Αρχαία Ελληνική Ηθική – Δελφικά Παραγγέλματα Έν μεν είναι είδος αρετής, άπειρα δε της κακίας. Πλάτωνας «Πολιτεία» Μπορεί μερικοί από τους μεγάλους διδασκάλους της αρετής της ελληνικής αρχαιότητας να διαφοροποιούνται ως προς την ερμηνεία και ανάλυση των διαφόρων επί μέρους αρετών, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται και ολοκληρώνονται πλήρως σε ένα αρμονικό σύνολο, ένα ενιαίο, μη αντιφατικό σύστημα ηθικής εκπαίδευσης και διδασκαλίας. Η Δικαιοσύνη π.χ., που αποτελεί μία από τις μέγιστες αρετές της αρχαιοελληνικής ηθικής διδασκαλίας (κατά το Θέογνη «εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πάσα αρετή έστιν».), μπορεί να προσεγγιστεί τόσο φυσιοκρατικά, σα μια ένσοφη κοινωνική σύμβαση αρμονικής συμβίωσης των πολιτών μεταξύ τους, όσο και ιδεαλιστικά, σα μια Ιδέα στον Πλατωνικό Κόσμο των Ιδεών ή σα μια ιδιότητα του Αγαθού. Για τους σοφιστές π.χ. «ουκ έστι τι καθ’ εαυτό Δικαιοσύνη, αλλά συνθήκη τις περί του μηδέ βλάπτειν, μηδέ βλάπτεσθαι» (Η Δικαιοσύνη δεν είναι ένα αντικειμενικό πράγμα με ανεξάρτητη ύπαρξη, αλλά μια συνθήκη που έχουν κάνει μεταξύ τους οι άνθρωποι, ώστε να μην βλάπτουν τους άλλους, και να μην βλάπτονται απ’ αυτούς). Ο σοφός κι ενάρετος άνθρωπος καλλιεργεί και ασκεί επομένως τη Δικαιοσύνη έργω τε και λόγω, όχι για να υπακούσει, από δεισιδαιμονία σε μια θρησκευτική προτροπή ή για λόγους μιας μέλλουσας ανταμοιβής, αλλά απλά, φυσικά και ανθρώπινα σα μια έλλογη και σοφή προσωπική του επιλογή. Την ασκεί, ακόμα και όταν δεν πιστεύει στη μεταθανάτια ζωή ή σε οποιοδήποτε είδος ανταμοιβής από την πράξη του. Την ασκεί διότι η Δικαιοσύνη είναι σοφία και αρετή και σα σοφός και ενάρετος ο ίδιος δεν μπορεί να πράξει διαφορετικά. Αυτό είναι το μεγαλείο της Ελληνικής ψυχής μπροστά στις φρούδες, ευφάνταστες υποσχέσεις της ιουδαϊοχριστιανικής δουλικής δεισιδαιμονικής υποτακτικότητας και υποταγής. Ο σοφός δεν ακολουθεί το θρησκευτικά «ηθικό» ή «πρέπον», αλλά το λογικό και αρμονικό! Υπάρχει μια τεράστια εγκεφαλική και πολιτιστική διαφορά μεταξύ του Σοφού και του «αγίου»! Η ηθική του Σοφού δεν είναι τίποτε άλλο από τη σταθερή συνήθεια (έθος) της άσκησης της έλλογης αρετής, χωρίς καμιά θρησκευτική ή μεταφυσική χροιά ή μεταφυσικό πρέπον. Επιλέγει την αρετή, διότι όπως είπε ο Πλάτωνας αυτή είναι «υγεία και κάλλος και ευεξία ψυχής», ενώ η κακία «νόσος τε και αίσχος και ασθένεια». Ο Πλάτωνας από τη μεριά του ορίζει τη Δικαιοσύνη σαν την αρμονική ανάπτυξη των τριών κύριων αρετών που ο ίδιος αναγνωρίζει: της Σοφίας, της Ανδρείας και της Σωφροσύνης, οι οποίες αντιστοιχούν στα τρία μέρη της ψυχής: το λογικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Ή όπως το θέτει ο Μέτωπος: «Αρετή του λογισμικού μέρους της ψυχής είναι η Φρόνηση, διότι είναι η ικανότητα της ψυχής για κρίση και θεώρηση των εννοιών. Αρετή του θυμοειδούς είναι η Ανδρεία, διότι είναι η ικανότητα να αντιμετωπίζουμε και να υπομένουμε τα δεινά. Του επιθυμητικού είναι η Σωφροσύνη, διότι είναι η ικανότητα της εγκράτειας και του μέτρου στις ηδονές του σώματος. Και όλης της ψυχής αρετή είναι η Δικαιοσύνη». Υπάρχει άραγε κανένας νεοέλληνας που να ασκεί λόγω τε και έργω την αρμονική συνεύρεση της Σοφίας, της Ανδρείας και της Σωφροσύνης; Θα πρέπει να έχουμε επίσης υπ’ όψη μας ότι σύμφωνα με τον Πλάτωνα οποιαδήποτε γνώση χωρίς

δικαιοσύνη είναι απλώς πανουργία. Και αυτό ακριβώς έχει συμβεί στην κοινωνία μας: η διαρκώς αυξανόμενη γνώση, ελλείψει της Δικαιοσύνης, δεν έχει οδηγήσει στη σοφία και την αρετή, αλλά στην πονηρία και τη φαυλότητα. Βασικό στοιχείο της αρχαιοελληνικής ηθικής παράδοσης, εκτός του Λόγου, είναι επίσης το Μέτρο ή Αρμονία, βασικά μια έκφραση του Κάλλους. Είναι γνωστή η Δελφική ρήση «Μηδέν Άγαν» (να μην κάνεις τίποτα με υπερβολή) ή ακόμα οι ισοδύναμες με αυτό εκφράσεις: «Μέτρω χρω (να χρησιμοποιείς το μέτρο)», «Παν μέτρον άριστον» και ότι «παν το πολύ εν τη φύσει πολέμιον». Ο Αριστοτέλης ορίζει έτσι στα «Ηθικά Νικομάχεια» σαν ουσιαστικό χαρακτηριστικό κάθε ηθικής αρετής τη λογική μεσότητα (τη «στοχαστική του μέσου»): την τέλεια ισορροπία και αρμονία μεταξύ της έλλειψης και της υπερβολής, των δυο αυτών ακραίων όρων και αντιπροσώπων της Κακίας: "Εστίν άρα η αρετή έξις προαιρετική (προαιρετική σταθερή συνήθεια), εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω (που καθορίζεται από τη λογική) και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν (και συγκεκριμένα από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου)». Με αυτή την έννοια η ανδρεία είναι αρετή διότι βρίσκεται ανάμεσα στη δειλία και την αφοβία ή τη θρασύτητα. Η έλλειψη δημιουργεί στέρηση κι επομένως εξάρτηση. Παρόμοια, η υπερβολή δημιουργεί πλεονασμό, κι επομένως πάλι εξάρτηση, από την ανάγκη δοσίματος του πλεονάζοντος στοιχείου ή ποσότητας. Μόνον η μεσότητα είναι ανεξάρτητη και αυτάρκης, άρα ελεύθερη. Η έλλειψη και η υπερβολή είναι από τη φύση τους ανισόρροπες, εξαρτημένες και ανελεύθερες. Υπάρχει όμως και ένα τρίτο βασικό στοιχείο της αρχαιοελληνικής ηθικής διδασκαλίας: η ευδαιμονία. Η αρχαία Ελληνική ηθική αναγνώριζε σαν ύστατο αγαθό και τελικό σκοπό των ανθρωπίνων πράξεων την ευδαιμονία: «το άριστον και κάλλιστον και ήδιστον» που εξασφαλίζει μια «τέλεια και αυτάρκη ζωή», μια εσωτερική αρμονική ψυχική κατάσταση που πρέπει να κατακτήσει ο άνθρωπος με τη δική του ατομική προσπάθεια. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «Η ευδαιμονία εστί ψυχής ενέργειά τις κατ’ αρετήν τελείαν» (Η ευδαιμονία είναι μια ψυχική κατάσταση που προκύπτει από την τέλεια άσκηση της αρετής) ή ακόμα: «ο ευδαίμων βίος κατ' αρετήν είναι". Η Αρετή επομένως είναι το μέσον για την απόκτηση της ευδαιμονίας. Η Κακία χαρακτηρίζεται εκ φύσεως από την πολλαπλότητα και την ευκολία, ενώ η Αρετή από τη μοναδικότητα και τη δυσκολία. Γι’ αυτό και ο Ησίοδος λέει ότι οι θεοί έβαλαν μπροστά από την αρετή τον ιδρώτα: «της δ’ αρετής ιδρώτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν», ο Ευρυπίδης ότι το δρόμο της αρετής τον περνάμε με κόπους («α δ’ αρετά βαίνει διά μόχθων») και ο Θουκυδίδης, ανάλογα, ότι «εκ πόνων τας αρετάς κτάσθαι». Άπαξ όμως και ο άνθρωπος κατακτήσει με την άσκηση την αρετή και την κάνει συνειδητή επιλογή και έξιν (σταθερή συνήθεια), θα επιτύχει την ευδαιμονία. Την τελευταία χαρίζουν κατά τον Αριστοτέλη βασικά στον άνθρωπο οι διανοητικές αρετές, όπως η Σοφία, η Σύνεση και η Φρόνηση, και δευτερευόντως οι ηθικές αρετές (που αποτελούν ό,τι ονομάζουμε γενικά ήθος), όπως η εγκράτεια ή σωφροσύνη, η πραότητα, η δικαιοσύνη κ.λ.π. Η αρετή είναι λοιπόν μια βιωματική εμπειρία, θέμα καλλιέργειας και εξάσκησης και τελικά εθισμού . Η αρχαία λοιπόν ελληνική ηθική διδασκαλία δεν είναι αξιωματικής ή συγκινησιακής φύσης, όπως η ιουδαιοχριστιανική, αλλά ορθολογιστική. Το συναίσθημα δεν έχει

καμιά σχέση με την ηθικότητα. Η αρετή είναι προϊόν λογικής, μέτρου και αρμονίας και η άσκησή της έχει σαν αποτέλεσμα την ευδαιμονία. Για τον Σωκράτη η αρετή είναι ορθή γνώση (κι επομένως διδακτή) ή συνείδηση, απ’ όπου και η παράδοξη ρήση του ότι «ουδείς εκών κακός», δηλαδή ότι κανείς δεν είναι με τη θέλησή του ή «συνειδητά» κακός ή αλλιώς ότι η κακία προέρχεται πάντα από την άγνοια. Ο Πλάτωνας συμπλήρωσε ιδεαλιστικά ότι η αρετή είναι «η γνώση της ιδέας του αγαθού». Ο Αριστοτέλης πάντως κατέβασε το υψιτενές, ιδεατό «Αγαθό» του Πλάτωνα στα ανθρώπινα, εφικτά πλαίσια και το ταύτισε με την ευδαιμονία, σημειώνοντας επίσης ότι η Αρετή «δεν είναι απλά η έξη που διαμορφώθηκε με τον ορθό λόγο, αλλά η σταθερή έξη που συμπορεύεται μόνιμα με τον ορθό λόγο. Και ορθός λόγος είναι για τέτοια (ηθικά) ζητήματα η φρόνηση». Σύμφωνα τώρα με το Δημόκριτο, η φρόνηση περιλαμβάνει το «ευ λογίζεσθαι, το ευ λέγειν και το πράττειν α δει». Τα Δελφικά Παραγγέλματα «Εν δε τω προνάω τα εν Δελφοίς γεγραμμένα, έστιν ωφελήματα ανθρώποις..» Παυσανίας «Φωκικά» Οι αρχαίοι Έλληνες ιερείς δεν έδιναν συμβουλές ούτε άκουγαν τις εξομολογήσεις των πιστών, αλλά ασχολούνταν μόνο με την τέλεση των θυσιών και των άλλων ιεροτελεστιών. Η ηθική εκπαίδευση και καθοδήγηση των πολιτών ξεκινούσε μεν από τους παιδαγωγούς και παιδοτρίβες της νεαρής ηλικίας, αλλά συνεχιζόταν αργότερα στα μαντεία, τα οποία, εκτός από τις χρησμοδοτήσεις τους για τα μελλούμενα και τις θελήσεις των θεών, έδιναν και ένα πλήθος ηθικών παραγγελμάτων και προτροπών συμβουλευτικού χαρακτήρα για τα προβλήματα της καθημερινής ζωής. Περίοπτη θέση βέβαια κατείχε σε όλα αυτά το διάσημο σε όλο τον κόσμο Μαντείο των Δελφών, του οποίου τα ομώνυμα ηθικά παραγγέλματα είχαν καταγραφεί στους τοίχους του Προνάου του Ναού του Απόλλωνος, στο υπέρθυρο ή σε ακόμα σε διάφορες στήλες που είχαν τοποθετηθεί περιμετρικά στις πλευρές του ναού. Στο αέτωμα του ναού δέσποζαν τα τρία σπουδαιότερα Δελφικά Παραγγέλματα, τα οποία εύκολα μπορούσε να διακρίνει ο πλησιάζων επισκέπτης: κάτω αριστερά το ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ (να γνωρίσεις τον εαυτό σου), κάτω δεξιά το ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ (να κάνεις τα πάντα με μέτρο, αποφεύγοντας την υπερβολή) και ανάμεσά τους, στη κορυφή, το περίφημο «Εν Δελφοίς Ε (ή ΕΙ)», για το οποίο ο ιερέας των Δελφών Πλούταρχος έγραψε ολόκληρη πραγματεία («Περί Του Εν Δελφοίς "Ε") προσπαθώντας να ερμηνεύσει την απολεσθείσα σημασία του. Στο βιβλίο του αυτό προτείνει διάφορες πιθανές ερμηνείες, μέσα από τις απόψεις των ομιλητών στους διαλόγους του. Μερικοί απ’ αυτούς το συνδέουν ερμηνευτικά ή αριθμολογικά με τον ίδιο το θεό Απόλλωνα ή ευρύτερα με τον Πυθαγόρειο Αριθμό, την πρώτη και απόλυτη αιτία των πάντων. Μια άλλη άποψη είναι ότι το ΕΙ έχει την έννοια του «εάν» ή ευχολογικά-παρακλητικά του «είθε». Ένας άλλος ομιλητής υποστηρίζει, με την ίδια έννοια του «εάν», ότι το «ΕΙ» προτείνεται από το θεό Απόλλωνα στους φιλοσοφούντες, διότι «κανένα πράγμα δεν υπάρχει χωρίς αιτία και κανένας συλλογισμός χωρίς μία λογική υπόθεση». Μια τελευταία άποψη, του Αμμωνίου, υποστηρίζει ότι το Δελφικό «Ε» δε δηλώνει κανένα αριθμό, καμιά τάξη, σύνδεσμο ή ελλείπον μόριο μιας λέξης, αλλά είναι μια προσαγόρευση και προσφώνηση του θεού προς τον πλησιάζοντα επισκέπτη. Ο θεός χαιρετά τον

επισκέπτη αποτεινόμενος προς αυτόν με το ''Γνώθι σαυτόν'' και ο επισκέπτης απαντά με το ''ΕΙ'' (Είσαι, Υπάρχεις), αναγνωρίζοντας την ύπαρξή του και «Είσαι Ένας» (ΕΙ ΕΝ), διότι είναι ο Α-ΠΟΛΛΩΝ, αυτός δηλαδή που δεν είναι για τους πολλούς. Κατά την αποψή μας όλες αυτές οι ερμηνείες είναι ελλειμματικές και το «Ε» ή «ΕΙ» θα πρέπει να αποτελεί και αυτό ένα ηθικό Παράγγελμα, όπως και τα δυο άλλα κατώτερα εκατέρωθέν του, ή τουλάχιστον να τα συνοψίζει και ολοκληρώνει σε μια αρμονική ισορροπούσα τριάδα. Με την απλή, άμεση ερμηνεία του σαν «Είσαι» ή «Υπάρχεις» θα μπορούσε να σημαίνει ότι ΕΙΣΑΙ ή ΥΠΑΡΧΕΙΣ μόνον όταν έχεις γνωρίσει πλήρως τον εαυτό σου και δρας ακολουθώντας τη «Μέση Οδό» του μέτρου και της αρμονίας. Μια άλλη «αριθμητική» ερμηνεία του «Ε» θα μπορούσε να προέρχεται από την ίδια τη μορφή του, η οποία αποτελείται από τρία οριζόντια (όμοια) ευθύγραμμα τμήματα κι ένα τέταρτο κάθετο που τα ενοποιεί, δημιουργώντας έτσι μαζί την ιερή Πυθαγόρεια Τετρακτύνα, η οποία αποτελεί επίσης με αυτό τον τρόπο τη σύνθεση και ολοκλήρωση του «γνώθι σ’ αυτόν» και του «μηδέν άγαν», έκαστο παράγγελμα των οποίων υποκρύπτει επίσης μέσα του τη μεσότητα ή ισορροπία μιας δυάδας άκρων: της άγνοιας και δοκησισοφίας από τη μια μεριά και της έλλειψης και υπερβολής από την άλλη. Τα Δελφικά Παραγγέλματα, που θεωρούνταν αρχικά σαν προτροπές και «λόγοι» του ίδιου του θεού Απόλλωνα, αποδόθηκαν αργότερα στους περίφημους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας (Θαλή το Μιλήσιο, Πιττακό το Μυτιληναίο, Βίαντα τον Πρηνέα, Σόλωνα τον Αθηναίο, Κλεόβουλο το Ρόδιο, Περίανδρο τον Κορίνθιο και Χίλωνα το Λακεδαιμόνιο). Το Μαντείο των Δελφών έπαιξε γενικά έναν περισπούδαστο ρόλο στην ηθική εκπαίδευση του ελληνικού γένους με βάση τα πρότυπα του Λόγου (Σοφίας ή Αυτογνωσίας), του Μέτρου και του Ρυθμού, με άλλα λόγια του Κάλλους της Απολλώνιας διδασκαλίας, η οποία συνοψίζεται στα τρία προαναφερθέντα μέγιστα αποφθέγματα-παραγγέλματα του ΕΙ, του ΓΝΩΘΙ Σ’ ΑΥΤΟΝ και του ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ.. Γενικότερα τα Δελφικά παραγγέλματα είναι λιτές αποφθεγματικές εκφράσεις, δύο έως πέντε λέξεων, μεστές σοφίας, με συμβουλευτικό και προτρεπτικό χαρακτήρα που επιτάσσουν την αρετή και δημιουργούν από μόνα τους, συνολικά, μια πλήρη ηθική διδασκαλία. Μπορούν να λειτουργήσουν και σα σπερματικές σκέψεις διαλογισμού απελευθερώνοντας με το στοχασμό ποικίλους μαργαρίτες σοφίας. Να μερικά από αυτά: Γονείς αίδου (Να σέβεσαι τους γονείς σου). Ηττώ υπέρ δικαίου (Να υποχωρείς μπροστά στο δίκαιο). Γνώθι μαθών (Γνώρισε αφού μάθεις). Ακούσας νόει (Κατανόησε αφού ακούσεις). Σαυτόν ίσθι. (Να είσαι ο εαυτός σου). Εστίαν τίμα (Να τιμάς την εστία σου). Άρχε σεαυτού (Να κυριαρχείς τον εαυτό σου). Φίλους βοήθει ( Να βοηθάς τους φίλους σου). Θυμού κράτει (Να συγκρατείς το θυμό σου).

Όρκω μη χρω (Να μην ορκίζεσαι). Φιλίαν αγάπα (Να αγαπάς τη φιλία). Παιδείας αντέχου (Να προσηλώνεσαι στην εκπαίδευσή σου). Σοφίαν ζήτει (Να αναζητάς τη σοφία). Ψέγε μηδένα (Να μην κατηγορείς κανένα). Επαίνει αρετήν (Να επαινείς την αρετή). Πράττε δίκαια (Να πράττεις τα δίκαια). Φίλοις ευνόει (Να ευνοείς τους φίλους σου). Εχθρούς αμύνου (Να αμύνεσαι στους εχθρούς). Ευγένειαν άσκει (Να είσαι ευγενής). Κακίας απέχου (Να απέχεις από την κακία). Εύφημος ίσθι (Να έχεις καλή φήμη). Άκουε πάντα (Να ακούς τα πάντα). Χρόνου φείδου (Να μη σπαταλάς το χρόνο). Ύβριν μίσει (Να μισείς την ύβρη). Ικέτας αίδου (Να σέβεσαι τους ικέτες). Υιούς παίδευε (Να εκπαιδεύεις τους γιους σου). Έχων χαρίζου (Όταν έχεις, να χαρίζεις). Ευλόγει πάντας (Να λες καλά λόγια για όλους). Φιλόσοφος γίνου ( Να γίνεις φιλόσοφος). Γνους πράττε (Να πράττεις με επίγνωση). Φόνου απέχου (Να μη φονεύεις). Σοφοίς χρω (Να συναναστρέφεσαι με σοφούς). Ήθος δοκίμαζε (Να επιδοκιμάζεις το ήθος). Υφορώ μηδένα (Να μην είσαι καχύποπτος). Τέχνη χρω (Να ασκείς την Τέχνη). Ευεργεσίας τίμα (Να τιμάς τις ευεργεσίες). Φθόνει μηδενί (Να μη φθονείς κανένα). Διαβολήν μίσει (Να μισείς τη διαβολή). Δικαίως κτω (Να αποκτάς δίκαια). Αγαθούς τίμα (Να τιμάς τους αγαθούς). Αισχύνην σέβου (Να σέβεσαι την εντροπή). Ευτυχίαν εύχου (Να εύχεσαι ευτυχία). Εργάσου κτητά (Να κοπιάζεις για πράγματα άξια κτήσης). Έριν μίσει (Να μισείς την έριδα). Όνειδος έχθαιρε (Να εχθρεύεσαι τον χλευασμό). Γλώσσαν ίσχε (Να συγκρατείς τη γλώσσα σου). Ύβριν αμύνου (Να προφυλάσσεσαι από την ύβρη). Κρίνε δίκαια (Να κρίνεις δίκαια). Λέγε ειδώς (Να λες γνωρίζοντας). Βίας μη έχου (Να μην έχεις βία). Ομίλει πράως ( Να ομιλείς με πραότητα). Φιλοφρόνει πάσιν (Να είσαι φιλικός με όλους). Γλώττης άρχε (Να κυριαρχείς τη γλώσσα σου). Σεαυτόν ευ ποίει (Να ευεργετείς τον εαυτό σου). Ευπροσήγορος γίνου ( Να είσαι ευπροσήγορος). Αποκρίνου εν καιρώ (Να αποκρίνεσαι στον κατάλληλο καιρό). Πόνει μετά δικαίου (Να κοπιάζεις δίκαια). Πράττε αμετανοήτως (Να πράττεις με σιγουριά χωρίς να μετανοιώνεις). Οφθαλμού κράτει (Να κυριαρχείς των οφθαλμών σου).

Βουλεύου χρήσιμα (Να σκέπτεσαι τα χρήσιμα). Φιλίαν φύλασσε (Να φυλάττεις τη φιλία). Ευγνώμων γίνου (Να είσαι ευγνώμων). Ομόνοιαν δίωκε (Να επιδιώκεις την ομόνοια). Άρρητα μη λέγε (Να μην λες τα άρρητα). Έχθρας διάλυε (Να διαλύεις τις έχθρες). Επί ρώμη μη καυχώ (Να μην καυχιέσαι για τη δύναμή σου). Απέχθειαν φεύγε (Να αποφεύγεις την απέχθεια). Πλούτει δικαίως (Να πλουτίζεις δίκαια). Κακίαν μίσει (Να μισείς την κακία). Μανθάνων μη κάμνε (Να μην κουράζεσαι να μαθαίνεις). Ους τρέφεις αγάπα (Να αγαπάς αυτούς που τρέφεις). Απόντι μη μάχου (Να μην μάχεσαι αυτόν που είναι απών). Πρεσβύτερον αιδού (Να σέβεσαι τους μεγαλύτερους). Νεώτερον δίδασκε (Να διδάσκεις τους νεότερους). Πλούτω απόστει (Να αποστασιοποιείσαι από τον πλούτο). Σεαυτόν αιδού (Να σέβεσαι τον εαυτό σου). Μη άρχε υβρίζων (Να μην κυριαρχείς με αλαζονεία). Επί νεκρώ μη γέλα (Να μην περιγελάς τους νεκρούς). Ατυχούντι συνάχθου (Να συμπάσχεις με το δυστυχή). Τύχη μη πίστευε (Να μην πιστεύεις την τύχη). Εκτός πάντως από αυτά υπάρχουν και άλλες, πάμπολλες αρχαιοελληνικές ηθικές ρήσεις και γνωμικά μεστότατες σοφίας όπως π.χ. οι: εξής Καλώς πένεσθαι μάλλον, ή πλουτείν κακώς (καλύτερα να είσαι φτωχός και δίκαιος παρά πλούσιος και άδικος) - Αντιφάνη. Ζημίαν αιρείσθαι μάλλον ή κέρδος αισχρόν (να προτιμάς τη ζημιά πιο πολύ παρά το αισχρό κέρδος) - Χίλωνα. Υπέρ σεαυτού μη φράσης εγκώμιον (Μην επαινείς ποτέ τον εαυτό σου) - Μενάνδρου. Ευτυχών μη ίσθι υπερήφανος, απορήσας μη ταπεινού (Όταν ευτυχήσεις να μην είσαι υπερήφανος και όταν βρίσκεσαι σε δυσκολία να μην ταπεινώνεσαι) – Κλεόβολου και Περίανδρου. Μη προπετώς τους ανθρώπους, μήτε μέμφεσθαι μήτε επαινείν (να μην κατηγορείς ούτε να επαινείς με επιπολαιότητα τους ανθρώπους) – Πλάτωνα. Ο μέλλεις πράττειν, μη πρόλεγε, αποτυχών γαρ γελασθήση (Αυτό που πρόκειται να κάνεις να μην το διαλαλείς από πρώτα, γιατί αν αποτύχεις θα γελοιοποιηθείς) – Πιττακού. Δόλιον άνδρα φεύγε παρ’ όλου του βίου (Να αποφεύγεις τον δόλιο άνθρωπο σε όλη σου της ζωή) – Μενάνδρου. Προς κέντρα μη λάκτιζε, μη πταίσας μογής (Να μην κλωτσάς τ’ αγκάθια, γιατί με τα κτυπήματα μπορεί να πληγωθείς) – Αισχύλου.

Βία μηδέ πράττειν (Να μην κάνεις τίποτα με τη βία) – Κλεόβουλου. Το ξίφος αμφιβαλού προς μη φόνον αλλά ες άμυναν (να μη σύρεις το ξίφος για να φονέψεις αλλά για να αμυνθείς) - Φωκυλίδη. Ισχυρόν όντα, πράον είναι, όπως οι πλησίον αιδώνται μάλλον ή φοβώνται (όταν έχεις ισχύ να είσαι πράος, για να σε σέβονται μάλλον οι άλλοι και όχι να σε φοβούνται) – Χίλωνα. «Χριστιανικές» Ρήσεις των Αρχαίων Ελλήνων Σοφών Όταν ο Θαλής ο Μιλήσιος ρωτήθηκε πώς μπορούμε να ζούμε με άριστο τρόπο και με πλήρη δικαιοσύνη απάντησε: «εάν α τοις άλλοις επιτιμώμεν, αυτοί μη δρώμεν» (όταν δεν κάνουμε στους άλλους αυτά που κατηγορούμε ότι κάνουν αυτοί), Ο Ευσέβιος πάλι προέτρεψε: «α τοίσι άλλοισι ως φαύλα επιτιμάς, ταύτα πρότερος ποιέειν φυλάσσεο» (αυτά που κατηγορείς τους άλλους σαν κακά να φυλάγεσαι να μην τα κάνεις πρώτος ο ίδιος). Ανάλογα ο Πιττακός ο Μυτιληναίος συμβούλεψε: «όσα νεμεσάς τω πλησίον αυτός μη ποίει» (Εκείνα για τα οποία αγανακτούμε, οργιζόμαστε, όταν διαπράττονται απ' τον πλησίον μας, να μη τα πράττουμε εμείς οι ίδιοι) και ο Ισοκράτης: «ά πάσχοντες υφ’ ετέρων οργίζεσθε, ταύτα τοις άλλοις μη ποιείν». Η μέγιστη λοιπόν θεωρούμενη Χριστιανική ηθική εντολή «πάντα ουν άσα αν θέλητε ίνα ποιώσιν υμίν οι ανθρωποι, ούτως και υμείς ποιείτε αυτοίς», όλος ο «νόμος και οι προφήτες» το να κάνουμε στους άλλους αυτά που θα θέλαμε και οι ίδιοι να μας κάνουν ή το εντελώς αντίστοιχο να μην κάνουμε στους άλλους αυτά που δε θέλουμε να μας κάνουν, είχε ήδη ειπωθεί πριν και επισημανθεί από τους Αρχαίους Έλληνες Σοφούς. Ανάλογα, το «πας ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται και ο ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται» του «κατά Λουκά Ευαγγέλιο» (ΙΔ. 7-11), το είχε πει αιώνες πριν ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος: «Τα μεν υψηλά ταπεινούν, τα δε ταπεινά υψούν». Το Ιουδαιοχριστιανικό επίσης «Μη ομώσαι όλως…», είχε ήδη προλεχθεί από το Σόλωνα με το «Όρκω μη χρω» και από τον Πυθαγόρα με το «Μηδέ ομνύναι θεούς…». Το Χριστιανικό επίσης «Μη δώτε τα άγια τοις κυσί, και θέτετε τους μαργαρίας ενώπιον των χοίρων» είχε προειπωθεί από τον Πυθαγόρα: «Ου τα πάντα τοις πάσι ρητά». Ακόμα και το περίφημο «αγαπάτε τους εχθρούς υμών» της επί του Όρους Ομιλίας είναι ύστερον του Σωκρατικού: «Να καταφέρετε να βλέπετε τον χειρότερο εχθρό σας σαν φίλο σας με την ίδια λαχτάρα». Τέλος η περίφημη χριστιανική προτροπή της «αγάπης προς τον πλησίον» είχε προαναφερθεί λιτά και λακωνικά από το Θαλή το Μιλήσιο: «Αγάπα τον πλησίον». Δεν υπάρχει γενικά καμιά Χριστιανική ηθική εντολή ή προτροπή, με το ελάχιστο έστω φιλοσοφικό περιεχόμενο, που να μην έχει ήδη αναφερθεί από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και δασκάλου της αρετής και μάλιστα απλά και ορθολογιστικά και χωρίς τη συνοδεία κανενός μεταφυσικού δόγματος, υπόσχεση Ανταμοιβής ή απειλή Αιώνιας Τιμωρίας στον Άλλο Κόσμο…