Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΜΕΣΟΤΗΤΑ Η ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ Η ΚΑΚΙΑ Όπως ξέρουμε από τη μυθολογία, όταν ο Ηρακλής βρέθηκε κάποτε (πριν ξεκινήσει ακόμα τους άθλους του) σε ένα σταυροδρόμι (το περίφημο Υ των Πυθαγορείων), αναγκάστηκε να επιλέξει έναν από τους δυο δρόμους όπου επόπτευαν αντίστοιχα η Αρετή και η Κακία. Η Κακία του υποσχέθηκε μια εύκολη και ανέμελη ζωή, χωρίς κόπο και μόχθο, μια ζωή γεμάτη πλούτη, χλιδή και ηδονές, με αβέβαιο ωστόσο τέρμα. Αντίθετα, η Αρετή του υποσχέθηκε ένα πολύ δύσκολο δρόμο, γεμάτο δυσκολίες και εμπόδια, κόπους, μόχθους και περιπέτειες, που θα τον οδηγούσε όμως στη θέωση. Είναι γνωστόν ότι ο ημίθεος διάλεξε με προαίρεση, δηλαδή με ελεύθερη βούληση το Δρόμο της Αρετής. Το ίδιο το όνομά του, μία σύνθετη λέξη αποτελούμενη από τις λέξεις Ήρα + Κλέος (δόξα), σημαίνει ουσιαστικά «Η Δόξα της Ήρας», Αυτό μας κάνει ίσως να απορούμε, αφού η Ήρα ήταν αυτή που, σύμφωνα με τον μύθο, συνεχώς κυνηγούσε και κατέτρεχε. Αν όμως θυμηθούμε ότι η Ήρα συμβολίζει, εκτός των άλλων. την Ψυχή (αναγραμματισμός της λέξης «Αήρ»), τότε καταλαβαίνουμε ότι ο Ηρακλής δοξάστηκε ξεπερνώντας με τους 12 άθλους του τις μεγάλες δοκιμασίες–εμπόδια που του έθεσε στην πραγματικότητα η ίδια η ψυχή του, την οποία έτσι τελικά αυτός εδόξασε! Χωρίς αυτά τα ανδραγαθήματα, χωρίς αυτά τα εμπόδια και τις δοκιμασίες ο μυούμενος στα μυστήρια της ψυχής Ηρακλής δεν θα μπορούσε ούτε να δοξαστεί, ούτε και να θεωθεί… Από παλιά από την εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Πυθαγόρα η Αρετή είχε θεωρηθεί ως «Αρμονία». Και οι δυο αυτές λέξεις περιέχουν τη ρίζα αρ-, όπως επίσης οι λέξεις άρρην, Άρης και άριστος. Στον Όμηρο η αρετή είναι συγγενής προς την ανδρεία, ενώ η «αρμονία», από το ρήμα αρμόζω (απ’ όπου και το ουσιαστικό αρμός), που σημαίνει συνδέω, συναρμολογώ, ταιριάζω, δείχνει την ένωση, συνταίριασμα διαφορετικών ή αντιθέτων πραγμάτων και οντοτήτων. Μπορούμε έτσι να καταλάβουμε την έννοια της αρετής ως αρμονίας, κατά αντιστοιχία με τη μουσική αρμονία, την κατάλληλη δηλαδή σύνδεση ή συνταίριασμα διαφορετικών μουσικών φθόγγων με σκοπό τη δημιουργία ενός μουσικού κομματιού. ΤΟ ΕΠΙΚΤΗΤΟ ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΟ ΕΜΦΥΤΟ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και τους άλλους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, οι Αρετές δεν είναι έμφυτες, εγγενείς δηλαδή στη φύση μας, αλλά επίκτητες, συνήθειες («έξεις» και «έθη») που αποκτούμε μέσω της παιδείας, μαθήσεως και ασκήσεως. Δεν πρόκειται δηλαδή για μία φυσική προδιάθεση του ανθρώπου, αλλά το αποτέλεσμα μιας συγκριμένης εκπαίδευσης και επίμονης άσκησης που γίνεται τελικά συνήθεια ή όπως θα λέγαμε σήμερα «δευτέρα φύση». Είναι εν δυνάμει δηλαδή και όχι εν ενεργεία ιδιότητες της φύσης μας και πρέπει να καλλιεργηθούν για να μπορέσουν να εκδηλωθούν. Μπορεί να υπάρχει μία προδιάθεση σε μερικούς προς αυτές, αλλά όλοι πρέπει να εκπαιδευτούν για να τις αποκτήσουν και να εμείνουν μάλιστα στην άσκησή τους, μέχρι να φτάσουν να τις εκδηλώνουν αυτόματα και αυθόρμητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πολύ καλά γιατί οι αρχαίοι Έλληνες λόγιοι και φιλόσοφοι μας επισήμαναν ότι:

«Εκ των πόνων τας αρετάς κτάσθαι» (με πόνους και κόπους αποκτά κανείς τις αρετές). - Θουκυδίδης «Εκ μελέτης πλείους ή φύσεως αγαθοί» - Κριτίας «Πλέονες εξ’ασκήσεως αγαθοί γίνονται ή από φύσεως» - Δημόκριτος «Χαλεπά (δύσκολα) τα καλά». «Της δ’ αρετής ιδρώτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοι. μακρός δε και όρθιος οίμος ες αυτήν και τραχύς το πρώτον. επήν δ’ ειςάκρον ίκηαι, ρηδίη δη έπειτα πέλει, χαλεπή περ εούσα. (Στην αρετή έβαλαν μπροστά οι αθάνατοι θεοί τον ιδρώτα και μακρύς και δύσκολος είναι ο δρόμος της στην αρχή, αλλά όταν πλησιάζει στο τέλος γίνεται διαβατός και εύκολος… που μας θυμίζει την στενή και τεθλιμμένη οδό του Ιησού που απάγει εις την ζωή και την πλατιά και ευρύχωρη αντίστοιχα οδό της Κακίας που απάγει εις την απώλεια) - Ησίοδος «Έργα και Ημέραι» «Το δε πεπαιδεύσθαι ουκ εκ πολυμαθείας λόγων αναλήψει, εν απαλλάξει δε των φύσει παθών» (Το να είναι κανείς μορφωμένος δεν προέρχεται από τις πολλές γνώσεις που πιθανώς να έχει, αλλά από το κατά πόσο έχει απαλλαγεί από τα πάθη του) - Πυθαγόρας Τριών δειν παιδεία, φύσεως, μαθήσεως, ασκήσεως. (Η μόρφωση έχει ανάγκη από τρία πράγματα: τη φυσική προδιάθεση, τη μελέτη και την εξάσκηση) - Αριστοτέλης Κι επειδή όπως σημειώνει ο Πλάτωνας «εν είδος αρετής, άπειρα δε είδη κακίας»: «Οι μεν ενάρετοι όπως και οι τελείως κακοί είναι πολύ λίγοι, οι δε ενδιάμεσοι τύποι είναι πάρα πολλοί.. Τα τελείως άκρα είναι σπάνια και λίγα, ενώ τα ενδιάμεσα άφθονα και πολλά». - Πλάτωνας «Φαίδρος» Για τους λίγους όμως ενάρετους και άριστους ο Ηράκλειτος έχει να πει: «Εις εμοί μύριοι, εάν άριστος η» (Για μένα ένας μπορεί να είναι σαν 10.000, αν είναι άριστος». Η ΜΕΣΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΡΕΤΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΔΥΟ ΑΚΡΑ «Μεσότης εστίν η αρετή, κατά δε το άριστον και το ευ ακρότης (Αρετή είναι η μεσότητα, από αξιολογική όμως άποψη αυτή είναι απόλυτη). «Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς». Αριστοτέλης – «Ηθικά Νικομάχεια» «Αν κοιτάξουμε τα έργα των ανθρώπων, θα ονομάσουμε καλά εκείνα που τίποτε δεν τους λείπει, αλλά και τίποτε παρά πάνω δεν έχουν από ό,τι πρέπει. Κάθε έλλειψη και υπερβολή φθείρει, ενώ σώζει η μεσότητα. Το ίδιο συμβαίνει με τις πράξεις: είναι σωστές, όταν δεν τραβάνε στα άκρα, αλλά κρατιούνται στη μεσότητα». Αριστοτέλης – «Ηθικά Νικομάχεια».

Ολόκληρη η Ηθική του Αριστοτέλη μπορεί να συνοψιστεί στη φράση: «Κάθε Αρετή είναι το μέσον μεταξύ δύο άκρων», απ’ όπου και η διδασκαλία του για την Μεσότητα ή Μέση Οδό ανάμεσα σε δύο πολωτικά άκρα που παρουσιάζουν αντίστοιχα έλλειψη (-) ή υπερβολή (+) και είναι έτσι ανισόρροπα. Η Ορθή Πράξη κατά τον Αριστοτέλη πρέπει να αποβλέπει στην υπέρβαση τόσο της έλλειψης όσο και της υπερβολής, με σκοπό την επίτευξη μίας δυναμικής και αρμονικής ισορροπίας: «Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους, το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι' αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι να αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις). Να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους». Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική –πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης. Και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Από την άποψη λοιπόν της ουσίας της, και όσο μας ενδιαφέρει ο ορισμός της φύσης της, η αρετή είναι μεσότητα, από την άποψη όμως του σωστού και του άριστου (δηλαδή αξιολογικά) είναι, ασφαλώς, κάτι που βρίσκεται στο ψηλότερο σκαλί». Αριστοτέλης – «Ηθικά Νικομάχεια» Οι ακραίες θέσεις συνεπάγονται ακραίες πράξεις ή κακίες, που δημιουργούν προβλήματα στην κοινωνία. Η Μεσότητα ξεπερνά τα άκρα χωρίς να τα συμμίγει ή συγκεραίνει. Μετακινείται απλά σε μια ανώτερη διάσταση από αυτά, αφήνοντάς τα πίσω της… Τα άκρα δεν μπορούν να αντιληφθούν τη Μεσότητα, καθώς μπορούν να αντιληφθούν αντικείμενα μόνο της δικής τους μικρότερης διάστασης και όχι αντικείμενα ανωτέρων διαστάσεων. Αντίθετα, η Μεσότητα, ως ανήκουσα σε μια ανώτερη διάσταση από τα άκρα, έχει άμεσα την επίγνωσή τους. Η Μεσότητα δρα στη νέα αυτή διάσταση χωρίς «εχθρό» ή «αντίπαλο» μια και περιλαμβάνει μια εναδική αντίληψη και αντίστοιχα μία μονόδρομη δράση για κάθε αντίστοιχη ειδική περίπτωση (γι’ αυτό ο Αριστοτέλης την ονομάζει «ακρότητα» στο επίπεδό της). Με αυτό τον τρόπο ξεπερνιούνται οι ατελέσφορες και αδιέξοδες συγκρούσεις και διενέξεις των άκρων ως οι μόνες δήθεν (η κάθε μία για τον εαυτό της) δυνατές Ορθές λύσεις που διογκώνουν συνήθως και ουδέποτε επιλύουν πραγματικά τα προβλήματα και παρουσιάζεται μία μοναδική, καθαρή και αδιαμφισβήτητη λύση γι’ αυτά! Αυτό δε σημαίνει ότι οι λύσεις της Μεσότητας είναι πάντα ««χλιαρές» και «μετριοπαθείς» και ουδέποτε «θερμές» ή ψυχρές». Αν υπάρχουν προβλήματα ειδικής μορφής που μόνον μία «θερμή» ή μόνο μία «ψυχρή» λύση είναι δυνατή, αυτή ακριβώς η μία μόνον λύση θα είναι η λύση της Μεσότητας! Στο πολιτικό έτσι π.χ. πεδίο, παρότι η Μεσότητα ξεπερνά τα παραδοσιακά αδιέξοδα στεγανά της «αριστεράς» και της «δεξιάς», μετατοπιζόμενη σε μια ανώτερη διάσταση από αυτές, οι πολιτικές λύσεις και δράσεις που μπορεί να προσφέρει σε κάθε ειδική περίπτωση θα μπορούσαν από κάποιον αμύητο, εκτός του δικού της επιπέδου, να χαρακτηριστούν άλλες φορές ως «δεξιές». άλλες φορές ως «αριστερές», άλλες φορές ως «κεντρώες» και άλλες φορές τίποτα και από τα τρία! Αυτό ακριβώς σημαίνει η

εναδική κάθε φορά θεώρηση της Μεσότητας χωρίς τυπικούς συμβατικούς πολωτικούς σταθερούς χρωματισμούς και χαρακτηρισμούς. Η Αρετή είναι λοιπόν μία «έξη προαιρετική», μία συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα (με βάση το μέτρο και τη σωφροσύνη) από το άτομο και αποτελεί τη μεσότητα ή αρμονία ανάμεσα σε δύο ασύμφωνα και ανισόρροπα άκρα. Η επιλογή της Μεσότητας γίνεται με βάση τον Ορθό Λόγο ή Λογική του ανθρώπου. Ο ενάρετος άνθρωπος είναι πάντα σώφρων και επιλέγει έτσι το Ορθό. Ως ηθική πάντως πράξη η αρετή δεν είναι απόλυτη και εξαρτάται από τα διάφορα υποκείμενα. Η προσωπική μεσότητα ποικίλει έτσι σε διαφορετικά άτομα. Όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης. «αν για ένα άτομο είναι πολύ το να φάει δέκα «μερίδες» και λίγο να φάει δύο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει γι αυτόν έξι «μερίδες», γιατί και αυτή η ποσότητα μπορεί να είναι πολλή γι' αυτόν που θα τη φάει ή λίγη - λίγη για έναν Μίλωνα (αθλητή) και πολλή για τον αρχάριο στη γύμναση. Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο ή την πάλη. Συμπέρασμα: Ο ειδήμονας αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον. Αυτό είναι η τελική του προτίμηση – φυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το αντικείμενο, αλλά το σε σχέση προς εμάς» - Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια Όταν όμως η Αρετή ως Μεσότητα πρέπει να αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα κοινωνικό, που είναι κοινό για όλους και όχι προσωπικό, τότε υπερβαίνοντας τα δύο άκρα και εκφραζόμενη κοινά για όλους καθίσταται «αντικειμενική», αφού αναζητά τη βέλτιστη αρμονική λύση, με βάση το μέτρο και τον ορθό λόγο (νοημοσύνη), για όλους, για ολόκληρη την κοινωνία. Η ορθή πράξη με βάση τη Μεσότητα σημαίνει να πράττεις το Ορθό στο ορθό πρόσωπο, στον ορθό χρόνο, στην ορθή έκταση, με τον ορθό σκοπό και με τον ορθό τρόπο. Έτσι το ορθώς πράττειν δεν βρίσκεται μέσα στις δυνατότητες του καθενός, παρά μόνο σ’ αυτούς που έχουν τη γνώση και την ικανότητα να πραγματοποιήσουν την ορθή επιλογή. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ορθή ή τέλεια πράξη πραγματοποιείται με τη σύζευξη πολλών μεσοτήτων: μεσότητας στα πάθη, της μεσότητας στην επιλογή-απόφαση των συνθηκών και στη μεσότητα των μέσων χρησιμοποιούμενων μέσων για την επίτευξη του σκοπού. Παρότι η αρετή εξαρτάται από την προαίρεση του ατόμου, ο Αριστοτέλης βάζει την προϋπόθεση του ορθού κινήτρου (πρόθεσης) για να είναι μία πράξη πραγματική ηθική. Η πράξη πρέπει επίσης να ταιριάζει καλύτερα στη δοσμένη περίσταση και να είναι το αποτέλεσμα μίας σταθερής διάθεσης. ΜΕΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Το θάρρος είναι η μεσότητα ανάμεσα στο θράσος και τη δειλία. Η σύνεση είναι η μεσότητα ανάμεσα στην παρόρμηση και την αδράνεια και η νηφαλιότητα ανάμεσα στην έκσταση και στην απάθεια. Αντίστοιχα η μεγαλοψυχία είναι η μεσότητα ανάμεσα στην μικροψυχία και τη χαυνότητα, η φιλαλήθεια η μεσότητα ανάμεσα στην ειρωνεία και την αλαζονεία, η μετριοφροσύνη ανάμεσα στην αλαζονεία (υπερβολή) και στην μικροπρέπεια (έλλειψη). Η φιλία ανάμεσα στην επιτήδευση και την κολακεία και η ελευθερία ανάμεσα στην ανελευθερία και την ασωτία. Η σωφροσύνη είναι επίσης η μεσότητα ως προς τις ηδονές και τις λύπες, ενώ υπερβολή είναι η ακολασία («Περί ηδονάς και λύπας απάσας, ήττον δε περί τας λύπας, μεσότης μεν σωφροσύνη, υπερβολή δε ακολασία»). Η σωφροσύνη και η ανδρεία μάλιστα φθείρονται από έλλειψη ή υπερβολή και σώζονται από τη μεσότητα: «φθείρεται δη η

σωφροσύνη και η ανδρεία υπό της υπερβολής και της ελλείψεως, υπό δε - ως μεσότητος σώζεται... ούτως συν και επί σωφροσύνης και ανδρείας έχει και των άλλων αρετών». Η σύγχρονη κοινωνία μας είναι προφανώς μα κοινωνία υπερβολής στα πάντα, στην κατανάλωση, στις απολαύσεις, στην πίεση και στο άγχος, αλλά και στις κοινωνικές ανισότητες. Δύσκολα μπορούμε να βρούμε σε αυτήν πουθενά το μέτρο, την ισορροπία και αρμονία. Θα μπορούσαμε έτσι μετά πάσης γνώσεως να ισχυριστούμε ότι βασιλεύουν σε αυτήν οι κακίες – γι’ αυτό και τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σε αυτήν. Όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης: «Φάνηκε λοιπόν καθαρά πως τρεις βασικοί τρόποι συμπεριφοράς υπάρχουν: δύο λανθασμένοι (κακίες), ο ένας της κατηγορίας της υπερβολής και ο άλλος της κατηγορίας της έλλειψης, και μία αρετή, η Μεσότητα. Και οι τρεις τους βρίσκονται κατά έναν τρόπο σε αντίθεση μεταξύ τους: τα δύο άκρα προς το μέσον και μεταξύ τους, και το μέσον προς τα δύο άκρα. Όπως το ίσο είναι μεγαλύτερο σε σχέση προς το μικρότερο και μικρότερο σε σχέση προς το μεγαλύτερο, έτσι οι μεσότητες αποτελούν υπερβολή σε σχέση προς την έλλειψη και έλλειψη σε σχέση προς την υπερβολή τόσο στα πάθη όσο και στις πράξεις. - Ηθικά Νικομάχεια». Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο Λόγος επιδιώκει πάντα από την φύση του την ισορροπία και τη συμμετρία κι επομένως αποφεύγει τις ακρότητες - τις υπερβολές και ελλείψεις. Αν π.χ. φάω πάρα πολύ για να ικανοποιήσω την πείνα μου και βαρυστομαχιάσω ή πολύ λίγο και εξακολουθώ να νιώθω πεινασμένος, είναι φανερό πως δεν θα ικανοποιηθώ με κανένα από τα δύο. Όπως λέει και ο Ιπποκράτης «σιτία, ποτά, ύπνος αφροδίσια, πάντα μέτρια». Έτσι η ευδαιμονία βρίσκεται πάντοτε στην επιλογή της Μέσης Οδού μεταξύ των ακροτήτων της έλλειψης και της υπερβολής. Ο σκοπός της ζωής κατά τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία και η Αρετή έχει μια σαφή σχέση με αυτήν, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι κάποιος ευτυχισμένος, χωρίς να είναι ενάρετος. Όπως το θέτει η ευδαιμονία είναι "ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή". Αν θέλουμε λοιπόν να κατακτήσουμε την αρετή και να γίνουμε ευτυχισμένοι στην ζωή μας, πρέπει να αποφεύγουμε τις ακραίες επιλογές και να ακολουθούμε την Μέση Οδό της Αρετής. Για την επίτευξη όμως της ευδαιμονίας χρειάζεται ωριμότητα και κατάλληλη προπαρασκευή. Είναι αναγκαία η καλλιέργεια των αρετών για την πραγμάτωση του τελικού αγαθού της ευδαιμονίας και χρειάζεται έτσι παιδεία και μάθηση και κάποια επίσης προδιάθεση, διαφορετικά κανείς δε θα θέλει να χάσει το χρόνο του ακούγοντας διάφορες διδασκαλίες… Ενώ ο Πλάτωνας υποστήριξε ως ιδανικό πολίτευμα εκείνο όπου κυβερνούν οι «φιλόσοφοι», δηλαδή οι «άριστοι» (τότε μόνον τα κράτη θα ευτυχήσουν όταν οι φιλόσοφοι βασιλεύσουν ή οι βασιλείς φιλοσοφήσουν), ο μαθητής του Αριστοτέλης, θεώρησε ως καλύτερο πολίτευμα αυτό όπου επικρατεί το Μέτρο και η Αρετή, δηλαδή η Μεσότητα.

Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει τέσσερα είδη τέλειας αρετής: τη Δικαιοσύνη, τη Φρόνηση, την Ανδρεία και τη Σωφροσύνη: «Της τελείας αρετής είδη εστί τέσσερα. εν μεν φρόνησις, εν δε δικαιοσύνη, άλλο δ’ ανδρεία, τέταρτον σωφροσύνη. Τούτων η μεν φρόνησις αιτία του πράττειν ορθώς τα πράγματα. η δε δικαιοσύνη του εν ταις κοινωνίας και τοις συναλλάγμασι δικαιοπραγείν. η δε ανδρεία του εν τοις κινδύνοις και φοβεροίς μη (διασκορπίζεσθαι) τρειν, αλλά μένειν. Η δε σωφροσύνη του κρατείν των επιθυμιών και υπό μηδεμίας των ηδονών δουλούσθαι, αλλά κοσμίως ζην. Της αρετής άρα το μεν έστι φρόνησις, άλλο δικαιοσύνη, τρίτον ανδρεία, τέταρτον σωφροσύνη» Στην κορυφή των τεσσάρων αυτών αρετών θέτει τη Δικαιοσύνη και διακρίνει δύο είδη Δικαιοσύνης, της «αντικειμενικής» δικαιοσύνης ως μεσότητας προς το έτερον και της «υποκειμενικής» δικαιοσύνης ως προαίρεσης με μέτρο την αρχή της μεσότητας. Διακρίνεται έτσι καθαρά η διανεμητική από τη διορθωτική λειτουργία της δικαιοσύνης. Μπορούμε να αναπτύξουμε αν θέλουμε περαιτέρω την Αριστοτελική Μεσότητα δυναμικά. Πάνω απ’ όλα σε σχέση με την κοινωνία και την πολιτική (και όχι απλώς την προσωπική-υποκειμενική ηθική του καθενός από εμάς) δεν μπορεί αυτή να έχει μία αριθμητική ή γεωμετρική έννοια, δεν μπορεί δηλαδή να είναι ένας αριθμητικός μέσος όρος των θέσεων και απόψεων των δύο άκρων, οπότε και το κέντρο του ευθυγράμμου τμήματος που αυτά ορίζουν. Δεν αποτελεί δηλαδή μία σύμμειξη ή ένα συμβιβασμό, αλλά, όπως είπαμε, μια υπέρβαση και των δυο σε μια ανώτερη μη-πολωτική διάσταση.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΕΤΩΝ

Υπερβολή

Έλλειψη

Μεσότητα

Οργιλότης θρασύτης Αναισχυντία Ακολασία Φθόνος Κέρδος Ασωτία Αλαζονεία Κολακεία Αρέσκεια Τρυφερότης Χαυνότης Δαπανηρία Πανουργία

Αναλγησία Δειλία Κατάπληξις Αναισθησία Ανώνυμον Ζημία Ανελευθερία Ειρωνεία Απέχθεια Αυθάδεια Κακοπάθεια Μικροψυχία Μικροπρέπεια Ευήθεια

Πραότης Ανδρεία Αιδώς Σωφροσύνη Νέμεσις Δίκαιον Ελευθεριότης Αλήθεια Φιλία Σεμνότης Καρτερία Μεγαλοψυχία Μεγαλοπρέπεια Φρόνησις

Αριστοτέλης – «Ηθικά Ευδήμια»