επιταγές της ρητορικής και της λόγιας παράδοσης

Το πρόβλημα της συγγραφής ή όχι των ποιημάτων από τον Θεόδωρο Πρόδρομο (Προδρομικό ζήτημα Eideneier) απασχολεί ακόμη την έρευνα

Επιχειρήματα υπέρ της αποδοχής του Θ Προδρόμου ως ποιητού των Πτωχ οπροδρομικών ποιημάτων η χειρόγραφη παράδοση η ύπαρξη κοινών θεμάτωνμοτίβων στα λόγια ποιήματα του Θ Προδρόμου και στα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα η χρονολόγησή των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων την ίδια εποχή με τα λόγια ποιήματα του Προδρόμου η απήχηση σε αμφότερα της οικειότητας του ποιητή τους με την αυλή Είναι συνηθισμένο φαινόμενο να γράφει ο ίδιος ποιητής σε λόγια και σε δημώδη γλώσσα (βλ κατωτ Γλυκάς)

Επιχειρήματα κατά της αποδοχής του Θ Προδρόμου ως ποιητού των Πτωχ οπροδρομικών ποιημάτων υπάρχουν στα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα λάθη που δεν θα έκανε ένας λόγιος ποιητής σαν τον Θ Πρόδρομο (μπορούν όμως να αποδοθούν σε μεταγενέστερες επεμβάσεις) τα λόγια ποιήματά του Θ Προδρόμου διαφοροποιούνται στη χρήση του 15σύλλαβου σε σχέση με τα Πτωχοπροδρομικά (οι μετρικές διαφορές μπορεί να αποδοθούν στη διαφορετική γλώσσα)

102 ΣπανέαςΠρόκειται για το πρώτο laquoκάτοπτρο ηγεμόνοςraquo (= παραινετικό διδακτικό έργο που

περιλαμβάνει νουθεσίες προς έναν ηγεμόνα σχετικά με τα καθήκοντα ή τη συμπεριφορά του) σε δημώδη γλώσσα Η αρχική σύνθεσή του τοποθετείται στην αυλή των Κομνηνών ο συγγραφέας και ο αποδέκτης είναι άγνωστοι Ο τίτλος επίσης δεν είναι αυθεντικός και το κείμενο έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις

Έχουν εκφραστεί διάφορες απόψεις για τον τίτλο Σπανέας και για την ταυτότητα του Αλεξίου Κομνηνού το όνομα του οποίου αναφέρεται στην επιγραφή μίας από τις τρεις παλαιότερες παραλλαγές του ποιήματος

Τα παραγγέλματα του Σπανέα προέρχονται από το Excerpta Parisina ένα βυζαντινό γνωμολόγιο (= συλλογή γνωμών δηλ αποφθεγμάτων για όλες τις περιστάσεις της ζωής) αποτελούμενο από 134 γνώμες ερανισμένες από τον Προς Δημόνικον του ψευδο-Ισοκράτη από τον Προς Νικοκλέα του Ισοκράτη από τον Στοβαίο κυρίως όμως από την επιστολή Τι έστιν έργον άρχοντος που έστειλε ο πατριάρχης Φώτιος στον ηγεμόνα των Βουλγάρων Boris-Μιχαήλ (865-866) Οι γνώμες αυτές πλαισιώνονται από εισαγωγή και επίλογο και γράφονται σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο Οι συμβουλές από τα γνωμολόγια προσαρμόζονται στην βυζαντινή ιδεολογία και στην εκπαίδευση ενός νέου που ζει στην αυλή και πρόκειται να γίνει στρατιωτικός

Το κείμενο παραδίδεται σε πλήθος χειρογράφων και πολλές παραλλαγές (εξ αυτών η κυπριακή ΡΙ είναι η πλησιέστερη στο περιεχόμενο του αρχικού ποιήματος και η Κατω-Ιταλιωτική C στην αρχική γλωσσική μορφή του) και έχει υποστεί σημαντικές μεταβολές και στη μορφή και στο περιεχόμενο λόγω του παραινετικού χαρακτήρα του και της έλλειψης συνοχής Χαρακτηριστικές είναι οι επεμβάσεις που δείχνουν απήχηση αγροτικού και όχι αυλικού περιβάλλοντος η νέα μόδα μισογυνισμού του 15ου αι η προσθήκη παροιμιών η μετατροπή του ποιητή-συμβουλάτορα σε λαϊκή φιγούρα

Ο Σπανέας επέδρασε σε δημώδη έργα (Φλώριος και Πατζιαφλώρα) και σε λόγια (Στίχοι πολιτικοί του Γ Λαπίθη) Έχουμε 3 σλαβικές μεταφράσεις του και είναι το μόνο δημώδες κείμενο που τυπώθηκε το 1550 στη Βενετία

103 ΓλυκάςΕίναι έργο του λογίου Μιχαήλ Σικιδίτη ή Μιχαήλ Γλυκά γραμματέως στην αυλή του

Μανουήλ Α΄ Κομνηνού Έργα του Γλυκά Βίβλος Χρονική χρονογραφία από κτίσεως κόσμου έως το 1118 ποιήματα θεολογικές-εξηγητικές επιστολές 2 σχολιασμένες συλλογές παροιμιών που αφιερώνονται στον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (σημασία των συλλογών α΄) ο Γλυκάς είναι ο πρώτος συλλογέας παροιμιών β΄) δείχνουν το ενδιαφέρον των λογίων της αυλής του Μανουήλ Α΄ για τα δημιουργήματα του λαϊκού πολιτισμού)

Το 1159 ο Γλυκάς φυλακίζεται ως συνένοχος στη συνωμοσία του Θεοδ Στυππειώτη κατά του αυτοκράτορα Στη φυλακή γράφει το ποίημα που μας απασχολεί (581 15σύλλαβοι στίχοι)

Περιεχόμενο του ποιήματος βλ σελ 233-236Υφολογικά στοιχεία ασύνδετο (κυρίως στα ρήματα) συχνή χρήση παροιμιώνΤο ποίημα κλείνει με έκκληση του ποιητή προς τον αυτοκράτορα για αποφυλάκισή

του η οποία όμως δεν εισακούσθηκεΟ Γλυκάς είναι πρώιμο δείγμα laquoποημάτων της φυλακήςraquo (ανάλογα δείγματα

συναντούμε στην Κρήτη τον 14ο αιΣτ Σχλίκης Λεονάρδος Ντελλαπόρτας)

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΙΣ ΛΥΣΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 3ου ΤΟΜΟΥ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 7Δραστηριότητα 1Επιβεβαιώνεται ότι ο λόγος και η διδασκαλία του Ιησού Χριστού δεν ήταν μόνο λόγος ύμνος ψαλμός αλλά και βίωμα πίστη και πράξη Δεν επιδίδονταν σε κολάσιμες πράξεις αλλά όντως έψαλλαν συμβούλευαν αλλήλους και δόξαζαν το Θεό όλοι μαζίΔραστηριότητα 2Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι κοντάκιο με 24 στροφέςοίκους 12 μεγάλες (18 στίχους) σε έκταση και 12 μικρές (6 στίχους) 3 προοίμια ιδιόμελα (το 2ο είναι το γνωστό laquoΤη υπερμάχωraquo τα 2 πρώτα έχουν το ίδιο εφύμνιο με τους 12 μεγάλους οίκους) Οι μικροί σε έκταση στίχοι έχουν άλλο εφύμνιο άρα το κοντάκιο έχει 2 εφύμνιαΟι μικρές και οι μεγάλες στροφές ακολουθούν η μία την άλλη εναλλάξ Το κοντάκιο έχει αλφαβητική ακροστιχίδα δηλαδή η πρώτη στροφή ξεκινά από Α η δεύτερη από Β η τρίτη από Γ η τέταρτη από Δ Η πρώτη στροφήειρμός είναι το πρότυπο για τις υπόλοιπεςΔραστηριότητα 3Το κοντάκιο ήκμασε τον 6ο αιώνα Το περιεχόμενό τους ποικίλλει (περιστασιακά αγιολογικά βιβλικά) και εκφράζουν έντονο συναίσθημα λυρική διάθεση δραματική ένταση Πρόκειται για υψηλή θρησκευτική ποίηση Αποτελείται από Προοίμιο (μπορεί να έχει περισσότερα από ένα) και Οίκους (στροφές) εκ των οποίων ο πρώτος = ειρμός δηλαδή μετρικό και μελικό υπόδειγμα για τους υπόλοιπους οίκους Ο ποιητής δεν συνθέτει μόνο στίχους αλλά και μουσική (μέλος) Προοίμιο και οίκοι διαφέρουν στο μέλος αλλά όλοι οι οίκοι έχουν το ίδιο μέλος γεγονός που καταντά το κοντάκιο μονότονο Προοίμιο και οίκοι αναφέρονται στο ίδιο θέμα και συνδέονται με μία καταληκτική φράση που επαναλαμβάνεται περίπου ίδια σε όλο το ποίημα (εφύμνιο [refrain])Τα πρώτα γράμματα όλων των οίκων όχι των προοιμίων σχηματίζουν μία πεζή φράση την ακροστιχίδα που μπορεί να είναι αλφαβητική ή πραγματική Προοίμιο και οίκοι διαφέρουν στο μέτρο αλλά και στα δύο χρησιμοποείται η ρυθμοτονική μετρική που βασίζεται σε δύο νόμους 1) Ισοσυλλαβία οι αντίστοιχοι στίχοι των οίκων δηλ όλοι οι πρώτοι δεύτεροι κλπ έχουν ίσο αριθμό συλλαβών και 2) Ομοτονία η θέση του τόνου στους αντίστοιχους στίχους των οίκων δηλ όλων των πρώτων δεύτερων κλπ είναι στην ίδια θέση πχ Πρώτος στίχος πρώτη και έκτη τονιζόμενη συλλαβή Δεύτερος στίχος τρίτη και έκτη τονιζόμενη συλλαβή Τρίτος στίχος δεύτερη-έκτη και ένατη τονιζόμενη συλλαβή

Ο Κανόνας ήκμασε από τον 8ο ώς τον 11ο αιώνα Οι ποιητές για να αποφύγουν την μονοτονία του κοντακίου συνέθεταν ουσιαστικά εννέα αργότερα οκτώ μικρά κοντάκια (ωδές) Σε κάθε ωδή χρησιμοποιούσαν διαφορετικό ειρμό Τα τροπάρια των ωδών ακολουθούσαν συλλαβικά τονικά και μουσικά τον εκάστοτε ειρμό Οι Εννέα ωδές ενότητες σύμφωνα με τις εννέα ωδές της Π Διαθήκης Η Β ωδή συχνά παραλείπεται Και θεματολογικά είχαν εξάρτηση από τις βιβλικές ωδές Υπήρχαν πάντως και εξαιρέσεις με ποικίλο θεματολόγιο Γράφτηκαν και Κανόνες με λιγότερες ωδές χάριν συντομίας ή λογοτεχνικής προτίμησης διώδια τριώδια τετραώδια κλπΑνά ωδή έχουμε 3-5 τροπάρια συνήθως Κάθε ωδή είχε στην αρχή μία στροφή τον λεγόμενο ειρμό που αποτελεί το μουσικό συλλαβικό και τονικό πρότυπο των τροπαρίων σύμφωνα με τους νόμους του ρυθμοτονικού μέτρου Το τελευταίο τροπάριο της ωδής είναι το θεοτοκίον (αφιερωμένο στην Παναγία)Στο τέλος της ωδής ξαναψάλλεται ο ειρμός ως καταβασία Οι βασικές αρχές είναι οι ίδιες με το κοντάκιο απλώς ο κανόνας είναι πιο σύντομος με μεγαλύτερη ποικιλία στη μουσική και στο περιεχόμενο εστιάζει περισσότερο στη δογματική διδασκαλία περιορίζοντας την ελευθερία που είχε το κοντάκιο και τον συναισθηματικό λυρισμό Πρόκειται για στρατευμένη εκκλησιαστική ποίησηΔραστηριότητα 4 εκτός ύληςΔραστηριότητα 5 μην την διαβάσετε ndash και αυτή εκτός

Στις σημειώσεις του Γ τόμου έχουν συμβάλει hellipμε σειρά εμφάνισης τα μέλη ΣΕΠ της ΕΛΠ21 Αθηνά Μπάζου Ροζαλία Χατζηλάμπρου και Θεώνη Κολλυροπούλου Για το κεφάλαιο 3 του Γ τόμου πολλές ευχαριστίες σε φοιτήτρια του τμήματος Α3 που

προσφέρθηκε να μας παράσχει τις προσωπικές της σημειώσεις και θέλησε να παραμείνει ανώνυμη

ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 7

Δραστηριότητα 1

κοσμολογικό δεοντολογικό) θεωρούνταν λυμένα από τους Βυζαντινούς Κάθε διαμαρτυρία στις κυρίαρχες θεοκρατικές απόψεις καταπνιγόταν Τα αρχαία φιλοσοφικά συστήματα ήταν τα μέσα για την προσέγγιση της αληθινής θεολογίαςΗ εσωτερική ανάπτυξη της βυζαντινής φιλοσοφίας θα παραμείνει σε καθαρά θεολογικά πλαίσια με τους Πατέρες της Εκκλησίας Από τον 11ο αιώνα έχουμε τάσεις χειραφέτησης της φιλοσοφικής σκέψης από τη θεολογία124 ΦιλολογίαΣκοπός της η συντήρηση και παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας Οι Βυζαντινοί φιλόλογοι ακολουθώντας την παράδοση των αλεξανδρινών χρόνων ασχολούνται με τη γραμματική τη σύνταξη την ορθογραφία και την κριτική των κειμένων Επίσης με τη λεξικογραφία και τα σύγχρονά τους γεγονότα όπου ήταν και ιδιαίτερα δημιουργικοί125 ΙστοριογραφίαΚυρίως ιστοριογραφία συγγραφείς της λόγιας βυζαντινής παράδοσης προσηλωμένοι στην αρχαία ιστοριογραφική παράδοση τόσο στη μορφή όσο και στην αντίληψη περί ιστορίας Έγραψαν σύγχρονη ιστορία απευθύνονταν σε καλλιεργημένο κοινό Η χρονογραφία ήταν διήγηση από κτίσεως κόσμου έως την εποχή εκείνη χρησιμοποιούσε έργα προγενέστερα και απευθυνόταν κυρίως σε μοναχούς Μένει κοντά στη λαϊκή παράδοση και στη μορφή και στην αντιμετώπιση των γεγονότων (με απλή απλοϊκή ενίοτε διάθεση ερμηνείας και συνδυασμό μυθολογικών παραδόξων με χριστιανικές λαϊκές δοξασίες)126 ΠοίησηΟι ποιητές του Βυζαντίου εκφράστηκαν με μέσα που πήραν από την αρχαιότητα Η βυζαντινή υμνογραφία είναι θρησκευτική αυτόνομη ποίηση εκφράζει το θρησκευτικό συναίσθημαΗ λυρική ποίηση εκφράστηκε μέσα από το βυζαντινό επίγραμμα που μετέφερε την αρχαία και αλεξανδρινή παράδοση στον βυζαντινό κόσμο127 ΜυθιστόρημαΤο λόγιο βυζαντινό μυθιστόρημα συνδέεται στενά με το αρχαίο μυθιστόρημα Θα επηρεάσει το ερωτικό δημώδες μυθιστόρημα128 Δημώδης λογοτεχνίαΕδώ συμπεριλαμβάνονται τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη ούτε στη λόγια παραγωγή των Βυζαντινών ανήκουν στην προσωπική λογοτεχνία των Βυζαντινών και έχουν χαρακτηριστικό τους τη laquoδημώδηraquo γλώσσα με στόχο να γίνουν αρεστά στον λαό Χαρακτηριστικά της είναι η laquoδημώδηςraquo γλώσσα το laquoδημώδεςraquo ύφος και ο laquoδημώδηςraquo στίχος (δεκαπεντασύλλαβος ή πολιτικός) Ακμάζει κυρίως στην τελευταία περίοδο της βυζαντινής ιστορίας και αποτελεί το κατάλληλο πεδίο για άσκηση ελεύθερης κριτικής με τον αλληγορικό χαρακτήρα της σάτιρας

Με το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμανε και το τέλος των πνευματικών ενασχολήσεων των Βυζαντινών που διασκορπίζονται σε διάφορα σημεία της Ελλάδας υπό Δυτική κατοχή ή κατευθείαν στη Δύση μεταφέροντας το ανθρωπιστικό πνεύμα των ελληνικών γραμμάτων Παύει λοιπόν η περίοδος της λογοτεχνικής παραγωγής και ξεκινά η περίοδος της μελέτης της

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η Βυζαντινή περίοδος διαρκεί πάνω από μία χιλιετία κατά την οποία συντελέστηκαν πολλές μεταβολές που επηρέασαν και την πνευματική δημιουργία Το κύριο στοιχείο των λόγιων κειμένων της περιόδου η προσήλωσή τους στην αρχαία ελληνική παράδοση (διατηρούνται η λόγια αρχαϊζουσα γλώσσα και η συντακτική δομή) Πάντως υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις από την παράδοση (διαφορετική θεματική λόγω της κυρίαρχης ιδεολογίας και διαφορετικά μέτρα των ποιημάτων λόγω της εξέλιξης του είδους ) Τα βυζαντινά κείμενα έχουν δημιουργικότητα δεν αποτελούν στείρα μίμηση των αρχαιοελληνικών κειμένων Επιβίωσαν από την αρχαιότητα ποιήματα που ανήκουν στην επική στη δραματική και στη λυρική ποίηση

Documents

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ