1. Општо за менаџментот

Битен предуслов за добро работење на едно претпријатие е

организацијата на работата, или како сега ″популарно" се нарекува менаџмент. Велам сега популарно зошто? Затоа што во текот на 80-

тите во рамките на социјалистичкото уредување, кога ќе се кажеше за некој човек дека е менаџер, тоа беше професија со негативна конотација, односно менаџери беа оние кои местеа фудбалски

утакмици, организираа концерти и сл.

Денес зборот менаџмент и менаџер има сосема поинакво значење.

Тој потекнува од англискиот збор manage, кој во некои јазици како

шведскиот, францускиот, српскиот, хрватскиот, македонскиот нема

буквален превод и затоа се користат зборовите управување, водство,

располагање со нешто. Затоа ако сака да се каже неговото вистинско

значење се користи терминот менаџмент (англискиот термин).

Terminot menaxment karakterizira proces i/ili li~noto

vodstvo na site i/ili del od organizacijata (naj~esto biznis)

niz razvoj i manipulacija so resursite (~ove~ki, finansiski,

intelektualni ili neopiplivi).

Spored re~nikot na Oksford zborot "manage" doa|a od

italjanskiot maneggiare (da upravuva{ - osobeno so kow), ili

pak od latinskiot kade manus zna~i raka.

Dokolku ovie prethodni klarifikacii ne vi go razjasnija

terminot menaxment, toga{ definicijata na Mary Parker Follett

(1868-1933) }e vi dade podetalno и pojasno obrazlo`enie. Taa

glasi: "menaxmentot e umetnost na izvr{uvawe na

rabotite so pomo{ na lu|eto". Zatoa menaxmentot, според

неа, se sostoi od 5 komponenti:

1.Planirawe

2. Organizirawe

3. Vodstvo

4. Koordinacija

5. Kontrola

Според одредени автори оваа дефиниција е премногу "тесна",

односно не ги опфаќа сите оние делови кои ги содржи истиот

термин. Причината за тоа е што менаџментот не претставува

универзален процес. Еве примери кои го докажуваат тоа. Во некои

земји менаџерскиот процес, онаков каков што постои во САД и

каков се учи во нашите бизнис школи, е со закон забранет. Во

поранешната СФРЈ, на пр., ако менаџерот самостојно донесе одлука,

тој кривично одговара за тоа. Таквата негова постапка се толкува

како недемократска. Наместо тоа од него се очекува да дава

предлози, а работниците да одлучуваат.

Друг пример е организацијата на кибуци во Израел. Секретарот на

истата, кој застапува една менаџерска позиција, периодично ја врши

функцијата. Тоа значи дека по одреден период тој си се враќа на

неговата претходна професија која може да не биде воопшто

поврзана со менаџмент. Ова се прави заради оневозможување на

една личност постoјано да биде менаџер. Менаџментот овде не е

постојан, како и во други примери. Исто така и Владите во одредени

земји не се постојани. Доколку би биле постојани тие би ја негирале

демократијата. Таму нема професионални менаџери.

Ова се причините зошто во одредени земји е многу тешко да се

најдат соодветни синоними за тој поим. Во нив најчесто се користат

синонимите: одлучување, регулирање, планирање, контролирање,

организирање, владеење, постигање на целите, раководење, мотивирање, спроведување,..

Во американскиот универзитетски речник (American College

Dictionary) ги има и синонимите: доминирање и заповедување. Во

речникот на Оксфорд ги има и овие значења: манипулирање и

трпење.

Доколу се обидеме да најдеме што е заедничко во сите овие

синоними, освен раководење и манипулирање, ќе видиме дека сите

овие процеси се еднонасочни. Во сите нив менаџерот му дава

наредба (му кажува) на подредениот што да работи, а подредениот е

само средство преку кое се постига целта. Затоа менаџерот се

нарекува шеф, а подредениот неговата десна рака. Десната рака

секогаш го работи она што ќе и го нареди мозокот, а левата се

однесува по свое (не исполнува наредби), односно не подлегнува на

потполна контрола.

Менаџерите исто така се нарекуваат и надзорници, што значи дека

се над нешто. Типичен пример за ова се ознаките во воената

хиерархија во САД. Во неа напредувањето е претставено со

полетување кон небесните височини од најниските гранки на едно

дрво. Поручниците на еполетите имаат трака која симболично ги

претставува гранките на дрвото. Капетанот има 2 траки кои го

претставуваат повисокиот дел на крошната на дрвото. Мајорот има

лист што симболично го претставува врвот на дрвото. Полковникот

полетува како орел, а генералскиот чин е претставен со звезда. Тоа

значи дека што погоре се наоѓаш на хиерархиската скала, толку

подобар увид имаш во ситуацијата. Проблемот на ваквата

филозофија е понизноста која се очекува од подредените. Колку

пониско се наоѓаш на хиерахиската скала, толку помалку имаш увид

во случувањата, пристапот до информации и сл. Значи менаџерот

има супериорно, а подредените инфериорно видување на работите.

На извесен начин може да се заклучи дека ако менаџерот е надреден

тогаш неговите луѓе се подредени. Во таа насока може да се

спомене дека буквалниот превод на зборот подреден на хебрејски

значи свиткан, како менаџерите да ги обликувале според свои

потреби, што е доста сурово.

Причината за ова е што менаџерскиот процес, онаков каков што се

учи или применува во пракса, всушност е вредносен процес. Тој не е

само наука или вештина, туку е одраз на политичките и

општествените вредности. Тоа е политички процес оптоварен со

вредности. Значи сето ова го потврдува фактот дека овие синоними

означуваат еднонасочен хиерархиски систем. При досега кажаното и

тврдењето дека овие синоними се еднонасочен процес беа

изоставени синонимите раководење и мотивирање. Дали можеби

овие два синонима го ослободуваат процесот на менаџмент од

хиерархиската и еднонасочна конотација?

Толкувањето за нив е следно: како менаџер и раководител јас знам

што сакам од своите подредени. Предизвик за мене е да најдам

начин како да раководам со нив и да ги мотивирам да ја извршат

својата работна задача. Ако не можам да ги контролирам, можеби

можам да ги мотивирам? Дали ова не ви звучи како манипулација?

Пр. за манипулацијата е една карикатура од часописот New Yorker

која прераскажана би изгледала вака: мајката го убедува својот син

да го фрли ѓубрето. Уморно, синот и одговара: Добро, мамо ќе го

фрлам ѓубрето само не обидувај се да ме мотивираш! Дури и детето

во мотивацијата гледа манипулација. Според него однапред е

одлучено што тој треба да стори. Затоа не е чудо што одредени

работнички синдикати се често протв менаџерските програми за

мотивација на работниците, кои го збогатуваат и прошируваат

процесот на работа. Тие во нив гледаат трик за зголемување на

профитот и продуктивноста во корист на менаџментот.

Единствената корист за работниците лежи во нивното право да го

задржат работното место. Иста конотација има и синонимот

раководење. Некои теории за раководењето, доколку внимателно се

разгледаат, раководењето не го толкуваат како процес на

одлучување што да се стори и зошто да се изврши одредена

активност. Тие повеќе говорат како да се мотивираат за да го сторат

тоа. Дали раководителите треба да управуваат со подредените или

своите одлуки да ги донесуваат заеднички? И овој процес може да се

смета како манипулација затоа што раководителот не секогаш е

заинтересиран за интересите на своите работници. Затоа во некои

дејности терминот менаџмент не е прифатен поим, како на пример

во уметноста во САД, менаџментот е синоним за експлоатација.

Во таа насока ако сакаме да го дефинираме терминот менаџмент,

тогаш логично и корисно е да го разгледаме од аспект на функцијата

која ја обавува: ЗОШТО НИ СЛУЖИ? Таа функција треба да биде

ослободена од сите вредносни критериуми (општествени,

политички, културни) без разлика дали станува збор за управување

со себе, фамилијата, профитна или непрофитна дејност. Единствена

разлика во сето ова е големината и видот на единицата со која се

раководи.

Ова звучи доста амбициозно и сложено. За да стане појасно ќе

почнеме од почеток, односно од она што постојано се случува околу

нас, а тоа се промените. Процесот на промени трае отсекогаш и ќе

продолжи и понатаму. Промените може да бидат физички,

општествени и економски. Дури и Вие додека го читате текстот се

менувате. Само промените се константни. А, секоја промена создава

проблеми. А проблемите бараат решенија. Решенијата понатаму

создаваат нови промени. Тој процес би можел да се претстави на

следниот начин:

ПРОМЕНИ

ПРОБЛЕМИ

РЕШЕНИЈА

Тоа значи дека ако промените се постојани, што друго е постојано?

Секако и проблемите. Колку се пообемни и побрзи промените, толку

е поголем бројот и сложеноста на проблемите кои ќе се појават како

последица на промените. Суштината е во тоа да се сфати дека

проблемите не може засекогаш да се решат. Кога ќе се реши еден

низ на проблеми, се појавува нов. Промени и проблеми нема само

после смртта.

Целта на менаџментот е решавање на сегашните проблеми и

спремност да се соочиш со идните. Тоа е неопходно заради

промените. Потреба од менаџмент ќе нема ако нема проблеми.

Да управуваш значи да живееш, а да живееш значи да поминуваш

низ промените кои носат проблеми и способност да ги решаваш .

Логично по оваа констатација се наметнува прашањето: Како да

управуваш со промените?

Управувањето со промени се состои од два процеси: одлучување и

имплементација на одлуките.

ПРОМЕНИ

ПРОБЛЕМИ

УПРАВУВАЊЕ

ДОНЕСУВАЊЕ ОДЛУКИ НИВНО СПРОВЕДУВАЊЕ

Овие елементи не се вредносни процеси. Тие се универзални. Се

однесуваат на управување со промени во светот на криминалците,

фамилијарни услови, болници, армии, мали претпријатија, големи

корпорации,... Во сите овие случаи мора да се донесе одлука која ќе

се спроведе на дело. Неодлучноста или одложувањето на одлуката

претставува исто така вид на одлука. Ова се однесува на личности

кои не сакаат да донесуваат одлуки. Но и во овој случај треба да

бидат свесни дека не може да се избега од фактот дека треба да се

донесе одлука. Неопдодно е битно во моментот да се потенцира дека

и нејзиното спроведување на дело е многу важно. Што значи за

успешен менаџмент потребно е донесување на добри и квалитетни

одлуки и нивно ефикасно спроведување. Добриот менаџмент не

значи донесување на лоши одлуки и нивно добро споведување и

обратно.

Ова се случува и во приватниот живот. Колку често ни се случува да

донесеме некоја одлука а потоа да не ја споведеме во дело? Дали

често носиме одлука дека на пример ќе престанеме да пушиме, а тоа

не сме го сториле?

Истото тоа се случува и во скоро сите претпријатија. Менаџментот

ќе одлучи да го промени правецот, пазарот, производната линија или

културата на една организација. По донесување на ваквата одлука

претпријатието се соочува со големи проблеми да ги реализира сите

тие промени. Слично е и со управување на државата. Многу лидери,

од кои некои се и дикататори, се жалат дека нивните одлуки не се

спроведуваат на дело. На пример, Хитлер не можел да ја реализира

одлуката Германија да се запали пред доаѓањето на сојузниците. Тоа

никогаш не е сторено иако Хитлер имал потполна власт да го убие

секој кој не се покорувал на неговите наредби. Со овој пример се

докажува дека одлучувањето и спроведувањето на одлуките се два

процеси кои не се компатибилни. За да стане појасно сето ова ќе го

објасниме и со политичките системи. Кој систем дава можност за

правилно одлучување? Кој систем поттикнува отворен разговор и ја

штити слободата на информирање, говор и печат за да се овозможи

добро одлучување? Секако тоа е демократијата. Но, во вакво

демократско општество многу е тешко да се спроведат одлуки кои

бараат промени. Системот можеби донесува добри одлуки, но

легитимното политичко несогласување, кое е доста корисно при

донесувањето на одлуките, станува фактор кој ја обременува

неговата имплементација. Поголем број лидери на демократски

земји се жалат дека политиката во нивните држави не се спроведува

онака брзо како тие би сакале.

За разлика од демократскиот, тоталитарниот систем бара брзо

спроведување на одлуките со фактот што овој систем не дозволува

дискусија, несогласување или поставување прашања. Но, проблемот

е во тоа што овој систем обично носи лоши одлуки. Зошто? Затоа

што ефикасното спроведување на одлуките е овозможено со забрана

на слобода на печат, несогласувања со режимот и дискусија по

систем на принуда. Тоа го оневозможува размената на информации

неопходни за формирање здраво политичко мислење. Наместо

квалитетни одлуки таквите режими често произведуваат еднострани

одлуки со страшни последици. Со други зборови успешниот

менаџмент е демократичен во одлучувањето и диктаторски во

спроведувањето на одлуките. Многу луѓе погрешно раководат

затоа што обратно ги поставуваат работите, односно диктаторски

донесуваат одлуки а демократски ги спроведуваат. Дали се наоѓаме

во овој втор пример и ние како поединци? Дали одлучно

(диктаторски) велиме од понеделник седнувам да учам??? И

одеднаш стануваме демократични и го слушаме нашиот внатрешен

глас кој ни вели да одиме на некоја забава, кафе муабет,.....

Прикажано на шематски нашин тоа би изгледало вака:

Квалитетот на менаџментот = f { }

Иstorijat na menaxmentot

Modernite menaxeri koristat mnogu od iskustvata,

principite i tehnikite na porane{nite koncepti.

Industriskata revolucija be{e pri~ina, odnosno po

industriskata revolucija se razvija golem del na pretprijatija

koi imaa potreba od profesionalni menaxeri.

Vo 1975 god., Rejmond E.Miles ja napi{a knigata Teorija na

menaxmentot: Implikacii na organizacisko odnesuvawe i

razvoj, vo koja go popularizira korisniot model na evolucija

na menaxment teorijata vo SAD. Negoviot model gi vklu~uva

klasi~nite, ~oveчkite relacii i menaxmentot na ~ove~kite

resursi.

Klasi~na шkola

Klasi~niot na~in na razmisluvawe datira od okolu 1900-ta

godina i prodol`uva, odnosno trae do 1920-ta.

Tradicionalniot ili klasi~en menaxment se fokusira na

efikasnosta pri rabota i gi vklu~uva birokratskiot,

nau~niot i administrativniot menaxment. Birokratskiot

menaxment se bazira na eden racionalen set od strukturni

akcioni kursevi, odnosno pravila i procedure; hierarhija i

jasna raspredelba na rabotata. Nau~niot menaxment se

fokusira na “eden najdobar na~in” da se zavr{i rabotata.

Administrativniot menaxment go prou~uva protokot na

informaciite vo operacijata na organizacijata.

1. квалитетна одлука

2. ефикасно спроведување

Birokratija

Maks Veber (1864-1920), poznat kako tatkoto na modernata

sociologija, ja analiзiral birokratijata kako najrazumna i

najlogi~na struktura za pogolemi organizacii. Birokratiite

se formiraat vrz osnova na legalni ili racionalni

avtoriteti bazirani na zakoni, procedurи, pravila itn.

Pozicioniot avtoritet na superiorniot vrz pot~inetiot

poteknuva od legalen avtoritet. Harizmati~niot avtoritet

poteknuva i zavisi od individualnite osobini na poedinecot.

Efikasnosta na birokratijata kako ureduvawe doa|a od:

Jasno definirani i specijalizirani funkcii

Upotreba na legalen avtoritet

Hierarhisko podreduvawe

Pi{ani pravila i proceduri

Tehni~ki trenirani birokrati

Dodeluvawe pozicii bazirano na tehni~ka ekspertiza

Promocii bazirani na sposobnost

Jasno opredeleni karierni pravci

Nau~en menaxment

Nau~niot menaxment se fokusira na odnosi ~ovek - ma{ina.

Organizacionata produktivnost }e bide zgolemena dokolku se

zgolemi efikasnosta na produktivniot proces. Perspektivata

za efikasnost se sostoi vo kreirawe rabotni mesta koi se

ekonomi~ni na vreme, ~ove~ki energija i drugi produktivni

resursi. Rabotnite mesta se dizajnirani taka {to sekoj

rabotnik ima specifi~na, dobro kontrolirana zada~a koja

moжe da se izvede kako {to mu e poso~eno. Specifi~nite

proceduri i metodi mora da se sledat bez isklu~oci.

Frеderik Tejlor (1856-1915)

Mnogu od Teljorovite studii bile izvedeni vo Bethlehem Steel

Company vo Pitsburg. Za da ja podobri produktivnosta Tejlor

gi prou~uval vremeto i dvi`e~kite detali na rabotno mesto,

razvival podobar metod za izvr{uvawe na istata rabota i go

obu~uval rabotnikot. Ponatamu ja zgolemil nadnicata so {to

se zgolemila i produkivnosta na rabotnicite.

Vo 1911, Frederik Tejlor, poznat kako tatko na nau~niot

menaxment, ja objavil “Principi na nau~en menaxment” vo koja

predlaga novi rabotni metodi dizajnirani da ja zgolemat

produktivnosta. Eden od ovie poznati eksperimenti e kako da

se zgolemi produktivnosta na ~ovek koj tovari `elezo vo vagon.

Tejlor ja rascepkal rabotata na najmali komponenti - dvi`ewa

i zapo~nal da eksperimentira so koi dvi`ewa rabotnikot }e

bide najproduktiven. Zemal чasovnik i merel koi dвi`ewa se

najkratki i najednostavni, a nevejoratno po ekperimentot

doka`al deka produktivnosta so negovite instrukcii na eden

rabotnik se zgolemila od 12 na 47 toni na den! Тejloroviot

modus na rabota dramati~no ja zgolemil produktivnosta.

Frank (1868-1924) i Lilian (1878-1972) Gilbret

Frank i Lilian Gilbert mu posvetija posebno vnimanie na

metodot na identificirawe na osnovnite dvi`ewa pri rabota;

na~inot na koj tie dvi`ewa se kombinirani za da gi

formiraat metodite na operacijata и na vremetraeweto koe e

potrebno na sekoe od tie dvi`ewa. Tie bile ubedeni deka e

mo`no da se dizajniraat rabotni metodi ~ie vreme bi mo`elo

da se presmeta odnapred, otkolku da se oslonat na studiite za

rabota vo koi vremeto za rabota se dobiva so opservacija.

Frank Gilbert poznat kako tatko na studiite za vreme I

dvi`ewa pri rabota, snimil individualni dvi`ewa za vreme

na fiziчka rabota. Ova im ovozmo`ilo na menaxerite da go

razdelat rabotniot process na operacii. Нegovata `ena, inaku

psiholog po profesija e i avtor na knigata Psihologija na

trudot. Vo 1911 god. Frank ja pi{uva Studijata za dvi`ewa pri

rabota, a vo 1919 god. bra~niot par ja pi{uva Studijata za

primenlivi dvi`ewa.

Edna od prvite studii na Frank se odnesuva{e na grade`nite

raboti (toj rabotel kako pomo{nik grade`en rabotnik

odredeno vreme). Dizajniral i patentiral posebno skele za

rabota koe reduciralo odredeni iskrivuvawa od edna strana i

ja zgolemilo produktivnosta za 100 procenti od druga. No,

sindikatite ne go prifatija negoviot pronajdok, a

rabotnicite prodol`ija da rabotat po stariot metod.

Gilbertovi bea ubedeni deka postoi samо eden najdobar na~in

za izveduvawe na rabotata. Toj najdobar na~in }e mo`e da bide

zamenet so drug samo toga{ koga }e bide otkrien nov i podobar.

Tie ja definirale studijata za rabota kako celina koja mo`e da

se podeli na komponenti (delovi), koi oddelno treba da se

prou~uvaat; da se pronajde korelacijata pome|u niv i od ovie

prou~eni delovi da se pronajde metod so najmalku zagubi.

Studijata za vreme tie ja definirale kako nau~no-

istra`uva~ka analiza na metodi i oprema koja se koristi ili

se planira da se koristi pri izrabotka na edno par~e proizvod.

Pri toa obrnale vnimanie na unapreduvaweto (podobruvaweto)

na prakti~ni detali pri izrabotkata koi vsu{nost ke bidat

najdobriot na~in i odreduvawe na potrebnoto vreme za

izrabotka so toj najdobar metod. Na eden operacionen grafikon

tie nacrtale simboli koi gi pretstavuvale razli~nite

elementi kako: bara, selektira, transportira, dr`i i sl. Ovie

simboli gi narekle “therbligs” (vsu{nost nivnoto prezime

speluvano od pozadi).

Henry Gantt (1861-1919)

Henri Gant go izmislil Gantoviot grafikon koj se upotrebuva

za planirawe na onie operacii koi se preklopuvaat vo odreden

period na vreme. Toj se fokusiral na motivacionite faktori

pri rabota i smetal deka nagradata za odreden raboten u~inok

ima pogolema efektivnost otkolku kaznata za nedobro

izvr{enata rabota. Toj go razvil sistemot za pla}awe kade site

imaat ista minimalna plata, a onie koi ostvarile podobar

raboten u~inok dobivaat bonus (toa e ne{to kako na norma). Toj

isto taka se fokusiral i na va`nosta na kvalitetnoto

rakovodewe.

Administrativen menaxment

Administrativniot menaxment obrnuva posebno

vnimanie na menaxerot i funkciite na menaxmentot. Henri

Fayol (1841--1925), poznat kako tatko na moderniot menaxment,

vsu{nost e francuski industrijalec koj gi postavuva ramkite

za izu~uvawe na menaxmentot. Negovi dela se Op{t i

industriski menaxment. Spored nego menaxmentot se sostoi od

5 funkcii i toa: planirawe, organizirawe, nareduvawe,

koordinirawe i kontrola. Negovite 14 principi na menaxment

vklu~uvaat podelba na rabotata; avtoritet i odgovornost;

disciplina; edinstvo na komandi (naredbi); edinstvo na pravec

(vrabotenite vo edna organizacija treba da imaat isti celi i

planovi); naso~uvawe na induvidualnite interesi kon

generalni (op{ti); ispla}awe na personalot; centralizacija;

skalest lanec (se misli na hierarhiska struktura); nara~ki (se

misli na potro{en materjal; rabotna sila i sl.); pravednost

(ova treba da zna~i kombinacija na qubeznost i pravda).

Dobroto odnesuvaweto kon vrabotenite e va`no za da se

postigne ednakvost); stabilnost na sopstvenosta na

vrabotenite (tie podobro }e ja izvr{uvaat svojata rabota ako se

obezbedeni odnosno osigurani); inicijativi (na vrabotenite

treba da im se dozvoli da gi iska`at svoite idei); i esprit de

corps (menaxmentot mora da go ohrabri moralot na vrabotenite,

zatoa toj veli deka e potreben vistinski talent za

koordinirawe na naporite, ohrabruvawe na entuzijazmot, da se

iskoristi se~ija ve{tina I da se nagradi sekoja vrednost na

rabotnikot bez da se predizvika qubomora ili naru{uvawe na

harmonijata vo relaciite).

Konceptite na Mary Parker Follett gi vklu~uvaat

univerzalnite celi; univerzalni principi i

Zakonot na situacijata. Univerzalnite celi na

organizacijata e integracijata na sekoj

individualen napor vo edna sinergetska celina.

Univerzalnite principi se vsu{nost

povratniot odgovor, odnosno komunikacija vo

dva pravci. I Zakonot na situacijata veli deka

nema eden najdobar na~in da se stori ne{to, toa

sekoga{ zavisi od situacijata.

Школо за меѓучовечки релации

Odnesuvaweto, odnosno ~ovekovite relacii vo menaxmentot se

pojavija vo 1920 g i se odnesuvaa na ~ovekovite aspekti na

organizacijata. Toa vsu{nost e neoklasi~na {kola, koja se

pojavuva kako reakcija na klasi~nite pristapi vo

menaxmentot. Ovie dvi`ewa zapo~nuvaat so u~ewata na

Hawthorne koi bea izveduvani od 1924 do 1933 na Havtorn

termocentralata na Elektrostopanstvo vo Cicero, Ilinois.

U~ewa na Havtorn

Истражувачите на бизнис школото на Харвард, T.N. Whitehead, Elton

Mayo и George Homans беа предводени од Fritz Roethlisberger. Елтон

Мајо, попознат као татко на учењата на Хавтрон, го идентифицира

ефектот на Хавтрон, односно непријатноста што се случува кога

луѓето знаат дека ќе бидат проучувани. Овие студии се доста

значајни затоа што го демонстрираа значајното влијание на

човековиот фактор врз продуктивноста при работа.

Постоеја 4 фази во овие студии: експерименти со светлината, нова

смена на работници во групни експерименти, програм за интервјуа и

групни студии за банкарско мрежно поврзување. Целта на овие

студии била да се открие влијанието на условите за работа врз

продуктивноста. Експериментите за светлина требало да откријат

дали подоброто осветлување ќе ја зголеми продуктивноста. И двете

групи, контролната и експерименталната, составени од женска

популација без разлика на осветлувањеето, односно и со поголемо и

со помало осветлување тие ја зголемиле продуктивноста. Затоа било

заклучено дека зголемената продуктивност е резултат на вниманието

кое го посветила таа група на таа работна задача. Во експериментите

со новата смена на работници, шест работници од женската

популација работеле во специјална, посебна просторија каде им биле

дадени паузи за време на работата и имале слобода да разговараат, а

биле постојано набљудувани од истражувачот, кој им бил како

претпоставен. Истражувачот (претпоставениот) ги консултирал

вработените пред да се случи секоја промена. Студијата на групата

за мрежно банкарско поврзување била анализирана од Homans кој

оваа студија ја прикажал во својата книга The Human group. Групата

за банкарско мрежно поврзување вклучувала 14 мажи и била слична

со групата на новата смена на работници, со таа разлика што немала

промена на работници и банкарското мрежно поврзување ја

зголемила продуктивноста. Заклучокот бил дека нема причинско-

последична врска помеѓу работните услови и продуктивноста.

Ставот на работникот според овие истражувања се смета за многу

значаен кој може да допринесе за продуктивноста. Студијата со

интервјуата опфатила 21000 испитаник кои имале можност да го

кажат својот став кон компаниите и нивните работни места.

Најголем резултат кој се добил од овие интервјуа е тоа што

претпоставените дознале дека поплаките од вработените се

последица на некој претходен проблем што се случил на работа, или

пак дома, или пак во минатото.

Chester Barnard (1886-1961)

Во книгата Функциите на извршителите (директорите) Chester

Barnard ги забележал своите видувања менаџментот. Тој ја сумира

легитимноста на директивите наложени од директорот и нивното

пошироко прифаќање од оние кои треба да ги спроведат. Авторот

развива еден концепт на стратешко планирање и прифаќање на

теоријата на авторитетот. Стратешкото планирање го дефинира како

формулација на општите (главни) планови кои ја водат

организацијата кон потрага (одредување) на главните цели. Барнард

сметал дека трите топ функции на директорот биле (1) основање и

одржување на ефективен комуникациски систем, (2) вработување и

зачувување на ефективен персонал и (3) мотивирање на тој

персонал. Неговото прифаќање на теоријата на авторитетот

всушност се темели на фактот дека менаџерите имаат онолку

авторитет колку вработените им дозволуваат да го имаат. Со други

зборови прифаќањето на теоријата на авторитетот предлага истиот

да се движи по вертикала односно од горе надолу, но сепак во

голема мера зависи од прифаќањето на персоналот кој се наоѓа

пониско во хиерархиската скала. Општо кажано тој зависи од 4

фактори (1) Вработените мора да разберат што менаџерот бара од

нив. (2) Вработените мора да се во можност да ги исполнуваат

директивите. (3) Вработените мора да се убедени дека директивите

се во осгласност со целите на организацијата. (4) Вработените мора

да се убедени дека директивите не се во спротивност со личните

цели. Барнард верува дека секоја личност има зона на

индиферентност (незаинтересираност) или опсег во кој секоја

личност своеволно ќе ги прифати наредбите (директивите). На

организацијата само и останува да обезбеди доволни стимуланси со

кои ќе го направи опсегот поширок во рамките на зоната на

индиферентност за да може наредбите на менаџерот да се исполнат.

Школа за човечки ресурси

Во почетокот на раните 1950-ти години школата за човечки

ресурсипостигна значаен напредок во човечките релации. Пристапот

на добро однесување не секогаш дава добри резултати, односно не ја

зголемува секогаш продуктивноста. Затоа, техниките на мотивација

и водство станаа теми од голем интерес. Школата за човечки

ресурси потенцира дека работниците се доста креативни и

компетентни, но нивните таленти во најголем дел не се искористени

од нивните работодавачи. Вработените сакаат значајна работа,

сакаат да соработуваат, да учествуваат во донесување на одлуките и

функциите на водството.

Интегрирање на менаџмент теориите

Систем теоријата и непредвидените случувања (ситуационен

пристап) може во значајна мера да помогнат при интегррање на

теориите на менаџментот. Соодветните менаџерски техники може да

бидат според барањата на работната околина.

Систем теорија

Во текот на 1940-тите и за време на Втората Светска Војна, се појави

потреба од итна системска анализа. Ова гледиште ги вклучува

системските концепти и квантитативните пристапи (математички,

статистички, инженерски) и останати полиња кои допринесуваат кон

решавање на проблемите. Менаџерите наоѓаат оптимално решение

на проблемите со употреба на научни анализи што е многу блиску

до системскиот пристап во менаџментот. Системот всушност

претставува организиран и независен сет од елементи кои

функционираат како целина. Тоа е отворен систем кој има

интеракција со околната средина. Тоа е збир на влезни елементи од

околната средина (матерјали или човечки ресурси),

трансформациони процеси од суровини до готов производ

(технолошки и менаџерски процеси), резултати од тие готови

производи во околината (продукти или сервиси) и повратни

информации (реакции од околината). Субсистемите се системи во

рамките на еден поширок систем. Независните субсистеми (како

производство, финасии, и човечки ресурси) работат во синергија со

обид да ги достигнат организационите цели кои не би можеле да се

постигнат од еден систем, односно од секој систем пооделно.

Непредвидени случувања (Ситуационен пристап)

Во средните 1960-ти, непредвидените случувања во менаџментот

или ситуациониот пристап, се појави како неопходност. Овој

пристап ја потенцира врската помеѓу организационите процеси и

карактеристиките на ситуацијата. Со него се разгледува структурата

на организацијата во најразлични можни непредвидени настани.

Овој пристап претпоставува дека менаџесркото однесување е

зависно од широк спектар на елементи. Но, тој овозможува рамка за

интегрирање на знаењето кое е научено за менаџментот.

Функции на менаџментот

Менаџерите креираат и одржуваат едно внатрешно опкружување во

кое секој вработен најефикасно треба да си ја извршува својата

работна задача, а кое најчесто се нарекува организација. Работата на

менаџерот всушност се состои од планирање, организирање, водење

и контрола на ресурсите во рамките на организацијата. Овие ресурси

ги вклучуваат вработените, работните позиции, технологијата,

објектите, информации и пари. Работата на менаџерите во една

ваква динамична средина е да ги предвидат промените и да се

прилагодат на новите состојби кои ќе настанат после тие промени.

Затоа во работните задачи на секој менаџер се вклучени функциите

на менаџментот, како планирање, организирање, водење и контрола.

Овие функции се секогаш насочени кон целта која организацијата

треба да ја оствари, меѓусебно поврзани и меѓузависни.

Планирањето вклучува креирање на еден систематичен процес, кој

всушност ќе овозможи постигање на замислената цел на

организацијата. Всушност, оваа функција на менаџментот ја

подготвува организацијата за иднината. Организирањето ги

вклучува сите активности кои вработените треба да ги извршат

според предвидениот план. Тоа е процес на креирање на структурата

на организацијата, дефинирање (основање) на релациите помеѓу

вработените и алоцирање на ресурсите за постигање на целите на

организацијата. Водењето го вклучува водството, лидерството на

вработените заради постигање на целта на организацијата.

Контролата всушност треба да потврди дека моменталната

реализација на производството соодветствува со она што е

планирано за тој период. Доколку се испостави дека сегашната

состојба не соодветствува со планот, тогаш мора да се преземаат

активности за нивна корекција.

Нивоа на менаџмент

Менаџментот на една голема организација може да се состои од три нивоа:

Врвен менаџмент (или “ највисок менаџмент“ или “горен менаџмент“)

Среден менаџмент

Менаџмент на ниско ниво, како што се на пример набљудувачите и

тимските лидери

Надзорник

Останати подредени членови

Врвен менаџмент

Бара широко познавање од областа на улоги и вештини на менаџментот

Потребен е голем степен на свест за надворешните фактори како на

пример пазарот.

Одлуките обично се од долгорочна природа.

Одлуките се донесуваат со користење аналитички, директивни,

концептуални и/или бихевиористички/партиципативни процеси

Одговорност за стратегиски одлуки.

Потреба да се скицира план и да се види дали планот може да биде

ефективен во иднина.

Извршен по природа

Среден менаџмент

Менаџерите на средно ниво имаат специјализирано разбирање на

одредени менаџерски задачи.

ФУНКЦИИ НА МЕНАЏМЕНТОТ

планирање

организирање

водство

контрола

Тие се одговорни за спроведување на одлуките донесени од врвниот

менаџмент.

Низок менаџмент

Ова ниво на менаџмент обезбедува дека се спроведуваат одлуките или

плановите на повисоките менаџменти.

Одлуките донесени од нискиот менаџмент се обично краткорочни, само

прашајте го Џеф Вајт

Надзорник / водич

Тоа се луѓе кои вршат директен надзор над работната сила на пр. во една

фабричка канцеларија, продажно поле или друга работна група или

област на дејствување.

Останати подредени членови

Одговорностите на една личност која припаѓа на оваа група се уште

поограничени и поспецифични од оние на надзорникот

Степенот до кој менаџерите ги извршуваат функциите на менаџментот -

планирање, организирање, насочување и контролирање на променливите на

ниво во управувачката хиерархија. Терминот претпоставен (надзорник) би

можел да се примени во сите нивоа на менаџментот на организазцијата до оние

кои ја доделуваат работата на други. Во секојдневната употреба сепак терминот

(титулата) има тенденција да се користи само во првото ниво на менаџмент

хиерархијата. Ако една организација е поделена на топ, средна и ниско ниво на

менаџмент, терминот генерално се приемнува или однесува ан ниското ниво.

Претпоставените (надзорниците) се менаџери чии главни функции се

насочени на насочување и контролирање на работата на вработените со цел да

се постигнат тимските цели. Тие се единственото ниво на менаџмент што

управува/раководи со не-менаџери. Затоа поголем дел од времето на

претпоставните (надзорниците) е доделено на функциите за насочување и

контролирање. Спротивно од тоа, топ-менаџерите поголем дел од своето време

го поминуваат на функциите планирање и организација. Топ-менаџерот ја

одредува мисијата и ги поставува целите на организацијата. Негово/Нејзина

примарна функција е долгорочното планирање. Топ-менаџерот е одговорен за

целокупното управување со организацијата. Средниот менаџмент ги

имплементира целите на топ менаџментот. Претпоставните (надзорниците) ја

насочуваат актуелната работа на организациајта на оперативно ниво.

Менаџерски функции Менаџментот служи да им помогне на организациите најдобро да ги

користат своите ресурси за да ги постигнат своите цели.

Како менаџерите ја постигнуваат оваа цел? Тоа го прават преку

извршување на четири основни менаџерски функции: планирање,

организирање, лидерство и контрола.

Менаџерите на сите нивоа и во сите сектори, без разлика на големината на

организацијата, без разлика дали се тоа профитни или непрофитни организации,

или организации кои функционираат во една земја или ширум светот, се

одговорни за извршувањето на овие четири функции.

Планирање

Планирањето е процес што го користат менаџерите со цел да

идентификуваат и изберат соодветни цели и насоки на акција. Постојат три

чекори во процесот на планирањето: (1) одлуки за тоа кои цели ќе ги следи

организацијата, (2) одлуки за тоа кои насоки на акција треба да се следат за да

се постигнат овие цели, и (3) одлуки за тоа како да се распределат ресурсите на

организацијата за постигнување на целите.

Резултат од планирањето е стратегијата, односно повеќе поврзани одлуки за

тоа кои цели треба да ги следи организацијата, кои акции да ги преземе и како

да ги користи ресурсите за постигнување на целите.

Планирањето претставува сложена активност зашто најчесто не е веднаш јасно

кои цели треба да ги следи организацијата и кој е најдобриот начин на нивно

следење, која стратегија да се усвои. Можен резултат од процесот на планирање

е или успех или неуспех.

ПЛАНИРАЊЕ: Претставува, како процес, менаџерска функција со

која се одредуваат целите на тековното работење и развој на организацијата,

потоа предвидување и дефинирање на идните задачи, како и условите во кои

овие задачи треба да се извршуваат а целите да се остваруваат.

Планирањето претставува сложена активност зошто најчесто не е

веднаш јасно кои цели треба да ги следи организацијата и кој е најдобриот

начин за нивно следење, која стратегија да се усвои.

Планирањето е процес кој го користат менаџерите со цел да ги

идентификуваат и да изберат соодветни цели и насоки на акција. Постојат

неколку чекори во процесот на планирањето:

одлуки за тоа кои цели ќе ги следи организацијата;

одлуки за тоа кои насоки на акција треба да се следат за да се

постигнат овие цели; и

одлуки за тоа како да се распределат ресурсите на организацијата за

постигнување на целите.

ПЛАНОВИТЕ, во зависност од времето кое го опфаќаат се делат на:

1. Долгорочни – имаат стратешки карактер и се прават по правило за време

од 10 години,

2. Среднорочни – се прават по правило за време од 5 години,

3. Краткорочни – базирани се на буџетот а се работат за период од година

дена, месечно или тромесечно.

Врз основа пак за тоа дали се однесува на долгорочни или краткорочни цели

планирањето може да биде:

- стратешко и

- оперативно

Стратешкото – претставува утврдување на стратешките планови, односно

планови за реализација на општите цели на организацијата, кои ќе се остварат

после неколку години или децении во иднината. Тие се доста општи, без многу

конкретни поединости. Процесот на стратешкото планирање опфаќа пет фази:

1. Анализа на опкружувањето;

2. Дефинирање на мисијата и визијата;

3. Развој на општите цели;

4. Креирање на стратегијата на имплементацијата;

5. Алокација(определување место) на рецурсите неопходни за остварување

на целите на компанијата.

Оперативното – претставува утврдување на плановите кои содржат поединости

за реализација или примена на стратешките планови во текот на секојдневното

работење. Воглавном се прават за период од година дена и се сконцентрирани

на конкретни дејности на организацијата. Оперативното планирање е

ограничено од низа на долгорочни трајни планови и тие планови опфаќаат:

процедура(постапка), политика и правила потребни за стварање на оперативни

планови и буџети. За разлика од долгорочните, еднократните поединечни

планови и буџети се прават за специфичен оперативен период, на пример за

година дена. Во нив спаѓаат:

- буџети

- програми

- проекти.

Резултат од планирањето е стратегијата, односно повеќе поврзани одлуки за

тоа кои цели треба да ги следи организацијата, кои акции да се преземат и како

да се користат ресурсите за постигнување на целите.

Планот за организацијата, кој произлегува од процесот на планирање, ги дава

целите на организацијата и ги детализира намерите на менаџерите за

постигнување на овие цели. Повеќето одлуки и активности кои менаџерите ги

преземаат за да помогнат организацијата да ги постигне целите и нејзината

стратегија.

Организирање

Организирањето е процес што го користат менаџерите за да воспостават

една структура на работни односи што им овозможува на членовите на една

организација да работат заедно за да ги постигнат целите на организацијата.

Организирањето значи групирање на луѓето во сектори според видот на

задачите специфични за работата што тие ја изведуваат. При организирањето

менаџерите исто така ја поставуваат хиерархујата и одговорноста меѓу

различните лица и групи, и одлучуваат како најдобро да ги координираат

ресурсите во организацијата, а особено човечките ресурси.

Како резултат на организирањето, се јавува структура на организацијата што

преставува еден формален систем на взаемни односи за задачи и одговорности

што ги координира и мотивира членовите на организацијата тие да работат

заедно за да ги постигнат целите на организацијата.Структурата на

организацијата одредува како најдобро можат да се користат ресурсите во

организацијата при создавањето на производи и услуги.

Водење ( раководење )

Лидерството е кога менаџерите артикулираат јасна визија и стимулирање

и овозможување на членовите на организацијата за да ја сфатат улогата што ја

играат во постигнување на целите на организацијата. Водењето зависи од

користењето на моќта, влијанието, визијата, убедувањето и комуникативните

вештини за координирање на однесувањето на лицата и групите, така што

нивните активности и трудот да бидат усогласени, како и охрабрување на

вработените да постигнуваат висок степен на изведба. Како резултат на

водењето се добива висок степен на мотивираност и заложба меѓу членовите на

организацијата.

Контрола

Со контролата менаџерите оценуваат колку добро организацијата ги

постигнува своите цели и преземаат акции за одржување или подобрување на

извршувањата.

Резултат на процесот на контрола претставува способноста за прецизно мерење

на изведбата и регулирањена ефикасноста и ефективноста на организацијата. Со

цел да се врши контрола, менаџерите мора да решат кои цели треба да ги мерат

– можни се цели поврзани со одржување на нивото на продуктивност, квалитет

или задоволување на купувачите – а потоа мораат да осмислат системи на

контрола и информираност кои ќе им обезбедат податоци што им се потребни за

оценување на изведбата. Функцијата на контрола исто така им овозможува на

менаџерите да оценат колку добро и тие самите ги изведуваат другите три

функции на менаџмент: планирање, организирање и водење и да преземат

корективни активности.

1. OBLICI NA ORGANIZIRAWE I RAZVOJ ВО ШУМАРСТВОТО И

ОЗЕЛЕНУВАЊЕТО ВО РМ

So ogled na toa {to vo {umarstvoto osnovnata i najva`na dejnost -

stopanisuvaweto so {umite e dejnost od poseben op{testven interes,

odnosno poradi mnogubrojnite koristi od {umite i zelenite povr{ini, a

posebno poradi nivnite op{tokorisni funkcii, pokraj drugite oblici

na organizirawe, stopanisuvaweto so {umite e organizirano vo javni

pretprijatija. Se razbira, osven javnite pretprijatija, koi se osnovaat

zaradi vr{ewe na stopanskite dejnosti od javen interes, vo {umarstvoto i

vo ozelenuvaweto mo`e da se organiziraat odredeni delovi i dejnosti koi

ne se dejnosti od javen interes, i vo drugi oblici na organizacija-{to e

regulirano so poseben Zakon za trgovskite dru{tva.

Imaj}i go vo predvid gore iznesenoto, vo materijalot za

organizacija i upravuvawe vo {umarstvoto i vo ozelenuvaweto e napraven

osvrt, kako vrz javnite pretprijatija koi se osnovaat spored Zakonot za

javni pretprijatija (,,Slu`ben vesnik na RM” br. 38/96 od 31 juni 1996

godina), taka i vrz drugite stopanski oblici t.e. delovni subjekti, koi

pak se osnovaat spored Zakonot za trgovskite dru{tva (,,Slu`ben vesnik

na RM” br. 28/96 od 6 juni 1996 godina).

Ovde da istakneme deka so donesuvaweto na Zakonot za trgovskite

dru{tva (ZTD), prakti~no, nastana temelna promena vo odnos na pravnata

terminologija koja dotoga{ be{e vo upotreba, odnosno so donesuvaweto na

ovoj Zakon, prestana da va`i Zakonot za pretprijatijata (,,Slu`ben

vesnik na RM” br. 15/93) kade {to vo upotreba be{e terminot

"pretprijatie" kako sinonim na stopanski subjekt koj vr{i stopanska

dejnost zaradi ostvaruvawe dobivka. Taka site stopanski, t.e. pravni

subjekti, osven tie {to vr{at stopanska dejnost od javen interes i koi se

osnovaat kako javni pretprijatija (JP), se organiziraat kako trgovski

dru{tva, odnosno spored Zakonot za trgovskite dru{tva. Se razbira, kako

{to }e se vidi ponatamu, ima pove}e formi, t.e. vidovi trgovski dru{tva,

kako {to se: trgovec, trgovec-poedinec, javno trgovsko dru{tvo,

komanditno dru{tvo, dru{tvo so ograni~ena odgovornost, akcionersko

dru{tvo i sl.

Inaku, voop{to, vo stopanstvoto pa i vo {umarstvoto, vo

izminatite pet decenii, nastanaa nekolku promeni vo formata na

organiziraweto. Organizacijata sekako be{e uslovena od razvojot na

proizvodnite sili i promenite vo proizvodstvenite odnosi vo vkupnoto

stopanstvo, odnosno op{testvo i vo oddelni stopanski granki.

Me|utoa, so ogled na specifi~nostite na {umskoto stopanstvo i

posebnoto op{testveno zna~ewe na {umite za edna zemja, vo nastojuvaweto

da se iznajdat najpovolni organizacioni formi, vo periodot po Vtorata

svetska vojna, kaj nas, ima{e pove}e organizacioni promeni, odo{to vo

drugite stopanski granki, no tie promeni bea vo granicite na pravnata

regulativa i vo zavisnost od formite na upravuvaweto na stopanstvoto.

Karakteristi~no e za godinite po Vtorata svetska vojna, vo vremeto

na administrativniot period, koga kako i vo drugite republiki vo

toga{na Jugoslavija, vo na{ata Republika u{te vo maj 1945 godina,

toga{noto Poverenstvo za {umarstvo i rudarstvo pri ASNOM osnova

federalno {umsko pretprijatie za Makedonija ,,FE[UMA”. Podocna na

mestoto na ova pretprijatie se osnova Zemska uprava na

{umskoindustriskite pretprijatija (maj 1946).

Vo toj period se oformuvaa i nadle`nite republi~ki organi za

{umarstvo i drvna industrija. Prvo vo maj 1945 godina se formira

Ministerstvo za zemjodelie i {umarstvo na NRM, a podocna (1948 godina)

se formira posebno Ministerstvo za {umarstvo na NRM. Vo 1951 godina

se osnovaa Sovet za zemjodelstvo i {umarstvo, Glavna uprava za

{umarstvo, kako Republi~ki organ nadle`en za rabotite vo {umarstvoto,

a rabotite okolu eksploatacijata na {umite i drvnata industrija bea

izdvoeni vo posebna Direkcija za drvna industrija.

Vo tekot na 1952 godina, so decentralizacijata na dr`avnata

uprava i so voveduvaweto na noviot stopanski sistem, Glavnata uprava za

{umarstvo se transformira vo Republi~ka uprava za {umarstvo i taa

ostana do 1956 godina koga se formira Sekretarijat za {umarstvo na

Izvr{niot sovet na NRM, koj pak od sredinata na 1958 godina, premina so

zemjodelstvoto vo Sekretarijatot za zemjodelstvo i {umarstvo na

Izvr{niot sovet na NRM.

Vo tekot na 1952 godina, od dotoga{nata direkcija za drvna

industrija, se formiraa drvnoindustriski pretprijatija vo koi se

voveduva rabotni~ko samoupravuvawe, {umskite stopanstva rabotat kako

ustanovi so samostojno finansirawe. [umskite stopanstva i

nacionalnite parkovi gi osnovaa narodnite odbori na okoliite. Vo 1957

godina vo Makedonija postojat 24 {umski stopanstva, 2 nacionalni

parka, 2 upravi za gradsko i vongradsko zelenilo i 7 sekcii za ureduvawe

na poroite.

Vo periodot na 60-tite godini doa|a do odredeni integracioni

procesi, odnosno do integrirawe, kako me|u {umskite stopanstva koi vo

me|uvreme preminaa vo status na stopanski organizacii, taka i me|u

{umarstvoto i drvnata industrija. Taka na podra~jeto na Makedonija bea

izdiferencirani dva delovni sistema, i toa: ,,Treska” Skopje i

,,Makedonija drvo”.

So ustavnite promeni vo 1974 godina i so donesuvaweto na t.n.

Zakon za zdru`en trud (ZZT) ili popularno nare~en ,,Rabotni~ki ustav”

(vo 1976 god.), pokraj drugoto, stopanskite subjekti koi porano rabotea

kako pretprijatija, organizacii, ustanovi i sl. sega se organiziraa kako

organizacii na zdru`en trud (OZT), odnosno osnovni organizacii na

zdru`en trud (OOZT). Pod poimot organizacii na zdru`en trud, voop{to

i vo {umarstvoto se podrazbiraa: osnovnite organizacii, rabotnite

organizacii, slo`enite organizacii i drugite povisoki formi na

zdru`uvawe. Imeno, osnovnite organizacii na zdru`en trud (OOZT) se

zdru`uvaa vo rabotni organizacii (ROZT), rabotite vo slo`eni (SOZT)

itn.

Pri krajot na 80-tite godini dojde do odredeni promeni vo

organizacijata na stopanskite subjekti, koi promeni, sega se zasnovaa na

ustavnite amandmani doneseni vo 1988 godina, koga e donesen, pokraj

drugite i Zakonot za pretprijatijata (,,Sl. list na SFRJ” br. 77/88) i koga

prakti~no be{e suspendiran dosega{niot Zakon na zdru`en trud. Vo

narednite 2-3 godini i vo {umarstvoto vo Republikata nastanaa

dezintegracioni procesi, pri {to najgolemiot broj {umski stopanstva

koi dotoga{ rabotea kako OOZT vo ramkite na ROZT ili samostojno, se

organiziraa kako op{testveni pretprijatija za stopanisuvawe so {umi

ili, pak, pretprijatija vo op{testvena sopstvenost. Taka, vo Republika

Makedonija, sé do donesuvaweto na noviot Zakon za {umite vo 1997 godina

(,,Sl. vesnik na RM” br. 47/97), od 30 porane{ni {umski stopanstva 28 se

organiziraa kako op{testveni, a 2 (Kru{evo i Del~evo) kako javni

pretprijatija.

So Odluka na Vladata na Republika Makedonija (,,Sl. vesnik na

RM” br. 65/97 od 22 dekemvri 1997 godina) i vrz osnova na ~len 17 od

Zakonot za {umite e osnovano Javno pretprijatie za stopanisuvawe so

{umite ,,Makedonski {umi” so sedi{te vo Skopje, vo koe vlegoa site

{umski stopanstva kako podru`nici na javnoto pretprijatie.

Von JP ,,Makedonski {umi” ostanaa nacionalnite parkovi

,,Gali~ica” Ohrid, ,,Mavrovo” Mavrovi Anovi, ,,Pelister” Bitola i

{umskiot rezervat ,,Jasen” Skopje, koi bea organizirani vo rabotna

organizacija ,,Nacionalni parkovi i lovi{ta”, kako i pretprijatijata

za gradsko i vongradsko zelenilo vo Skopje i Bitola koi bea

organizirani kako JP na nivo na lokalna samouprava, odnosno vo

ramkite na drugi javni komunalni pretprijatija.

Sekako deka pretstoi organizirawe na nacionalnite parkovi i

{umskite rezervati vo Republikata vo javni pretprijatija, spored

Zakonot za JP, Zakonot za {umite, kako i spored drugite zakoni so koi se

regulira stopanisuvaweto i upravuvaweto so {umite za posebna namena i

drugite prirodni retkosti i ubavini.

2. JAVNI PRETPRIJATIJA

2.1. POIM I CELI NA OSNOVAWETO NA

JAVNI PRETPRIJATIJA

Javni pretprijatija se osnovaat zaradi vr{ewe na stopanski

dejnosti od javen interes.

Stopanski dejnosti od javen interes se dejnostite koi se nezamenliv

uslov za `ivotot i rabotata na gra|anite, za rabotata na pravnite lica i

na dr`avnite organi.

Pokraj stopanisuvaweto so {umite, spored ~lenot 2 od Zakonot za

javni pretprijatija (25) kako stopanski dejnosti od javen interes se

smetaat dejnosti ili oddelni raboti od dejnostite so koi se ostvaruva

javen interes vo: energetikata, `elezni~kiot soobra}aj i javniot prevoz

na patnici, odr`uvaweto na patnata mre`a, vozdu{niot soobra}aj,

telekomunikaciite i po{tenskiot soobra}aj, sistemot na radio i TV

vrski, cevovodniot transport na nafta i gas, stopanisuvaweto so {umite,

vodite, pasi{tata i drugi vidovi prirodni bogatstva, planiraweto i

ureduvaweto na prostorot, komunalnite dejnosti (me|u koi i gradskoto i

vongradskoto zelenilo), veterinarstvoto i sportot, kako i vo drugi

stopanski dejnosti utvrdeni so zakon.

Javni pretprijatija vo ime na Republika Makedonija osnova

Vladata na RM, a za vr{ewe na oddelni stopanski dejnosti od javen

interes vo ramkite na svoite nadle`nosti, javni pretprijatija mo`at da

osnovaat op{tinite i gradot Skopje (lokalnata samouprava). Javnite

pretprijatija se vo sopstvenost na osnova~ot.

2.2. BELEZI NA JAVNOTO PRETPRIJATIE

Javnoto pretprijatie ima svojstvo na pravno lice i mo`e da

steknuva pravo na podvi`ni i nepodvi`ni predmeti, da steknuva prava i

da prezema obvrski. Toa odgovara za prezemenite obvrski so siot svoj

imot. Svojstvoto na pravno lice javnoto pretprijatie go steknuva od denot

na upisot vo trgovskiot registar.

Sredstvata za raboteweto i razvojot na javnoto pretprijatie se

obezbeduvaat od prihodite koi toa gi ostvaruva so sopstvenoto rabotewe,

od kreditni sredstva i od drugi izvori vo soglasnost so zakon. Sredstvata

od buxetot na osnova~ot (Republikata, odnosno op{tinata) za javnoto

pretprijatie se obezbeduvaat so zakon so koj se ureduvaat uslovite i

na~inot za vr{ewe na oddelni stopanski dejnosti od javen interes. Vo

slu~aj, osnova~ot da mu nalo`i posebni obvrski na javnoto pretprijatie

so koi ne se ostvaruvaat prihodi, osnova~ot e dol`en da mu gi nadomesti

tro{ocite nastanati so izvr{uvaweto na tie posebni obvrski.

Javnoto pretprijatie go vodi svoeto materijalno-finansisko

rabotewe spored finansiskite i smetkovodstvenite pravila i standardi

za trgovskite dru{tva (pretprijatijata).

Zaradi obezbeduvawe na javniot inters, javnoto pretprijatie e

dol`no dejnosta zaradi koja e osnovano da ja vr{i trajno i bez prekin i

negovata rabota e javna.

2.3. OSNOVAWE NA JAVNO PRETPRIJATIE

Spored Zakonot za javni pretprijatija, kako {to e istaknato, javno

pretprijatie mo`e da osnova Republikata i op{tinite t.e. lokalnata

samouprava.

So aktot za osnovawe na javno pretprijatie se utvrduva:

-dejnosta;

-firmata i sedi{teto;

-iznosot na sredstvata za osnovawe i na~inot na nivno

obezbeduvawe;

-organizacijata na javnoto pretprijatie;

-na~inot na sproveduvaweto na odlukite na organite na JP;

-odgovornosta na JP za obvrskite vo pravniot promet so treti lica

i

-rokot za donesuvawe na statutot i imenuvawe na organite na

javnoto pretprijatie, kako i imenuvawe na lice koe }e gi vodi rabotite

na pretprijatieto do negovoto konstituirawe.

Javnoto pretprijatie se zapi{uva vo trgovskiot registar vrz

osnova na prijava, potpi{ana od strana na liceto koe }e gi vodi rabotite

na pretprijatieto do negovoto konstituirawe. Kon prijavata za upis na

osnovaweto na JP se prilo`uva aktot za osnovawe na JP od osnova~ot.

Javnoto pretprijatie e dol`no na registarskiot sud da mu go dostavi

statutot, aktot za imenuvawe na ~lenovi na upravniot odbor i odborot za

kontrola na materijalno-finansiskoto rabotewe, kako i dokaz za

imenuvawe na direktor na JP, vo rok od 30 dena od istekot na rokot

predviden so aktot za osnovawe.

Upisot vo trgovskiot registar se objavuva vo ,,Slu`ben vesnik na

RM”.

Osnova~ot na javnoto pretprijatie dava soglasnost na:

-statutot na JP;

-statusnite promeni i organiziraweto na javnoto pretprijatie

kako dru{tvo;

-osnovaweto na dru{tvo so ograni~ena odgovornost (DOO) ili

akcionersko dru{tvo (AD);

-aktot za upotreba na sredstvata ostvareni so raboteweto na JP i

pokrivaweto na zagubite;

-aktot za zadol`uvawe na JP;

-aktot so koj se utvrduvaat cenite na proizvodite i uslugite {to

JP gi prodava i gi vr{i za korisnicite;

-godi{nata smetka i izve{tajot za raboteweto na JP i

-godi{nata investiciona programa usoglasena so vkupniot

stopanski razvoj.

2.4. ORGANIZACIJA NA JP

Javnoto pretprijatie se organizira taka {to dejnosta, zaradi koja e

osnovano, da ja vr{i na na~in so koj se obezbeduva:

-tehni~ko-tehnolo{ko edinstvo na sistemot;

-efikasnost vo raboteweto;

-razvoj i usoglasenost na sopstveniot razvoj so vkupniot stopanski

razvoj vo Republikata, t.e. op{tinata;

-za{tita i unapreduvawe na dobrata od op{t interes;

-trajno, uredno i kvalitetno zadovoluvawe na potrebite na

korisnicite na proizvodi i uslugi i

-samostojnost vo ramkite na sistemot i funkcionalna povrzanost

so drugite sistemi vo zemjata i svetot.

Zaradi efikasnost vo raboteweto, javnoto pretprijatie mo`e da

osnova podru`nici. Tie nemaat svojstvo na pravno lice, no mo`at da

nastapuvaat vo pravniot promet vo ime i za smetka na JP. So

podru`nicata rakovodi rakovoditel {to go imenuva direktorot na JP.

Osnovaweto na podru`nica se prijavuva kaj registarskiot sud

spored sedi{teto na JP {to ja osnovalo. Registarskiot sud go zapi{uva

osnovaweto na podru`nicata vo svojot registar i na sudot na upisot, na

~ie podra~je e sedi{teto na podru`nicata, mu ja ispra}a prijavata so

prilozite.

Javnite pretprijatija mo`at da se povrzuvaat vo grupi na

pretprijatija preku: a) kapitalot, so sozdavawe na vladeja~ko

pretprijatie; b) funkciite, v) interesnoto povrzuvawe vrz osnova na

zakon ili dogovor.

2.5. ORGANI NA JAVNOTO PRETPRIJATIE

Organi na javnoto pretprijatie se:

-upravniot odbor;

-odborot za kontrola na materijalno-finansiskoto rabotewe; i

-direktorot.

2.5.1. Upraven odbor

Upravniot odbor na javnoto pretprijatie se sostoi od najmalku pet,

a najmnogu 15 ~lenovi. Vo upravniot odbor osnova~ot na JP imenuva,

odnosno razre{uva pretstavnici od redot na afirmirani i poznati

stru~waci vo oblasta na predmetot na raboteweto na JP i pretstavnici

na vrabotenite vo JP po predlog na sovetot na vrabotenite. Do izborot na

sovet na vrabotenite, ~lenovite na upravniot odbor od redot na

vrabotenite se imenuvaat po predlog na organizacijata na mnozinskiot

sindikat vo JP.

Brojot na pretstavnicite na vrabotenite vo JP vo upravniot odbor

iznesuva edna tretina od vkupniot broj na ~lenovi.

Vremetraeweto na mandatot na ~lenovite na upravniot odbor ne

mo`e da bide podolg od 4 godini.

Upravniot odbor na javnoto pretprijatie gi ima site ovlastuvawa

da prezeme merki koi se potrebni i korisni zaradi postignuvawe na

celite na JP vo soglasnost so Zakonot.

Upravniot odbor na javnoto pretprijatie:

-go donesuva statutot na JP;

-re{ava za statusni promeni i osnovawe na dru{tva soglasno so

Zakonot;

-ja usvojuva programata za rabota i razvoj na JP;

-ja utvrduva delovnata politika;

-ja usvojuva godi{nata smetka i izve{tajot za raboteweto na JP;

-re{ava za upotreba na sredstva ostvareni so raboteweto na JP i

pokrivawe na zagubite;

-gi donesuva odlukite za investicii;

-gi utvrduva cenite na proizvodite i uslugite;

-re{ava za vnatre{nata organizacija na JP i

-vr{i drugi raboti utvrdeni so aktot za osnovawe i statutot na JP.

Sekoj ~len na upravniot odbor na JP ima eden glas. Odlukite na

upravniot odbor se smetaat za doneseni ako za niv glasale pove}e od

polovinata od site ~lenovi na upravniot odbor.

2.5.2. Odbor za kontrola

Za vr{ewe na kontrola na materijalno-finansiskoto rabotewe na

javnoto pretprijatie se formira odbor od pet ~lenovi.

^lenovite na odborot za kontrola gi imenuva, odnosno gi

razre{uva osnova~ot na javnoto pretprijatie. Za ~lenovi na odborot za

kontrola mo`e da se imenuvaat lica so visoko obrazovanie, koi

poseduvaat znaewa i iskustva osobeno od dejnosta na finansiskoto i

smetkovodstvenoto rabotewe.

Odborot za kontrola zadol`itelno gi pregleduva godi{nite

smetki i izve{tajot za rabotata na JP i po pregleduvaweto mu dava

mislewe na upravniot odbor. Upravniot odbor ne mo`e da gi usvoi

godi{nite smetki i izve{tajot za raboteweto na JP ako prethodno ne

dobie pozitivno mislewe od odborot za kontrola.

Zaradi vr{ewe na rabotite na kontrola, odborot za kontrola mo`e

da vr{i ispituvawe, na samoto mesto, na site dokumenti i spisi na JP, a

zaradi ispituvawe na dokumentite i spisite na JP, mo`e da povika

stru~ni lica koi }e mu pomagaat vo re{avaweto na nadzorot.

^lenovite na odborot za kontrola mo`e da prisustvuvaat na

sednicata na upravniot odbor, no nemaat pravo na glas.

2.5.3. Direktor

So rabotata na javnoto pretprijatie rakovodi direktor, {to go

imenuva, odnosno go razre{uva osnova~ot. Direktorot na javnoto

pretprijatie mo`e da ima zamenik {to go imenuva, odnosno go razre{uva

osnova~ot.

Direktorot se imenuva so mandat od 4 godini.

Direktorot na javnoto pretprijatie:

-go obezbeduva sproveduvaweto na odlukite i zaklu~ocite na

upravniot odbor;

-u~estvuva vo sproveduvaweto na osnovite na programata za rabota

i razvoj;

-u~estvuva vo utvrduvaweto na kriteriumi za koristewe i

raspolagawe so sredstvata i upotrebata na sredstvata ostvareni so

raboteweto na JP;

-vr{i usoglasuvawe na delovnata aktivnost na JP i

-vr{i drugi izvr{ni raboti vo vrska so rabotata i raboteweto na

JP utvrdeni so statutot.

Funkcijata direktor i ~lenovi na odborot za kontrola na JP e

nespojliva so funkcijata pratenik vo Sobranieto na R. Makedonija i

funkciite pretsedatel i ~len (minister) na Vladata na R. Makedonija,

kako i ~len na sovetot i gradona~alnik na op{tinite za JP osnovani od

lokalnata samouprava.

Direktorot odgovara za rezultatite od raboteweto i za zakonitosta

na rabotata na JP. Direktorot odgovara materijalno za {tetata nanesena

na JP so izvr{uvawe na odlukite. Odgovornosta na direktorot se

utvrduva soglasno so odredbite od Zakonot za trgovskite dru{tva

(pretprijatija) koi se odnesuvaat na ~lenovite na odborot na direktori i

~lenovite na upravniot odbor.

Rabotnicite u~estvuvaat vo re{avaweto i upravuvaweto so JP

soglasno so odredbite na Zakonot za trgovskite dru{tva (pretprijatijata)

(28) koi se odnesuvaat na u~estvoto na rabotnicite vo upravuvaweto so

dr`avnite pretprijatija.

2.6. STATUT NA JAVNOTO PRETPRIJATIE

So statutot na javnoto pretprijatie poblisku se ureduva

organizacijata, upravuvaweto i rakovodeweto so javnoto pretprijatie,

op{tite akti i postapkata za nivo donesuvawe, kako i drugi pra{awa od

zna~ewe za javnoto pretprijatie.

2.7. POLO@BA NA VRABOTENITE VO JP

Vrabotenite vo javnoto pretprijatie imaat polo`ba, prava i

obvrski od raboten odnos, kako i vrabotenite vo dru{tvata

(pretprijatijata) (27), osven ako so zakon ne e poinaku uredeno.

Taka, so zakonot so koj se ureduvaat uslovite i na~inot za vr{ewe

stopanska dejnost od javen interes, mo`e da se propi{e deka vo oddelni

javni pretprijatija site ili del od vrabotenite }e imaat polo`ba, prava

i obvrski od raboten odnos kako i vrabotenite vo organite na upravata.

Direktorot na javnoto pretprijatie osnovano od Vladata na R.

Makedonija i negoviot zamenik, imaat status na funkcioner imenuvan od

Vladata na RM, a direktorot na javnoto pretprijatie osnovano od

op{tina ima status na funkcioner imenuvan od op{tina. Pomo{nicite

na direktorot, kako i drugite nositeli na rakovodni funkcii vo javnoto

pretprijatie utvrdeni so statutot, imaat polo`ba, prava i obvrski na

rakovodni rabotnici vo organite na upravata na Republikata, odnosno

op{tinata (lokalnata samouprava).

2.8. PRAVO NA [TRAJK VO JP

So Zakonot za javni pretprijatija, posebno e regulirano pra{aweto

za {trajk vo javnoto pretprijatie. Taka, pokraj drugoto, se predviduva, vo

slu~aj na koristewe na pravoto na {trajk vo javnoto pretprijatie,

sindikatot, odnosno rabotnicite, treba najdocna 7 dena pred denot na

najavata na {trajkot, na direktorot na JP da mu dostavat pismeno

predupreduvawe, vo koe sindikatot, odnosno {trajkuva~kiot odbor,

pretstavnici na upravniot odbor i direktorot, se dol`ni da ponudat

predlog za re{avawe na sporot i so toj predlog da gi zapoznaat

rabotnicite i javnosta.

Vo slu~aj da ne se postigne soglasnost, vo rok od 15 dena od denot na

predupreduvaweto, sindikatot, odnosno {trajkuva~kiot odbor ako donese

odluka rabotnicite da stapat vo {trajk, e dol`en istata odluka da ja

dostavi do direktorot na JP najmalku 7 dena pred po~nuvaweto na

{trajkot. Vo odlukata se naveduva: mestoto, datata, ~asot i traeweto na

{trajkot.

[trajkuva~kiot odbor i rabotnicite koi u~estvuvaat vo {trajkot

vo JP, se dol`ni {trajkot da go organiziraat i da go vodat na na~in i da

prezemat merki so koi }e se obezbedi fizi~ka sigurnost na vrabotenite i

za{tita na imotot, kako i izvr{uvawe, na neophodno nivo, na obvrskite

sprema gra|anite, pravnite lica i dr`avnite organi, kako i drugi

obvrski predvideni so zakon.

2.9. OSTVARUVAWE I ZA[TITA NA

JAVNIOT INTERS VO JP

Vo slu~aj na neizvr{uvawe na dejnosta na JP, a ako toa ne e

posledica na neizvr{eni obvrski od osnova~ot, osnova~ot mo`e da

prezeme merki so koi se obezbeduvaat uslovi za nepre~eno rabotewe na JP.

Neizvr{uvawe na dejnosta, odnosno naru{uvawe na raboteweto na

javnoto pretprijatie se smeta deka nastanalo:

-ako so na~inot na raboteweto na JP ne se obezbeduva trajno i

nepre~eno vr{ewe na dejnosta (proizvodstvo na proizvodi i vr{ewe na

uslugi) ili ne se ostvaruva planot za razvoj kako {to e predvideno, so {to

se nanesuva {teta ili mo`e da im se nanese {teta na korisnicite;

-ako so raspolagaweto na sredstvata se menuva nivnata osnovna

namena, se menuvaat uslovite za rabotewe na JP so {to se ote`nuva

ostvaruvaweto na javniot interes vo JP utvrden so aktot za osnovawe i

-vo drugi slu~ai utvrdeni so zakon.

Vo slu~aj na naru{uvawe na raboteweto na JP, sprema JP osnova~ot

mo`e da gi prezeme slednive merki:

-da go razre{i direktorot na JP;

-da ga raspu{ti upravniot odbor;

-da go raspu{ti odborot za kontrola;

-da ja promeni organizacijata na JP;

-da go zapre od izvr{uvawe aktot na JP koj e sprotiven so zakonot;

-da go zapre od izvr{uvawe aktot na JP ako go doveduva vo pra{awe

ostvaruvaweto na osnovnite funkcii na JP i

-drugi merki utvrdeni so poseben zakon so koj se ureduvaat uslovite

i na~inot na vr{ewe na oddelna stopanska dejnost od javen interes.

Vo slu~aj na prezemawe merki sprema JP, osnova~ot mo`e da

imenuva vr{itel na dol`nosta direktor ili da gi prenese ovlastuvawata

na upravniot odbor, na eden ili na pove}e pretstavnici koi se imenuvaat

so mandat od najmnogu 6 meseci.

2.10. KONTROLA NAD JAVNITE PRETPRIJATIJA

Kontrolata za ekonomsko-finansiskoto rabotewe na JP se vr{i vrz

osnova na poseben zakon, odnosno od strana na Ministerstvoto za

finansii-Uprava za javni prihodi.

2.11. VR[EWE NA STOPANSKA DEJNOST OD JAVEN

INTERES VRZ OSNOVA NA DOZVOLA

Stopanska dejnost od javen interes za Republika Makedonija mo`at

da vr{at fizi~ki i pravni lica vrz osnova na dozvola. Dozvolata ja dava

Vladata na RM, odnosno op{tinata.

Davatelot na dozvolata i fizi~koto, odnosno pravnoto lice

sklu~uvaat dogovor vo koj poblisku se ureduvaat postapkata i na~inot za

vr{ewe stopanska dejnost od javen interes i me|usebnite prava i obvrski

me|u davatelot i vr{itelot na dejnosta.

2.12. ORGANIZACIJA NA JAVNO PRETPRIJATIE ZA

STOPANISUVAWE SO [UMI

2.12.1. Osnovawe na JP za stopanisuvawe so {umi

Vrz osnova na ~len 17 od Zakonot za {umite (,,Slu`ben vesnik na

RM” br. 47/97) i ~len 46, stav 3 od Zakonot za Vladata na Republika

Makedonija (,,Slu`ben vesnik na SRM” br. 38/90 i ,,Slu`ben vesnik na

RM” br. 63/94), Vladata na Republika Makedonija, na sednicata odr`ana

na 15.12.1997 godina, donese ODLUKA za osnovawe javno pretprijatie za

stopanisuvawe so {umi (,,Slu`ben vesnik na RM” br. 65/97 od 22 dekemvri

1997 godina) (63).

Spored ~lenot 1 od Odlukata, se osnova Javno pretprijatie za

stopanisuvawe so {umite za stopanska namena vo dr`avna sopstvenost.

Toa zna~i deka osnovaweto JP e za stopanisuvawe prvo so stopanski {umi

i vtoro za tie vo dr`avna sopstvenost. Me|utoa, vo istata odluka, vo

~lenot 3, stavot 3, stoi: ,,Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi

vr{i i odgleduvawe i za{tita na {umi za posebna namena”. Toa zna~i

deka osnovanoto JP mo`e da stopanisuva (odgleduva i za{tituva) i {umi

za posebna namena.

Vo konkretniov slu~aj, vo odlukata (~len 2) e opredeleno deka

javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi raboti pod firma Javno

pretprijatie za stopanisuvawe so {umi ,,Makedonski {umi” – Skopje.

Sedi{teto na javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi e vo Skopje.

2.12.2. Dejnost na JP za stopanisuvawe so {umi

Osnovna dejnost, kako i drugite dejnosti koi Javnoto pretprijatie

za stopanisuvawe so {umi mo`e da gi vr{i, se predvideni, odnosno

opredeleni vo Odlukata za osnovawe (~len 3).

Osnovnata dejnost na Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so

{umi (ovde se odnesuva konkretno na JP ,,Makedonski {umi” - Skopje) e:

-odgleduvawe na {umi (odr`uvawe, nega, obnova, melioracija i

rekonstrukcija na {umi i grmu{ki, po{umuvawe vo {uma, na golini i na

erozivni zemji{ta);

-koristewe na {umi (se~a na drvja, proizvodstvo na

{umski sortimenti, sobirawe i proizvodstvo na drugi {umski

proizvodi i toa {umski plodovi, lekoviti rastenija ili

nivni delovi, pe~urki, li{ai, mov, seme, smola, kamen i sl.,

stavawe vo promet na drvo i drugi {umski proizvodi, kako i

koristewe na {umite za turizam, lov i rekreacija); -za{tita na {umi (od protivpravno prisvojuvawe i koristewe,

po`ari, rastitelni bolesti i {tetnici, napasuvawe na dobitok,

`eladewe, protivpravno sobirawe na drugi {umski proizvodi i drugi

o{tetuvawa).

Pokraj osnovnite dejnosti, javnoto pretprijatie za stopanisuvawe

so {umi vr{i i:

-lovstvo i loven turizam;

-organizirawe i dotur na {umski sortimenti;

-organizirawe i transport na {umski sortimenti;

-primarna prerabotka na drvo;

-prerabotka na drugi {umski proizvodi;

-oznaka za se~a na {umi vo dr`avna i vo privatna sopstvenost;

-izdavawe na pridru`na dokumentacija za prenesuvawe i

prevezuvawe na drvo;

-izrabotka na proekti, programi i druga dokumentacija vrzana za

dejnosta na javnoto pretprijatie osven izrabotka na lovno-stopanski

osnovi i planovi za stopanisuvawe so {umi;

-izgradba, rekonstrukcija i odr`uvawe na {umski soobra}ajnici;

-proizvodstvo i dorabotka na {umsko seme;

-proizvodstvo na {umski saden materijal (rasadnici);

-izvoz na drvo i drugi {umski proizvodi i prerabotki od drvo i od

drugi {umski proizvodi;

-nabavka na mehanizacija, oprema, repromaterijali i rezervni

delovi za sopstveni potrebi od uvoz ili od doma{no proizvodstvo.

Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi, kako {to e

izneseno vo prethodnoto poglavje, vr{i i odgleduvawe i za{tita na {umi

so posebna namena.

Dejnosta na JP, vo ovoj slu~aj ,,Makedonski {umi” – Skopje, e

opredelena i so negoviot Statut (74), (vo ~len 7, 8 i 9). Pa, taka vo ~lenot 7

se naveduva deka Javnoto pretprijatie gi vr{i slednive dejnosti:

03001-odgleduvawe na {umi

Odr`uvawe na {umi (nega na {umi, ~istewe na {umi, ~istewe na

stebla od vetki, ~istewe i proret~uvawe), obnova i popolnuvawe na

redovni se~i{ta i dr., rekonstrukcija na {umi (pretvorawe na ponizok

odgleduva~ki tip vo povisok, zamena na vidovi, vnesuvawe na

iglolisnici vo {uma na {irokolisnici, melioracija na zemji{te i

drugo), podigawe novi {umski nasadi, po{umuvawe neobrasnato {umsko

zemji{te i dr.

030002-za{tita na {umi

Za{tita na {umi i {umsko zemji{te od rastitelni bolesti i

{tetnici, od doma{en dobitok i dive~, od po`ar, od aerozagaduvawe,

{tetni klimatski faktori.

^uvawe i za{tita na {umi i {umsko zemji{te od protivpravno

prisvojuvawe i drugi protivpravni dejnosti.

030003-iskoristuvawe na {umi

Proizvodstvo na {umski sortimenti (oblo, delkano i cepkano drvo

i drug surov materijal od drvo), sobirawe {umski proizvodi ({umsko

seme, {umski plodovi, smoli, lekoviti bilki, pe~urki, p~elarewe),

odr`uvawe {umski soobra}ajnici i drugi objekti {to slu`at za

iskoristuvawe na {umi, {umski transport, prevoz na drvo (so zaprega,

motorni vozila ili so splavarewe do glavniot sklad, ili do javen pat),

kako i organizirano vr{ewe na dotur na {umski sortimenti.

030004-lov i odgleduvawe na dive~

Odgleduvawe, za{tita i koristewe na dive~ i proizvodi od dive~

(meso, ko`a, krzno i dr.).

012201-proizvodstvo na re`ana gra|a

Proizvodstvo na re`ana gra|a od iglolisnici i {irokolisnici i

re`ani `elezni~ki pragovi.

012001-proizvodstvo i obrabotka na kamen

Vadewe i melewe na kamen i proizvodstvo na tol~enik.

012131-proizvodstvo na var

010110-poljodelstvo

Proizvodstvo na zelen~uk (kompir, grav, gra{ok, kromid, luk,

zelka, spana}), `ito (p~enka i r`) i cve}iwa i ukrasni rastenija.

020302-ribarstvo na reki i so ribnici

020140-sto~arstvo

Odgleduvawe goveda za meso, mleko i priplod, odgleduvawe na

sviwi za meso, odgleduvawe na ovci za meso, mleko i volna i priplod,

odgleduvawe na kozi, kuni, p~eli i svileni bubi.

020121-proizvodstvo na ovo{je

013122-proizvodstvo na mineralna voda

070124-trgovija na golemo i malo so ogrev i grade`en materijal

080119-preno}i{ta, gostilnici,planinarski domovi i sl.

080202-turisti~ko biro

070310-nadvore{na trgovija so prehranbeni proizvodi

070320-nadvore{na trgovija so neprehranbeni proizvodi (promet so

{umski sortimenti i drugi {umski proizvodi)

110403-drugo proektirawe

Javnoto pretprijatie mo`e, bez zapi{uvawe vo trovskiot registar,

da vr{i pomal obem na drugi dejnosti osven pogore navedenite, koi e

voobi~aeno da se izvr{uvaat zaedno so niv ako pridonesuvaat za podobro

iskoristuvawe na kapacitetite na pretprijatieto (~len 8 od Stautot).

Javnoto pretprijatie rabotite od javen interes gi vr{i soglasno so

Statutot i zakonite so koi se ureduvaat uslovite i na~inot na vr{ewe na

dejnosta od oblasta na {umarstvoto.

2.12.3. Vnatre{na organizacija na JP

za stopanisuvawe so {umi

Organizacijata na Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi

se ureduva so Statutot.

Spored odredbite na ~lenot 10 od Statutot na JP ,,Makedonski

{umi”-Skopje, Javnoto pretprijatie se organizira taka {to dejnosta

zaradi koja e osnovano da ja vr{i na na~in so koj se obezbeduva:

-tehni~ko-tehnolo{ko i ekonomsko edinstvo;

-efikasnost vo raboteweto;

-za{tita i unapreduvawe na dobrata od op{t interes.

Zaradi uspe{no i efikasno vr{ewe na dejnosta, javnoto

pretprijatie za stopanisuvawe so {umi se organizira vo:

1. direkcija i

2. podru`nici.

So pravilnik za vnatre{nata organizacija se utvrduva brojot,

nazivot i sedi{teto na podru`nicite. Pri toa, takov pravilnik e

donesen i podru`nici na JP ,,Makedonski {umi”-Skopje se {umskite

stopanstva ([S) (66):

,,Male{evo”-Berovo; ,,Ravna Reka”-Peh~evo; ,,Golak”-

Del~evo; ,,Osogovo”-Kriva Palanka; ,,Kratovo”-Kratovo;

,,Osogovo”-Ko~ani; ,,Serta”-[tip; ,,Pla~kovica”-Radovi{;

,,Pla~kovica”-Vinica; ,,Belasica”-Strumica; ,,Salanxak”-

Valandovo; ,,Ko`uv”-Gevgelija; ,,Demir Kapija”-Demir Kapija;

,,Bor”-Kavadarci; ,,Crn Bor”-Prilep; ,,Babuna”-Veles;

,,[umarstvo”-Sveti Nikole; ,,Kajmak~alan”-Bitola; ,,Bigla”-

Demir Hisar; ,,Lipa”-Kru{evo; ,,Prespa drvo”-Resen;

,,Gali~ica”-Ohrid; ,,Jablanica”-Struga; ,,Stogovo”-Debar;

,,Lopu{nik”-Ki~evo; ,,Sandanski”-Makedonski Brod; ,,[ar”-

Gostivar; ,,Le{nica”-Tetovo; ,,Karaxica”-Skopje i

,,Kumanovo”-Kumanovo.

Vo direkcijata na JP se organizira i koordinira izvr{uvaweto na

funkciite od dejnosta i raboteweto na javnoto pretprijatie.

Direkcijata se organizira po sektori, pri {to so organizacijata

se formirani slednite sektori:

-SEKTOR za iskoristuvawe na {umite i primarna prerabotka na

drvoto;

-SEKTOR za odgleduvawe, za{tita i ekologija na {umite;

-SEKTOR za lovstvo i planinski turizam;

-SEKTOR za komercijalni raboti;

-SEKTOR za plan, analiza, razvoj i investicii;

-SEKTOR za ekonomsko-finansiski raboti i

-SEKTOR za pravni, kadrovski i op{ti raboti.

[emata na organizacijata e prika`ana na slikata 1.

So rabotata na Javnoto pretprijatie rakovodi direktor, a so

oddelnite sektori rakovodat pomo{nici direktori.

Podru`nicite, odnosno {umskite stopanstva se

ORGANIZACIONI DELOVI na Javnoto pretprijatie vo koi

neposredno se izvr{uvaat dejnostite na javnoto pretprijatie.

Podru`nicite gi osnova Upravniot odbor na Javnoto pretprijatie.

So podru`nicite rakovodat rakovoditeli.

Pobliskata vnatre{na organizacija na direkcijata i

podru`nicite se ureduva so Pravilnikot za vnatre{na organizacija na

Javnoto pretprijatie. Pri ova, kako {to e izneseno, direkcijata e

organizirana po sektori, a pak, podru`nicite po oddelenija (za

koristewe na {umi, primarna prerabotka na drvoto, mehanizacija i

{umski komunikacii, za odr`uvawe i kontrola, za semenarstvo i

rasadni~ko proizvodstvo, za odgleduvawe, za{tita i po{umuvawe, za

sporedni {umski proizvodi, za lovstvo, za farmi i ribnici, za

ugostitelstvo i sl.) na ~ie ~elo stojat {efovi-rakovoditeli, potoa

slu`bi (za proda`ba i nabavki, za plan, za analiza i razvoj, za

finansiski raboti) na ~ie ~elo stojat referenti-rakovoditeli, kako i

slu`ba za pravni, kadrovski i op{ti raboti na podru`nicata na ~ie

~elo stoi sekretar-rakovoditel.

Sl. 1 [ema na organizacionata postavenost na JP ,,Makedonski {umi”

2.12.4. Upravuvawe i rakovodewe so JP za

stopanisuvawe so {umi

Organi na Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so {umi se:

-Upraven odbor;

-Odbor za kontrola na materijalno-finansiskoto rabotewe

-direktor.

Upravniot odbor upravuva so Javnoto pretprijatie. Toj e

sostaven od 9 ~lenovi koi gi imenuva i gi razre{uva Vladata

na Republika Makedonija, od koi 6 ~lenovi od redot na

afirmirani i poznati stru~waci od oblasta na {umarstvoto i

afirmirani javni rabotnici, a trojca od redot na vrabotenite

vo Javnoto pretprijatie, a po predlog na Sovetot na

vrabotenite.

Mandatot na ~lenovite na Upravniot odbor na JP trae 4 godini.

Rabotite koi gi vr{i Upravniot odbor se spored Zakonot za JP i

Statutot.

Za vr{ewe na kontrola na materijalno-finansiskoto rabotewe na

Javnoto pretprijatie se formira Odbor za kontrola od 5 ~lena. ^lenovite

gi imenuva i gi razre{uva osnova~ot, odnosno Vladata na RM. Za ~lenovi

na Odborot za kontrola mo`e da se imenuvaat lica so visoko obrazovanie

koi poseduvaat znaewe i iskustvo, osobeno od dejnosta na finansiskoto i

smetkovodstvenoto rabotewe.

Mandatot na ~lenovite na Odborot za kontrola trae 4 godini.

Nadle`nosta i raboteweto na Odborot za kontrola se utvrdeni so

zakon.

So raboteweto na Javnoto pretprijatie rakovodi direktor {to go

imenuva, odnosno go razre{uva osnova~ot, odnosno Vladata na RM.

Direktorot se imenuva so mandat od 4 godini.

Direktorot go zastapuva i go pretstavuva JP, ovlasten e vo imeto

na JP da sklu~uva dogovori i da prezema drugi pravni raboti, kako i da go

zastapuva JP pred sudovite i drugite organi.

Rabotnici so posebni ovlastuvawa i odgovornosti vo Javnoto

pretprijatie se:

-pomo{nici na direktorot (rakovoditeli na sektori)

-rakovoditeli na podru`nici.

Direktorot na JP gi imenuva i gi razre{uva pomo{nicite na

direktorot i rakovoditelite na podru`nicite. Uslovite, posebnite

ovlastuvawa i odgovornostite na rabotnicite so posebni ovlastuvawa se

ureduvaat so Pravilnikot za vnatre{na organizacija na JP.

Vo Javnoto pretprijatie se izbira Sovet na vrabotenite. ^lenovite

na Sovetot na vrabotenite se izbiraat od strana na vrabotenite vo

podru`nicite i toa po eden ~len od sekoja podru`nica, so javno glasawe i

po predlog na sindikatot. Sovetot na vraboteni dava predlozi i mislewa

po site pra{awa od su{tinski interes za vrabotenite vo JP. Sovetot na

vrabotenite predlaga ~lenovi na Upravniot odbor na JP od redot na

vrabotenite. ^lenovite na Sovetot na vrabotenite imaat mandat od 4

godini.

2.13. ORGANIZACIJA VO OZELENUVAWETO

Pod poimot ozelenuvawe, voop{to, se podrazbira podigawe i

odr`uvawe na zelenilo, pred sé, vo naseleni sredini (naselbi), zeleni

povr{ini pokraj soobra}ajnici, vo industriski reoni i drugi objekti,

kako i podigawe na zeleni povr{ini zaradi rekultivacija na rudarski

jalovini, deponii i podigawe i odr`uvawe na {umi so posebna namena

kako {to se park-{umi, {umi za odmor i rekreacija i drugi {umi so

posebna namena.

Organizacijata ne samo so podigaweto, tuku i so odr`uvaweto,

odnosno negata, za{titata i odgleduvaweto na zelenite povr{ini zavisi

od pove}e faktori, kako {to se: vidot i namenata na zelenite povr{ini,

obemot, lokacijata i sl.

Vo na{i uslovi, kade {to pod ozelenuvawe, glavno, se podrazbira

podigawe na zeleni povr{ini vo gradski i prigradski podra~ja, kako i

nivno odr`uvawe, organizacijata prete`no e uslovena od vidot i

namenata na zelenite povr{ini. Taka, na primer, vo pogolemite naseleni

mesta stopanisuvaweto so zeleniloto i zelenite povr{ini e, glavno, vo

sklopot na komunalnite pretprijatija, so isklu~ok na g. Skopje, kade {to,

pred desetina godini e organizirano posebno javno pretprijatie (JP)

,,Parkovi i zelenilo”. Vo site ostanati gradski (urbani) sredini,

stopanisuvaweto so zelenite povr{ini e organizirano vo ramkite na

javnite komunalni pretprijatija. Pritoa, vakvite pretprijatija, denes se

organizirani na lokalno nivo (osnova~i se lokalnata samouprava, t.e.

op{tinite) spored Zakonot za javni pretprijatija.

Sekako deka vo sklopot na javnite komunalni pretprijatija, kako

posebni rabotni edinici, osven zeleniloto, se organizirani komunalna

higiena, vodovod i kanalizacija, pogrebalni uslugi i sli~no.

Inaku, edinstvenoto javno pretprijatie za stopanisuvawe so

gradsko i vongradsko zelenilo e ,,Parkovi i zelenilo”- Skopje. Vo pogled

na organizacijata na raboteweto, ova pretprijatie e osnovano vedna{ po

osloboduvaweto, vo 1945 god. kako gradska ustanova ,,Gradini i parkovi”

Skopje so zada~a-odr`uvawe i pro{iruvawe na gradskoto zelenilo.

(Prviot gradski park na povr{ina od okolu 16000 m2, e podignat vo Skopje

1905 godina). Vo 1954 godina Sobranieto na gradot Skopje vostanovuva

,,Uprava za gradsko i vongradsko zelenilo”, a od taa godina zapo~nuva so

po{umuvawe na park-{umite ,,Vodno”, ,,Gazi Baba”, ,,Francuski

grobi{ta” i ,,Zaj~ev Rid”.

Vo 1960 godina ,,Upravata za gradsko i vongradsko zelenilo” se

transformira vo Komunalno-proizvodno pretprijatie ,,Parkovi i

zelenilo” Skopje, koe pak vo 1972 god. se integrira so Komunalna higiena,

vodovod i kanalizacija vo Javno komunalno pretprijatie ,,Komunalec”

Skopje. Vo sostav na JKP ,,Komunalec”- Skopje, ,,Parkovi i zelenilo” se

organizirani i rabotat kako posebna osnovna organizacija na zdru`en

trud (OOZT). Od 01.01.1993 god. doa|a do dezintegracija na JKP

,,Komunalec” od koga vo posebno javno pretprijatie se izdvojuvaat

,,Parkovi i zelenilo”.

Osnovna dejnost na sega{noto JP ,,Parkovi i zelenilo” e

odr`uvawe na javnoto gradsko i vongradsko zelenilo i sportsko-

rekreativnite centri, podigawe na zelenilo, odr`uvawe na park-{umite,

drvoredite i drugi zeleni povr{ini.

Organizacijata na rabotata, vo slu~ajot na JP ,,Parkovi i

zelenilo” e utvrdena so Statutot i Pravilnikot za organizacija i

sistematizacija, vo sklopot na oddelni rabotni edinici (RE) kako {to se

RE ,,Gradsko zelenilo”, RE ,,Vongradsko zelenilo”, RE ,,Podigawe na

zelenilo” RE ,,Zabaven park” i RE ,,Mehanizacija” kako slu`bi za razvoj

i za op{to-pravni i kadrovski raboti.

Na ~elo na javnite komunalni pretprijatija, kako i na javnite

pretprijatija za parkovi i zelenilo, stoi direktor koj go imenuva,

odnosno go postavuva osnova~ot (Gradski sovet za g. Skopje, odnosno

Sovetot na op{tinata), a na ~elo na rabotnite edinici i na slu`bite

stojat rakovoditeli.

Organi na upravuvaweto vo javnite pretprijatija za stopanisuvawe

so zelenite povr{ini, t.e. parkovite i zeleniloto i so javnite komunalni

pretprijatija vo ~ii ramki se i gradskoto i vongradskoto zelenilo, se

Upravniot odbor, Odborot za kontrola na materijalnoto i finansiskoto

rabotewe i direktorot koj gi nazna~uva, odnosno gi razre{uva osnova~ot

spored odredbite od Zakonot za javni pretprijatija.

3. PRETPRIJATIJA TRGOVSKI DRU[TVA

3.1. POIM ZA TRGOVEC, TRGOVEC-POEDINEC

I TRGOVSKO DRU[TVO

3.1.1. Trgovec

Pod poimot trgovec se podrazbira sekoe pravno ili fizi~ko lice

koe samostojno trajno vr{i nekoja dejnost, kako:

-kupuvawe i proda`ba na podvi`ni predmeti, bez ogled dali se

prodavaat nepromeneti, preraboteni ili obraboteni;

-trguvawe so hartii od vrednost;

-nabavuvawe na podvi`ni predmeti zaradi nivna obrabotka ili

prerabotka za drugi, pod uslov raboteweto da go nadminuva obemot na

,,pomal zanaet”;

-bankarski dejnosti;

-osiguruvawe;

-prevoz na lica i stoki;

-komisioni raboti, {pedicija, skladirawe i lizing;

-trgovsko zastapuvawe i posreduvawe;

-ugostitelsko-turisti~ka dejnost, informativna dejnost,

marketing ili vr{ewe na drugi trgovski uslugi;

-proizvodstvo na filmovi, video-kaseti, audio-vizuelni zapisi,

softver, kako i drugi sli~ni dejnosti;

-izdava~ka i pe~atarska dejnost i drugi raboti povrzani so

trgovija so knigi i umetni~ki tvorbi i

-kupuvawe, izgradba i ureduvawe na nedvi`ni imoti za proda`ba.

Trgovec, spored prirodata i obemot na dejnosta, se smeta i sekoe

lice koe vo vid na zanimawe vr{i deloven potfat koj bara da bide

organiziran i voden na na~in na koj se vodat trgovskite dejnosti, pod

uslov firmata da bide zapi{ana vo trgovskiot registar. Pri ova, toa se

odnesuva i za oblasta na {umarstvoto samo vo pogled na delovnite

potfati za obrabotuvawe ili prerabotuvawe na sopstveni {umski

proizvodi.

Za trgovci, spored ~lenot 4 vo Zakonot za trgovski dru{tva (ZTD)

(28), ne se smetaat:

-fizi~ki lica koi se zanimavaat so zemjodelska dejnost

(zemjodelci);

-zanaet~ii i lica koi vr{at uslugi ili slobodni zanimawa i

-lica koi vr{at ugostitelski uslugi so izdavawe na sobi vo

sopstveni `iveali{ta.

3.1.2. Trgovec-poedinec

Trgovecot-poedinec e fizi~ko lice koe vr{i nekoja od dejnostite

nabrojani vo poglavieto ,,trgovec”. Kako trgovec-poedinec mo`e da se

registrira sekoe delovno sposobno lice so postojano mesto na `iveewe vo

RM.

Trgovecot-poedinec se zapi{uva vo trgovskiot registar vrz osnova

na prijava vo koja se naveduvaat:

-imeto i prezimeto, mestoto na `iveewe, adresata i mati~niot broj;

-firmata pod koja }e se vr{i dejnosta;

-sedi{teto i adresata od kade {to }e se vr{i dejnosta i

-predmetot na raboteweto.

Kon prijavata se prilo`uva i obrazec za ovlasten potpisnik i

izjava deka ne e li{en od pravoto da vr{i nekoja od dejnostite opredeleni

so zakon. Edno lice mo`e da registrira samo edna firma kako trgovec-

poedinec.

Firmata na trgovecot-poedinec mora da ja sodr`i oznakata ,,TP”,

negovoto li~no ime, tatkovoto ime i prezimeto.

3.1.3. Trgovsko dru{tvo

Trgovskoto dru{tvo e zdru`uvawe na dve ili pove}e fizi~ki i

pravni lica koi vlo`uvaat pari, predmeti i prava vo imot {to go

koristat za zaedni~ko rabotewe i zaedni~ki ja delat dobivkata i zagubata

od raboteweto. Vo odredeni slu~ai, opredeleni so zakon, dru{tvo mo`e da

bide osnovano i od edno lice.

Imotot sozdaden so vlo`uvawa vo dru{tvoto se izrazuva vo pari i

ja pretstavuva osnovnata glavnina na dru{tvoto. Licata koi vlo`uvaat

vo osnovnata glavnina se s o d r u ` n i c i na dru{tvoto, odnosno a k c

i o n e r i na dru{tvoto.

3.2. VIDOVI TRGOVSKI DRU[TVA

Dru{tvata, spored formata, kakva i da e nivnata dejnost, spored

~lenot 18 od ZTD, mo`e da bidat:

-javno trgovsko dru{tvo;

-komanditno dru{tvo;

-dru{tvo so ograni~ena odgovornost;

-akcionersko dru{tvo i

-komanditno dru{tvo so akcii.

Formata, traeweto, firmata, sedi{teto, predmetot na rabotewe,

iznosot na osnovnata glavnina, kako i organizacijata i upravuvaweto na

dru{tvoto se utvrduvaat so dogovorot za dru{tvoto, odnosno so statutot

na dru{tvoto.

Dru{tvoto kako pravno lice mo`e da steknuva prava i da prezema

obvrski, da sklu~uva dogovori i drugi pravni raboti. Trgovskoto dru{tvo

za svoite obvrski odgovara so siot svoj imot.

Dru{tvo mo`e da osnovaat doma{ni i stranski fizi~ki i pravni

lica.

3.2.1. Javno trgovsko dru{tvo (JTD)

3.2.1.1. Osnovawe na JTD

Javno trgovsko dru{tvo (JTD) e zdru`uvawe na dve ili pove}e

pravni ili fizi~ki lica koi na doveritelite za obvrskite na dru{tvoto

im odgovaraat li~no i neograni~eno solidarno so siot svoj imot.

Javno trgovsko dru{tvo se osnova so dogovor sklu~en me|u

sodru`nicite. Dogovorot, koj se sklu~uva vo pismena forma, sodr`i

odredbi za:

-prezimeto i imeto, dr`avjanstvoto i mestoto na `iveewe, kako i

adresata na sodru`nicite ili firmata i sedi{teto na sodru`nicite ako

se pravni lica;

-firmata i sedi{teto na javnoto dru{tvo;

-predmetot na raboteweto na javnoto dru{tvo;

-vidot i goleminata na vlogot na sekoj sodru`nik i procenata na

negovata vrednost;

-na~inot na li~noto u~estvo vo rabotata na dru{tvoto na sekoj

sodru`nik;

-na~inot na raspredelbata na dobivkata i na~inot na pokrivaweto

na zagubata;

-na~inot na upravuvaweto i zastapuvaweto na javnoto dru{tvo i

donesuvaweto na odlukite i

-drugi pra{awa opredeleni so zakon.

Javnoto dru{tvo se zapi{uva vo trgovskiot registar.

Sodru`nicite ne mora da vnesat vo javnoto dru{tvo ednakvi vlogovi. Tie

mo`e vo dru{tvoto da vlo`at pari, predmeti, prava, trud i uslugi.

Vrednosta na nepari~niot vlog sodru`nicite spogodbeno ja utvrduvaat vo

pari. Sodru`nik na javno dru{tvo ne smee bez izre~na soglasnost na

drugite sodru`nici da prezema raboti {to se vo ramkite na dejnosta na

javnoto dru{tvo, nitu da bide sodru`nik koj li~no odgovara, da bide ~len

na organ ili vraboten vo dru{tvo koe na javnoto dru{tvo mu e konkurent

ili bi mo`elo da mu bide konkurent. (t.1, ~l.59 od ZTD).

Sodru`nikot ima pravo na nagrada za svoeto li~no u~estvo vo

rabotite na javnoto dru{tvo utvrdeno so dogovorot za dru{tvoto (~l.70).

Dobivkata i zagubata se delat me|u sodru`nicite na javnoto dru{tvo

srazmerno na udelot na sekoj sodru`nik vo dru{tvoto ako so dogovorot za

dru{tvoto poinaku ne e opredeleno (~l.71).

Za obvrskite na javnoto dru{tvo sekoj sodru`nik im odgovara na

doveritelite na javnoto dru{tvo neposredno so celiot svoj imot i

solidarno so site drugi sodru`nici. Sodru`nik koj pristapuva vo javno

dru{tvo {to ve}e postoi, za obvrskite nastanati pred negovoto stapuvawe

vo javnoto dru{tvo odgovara isto kako i drugite sodru`nici (~l. 74, t.1.4).

3.2.1.2. Prestanok na JTD

Javnoto dru{tvo prestanuva so svojata dejnost vo slednive slu~ai

(~l. 77):

-so istekot na vremeto za koe e osnovano;

-so odluka na sodru`nicite;

-so otvorawe ste~ajna postapka na javnoto dru{tvo;

-so smrt na koj bilo od sodru`nicite, odnosno so prestanok na

sodru`nik-pravno lice, ako poinaku ne e opredeleno so dogovorot za

dru{tvoto;

-so otvorawe na ste~ajna postapka nad koj bilo od sodru`nicite;

-so otkaz na nekoj od sodru`nicite na javnoto dru{tvo;

-so pravosilna sudska odluka i

-vo drugi slu~ai opredeleni so zakon i so dogovorot za dru{tvoto.

Prestanokot na javnoto dru{tvo sodru`nicite go prijavuvaat za

upis vo trgovskiot registar, osven ako javnoto dru{tvo prestane poradi

otvorawe na ste~ajna postapka.

3.2.2. Komanditno dru{tvo (KD)

Komanditno dru{tvo, spored ~l. 85 od ZTD, e dru{tvo vo koe se

zdru`uvaat dve ili pove}e lica od koi najmalku eden sodru`nik odgovara

za obvrskite na dru{tvoto solidarno i neograni~eno so siot svoj imot,

koj se vika komplementar, a najmalku eden sodru`nik odgovara za

obvrskite na dru{tvoto samo do iznosot na zapi{aniot vlog na

dru{tvoto, koj se vika komanditor. K o m p l e m e n t a r i t e

u~estvuvaat najmalku so edna petina (1/5) od vkupniot iznos na vlogovite.

3.2.2.1. Osnovawe na KD

Komanditno dru{tvo (KD), spored ~l. 87 i 88 od ZTD, se osnova so

dogovor za dru{tvo, koj se sklu~uva vo pismena forma i sodr`i:

-firmata i sedi{teto na komanditnoto dru{tvo;

-predmetot na raboteweto na komanditnoto dru{tvo;

-imeto i mestoto na `iveewe, odnosno firmata i nejzinoto sedi{te,

dr`avjanstvoto, kako i adresata na sodru`nicite;

-vkupniot iznos na vlogot na sodru`nicite;

-vidot i soodnosot na vlogovite na sekoj od sodru`nicite;

-na~inot i vremeto na uplata na vlogot;

-na~inot na raspredelbata na dobivkata i na~inot na pokrivaweto

na zagubata;

-na~inot na upravuvawe i zastapuvawe na komanditnoto dru{tvo i

donesuvaweto na odlukite i

-drugi odredbi so koi se ureduvaat odnosite me|u sodru`nicite.

Firmata na komanditnoto dru{tvo sodr`i prezime i ime, odnosno

firmata ili skratenata firma barem na eden od komplementarite, a ako

se pove}e, i oznakata ,,i dr.”, kako i kratenkata ,,KD”. Prezimeto i imeto

na komanditorot ne se zapi{uva vo firmata, a toj odgovara kako

komplementar ako negovoto prezime i ime e navedeno vo firmata na

komanditnoto dru{tvo (~l. 89 od ZTD).

Komanditnoto dru{tvo se zapi{uva vo trgovskiot registar.

Prijavata za upis vo trgovskiot registar ja podnesuvaat

komplementarite.

Pravata i obvrskite me|u sodru`nicite se ureduvaat so dogovorot

za dru{tvoto.

Spored ~l. 98 od ZTD, komanditorot u~estvuva vo raspredelbata na

dobivkata na komanditnoto dru{tvo srazmerno na uplateniot vlog.

Komanditorot u~estvuva vo pokrivaweto na zagubite na komanditnoto

dru{tvo do visina na zapi{aniot vlog. Toj ne e dol`en da ja vrati

primenata dobivka poradi podocne`na zaguba na komanditnoto dru{tvo.

Komanditor ne mo`e da go zastapuva komanditnoto dru{tvo. Toj ne

mo`e da go zastapuva komanditnoto dru{tvo nitu vrz osnova na

polnomo{no (~l.100). Komanditorot ne odgovara za obvrskite na

komanditnoto dru{tvo ako go uplati siot vlog za koj se obvrzal so

dogovorot za dru{tvoto. Ako pak toj ne go uplati siot vlog za koj se

obvrzal so dogovorot za dru{tvoto, odgovara na doveritelite na

komanditnoto dru{tvo neposredno i solidarno so drugite sodru`nici na

dru{tvoto do iznosot na dogovoreniot vlog namalen za uplateniot del.

Ako komplementar stane komanditor, odgovara kako komanditor od

denot na upisot vo trgovskiot registar kako komanditor. Lice koe

steknuva svojstvo na komanditor, odgovara i za obvrskite na dru{tvoto

koi gi prezelo i pred negovoto pristapuvawe kon dru{tvoto.

3.2.2.2. Prestanok na KD

Komandtinoto dru{tvo prestanuva vo slednive uslovi (~l. 102 od

ZTD):

-ako od nego istapat site komplementari;

-ako nad komplementar bide sproveden ste~aj;

-ako komplementar ja zagubi delovnata sposobnost;

-ako umren komplementar koj bil edinstven i na koj site negovi

naslednici se maloletnici ne mo`e da bide zamenet so nov komplementar

ili komanditnoto dru{tvo da se preobrazi vo dru{tvo so ograni~ena

odgovornost;

-so sudska odluka i

-vo drugi slu~ai opredeleni so zakon i so dogovorot za dru{tvoto.

Vo slu~aj poradi istapuvawe na site komanditori vo komanditnoto

dru{tvo ostanat samo komplementarite, komanditnoto dru{tvo (KD)

svojata dejnost ja prodol`uva kako javno dru{tvo (JTD).

3.2.3. Dru{tvo so ograni~ena odgovornost (DOO)

Dru{tvo so ograni~ena odgovornost (DOO) e dru{tvo vo koe

sodru`nicite u~estvuvaat so po eden vlog (osnoven vlog) vo odnapred

dogovorenata osnovna glavnina na dru{tvoto. Osnovnite vlogovi mo`e da

bidat razli~ni. Za obvrskite na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost

sodru`nicite ne odgovaraat (~l. 106 ZTD).

Dru{tvo so ograni~ena odgovornost mo`e da osnova i edno lice koe

se ozna~uva kako edinstven sodru`nik. Dru{tvoto mo`e da ima najmnogu

50 sodru`nici (~l. 107).

Firmata na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost mora da go

izrazuva predmetot na raboteweto na dru{tvoto i da gi sodr`i imiwata

na site, na pove}eto ili na eden od sodru`nicite, po {to se navedeni

zborovite ,,dru{tvo so ograni~ena odgovornost” ili kratenkata ,,DOO”.

Koga dru{tvoto e osnovano od edno lice, firmata gi sodr`i zborovite

,,dru{tvo so ograni~ena odgovornost-osnovano od edno lice” ili

kratenkata ,,DOOEL” (~l. 109).

3.2.3.1. Osnovawe na DOO

Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost se osnova so dogovor za

dru{tvoto, koj go sklu~uvaat site osnova~i vo pismena forma. Ako

dru{tvoto go osnova edno lice, dogovorot za dru{tvoto se zamenuva so

izjava na osnova~ot za osnovawe na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost

dadena kaj notar.

So dogovorot, odnosno so izjavata na osnova~ot za osnovawe na DOO

za dru{tvoto se utvrduva (~l. 111):

-imeto i mestoto na `iveewe, dr`avjanstvoto, kako i adresata na

sodru`nicite, odnosno firmata i sedi{teto ako osnova~ot e pravno

lice;

-firmata i sedi{teto na dru{tvoto;

-vremetraeweto na dru{tvoto;

-iznosot na osnovnata glavnina i iznosot na osnovniot vlog na

sekoj sodru`nik oddelno; ako osnovniot vlog se sostoi od predmeti i

prava, mora tie podrobno da se opi{at i da se nazna~i nivnata vrednost;

-na~inot i vremeto na uplata na pari~nite vlogovi {to se

uplatuvaat vo celost;

-na~inot i merilata na raspredelbata na dobivkata i na~inot na

pokrivaweto na zagubata;

-upravuvaweto na dru{tvoto;

-pravata i obvrskite {to sodru`nicite gi imaat pokraj uplatata

na osnovniot vlog i

-zastapuvaweto na dru{tvoto.

Osnovnata glavnina na DOO se sostoi od zbirot na osnovnite

vlogovi na oddelnite sodru`nici. Taa glasi vo denari, a mo`e i vo

stranska valuta, vo denarska protivvrednost spored sredniot kurs na taa

valuta utvrden-objaven od Narodnata banka na Republika Makedonija na

denot na potpi{uvaweto na dogovorot za dru{tvoto. Osnovnata glavnina

ne mo`e da bide pomala od 10.000 DEM vo denarska protivvrednost.

Iznosot na osnovnata glavnina mora da bide izrazen so cel broj koj e

deliv so sto.

Iznosot na osnovnite vlogovi na sodru`nicite mo`e da bide

razli~en, no goleminata na poedine~niot osnoven vlog ne mo`e da bide

pomala od 200 DEM vo denarska proivvrednost. Osnovniot vlog se

iska`uva vo denari i mora da bide izrazen so cel broj koj e deliv so sto.

Sekoj sodru`nik pri osnovaweto na dru{tvoto ima pravo na eden osnoven

vlog. Eden osnoven vlog mo`e da imaat pove}e lica.

Osnovniot vlog mo`e da se sostoi i od predmeti, pri {to vo

dogovorot za dru{tvoto se opredeluva sodru`nikot koj gi vnesuva

predmetite, kako i predmetite {to se prezemaat, vrednosta po koja

dru{tvoto gi prezema predmetite i pogodnostite {to mu se priznavaat na

sodru`nikot koj gi vnesuva predmetite ako za takvi pogodnosti se

dogovorat sodru`nicite. Kon dogovorot za dru{tvoto se prilo`uva

izve{taj na ovlasten procenuva~ na vrednosta na vlogot vo predmeti.

Ako vrednosta na eden vlog vo predmeti i prava e pomala od 50.000

DEM vo denarska protivvrednost i ako vkupnata vrednost na celinata na

vlogovite vo predmeti i prava ne ja nadminuva polovinata od osnovnata

glavnina, idnite sodru`nici mo`at ednoglasno da re{at da ne ja

procenuvaat vrednosta na vlogot vo predmeti i prava.

Sekoj sodru`nik pri osnovaweto na dru{tvoto so ograni~ena

odgovornost (DOO) mora da uplati edna tretina (1/3) od vlogot {to go

upla}a vo pari, so toa {to vkupniot iznos na site uplati vo pari i

vrednosta na vnesenite predmeti i prava ne mo`e da bide pomal od 5.000

DEM vo denarska protivvrednost. Vlogovite vo predmeti i prava mora vo

celost da se vnesat pred podnesuvaweto na prijavata za upis na

osnovaweto na DOO vo trgovskiot registar.

Ako DOO ne bide osnovano vo rok od {est meseci smetaj}i od denot

na upla}aweto na prviot pari~en vlog na na~inot utvrden so dogovorot za

dru{tvoto, sodru`nik mo`e da bara od sudot da go utvrdi negovoto pravo

za vra}awe na iznosot na negoviot vlog.

Fizi~ko lice ne mo`e da bide edinstven sodru`nik vo pove}e DOO.

Dru{tvoto sostaveno samo od edno lice ne mo`e da bide edinstven

sodru`nik vo drugo DOO.

Sodru`nikot e dol`en prezemeniot osnoven vlog da go plati vo

celost vo soglasnost so dogovorot za dru{tvoto i so odlukata na sobirot

na sodru`nicite.

Sekoj sodru`nik ima pravo da u~estvuva vo upravuvaweto so DOO i

vo raspredelbata na dobivkata, da bide izvestuvan za raboteweto so

dru{tvoto, da gi razgleduva knigite i spisite na dru{tvoto, kako i

pravo na del od ostatokot na likvidacionata, odnosno ste~ajnata masa

(~l.133).

Udelot na sodru`nik vo DOO se opredeluva spored goleminata na

osnovniot vlog {to go prezel sodru`nikot, dokolku so dogovorot za

dru{tvoto ne e poinaku opredeleno. Sodru`nikot mo`e da ima samo eden

udel vo dru{tvoto. Ako toj prezeme i drug udel, negoviot udel se zgolemuva

za prezemeniot udel (~l. 140).

Upravitelot, odnosno upravitelite na DOO vodat kniga na

udelite vo koja, po zapi{uvaweto na dru{tvoto vo trgovskiot registar, se

vnesuva prezimeto i imeto (firmata i nazivot), zanimaweto i mestoto na

`iveewe (sedi{teto) na sekoj sodru`nik, iznosot na osnovniot vlog {to

sodru`nikot go prezel, dopolnitelnite uplati koi gi izvr{il, kako i

posebnite prava i dol`nosti ako se svrzani so udelot. Vo odnos na DOO,

sodru`nik e onoj {to e zapi{an vo knigata na udeli. Udelite vo DOO se

prenoslivi i mo`at da se nasleduvaat na na~in i spored postapka

utvrdeni so dogovorot za dru{tvoto. Preminot na udel po pat na

nasledstvo na bra~en drugar i deca, na zetovi i snai ne mo`e da se

ograni~i.

3.2.3.2. Prestanok na DOO

Sodru`ni~kiot odnos vo DOO prestanuva vo uslovi na:

-smrt na fizi~ko lica - sodru`nik;

-prestanok na pravno lice - sodru`nik;

-istapuvawe na sodru`nikot od dru{tvoto;

-isklu~uvawe na sodru`nikot od dru{tvoto;

-otvorawe na ste~ajna postapka nad sodru`nikot.

Imotnite odnosi se ureduvaat so smetkovodstven bilans {to se

izgotvuva do krajot na mesecot vo koj prestanal sodru`ni~kiot odnos.

Sodru`nikot koj istapuva od DOO, odnosno isklu~en sodru`nik

ima pravo na nadomestok na negoviot udel spored pazarnata vrednost {to

ja imal udelot vo vremeto na istapuvawe, odnosno isklu~uvawe.

Spored ~l. 207 od ZTD, dru{tvoto so ograni~ena odgovornost

prestanuva so:

-istekuvawe na vremeto opredeleno vo dogovorot za dru{tvoto;

-odluka na sodru`nicite;

-odluka za spojuvawe so drugo dru{tvo, odnosno so podelba;

-sproveduvawe na ste~aj;

-odluka na registarskiot sud i

-vo drugi slu~ai opredeleni so zakon.

Odlukata za prestanok na DOO ja donesuvaat sodru`nicite so

najmalku tri~etvrtinsko (3/4) mnozinstvo od vkupniot broj glasovi ili so

sudska odluka. Sudot, pred izrekuvaweto na prestanokot, odr`uva

ro~i{te na koe go soslu{uva upravitelot, odnosno upravitelite, a koga e

obrazuvan (ako ima takov organ) i nadzorniot odbor. Odluka mo`e da se

izre~e i bez soslu{uvawe, t.e. bez ro~i{te ako ne se javile povikanite

lica.

3.2.4. Akcionersko dru{tvo

Akcionerskoto dru{tvo e dru{tvo koe so statutot ima opredelena

i na ednakvi delovi (akcii) podelena glavnina (osnovna glavnina), vo

koja akcionerite u~estvuvaat so po edna ili pove}e akcii i ~ii{to

obvrski se obezbedeni so siot imot na dru{tvoto. Akcionerite imaat

obvrski na davawa utvrdeni so statutot i ne odgovaraat za obvrskite na

akcionerskoto dru{tvo (~l. 221 od ZTD).

Firmata na akcionerskoto dru{tvo mora da go izrazuva predmetot

na raboteweto na dru{tvoto, po koja sleduvaat zborovite ,,akcionersko

dru{tvo" ili kratenkata ,,AD".

Osnovnata glavnina i akciite glasat vo denari, a mo`at vo

protivvrednost da bidat izrazeni i vo stranska valuta.

Najmaliot nominalen iznos na osnovnata glavnina, koga

akcionerskoto dru{tvo se osnova preku javen povik, iznesuva 50.000 DEM

vo denarska protivvrednost, a bez javen povik 20.000 DEM vo denarska

protivvrednost, spored sredniot kurs na Narodnata banka na Republika

Makedonija. Toj iznos mora da bide izrazen so cel broj koj e deliv so

brojot sto. Najmaliot nominalen iznos na akcijata ne mo`e da bide pomal

od 10 DEM.

3.2.4.1. Poim, izdavawe i vidovi akcii

Akciite se hartii od vrednost. Ispravata (dokumentot) za akcijata

se izdava za sekoja akcija ili za pove}e akcii od ist rod zaedno (zbirna

akcija).

Akciite mo`at da glasat na ime i na donesuva~. Akcionerskoto

dru{tvo mo`e da izdava akcii so razli~ni prava, spored {to tie mo`e da

bidat: obi~ni i prioritetni.

Obi~ni akcii se akcii koi na nivnite sopstvenici im davaat:

-pravo na glas vo sobranieto na dru{tvoto;

-pravo na isplata na del od dobivkata (dividendata) i

-pravo na isplata na del od ostatokot od likvidaciskata, odnosno

ste~ajnata masa na dru{tvoto.

Prioritetnite akcii, odnosno prava se sostojat vo mo`nosta

sopstvenicite na takvi akcii da nazna~uvaat ili da predlagaat

opredelen broj ~lenovi na organite na dru{tvoto, no pomalku od

polovinata ili da bidat od imotna priroda, taka {to davaat posebna

korist vo pogled na dobivkata ili imotot na dru{tvoto.

Prioritetnite akcii mo`at da bidat kumulativni i

participativni. Kumulativnata prioritetna akcija na nejziniot

sopstvenik mu dava pravo na naplata na kumuliranite neplateni

dividendi pred naplatuvaweto na kakvi i da bilo dividendi na

sopstvenik na udelot na obi~ni akcii, vo soglasnost so odlukata za

izdavawe akcii. Participativnata prioritetna akcija, pokraj

utvrdenata dividenda, dava i pravo na isplata na dividenda koja im

pripa|a na sopstvenicite na obi~ni akcii, vo soglasnost so odlukata za

izdavawe akcii (~l. 231 od ZTD).

3.2.4.2. Osnovawe na AD

Akcionersko dru{tvo (AD) mo`at da osnovaat najmalku tri

fizi~ki i pravni lica, a po isklu~ok i edno lice, koi go potpi{ale

dogovorot (aktot) za osnovawe. Potpisite na osnova~ite na dru{tvo se

zaveruvaat so notarski akt.

Aktot (dogovorot) za osnovawe na akcionersko dru{tvo sodr`i

odredbi za:

-firmata i sedi{teto na dru{tvoto;

-predmetot na rabotewe;

-visinata na osnovnata glavnina;

-nominalniot iznos na akciite i brojot na akciite spored vidot i

rodot ako se predviduva izdavawe na akcii od razli~ni vidovi, odnosno

rodovi;

-prednostite {to za sebe gi zadr`uvaat osnova~ite;

-nepari~nite vlogovi {to treba da gi izvr{at osnova~ite i drugi

lica;

-pravoto na osnova~ite da gi nazna~uvaat prvite ~lenovi na

organite na upravuvawe, odnosno nadzor, ako taka se predviduva i

-drugi pra{awa od zna~ewe za osnovaweto na dru{tvoto.

Akcionerskoto dru{tvo e osnovano koga e potpi{an aktot za

prezemawe na akcii. Ako ima pove}e akti, osnovaweto e izvr{eno koga e

potpi{an aktot so koj e dovr{eno prezemaweto na akciite.

Osnova~ite davaat oglas za zapi{uvawe na akcii so opredelen rok.

Po dva meseca od istekot na rokot, osnova~ite gi svikuvaat zapi{uva~ite

na akcii na osnova~ko sobranie.

Osnova~koto sobranie rasprava i re{ava so kvorum i mnozinstvo

predviden so zakon. Osnova~koto sobranie, pokraj drugoto, se izjasnuva za

prifa}awe na statutot i gi imenuva ~lenovite na organot na upravuvawe

i na nadzorniot odbor (~l. 266 od ZTD).

Imenuvaniot organ na upravuvawe podnesuva barawe, odnosno

prijava za upis na akcionersko dru{tvo do sudot, odnosno vo trgovskiot

registar.

3.2.4.3. Pravni odnosi me|u AD i akcionerite

Akcionerite pod ednakvi uslovi imaat ednakva polo`ba vo

akcionerskoto dru{tvo.

Akcionerite moraat da gi uplatat vlogovite na povik na

upravniot organ na AD. Akcionerot koj navreme ne ja izvr{i uplatata

nema pravo na glas sé dodeka ne ja plati zaostanatata uplata so kamata

poradi zadocnuvawe.

Akcionerite imaat pravo na u~estvo vo dobivkata, osven ako,

spored odlukata na sobranieto, dobivkata e izzemena od raspredelbata

me|u akcionerite. U~estvoto vo dobivkata se opredeluva srazmerno so

nominalniot iznos na akciite, a u~estvoto vo dividendata srazmerno so

izvr{enite uplati.

3.2.4.4. Prestanok na AD

Spored ZTD (~l. 429), akcionersko dru{tvo prestanuva so:

-istekuvawe na vremeto opredeleno so statutot ako dru{tvoto bilo

osnovano na opredeleno vreme;

-odluka na sobranieto na dru{tvoto koja e donesena so glasovi koi

pretstavuvaat tri ~etvrtini (3/4) od osnovnata glavnina;

-pravosilna odluka na sudot so koja se utvrduva deka upisot na

dru{tvoto vo trgovskiot registar bil nezakonit;

-pripojuvawe na dru{tvoto kon drugo dru{tvo i so spojuvawe so

drugo dru{tvo;

-pravosilna odluka na sudot so koja ne se prifa}a sproveduvawe na

ste~ajna postapka i

-sproveduvawe na ste~ajna postapka.

Ako odlukata za prestanok na akcionerskoto dru{tvo ja donesuva

sobranieto na dru{tvoto, odborot na direktorite, upravniot odbor ili

drugo lice ovlasteno od sobranieto, odlukata ja prijavuva zaradi upis vo

trgovskiot registar. Ako pak, odlukata za prestanok na AD ja donesuva

sudot, odlukata ja zapi{uva sudot vo trgovskiot registar po slu`bena

dol`nost.

3.3. UPRAVUVAWE SO TRGOVSKITE DRU[TVA

3.3.1. Upravuvawe so javno trgovsko dru{tvo

So javnoto trgovsko dru{tvo upravuva sekoj sodru`nik. Toa

proizleguva ottamu {to sodru`nicite vo javnoto trgovsko dru{tvo za

obvrskite na dru{tvoto sprema doveritelite odgovaraat li~no i

neograni~eno so siot svoj imot. Me|utoa, sodru`nicite mo`at da se

dogovorat upravuvaweto so javnoto dru{tvo da mu go doverat na eden ili

pove}e sodru`nici, vo koj slu~aj drugite sodru`nici se isklu~eni od

upravuvaweto so javnoto dru{tvo. Doverbata za upravuvawe so javnoto

dru{tvo se dava na lice - sodru`nik koe ima soodvetni sposobnosti za

upravuvawe so dru{tvoto kako menaxer. Vo slu~aj koga me|u

sodru`nicite nema so takvi sposobnosti, toga{ sodru`nicite mo`at da

anga`iraat lice koe ne e sodru`nik i toa da upravuva so raboteweto na

dru{tvoto, se razbira, za takviot anga`man }e prima soodvetna plata.

Liceto na koe mu e dovereno upravuvaweto so javnoto dru{tvo pretstavuva

upravitel.

Sodru`nicite mo`at da go prenesat ovlastuvaweto za upravuvawe

so javnoto dru{tvo na treto lice ako so toa se soglasat drugite

sodru`nici.

Sodru`nikot na koj mu e dovereno upravuvaweto so javnoto dru{tvo

mo`e da se otka`e od doverenoto upravuvawe ako za toa postoi zna~ajna

pri~ina. Kako zna~ajna pri~ina se smeta popre~uvaweto od drugite

sodru`nici da go vr{i doverenoto upravuvawe ili koga toa mu e

onevozmo`eno poradi negovata zdravstvena sostojba. Upravitelot koj ne e

sodru`nik mo`e da bide otpovikan pod uslovi predvideni vo dogovorot za

dru{tvoto ili so odluka na sodru`nicite donesena so mnozinstvo

glasovi.

Za razlika od upravuvaweto so javnoto trgovsko dru{tvo,

upravuvaweto so javnoto pretprijatie e propi{ano so Zakonot za javni

pretprijatija, za {to vo edno od prethodnite poglavija e izneseno.

3.3.2. Upravuvawe so komanditno dru{tvo

Spored ~l. 93 od ZTD, so komanditno dru{tvo upravuvaat

komplementarite, a komanditorite nemaat pravo da upravuvaat so

dru{tvoto. Toa proizleguva ottamu {to, za obvrskite na komanditnoto

dru{tvo, komplementarite odgovaraat neograni~eno i solidarno. So

dru{tvoto mo`at da upravuvaat site komplementari ili, pak,

sodru`nicite upravuvaweto mo`at da mu go doverat samo na eden

komplementar – upravitel, odnosno na odreden broj od niv – upraviteli.

Vo prviot slu~aj, upravitelot odlukite, vo vrska so upravuvaweto, gi

donesuva samostojno, no potoa toj gi izvestuva site komplementari. Vo

vtoriot slu~aj, odlukite se donesuvaat vo soglasnost na site upraviteli.

Komplementarite ne mo`at da go prenesat pravoto na upravuvawe so

dru{tvoto na lice koe ne e komplementar.

Komanditorite ne mo`at da im se sprotivstavat na odlukite nitu

na postapkite na upravitelot, odnosno upravitelite-komplementari,

osven na tie odluki i postapki {to se odnesuvaat ili se prezemaat nadvor

od granicite na redovnoto rabotewe na komanditnoto dru{tvo.

3.3.3. Upravuvawe so dru{tvo so ograni~ena odgovornost

Spored ZTD, organite na dru{tvoto so ograni~ena

odgovornost gi so~inuvaat:

-sobirot na sodru`nicite;

-upravitel, odnosno upraviteli i

-nadzoren odbor.

a) Sobir na sodru`nicite

Sobirot na sodru`nicite go so~inuvaat site sodru`nici.

Upravitelot na dru{tvoto koj ne e sodru`nik mo`e da u~estvuva vo

rabotata na sobirot, bez pravo na glas. Sobirot na sodru`nicite se

svikuva najmalku edna{ godi{no.

Odlukite vo dru{tvoto so ograni~ena odgovornost (DOO) se

donesuvaat na sobirot na sodru`nicite.

Sobirot na sodru`nicite gi vr{i slednive raboti (~l. 161 od ZTD):

1) gi razgleduva i usvojuva godi{nata smetka i godi{niot izve{taj

i re{ava za raspredelbata na dobivkata i za pokrivaweto na zagubite ako

vo dogovorot za dru{tvoto poinaku ne e opredeleno;

2) go imenuva i go razre{uva upravitelot, odnosno upravitelite, ja

utvrduva nivnata nagrada i go vr{i pravoto na rabotodava~ sprema niv;

3) re{ava za izborot i razre{uvaweto na ~lenovite na nadzorniot

odbor, ako spored dogovorot za dru{tvoto e opredeleno ovoj organ da se

obrazuva ili ako se obrazuva spored zakonot;

4) donesuva odluka za vra}awe na doponitelnite uplati;

5) donesuva odluka za vr{ewe kontrola nad raboteweto na

dru{tvoto i gi imenuva kontrolorite;

6) gi inicira barawata za nadomest na {tetata {to ja ima

dru{tvoto od {tetata {to nastanala vo vrska so negovoto osnovawe i

upravuvawe sprema upravitelot, odnosno upravitelite, ~lenovite na

nadzorniot odbor ili kontrolorite, i re{ava za imenuvaweto zastapnik

za vodewe na sporovite ako dru{tvoto ne mo`e da go zastapuvaat

upravitelot, odnosno upravitelite ili ~lenovite na nazorniot odbor;

7) odobruva sklu~uvawe na dogovori za nabavka na oprema za

sopstveni potrebi i nepodvi`ni predmeti vo iznos {to e pogolem od edna

pettina (1/5) od osnovnata glavnina;

8) odobruva sklu~uvawe na dogovori na dru{tvoto so svoj

sodru`nik, upravitel ili so nivnite bliski rodnini; i

9) gi vr{i i drugite raboti utvrdeni so Zakonot (ZTD).

Sobirot na sodru`nicite go svikuva upravitelot, odnosno

upravitelite. Svikuvawe na sobir mo`e da baraat eden ili pove}e

sodru`nici koi dr`at polovina od udelite ili najmalku edna ~etvrtina

od sodru`nicite koi{to dr`at najmalku edna ~etvrtina od udelite na

dru{tvoto. Sekoj sodru`nik ima pravo da u~estvuva vo rabotata na

sobirot i da raspolaga so glasovi srazmerno na svojot udel vo dru{tvoto.

Sekoj iznos od osnovniot vlog {to odgovara na vrednosta od 200 DEM

spored sredniot kurs na Narodnata banka na RM, dava eden glas. Vo

dogovorot za dru{tvoto mo`e da se utvrdi sodru`nicite da imaat i

poinakvo pravo, odnosno sekoj sodru`nik da mora da ima pravo na

najmalku dva glasa. Ako dru{tvoto so ograni~ena odgovornost (DOO) ima

pove}e od dvajca sodru`nici, sodru`nik na sobirot na dru{tvoto mo`e

da bide pretstaven i od drug sodru`nik na dru{tvoto, potoa od soprugot,

odnosno soprugata (osven ako sodru`nici se samo sopruzite), kako i od

drugi lica ako toa e dopu{teno so dogovorot za dru{tvoto.

Na sobirot na sodru`nicite odlukite se donesuvaat so glasovite

na sodru`nicite koi pretstavuvaat pove}e od polovinata na udelite na

dru{tvoto. Ako mnozinstvo ne se postigne, sodru`nicite mo`at

povtorno da svikaat sobir na sodru`nicite, a odlukite se donesuvaat so

mnozinstvo na dadenite glasovi od prisutnite sodru`nici.

Sodru`nicite na DOO neograni~eno i solidarno odgovaraat za

site {teti nastanati poradi donesena odluka od strana na dru{tvoto.

Sobirot na sodru`nicite se svikuva so pismena pokana {to se

dostavuva do sekoj sodru`nik najmalku sedum dena pred odr`uvaweto na

sobirot. Za odlukite na sobirot, upravitelot, odnosno upravitelite

vodat kniga na odlukite. Odlukite stanuvaat polnova`ni duri otkako }e

bidat zapi{ani vo knigata na odlukite i zavereni so potpis na najmalku

eden sodru`nik koj u~estvuval vo nivnoto donesuvawe. Sekoj sodru`nik

ima pravo na uvid vo knigata na odlukite, a mo`e da bara i kopii od

odlukite od upravitelot na dru{tvoto.

b) Upravitel na dru{tvo so ograni~ena odgovornost

Spored odredbite od ~l. 173 vo ZTD, so dru{tvoto so ograni~ena

odgovornost upravuva upravitel, odnosno upraviteli. Za upravitel mo`e

da bide imenuvano fizi~ko lice koe e delovno sposobno. Za upravitel

mo`e da bide imenuvano i lice koe ne e sodru`nik.

Za imenuvawe na upravitel re{ava sobirot na sodru`nicite. Ako

za upravitel na DOO se imenuva sodru`nik, imenuvaweto mo`e da se

vr{i so dogovorot za dru{tvoto dodeka trae sodru`ni~kiot odnos. So

DOO mo`e da upravuvaat site sodru`nici (karakteristi~no samo za

dru{tvo so mal broj sodru`nici) koi bile sodru`nici vo vreme na

osnovaweto na dru{tvoto. Toa zna~i deka site sodru`nici koi

pristapile kon dru{tvoto po negovoto osnovawe se samo sodru`nici, no

ne i upraviteli. Vo tekot na raboteweto na dru{tvoto mo`e da dojde do

zgolemuvawe na brojot na upravitelite, no na toa mora da mu prethodi

soodvetna izmena na dogovorot (statutot) na dru{tvoto.

Imenuvaweto na upravitelot, odnosno upravitelite se vr{i so

odluka donesena na sobirot na sodru`nicite. Ako vo dogovorot (statutot)

za dru{tvoto ne e opredeleno vremeto za koe se imenuva upravitel, se

smeta deka e imenuvan za vreme na traeweto na dru{tvoto.

Upravitelot rakovodi so dru{tvoto, odnosno toj ja vr{i

rabotovodnata funkcija na dru{tvoto. Vo ZTD ne se upotrebuva terminot

direktor, najverojatno, poradi faktot {to upravitel vo dru{tvoto mo`e

da bide sodru`nik vo dru{tvoto, no i treto fizi~ko lice, koe ne mora da

bide sodru`nik vo dru{tvoto.

Ovlastuvawata na upravitelot, odnosno upravitelite se

opredeluvaat so dogovorot za dru{tvoto.

v) Nadzoren odbor

So dogovorot za dru{tvoto mo`e da se predvidi formirawe

nadzoren odbor na dru{tvoto koj go sledi sproveduvaweto na dogovorot za

dru{tvoto, se gri`i za raboteweto so imotot na dru{tvoto so ograni~ena

odgovornost (DOO) i negovo za~uvuvawe i mu podnesuva izve{taj na

sobirot na sodru`nicite.

Formiraweto na nadzorniot odbor e zadol`itelno ako dru{tvoto

ima osnovna glavnina pogolema od 100.000 DEM vo denarska

protivvrednost, ili ima pove}e od 20 sodru`nici, ili ako godi{niot

prose~en broj na vraboteni vo dru{tvoto nadminuva 200. Ako vo DOO ne

se formira nadzoren odbor, mo`e da se imenuva kontrolor.

^lenovite na nadzorniot odbor, odnosno liceto koe vr{i nadzor,

gi imenuva sobirot na sodru`nicite. Za ~lenovi na nadzorniot odbor,

odnosno kontrolor ne mo`e da bidat imenuvani: upravitelot, odnosno

upravitelite i vrabotenite vo dru{tvoto.

Nadzorniot odbor se sostoi od najmalku tri ~lena.

Nadzorniot odbor go nadzira raboteweto na DOO. Vo vremeto na

kontrolata nad raboteweto nadzorniot odbor mo`e da gi pregleduva i

ocenuva trgovskite knigi na dru{tvoto, kako i dokumentite, imotot, a

posebno blagajnata i sostojbata na hartiite od vrednost, gi pregleduva

godi{nite smetki, predlogot za raspredelba na dobivkata i godi{niot

izve{taj za upravuvawe so dru{tvoto i za toa go izvestuva sobirot na

sodru`nicite.

3.3.4. Upravuvawe so akcionersko dru{tvo

Upravuvaweto so akcionersko dru{tvo (AD) mo`e da bide

organizirano spored ednostepen sistem (odbor na direktori) ili spored

dvostepen sistem (upraven odbor i nadzoren odbor). Akcionerskoto

dru{tvo go izbira stepenot na upravuvawe. So izmeni na statutot mo`e

vo tekot na raboteweto ednostepeniot sistem na upravuvawe i rakovodewe

da bide zamenet so dvostepen i obratno (~l. 301 od ZTD).

Pokraj sobranieto na akcionerite, organi na upravuvawe kaj

ednostepeniot sistem na upravuvawe se odborot na direktori (neizvr{ni

i izvr{ni ~lenovi), odnosno kaj dvostepeniot sistem nadzorniot i

upravniot odbor.

Sl. 2.- [ema na organizacija na upravuvawe

so akcionersko dru{tvo

Sobranie na akcionerite

Sobranieto e eden od organite na akcionerskoto dru{tvo (AD) so

centralno mesto me|u mno`estvoto organi na dru{tvoto. Toj e organ za

izrazuvawe na voljata na akcionerite, preku koj akcionerite gi

ostvaruvaat svoite prava vo dru{tvoto i u~estvuvaat vo upravuvaweto.

Sobranieto na akcionerite (kako pandan na respektivnoto sobranie na

dr`avata), se svikuva spored opredelena forma i vo nego se vklu~eni site

akcioneri.

Sobranieto na akcionerite se sostanuva po barawe na upravniot

odbor na dru{tvoto ili ako toj toa ne go napravi, sobranieto go svikuva

nadzorniot odbor (kaj dvostepeniot sistem), odnosno neizvr{nite

~lenovi na odborot na direktori (kaj ednostepeniot sistem na

upravuvawe so AD). Barawe za svikuvawe na sobranieto na akcionerite

mo`at da podnesat i akcionerite ~ij zaedni~ki udel vo dru{tvoto

iznesuva 1/10 (edna desettina ili 10%) od osnovnata glavnina.

Sobranieto na akcionerite re{ava vrz osnova na dneven red i glasa

i odlukite gi donesuva spored na~eloto na mnozinstvo. Rokot za

svikuvawe na sobranieto od denot na ispra}aweto na pokanite do

odr`uvaweto ne mo`e da bide pokus od 21 den.

Sobranieto na dru{tvoto re{ava vo slu~aite izri~no utvrdeni so

zakonot ili so statutot, a osobeno za:

1) izmeni i dopolnuvawa na statutot na AD;

SOBRANIE NA AKCIONERSKO DRU[TVO

NADZOREN ODBOR ODBOR NA

DIREKTORI

UPRAVEN ODBOR NEIZVR[NI

^LENOVI

IZVR[NI

^LENOVI

2) zgolemuvawe i namaluvawe na osnovnata glavnina na AD;

3) promena na pravata vrzani za oddelni vidovi akcii;

4) imenuvawe i razre{uvawe na neizvr{nite ~lenovi na odborot na

direktorite i na ~lenovite na nadzorniot odbor;

5) usvojuvawe na godi{nite smetki i za upotrebata na dobivkata,

odnosno raspredelba na dividendata;

6) imenuvawe na revizori i kontroli na AD;

7) preobrazba na AD vo drugo dru{tvo i prestanok na AD;

8) izdavawe na obvrznici i dr.;

9) i za drugi raboti predvideni so zakonot, odnosno statutot na

akcionerskoto dru{tvo.

3.3.4.1. Ednostepen sitem na upravuvawe so AD

(odbor na direktorite)

Odborot na direktorite go so~inuvaat neizvr{ni i izvr{ni

~lenovi (direktori). Odborot na direktorite mo`e da ima najmalku pet, a

najmnogu 15 (petnaeset) ~lena. Brojot na neizvr{nite direktori mora da e

deliv so tri i da bide pogolem od brojot na izvr{nite ~lenovi.

Vo akcionerskoto dru{tvo (AD) koe vrabotuva pomalku od 300 lica

neizvr{nite ~lenovi na odborot na direktorite gi imenuva sobranieto

na dru{tvoto, a vo AD koe vrabotuva 300 ili pove}e od 300 lica

neizvr{ni ~lenovi mo`e da imenuvaat i vrabotenite vo dru{tvoto, ako

toa e predvideno vo statutot. Vo ovoj slu~aj sobranieto imenuva 3/4, a

vrabotenite1/4 od neizvr{nite ~lenovi na odborot na direktorite. Od

redot na neizvr{nite ~lenovi na odborot na direktorite koi gi imenuva

sobranieto, odborot na direktorite izbira pretsedatel.

Izvr{nite ~lenovi na odborot na direktorite se imenuvaat od

strana na neizvr{nite ~lenovi so mnozinstvo glasovi.

Kaj ednostepeniot sistem na upravuvawe, upravuvaweto e dodeleno

samo na eden organ-odborot na direktorite. Ovoj organ funkcionira

kako sekoj drug organ na koe bilo pravno lice (pretprijatie). So ogled na

potrebata od diferencijacija na upravuvaweto so akcionerskoto dru{tvo

e potrebno to~no da se opredeli ulogata na sekoj ~len na odborot na

direktorite. Vo taa smisla eden ili pove}e ~lenovi na odborot na

direktorite dobivaat od samiot odbor mandat da ja izvr{uvaat onaa

funkcija vo upravuvaweto so AD {to e voobi~aena za rakovodeweto i

zastapuvaweto na dru{tvoto. Ovaa grupa na ~lenovi na odborot na

direktorite se narekuva izvr{ni ~lenovi, t.e. izvr{ni direktori

(angliski executive directors), a ostanatite ~lenovi na odborot na

direktorite se narekuvaat neizvr{ni ~lenovi (non-executive directors).

Neizvr{nite ~lenovi na odborot na direktorite se odgovorni za nadzor

(kontrola) nad upravuvaweto so AD {to go vr{at izvr{nite ~lenovi.

Zatoa, kako {to e izneseno ponapred, neizvr{nite ~lenovi na odborot na

direktorite gi imenuva sobranieto na akcionerite, a pak izvr{nite

~lenovi vo odborot na direktorite se imenuvaat od strana na

neizvr{nite ~lenovi. Od prethodnoto proizleguva deka funkcijata na

upravuvawe so akcionerskoto dru{tvo, po vertikala, se ostvaruva, preku:

sobranie na akcionerite - neizvr{ni ~lenovi - izvr{ni ~lenovi na

odborot na direktorite.

Kako {to e ka`ano ponapred, brojot na neizvr{nite ~lenovi na

odborot na direktorite mora da bide deliv so tri i da bide pogolem od

brojot na izvr{nite ~lenovi. Toa zna~i deka brojot na neizvr{nite

~lenovi mo`e da bide 3, 6, 9 i 12. Ako na primer, se re{i brojot na

~lenovite na odborot na direktorite da ima najmalku pet, tri ~lena

treba da bidat od redot na neizvr{nite direktori, dodeka dva ~lena }e

bidat od redot na izvr{nite direktori.

Nitu edno lice ne mo`e vo isto vreme da bide imenuvano za

neizvr{en i izvr{en ~len na odborot na direktorite, a najmalku po eden

~len od neizvr{nite i izvr{nite ~lenovi na odborot mora da bide

dr`avjanin na RM. Sekoj vraboten vo akcionerskoto dru{tvo (AD) mo`e

da bide imenuvan za ~len na odborot na direktorite, so toa liceto ne gi

gubi pravata od rabotniot odnos. Me|utoa, brojot na ~lenovite na odborot

vo postojan raboten odnos ne mo`e da nadmine 2/3 od brojot na ~lenovite

na odborot na direktorite. Manadatot na ~lenovite na odborot na

direktorite ne mo`e da bide podolg od 6 godini, a ako toj ne e reguliran

so statutot na AD, mandatot avtomatski trae 4 godini.

Na prvata sednica odborot na direktorite izbira pretsedatel na

odborot i toa samo od neizvr{nite ~lenovi koi gi imenuvalo sobranieto

na akcionerite.

Odborot na direktorite mo`e polnova`no da re{ava ako se

prisutni najmalku polovina (1/2) od site negovi ~lenovi, od koi najmalku

polovina (1/2) od neizvr{nite ~lenovi na odborot. Ako so statutot na

dru{tvoto poinaku ne e opredeleno, odlukite se donesuvaat so mnozinstvo

glasovi od prisutnite ~lenovi, a vo slu~aj na podelba na glasovite,

re{ava~ki e glasot na pretsedatelot na odborot na direktorite.

Dol`nostite i obvrskite, kako i ovlastuvawata i pravata na

~lenovite na odborot na direktorite se opredeleni so statutot na AD.

Za svojata rabota, ~lenovite vo odborot na direktorite primaat

odreden nadomest, vo vid na: plata, u~estvo vo dobivkata, nadomest na

tro{oci i sl. Vkupnite primawa se soobrazuvaat so zada~ite i nivniot

SOBRANIE NA AD

NEIZVR[NI ^LENOVI NA

ODBOROT NA DIREKTORITE

IZVR[NI ^LENOVI NA

ODBOROT NA DIREKTORITE

li~en pridones kon uspe{nosta na raboteweto na akcionerskoto dru{tvo

(AD), a vo odredeni uslovi zaradi zna~itelno vlo{uvawe na sostojbata vo

AD nadomestokot mo`e i soodvetno da se namali. Isto taka, sekoj ~len vo

odborot na direktorite odgovara i za eventualna {teta koja }e mu ja

napravi na dru{tvoto.

3.3.4.2. Dvostepen sistem na upravuvawe so AD

Kaj dvostepeniot sistem na upravuvawe, pokraj sobranieto na

akcionerite, organi na upravuvaweto se upravniot i nadzorniot odbor.

a) Upraven odbor

Upravniot odbor, spored ~l. 323 od ZTD, e sostaven od tri do 11

~lenovi. ^lenovite na upravniot odbor gi imenuva nadzorniot odbor.

Mandatot na ~lenovite na upravniot odbor se odreduva so statutot, a ako

ne e odreden, toj ne mo`e da bide podolg od 4 godini. ^lenovite na

upravniot odbor gi razre{uva sobranieto po predlog na nadzorniot

odbor. Od redovite na ~lenovite na upravniot odbor se imenuva

pretsedatel na upravniot odbor. Nego go imenuva nadzorniot odbor.

Pretsedatelot na upravniot odbor ima posebni ovlastuvawa

(prerogativi) koi ne gi deli so drugite ~lenovi na upravniot odbor, toj go

zastapuva i go pretstavuva dru{tvoto (AD) vo odnosite so treti lica.

Upravniot odbor pripa|a na trite organi na upravuvawe so AD-

sobranie na akcioneri, upraven odbor, nadzoren odbor. Ovde nema

direktor kako poseben avtonomen organ (kako {to porano be{e

predvideno vo Zakonot za pretprijatijata), a mesto nego ima nadzoren

odbor. So voveduvawe na nadzorniot odbor koj e postaven me|u sobranieto

i upravniot odbor, e prekinata direktnata vrska na sobranieto na

akcionerite so upravniot odbor, bidej}i sobranieto gi imenuva samo

~lenovite na nadzorniot odbor.

Kako {to e istaknato, ~lenovite na upravniot odbor gi imenuva

nadzorniot odbor. Za ~lenovi na upravniot odbor mo`at da bidat

imenuvani samo fizi~ki lica koi se delovno sposobni, bez ogled na

starosta. Pritoa, spored ZTD, eden ~len na upravniot odbor mora da bide

dr`avjanin na Republika Makedonija, potoa eden ~len ne mo`e da bide vo

isto vreme ~len na pove}e od pet upravni odbori na akcionerski dru{tva

so sedi{te na teritorijata na RM. Niedno lice vo isto vreme ne mo`e da

bide ~len na upravniot i nadzorniot odbor. Fizi~koto lice za imenuvawe

na ~len vo upravniot odbor ne mora da e akcioner vo AD. Ova e poradi toa

{to, vo t.n. zatvoreni AD kade {to strukturata na akcionerite e

stabilna i ne se menuva slobodno, tuku samo so soglasnost na postojnite

akcioneri, pa vo takvi dru{tva }e bide mnogu te{ko da se ubedi nekoj od

akcionerite da mu otstapi del od svoite akcii na lice koe treba da bide

imenuvano vo upravniot odbor, kako i poradi potrebata vo upravniot

odbor da se imenuvaat lica-stru~waci od oddelni oblasti od zna~ewe za

kompetentnoto i uspe{no vodewe na rabotite. Imaj}i go predvid

prethodnoto, postojat tri re{enija: prvo, ~lenovi na upravniot odbor da

se imenuvaat samo od redot na akcionerite; vtoro, ~lenovi na upravniot

odbor da se imenuvaat samo od redot na lica {to ne se akcioneri; i treto,

da se imenuvaat od redot na akcionerite i od lica {to ne se akcioneri vo

akcionerskoto dru{tvo.

Upravniot odbor ima ovlastuvawa da dejstvuva vo ime na dru{tvoto

vo ramkite na predmetot na raboteweto, so isklu~ok na ovlastuvawata

koi izri~no mu se dovereni na nadzorniot odbor ili se del od

ovlastuvawata na sobranieto na akcionerite. Ovlastuvawata se

propi{ani so statutot na AD, spored koj nadzorniot odbor mo`e da dade

ovlastuvawa na eden ili pove}e ~lenovi na upravniot odbor i vo toj

slu~aj tie se narekuvaat generalni direktori. Vakvoto ovlastuvawe se

dava bez soglasnost na pretsedatelot na upravniot odbor na AD, koj inaku

e ovlasten za zastapuvawe. Isto taka, nadzorniot odbor mo`e da go odzeme

posebnoto ovlastuvawe na koj bilo ~len od upravniot odbor, koj vo toj

slu~aj ne se vika pove}e generalen direktor i ostanuva kako obi~en ~len

na upravniot odbor. Pri zastapuvaweto i pretstavuvaweto na AD vo odnos

na treti lica, pretsedatelot i generalnite direktori se ednakvi i

ramnopravni.

Upravniot odbor, na nadzorniot odbor, najmalku edna{ vo tri

meseci mu podnesuva pi{an izve{taj, a po istekot na godinata godi{en

izve{aj za rabotata na akcionerskoto dru{tvo, kako i nacrt na

godi{nata smetka. So odobrenie na nadzorniot odbor, upravniot odbor

re{ava za slednive raboti:

-zatvorawe na pretprijatieto (AD);

-organizacioni promeni;

-sorabotka so drugi pretprijatija;

-osnovawe ili prestanok na podru`nici na AD;

-namaluvawe ili pro{iruvawe na predmetot na raboteweto na AD i

dr.

So aktot za imenuvawe na ~lenovi na upravniot odbor se

opredeluva na~inot i iznosot na nivnoto nagraduvawe. Nagradata mo`e

da bide vo vid na plata, u~estvo vo dobivkata na AD, nadomest za

tro{ocite, nadomest za osiguruvawe i sl. Za promenite vo nagraduvaweto

re{ava nadzorniot odbor na dru{tvoto.

b) Nadzoren odbor

Nadzorniot odbor e kolegijalen organ koj mo`e da bide sostaven od

najmalku 3, a najmnogu 11 ~lena. Konkretniot broj na ~lenovi na

nadzorniot odbor se utvrduva so statutot. ^lenovite na prviot nadzoren

odbor se imenuvaat ili so aktot za osnovawe ili so statutot na AD.

^lenovite na nadzorniot odbor gi imenuva sobranieto na akcionerite.

Pokraj ~lenovite imenuvani od sobranieto, vo nadzorniot odbor mo`e da

bidat imenuvani i ~lenovi od redot na rabotnicite (najmnogu tri), i toa:

prvo, koga vo AD ima vraboteno 300 ili pove}e od 300 rabotnici, i vtoro,

mnozinstvoto na rabotnici da ne se protivi na u~estvoto na vrabotenite

vo imenuvaweto na ~lenovi na nadzorniot odbor. Inaku, ~lenot na

nadzoren odbor ne mora da ima svojstvo na akcioner vo dru{tvoto. Toa

zna~i deka za ~lenovi na nadzoren odbor mo`e da se imenuvaat i lica od

redot na stru~waci koi nemaat svojstvo na akcioneri. Eden ~len na

nadzoren odbor ne smee da bide imenuvan vo pove}e od pet nadzorni odbori

na akcionerski dru{tva so sedi{te vo RM. Isto taka, najmalku eden ~len

od nadzorniot odbor mora da bide dr`avjanin na RM. Vremetraeweto, t.e.

mandatot na ~lenovite na nadzorniot odbor e ograni~eno na 6, odnosno 4

godini, so mo`nost za preizbor.

Site ~lenovi na nadzorniot odbor se ramnopravni, odnosno nitu

eden ~len ne se steknuva so posebni ovlastuvawa. Pretsedatelot na

nadzorniot odbor go izbiraat samite ~lenovi na odborot imenuvani od

sobranieto. Toj, po pravilo, e samo pretsedava~ na sednicite na

nadzorniot odbor. Negovite ingerencii se razlikuvaat vo slu~aj, prvo, vo

domenot na pretstavuvawe na nadzorniot odbor vo odnos na treti lica, i

vtoro, pri glasaweto koga glasovite na ~lenovite na nadzorniot odbor }e

se podelat, odnosno koga tie }e bidat ednakvi za i protiv.

Osnovnata zada~a na nadzorniot odbor e da vr{i nadzor nad

upravuvaweto {to go vr{i upravniot odbor. Nadzorniot odbor, pokraj

utvrduvaweto na glavnite celi i nasoki na akcionerskoto dru{tvo, t.e.

utvrduvawe na strategijata na razvojot, gi vr{i i slednive zada~i:

1) go svikuva sobranieto na akcionerskoto dru{tvo;

2) go zastapuva akcionerskoto dru{tvo protiv ~lenovite na

upravniot odbor;

3) podnesuva izve{taj za svojata rabota do sobranieto vo vrska so

izve{tajot na upravniot odbor i godi{nata smetka na AD;

4) imenuva ~lenovi na upravniot odbor, opredeluva pretsedatel na

upravniot odbor i dava predlog za razre{uvawe na ~lenovite na

upravniot odbor; i

5) odobruva dogovori {to se sklu~uvaat me|u dru{tvoto i eden od

negovite rakovoditeli.

4. RAKOVODEWE (MENAXMENT) VO [UMARSTVOTO

I VO OZELENUVAWETO

4.1. POIM ZA RAKOVODEWE (MENAXMENT) I

RAKOVODITEL (MENAXER)

Pod poimot rakovodewe se podrazbira proces vo koj oddelni

odgovorni lu|e vo pretprijatieto, odnosno trgovskoto dru{tvo preku

kombinirawe na faktorite na proizvodstvoto treba da gi ostvarat

postavenite dolgoro~ni i tekovni celi. Toa zna~i deka pod poimot

rakovodewe, odnosno menaxment treba da se podrazbira aktivnosta na

razli~nite lu|e vo razli~no vreme so osnovna zada~a da se realiziraat

postavenite celi vo pretprijatijata, odnosno trgovskite dru{tva kako

organizacioni delovi vo {umarstvoto i vo ozelenuvaweto so

unapreduvawe na `ivotnata sredina.

Samiot termin rakovodewe, odnosno management poteknuva od

zborot manage koj se odnesuva na postapkata so koja se postignuvaat

postavenite celi (64). Vo po{iroka smisla na zborot, menaxment zna~i:

predviduvawe, organizirawe, rakovodewe, koordinirawe i kontrolirawe

na aktivnostite koi vodat kon poefikasno ostvaruvawe na celite i

zada~ite na pretprijatieto. Me|utoa, vo odredena smisla menaxment

zna~i i upravuvawe so pretprijatijatieto - dru{tvoto kako praven

subjekt, za koe stana zbor ponapred.

Predviduvaweto, kako element na menaxmentot, pretstavuva

definirawe na problemot, navremeno obezbeduvawe podatoci i

informacii za analiza i re{avawe, zasnovano vrz jasno utvrden predmet

za dejstvuvawe.

Organiziraweto, pak, zna~i odreduvawe potreben broj izvr{iteli-

rabotnici po kvalifikacii,organiziraj}i gi vo soodvetni oblici i

snabduvaj}i gi so soodvetni sredstva za rabota so koi najdobro i

najefikasno }e bidat izvr{uvani rabotnite zada~i.

Rakovodeweto zna~i da se uspee site vraboteni da rabotat so poln

elan postignuvaj}i rezultati koi }e zadovoluvaat kako po kvalitet, taka

i po kvantitet.

Koordinirawe zna~i harmoni~no povrzuvawe na site aspekti na

rabotnite zada~i i procesi na rabotnoto mesto vo pretprijatieto.

Kontrolirawe zna~i nadgleduvawe so cel rabotite da te~at vo

soglasnost so odlukite na neposrednite rakovoditeli vo raboteweto.

Kontroliraweto doa|a do izraz posebno vo pogled na racionalno

koristewe na sredstvata za rabota, materijalite, a osobeno kvalitetot na

proizvodite. Menaxmentot vo potfunkcija mora da izgotvi, zaedno so

marketingot, pravilnik za kriteriumite za kvalitet (na~in na

izrabotka, tehnolo{ki proces i postapki, recepturi, normi i normativi

so mo{ne to~en opis na rabotata, kvalitetot na vleznite materijali,

alatot t.e. sredstvata za rabota {to se upotrebuvaat vo proizvodstvoto,

ambala`ata i drugi performansni oznaki na kvalitetot).

Pod poimot menaxer se podrazbira lice ovlasteno (so re{enie) od

organite na upravuvawe za vodewe na raboteweto na pretprijatieto(64).

Malite pretprijatija, odnosno trgovski dru{tva se vodat od edinstven

menaxer koj mo`e, a i ne mora da bide sopstvenik na pretprijatieto,

odnosno na kapitalot. Najgolemiot broj pretprijatija (dru{tva) koi

vrabotuvaat pove}e od deset lica imaat pove}e od eden menaxer

(rakovoditel). Vo toj slu~aj menaxerskata struktura pridobiva

hierarhiska organizacija, a toa zna~i: eden ili pove}e menaxeri da se

nao|aat pod subordinacija na drugi menaxeri. Vo pretprijatieto na

najvisoko nivo se nao|a top-menaxer, potoa doa|aat generalni direktori

i direktori na sektori. Tie se svrteni kon bordot na firmata i kon

dr`avata, a nadolu kon srednite rakovoditeli. Srednite rakovoditeli,

se svrteni nagore - kon povisokite rakovoditeli i kon poniskite. Tie se

,,tampon zona”. Vrz niv se kr{at stavovite odgore i interesite oddolu,

poniskite rakovoditeli se svrteni kon srednite rakovoditeli i kon

rabotnicite. Toa se ,,podoficeri” koi prakti~no ja realiziraat celata

politika na pretprijatieto vo proizvodstvoto. Site, po~nuvaj}i od top-

menaxerite pa nadolu, treba da se osposobuvaat i {koluvaat za svoite

rabotni mesta.

Vo sovremenite uslovi na stopanisuvaweto, odnosno rakovodeweto

so dru{tvata - pretprijatijata, uspe{niot menaxer (nov menaxer) treba

da go karakteriziraat slednive odliki: orientacija kon lu|eto; gri`i za

izvr{uvaweto na rabotnite obvrski; duh na konkurencija;

perspektivnost; orientacija kon sistemite; pragmatizam i

fleksibilnost; kako i orienatcija kon idninata, fizi~ko-menatalna

sposobnost i sl.

Orientacijata kon lu|eto zna~i deka lu|eto, odnosno vrabotenite

i klientite se najvitalniot resurs na edno pretprijatie.

Gri`ata za izvr{uvaweto, odnosno ostvaruvaweto odi paralelno so

orientacijata na lu|eto za uspe{no ostvaruvawe na rabotnite obvrski od

sekoj poedinec i na pretprijatieto vo celina - baraat specijalni

poznavawa od strana na menaxerot.

Duhot na konkurencijata zna~i deka sovremeniot menaxer treba da

bide prepoznatliv vo intenziviranata ekonomska konkurencija.

Perspektivnosta zna~i, zaradi se pogolemiot pritisok od

konkurencijata i od globalnoto opkru`uvawe, sovremeniot menaxer

(moderen), svojata sposobnost treba da ja naso~uva kon pot~inetite i kon

onie {to se ednakvi so nego, kako i kon nadvore{nite faktori. So drugi

zborovi ka`ano, kon sekoj onoj {to ima vlijanie vrz uspehot na

menaxerot.

Orientacija kon sistemot zna~i deka odlukite {to eden menaxer

gi donesuva zavisat ~esto pati i od lica koi ne se sekoga{ staveni pod

negova kontrola.

Pragmatizmot i fleksibilnosta kako i sposobnosta da se sovlada

dvosmislenosta, zna~i deka uspe{nite menaxeri treba sekoga{ da se

sposobni za prisposoblivost, t.e. tie go uviduvaat toa koga e va`no da ne

se bide konzistenten so ona {to bilo napraveno vo minatoto.

Orienatacija kon idninata zna~i deka uspe{niot menaxer treba

da misli vo sovremen vremenski raspon, odnosno treba da e vizioner.

Fizi~ko-mentalna sposobnost zna~i bez problemi da komunicira,

da motivira, no i da e vo mo`nost da razbira, da rezonuva, da ocenuva, da

re{ava. Osven toa, menaxerot treba da ima soodveten kapacitet na

moralna, odnosno eti~ka sposobnost da go izvr{uva ona {to go vetuva, da

bide lojalen, toleranten, fleksibilen itn. So eden zbor da ima edno

neophodno op{to i stru~no tehni~ko-ekonomsko i ekolo{ko-{umarsko

obrazovanie i nivo na odnesuvawe.

Site gore navedeni karakteristiki na eden sovremen

menaxer, bez ogled dali e vo uloga da rakovodi so javno

pretprijatie ili so koe bilo dru{tvo, odnosno firma od

oblasta na {umarstvoto, ozelenuvaweto i unapreduvaweto na

`ivotnata sredina, se neophodno potrebni ne samo za

ostvaruvawe na ekonomsko-finansiski rezultati, tuku i za

oblagoroduvawe na ovie su{testveni dejnosti i granki od

narodnoto stopanstvo i `ivotot na lu|eto.

4.2. ORGANIZACIJA NA RAKOVODEWETO VO

[UMARSTVOTO I VO OZELENUVAWETO

Rakovodeweto, odnosno menaxmentot, voop{to, i vo {umarstvoto i

vo ozelenuvaweto so unapreduvawe na `ivotnata sredina obezbeduva

edinstvo na akciite vo ostvaruvaweto na celite na pretprijatijata i

dru{tvata. Vkupnite, mnogubrojni i raznovidni zada~i {to treba da se

izvr{at vo ramkite na pretprijatijata, t.e. pravnite subjekti se

transformiraat vo poedine~ni i konkretni zada~i, na koi im se dava

impuls i me|usebno povrzuvawe i usoglasuvawe za da se postignat {to

pogolemi efekti vo raboteweto.

Organizacijata na rakovodeweto, odnosno menaxmentot ima cel da

go organizira komanduvaweto, koordiniraweto i kontroliraweto pri

izvr{uvawe na poedine~nite i vkupnite zada~i. Toa zna~i, treba da se

opredeli koi zada~i kade, kako, koj i za koe vreme }e gi izvr{uva.

Koordiniraweto, odnosno komanduvaweto se ostvaruva vo

neposrednoto izvr{uvawe i se sostoi vo izdavawe na nalozi i naredbi na

oddelnite izvr{iteli za konkretni rabotni zada~i. Pritoa, paralelno

so koordiniraweto se ostvaruva i kontroliraweto so cel navremeno da se

voo~at i otstranat eventualnite nedostatoci.

4.2.1. Rabotovodniot organ kako nositel na

funkcijata na rakovodeweto

Rabotovodniot organ na pretprijatieto, odnosno dru{tvoto

(stopanski subjekt ili pravno lice) e nositel na funkcijata na

rakovodeweto. Osnovnata zada~a na rabotovodniot organ e da ja realizira

delovnata politika na pretprijatieto, odnosno da obezbedi realizacija,

t.e. izvr{uvawe na zada~ite {to proizleguvaat od taa politika.

Spored svojata priroda, zada~ite na rabotovodniot organ

(rakovoditelot ili menaxerot) se delat na interni i eksterni.

Internite zada~i gi opfa}aat problemite, odnosno zada~ite od

oblasta na organizacijata na rabotniot kolektiv i procesot na

proizvodstvoto vo samoto pretprijatie. Vo taa smisla rabotovodniot

organ se javuva vo uloga na sorabotnik na organite na upravuvaweto preku

podgotovka na odlukite, od edna strana, i preku realizacija na tie

odluki, od druga strana.

Vo organizacijata na rabotnite procesi, rabotovodniot organ se

javuva kako celosen i odgovoren nositel na funkcijata na rakovodeweto i

toa preku podgotovkata i organiziraweto na rabotnata sila i sredstvata

za proizvodstvo.

Od druga strana, vo eksternite zada~i na rabotovodniot organ, se

opfateni problemite vo vrska so odnosite na pretprijatieto so delovnite

partneri i so zaednicata. Pritoa, vo odnosite na rabotovodniot organ so

zaednicata, toj se javuva kako zastapnik na interesite na zaednicata. Ova

posebno se odnesuva vo slu~aite na javnite pretprijatija ~ij osnova~ e

dr`avata, odnosno lokalnata samouprava, koi go nazna~uvaat

rabotovodniot organ i vo ~ija sopstvenost se sredstvata, t.e. kapitalot.

Direktorot ili menaxerot, vo pogolemiot broj slu~ai, vo javnite

pretprijatija i vo pogolemite dru{tva, odnosno stopanski subjekti, ne e

vo sostojba sam da gi izvr{uva taka obemnite zada~i, pa zatoa izvesen del

od niv prenesuva na svoite sorabotnici. Vo toj slu~aj, sorabotnicite na

koi se preneseni del od zada~ite od rabotovodniot organ, po~nuvaat da

dejstvuvaat kako rakovoditeli, zemaj}i u~estvo vo izvr{uvaweto na

funkcijata na rakovodeweto.

Me|utoa, rabotovodniot organ, iako prenesol odreden del od svoite

zada~i na sorabotnicite, so {to e vospostavena nivna odgovornost za

izvr{uvaweto na tie zada~i, toj ne se osloboduva od odgovornosta i na

prenesenite zada~i. Imeno, toj ostanuva edinstveno odgovoren za

celokupnoto rakovodewe so pretprijatieto, negovite nadle`nosti se

prostiraat na site raboti i na site izvr{iteli, nezavisno kako e

organizirano izvr{uvaweto na zada~ite od nadle`nostite na funkcijata

na rakovodeweto t.e. menaxmentot.

[to se odnesuva do odnosite so delovnite partneri, rabotovodniot

organ polnopravno go zastapuva pretprijatieto i site obvrski {to gi

prezema go tovarat pretprijatieto. Toj, isto taka, polnopravno go

pretstavuva i go zastapuva pretprijatieto i pred zaednicata, za {to e

odgovoren za zakonitosta vo raboteweto na pretprijatieto. So toa,

rabotovodniot organ ima pravo i obvrska da go spre~i ili da go izmeni

sekoe nezakonito rabotewe na pretprijatieto, {to ne e vo soglasnost so

pozitivnite zakonski propisi, normi i kodeksi na odnesuvawe.

Za efikasno i uspe{no ostvaruvawe na funkcijata na

rakovodeweto, e dosta bitno izborot na strukturata i modelot na

rakovodeweto, odnosno tipot na rakovodna hierarhija.

4.2.2. Struktura na rakovodeweto

Pod struktura na rakovodeweto treba da se podrazbere brojot na

licata i stepenot vo rakovodnata hierarhija. Sekako, eden e rabotovoden

organ, t.e. direktor ili glaven menaxer, a mo`e da ima razli~en broj

sorabotnici, podredeni vo razli~ni stepeni na hierarhija. Sigurno deka

i sekoj sorabotnik-rakovoditel mo`e da ima pove}e sorabotnici, odnosno

rakovoditeli.

Brojot na lu|eto - izvr{itelite so koi mo`e neposredno da

rakovodi eden rakovoditel zavisi od stepenot na hierarhijata i od

sektorot vo koj toj ja vr{i svojata rakovodna funkcija. Taka, na primer,

eden rakovoditel vo neposrednoto proizvodstvo, t.e. izvr{uvawe na

rabotnite zada~i, mo`e uspe{no da rakovodi so 15 do 20 rabotnici ( na pr.

manipulant pri se~a i izrabotka, rabotovoditel pri po{umuvawe ili

ozelenuvawe), a eden tehni~ki direktor ili direktor na proizvodstvo ne

treba da ima pove}e od 4 do 5 sorabotnici, t.e. rakovoditeli na sektori

(rakovoditel na odgleduvawe, koristewe, za{tita, rasadnici i sl.)

Sl. 3.- Struktura na rakovodeweto i stepen na hierarhija

Pri opredeluvaweto na brojot na neposredno podredenite lica na

rakovoditelot, sekoga{ treba da se ima predvid deka, za efikasno

rakovodewe, e potrebno toj da ima {to po~esti kontakti so svoite

sorabotnici, a pri toa toj da bide optimalno anga`iran (optovaren).

Brojot na stepenite, pak, vo hierarhiskata skala e ograni~en i

zavisi od dejnosta na pretprijatieto, od tehnolo{kiot proces i od

vkupniot broj vraboteni vo kolektivot. Sekako deka, za poefikasno

rakovodewe, e potrebno da ima {to pomal broj stepeni bidej}i kolku

postojat pove}e stepeni, toklu e i pogolema mo`nosta naredbite da se

iskrivat, a pak, so pomal broj na stepeni, normalno se zgolemuva brojot na

DIREKTOR NA JP

DIREKTOR NA PROIZ-

VODEN SEKTOR

DIREKTOR NA KOMERCIJALEN SEK

DIREKTOR NA OP[T SEK.

neposredno pot~inetite, pa se smaluva mo`nosta za ~esti kontakti so

pot~inetite.

Ottuka, pri organizacijata na rakovodnata hierarhija treba da se

bara optimumot so {to }e se obezbedi ramnote`a pome|u brojot na

pot~inetite na rakovoditelot i brojot na stepenite vo hierarhiskata

skala.

4.2.3. Tipovi na rakovodna hierarhija

So cel uspe{no da ja izvr{uva rakovodnata funkcija, odnosno za da

bide rakovoditelot (menaxerot) poefikasen, rakovodeweto e neophodno da

se organizira vo sistem na rakovodewe. Vo naukata za organizacijata,

voop{to, i vo {umarstvoto, se izdiferencirale tri sistemi ili tipa na

rakovodewe, i toa:

-liniski tip,

-funkcionalen tip i

-{tapsko-liniski tip.

4.2.3.1. Liniski tip

Osnovnata karakteristika na liniskiot tip e taa {to zada~ite

(naredbite) doa|aat od eden rakovoditel i odat do izvr{noto mesto po

nadolna linija. Postariot ,,~in” e nareden nad pomaliot. Sekoj odgovara

samo pred eden rakovoditel od koj dobiva zada~i (naredbi). Na vrvot e

glavniot rakovoditel ili top-menaxerot. Toj izdava naredbi preku

direktorite na sektorite, {efovite na pogonite (rabotnite edinici),

rabotovoditelite, predrabotnicite (manipulanti) do rabotnicite.

Kaj liniskiot tip na rakovodna hierarhija, dobri strani se tie

{to se znae koj nareduva, komu, zo{to, koj odgovara i pred kogo. Ovoj tip e

ednostaven. Polesno se komunicira so edno lice otkolku so pove}e.

Pretpostaveniot rakovoditel sam re{ava, sam prezema merki i sam go

kontrolira izvr{uvaweto na zada~ite (naredbite).

Istovremeno, nedostatoci na ovoj tip, so ogled na toa {to eden

re{ava, od nego se bara golemi znaewa i poznavawa, raznovidni

sposobnosti (stru~ni i op{ti), {to e te{ko eden ~ovek da gi ima site

potrebni znaewa i sposobnosti za rakovodewe. Takvi lu|e ima malku, a

ako ima nekoj takov, koga toj }e zamine, pretprijatieto, kako po pravilo,

strada. Za golemi i slo`eni sistemi, kako na primer JP ,,Makedonski

{umi” vakviot tip na hierarhija na rakovodewe e nepogoden. Posebna

te{kotija e brojot na rakovoditelite (pot~ineti), koj optimalno treba da

iznesuva od 3 do 5. Vo sistemot na hierarhijata se javuva nastojuvawe za

avtonomnost, na primer, na podru`nicata ili na rabotnata edinica i

doa|a do zapostavuvawe na celiot sistem t.e. pretprijatieto.

Liniskiot tip na rakovodewe, vo praktikata se javuva vo tri

varijanti, i toa:

^ist liniski tip. - Toa e slu~aj koga edna golema rabotna grupa

rabotnici {to izvr{uva raboti od ist vid }e se podeli na pomali grupi.

Pritoa, rabotovoditelot im nareduva na predrabotnicite na grupite a

ovie im nareduvaat na rabotnicite - izvr{iteli. Takov e slu~ajot, na

primer, pri se~a i izrabotka na {umski sortimenti, gradba na pati{ta,

po{umuvawe, ozelenuvawe, odr`uvawe na gradsko i vongradsko zelenilo i

sl.

Sektorski liniski tip. - Sektorite, kako {to se, na primer,

sektor za koristewe na {umite, za odgleduvawe, za za{tita na {umite i

sli~no se organizirani po liniski tip. Na sekoj sektor ima direktor

(menaxer) - rakovoditel, koj e pot~inet na eden glaven rakovoditel (top-

menaxer), a vnatre, sekoj sektor, zavisno od vidot na rabotite, e

organiziran po drug tip na hierarhija.

Teritorijalno-proizvoden liniski tip. - Se primenuva vo

pretprijatija ~ija{to dejnost se odviva na golem prostor. Pritoa,

proizvodstvoto se organizira po teritorijalni edinici (na pr. {umski

stopanstva - podru`nici ili revirstva, manipulacii i sl.). Pritoa,

oddelnite sektori na nivo na pretprijatieto (centrala) se povrzani so

istite sektori na teritorijalnata edinica po liniski tip. Na pr. sektor

za koristewe, sektor za odgleduvawe i za{tita, komercijalen sektor,

praven sektor i sl.

4.2.3.2. Funkcionalen tip

Bitna karakteristika na funkcionalniot tip na rakovodewe e toa

{to rabotnikot - izvr{itel (hierarhiski pot~inetiot) na rabotnoto

mesto dobiva zada~i - naredbi od pove}e pretpostaveni rakovoditeli -

specijalisti. Spored toa, hierarhiski eden pot~inet ima pove}e

neposredno pretpostaveni rakovoditeli od koi prima zada~i i na koi im

e odgovoren. Rakovoditelot - specijalist tuka ne se javuva kako sovetnik

tuku kako naredbodatel.

Za da mo`e ovoj tip na rakovodewe da funkcionira normalno,

neophodno e striktno da se odredat nadle`nostite na oddelnite

rakovoditeli, so {to bi se izbegnala anarhija pri postavuvaweto na

zada~ite i odgovornosta za nivno izvr{uvawe. Na primer, pri koristewe

na {umite manipulantite pri se~a i izrabotka primaat naredbi i od

rakovoditelot za koristewe na {umite i od rakovoditelot za odgleduvawe

na {umite.

Kaj ovoj tip na rakovodewe, dobri strani se tie {to ima podelba,

specijalizacija i vo rakovodeweto, so {to doa|a do izraz stru~nosta vo

postavuvaweto na zada~ite, to~nosta i kvalitetot. So toa ima mo`nost da

se osposobat pove}e rakovoditeli, a zada~ite ras~leneti na podzada~i

polesno se izvr{uvaat, polesna e kontrolata i sl.

Lo{i strani, pak, se tie {to ima pove}e linii na hierarhija po

koi se dvi`at naredbite, odnosno ima razli~ni naredbodava~i a isti

izvr{iteli. Poradi toa, mo`e da dojde do sudir pome|u naredbite

(nedorazbirawe), poradi nivna raznovidnost, se zgolemuva

nedisciplinata i sl.

Ovoj tip hierarhija se javuva vo tri varijanti, i toa:

Rabotno-funkcionalen tip. - Koga okolu eden liniski

rakovoditel se nao|a odreden broj rakovoditeli - specijalisti na nivo na

predrabotnici, odnosno rakovoditeli koi neposredno rakovodat so

rabotni edinici (rabotili{ta ili manipulacii) i toa sekoj vo oblasta

{to mu e doverena. Na primer, pri koristewe na {umite, okolu

rakovoditelot za stopanisuvawe so {umite se vrzani rakovoditelite za

koristewe, za odgleduvawe, za{tita, po{umuvawe, za gradba i odr`uvawe

na {umski soobra}ajnici i sl.

Vakviot tip na organizirawe na rakovodeweto prv pat e primenet i

zastapuvan od amerikanskiot organizator Tejlor (W. Taylor 1856-1915).

Funkcionalen tip na nivo na pogon. - Kaj ovoj tip na rakovodewe,

sekoj rakovoditel - specijalist e na ~elo na odreden specijaliziran

sektor vo odreden pogon - rabotna edinica. Toj od oblasta na svojata

specijalnost, t.e. sektor, izdava naredbi i rakovodi so rabotata na

rabotnite mesta. Sli~en e na prethodniot, so toa {to ovde rakovodeweto e

na nivo na proizvodna edinica-pogon (vo {umarstvoto revirstvo ili

manipulacija).

Funkcionalen tip na nivo na direkcija (pretprijatie). -

Funkcionalniot tip na rakovodewe najprvo se pojavuva na nivo na pogon

i rabotili{te, a potoa sé pove}e nao|a primena na nivo na direkcija, t.e

pretprijatie. Vo toj slu~aj glavniot direktor-menaxer ima svoi

pomo{nici direktori (menaxeri) specijalisti, nadle`ni za oddelni

sektori. Ovie pomo{nici - specijalisti ili direktori na sektori imaat

direkten rakovoditelski avtoritet vo poniskite organizacioni edinici.

Tie od oblasta na svojot sektor, t.e. specijalistot, izdavaat naredbi,

vr{at kontrola i se odgovorni za rabotite na svojot sektor.

4.2.3.3. [tapsko-liniski tip

Ovoj tip na rakovodewe, vsu{nost, e kombinacija me|u liniskiot i

funkcionalniot tip na rakovodewe. Pritoa osnovata ja so~inuva

liniskiot, a nadopolnuvaweto funkcionalniot tip na rakovodewe. So

toa se nadminuvaat negativnite strani na dvata tipa na rakovodewe -

odnosno se izbegnuva koncentracijata na rakovodnata mo} kaj glavniot

rakovoditel, t.e. menaxer (top- menaxerot), a kompetentnosta (stru~nosta)

doa|a do izraz kako osnoven kriterium za rakovodewe so oddelnite delovi

na pretprijatieto.

Imeno, vo funkcijata na rakovodeweto, na glavniot rakovoditel

mu pomagaat negovi pomo{nici rakovoditeli, specijalisti za oddelni

sektori i dejnosti. Vsu{nost, sovetnicite ne se rakovoditeli, tie nemaat

pravo da izdavaat direktno naredbi, tuku tie treba da mu pomagaat na

liniskiot rakovoditel so svoi soveti da donese pravilni odluki. So toa

rakovoditelot se rastovaruva od mnogubrojni problemi koi se svrzani so

odredeni specifi~nosti so elementite i procesite na raboteweto. Tie

raboti toj im gi doveruva na odreden broj specijalisti koi go snabduvaat

so dokumentacija i so predlozi so cel toj da donese {to poispravna i

racionalna odluka. So drugi zborovi, pri ovoj tip na rakovodewe,

sovetnicite imaat sovetodavna, a ne rakovoditelska uloga. Site naredbi

gi izdava rakovoditelot, a sovetnicite so stru~ni soveti mu pomagaat

pri prou~uvaweto na problemite i donesuvaweto vistinski odluki.

I kaj ovoj tip na rakovodewe postojat tri varijanti, i toa:

Povremeni sovetnici. - Vo ovoj slu~aj liniskiot rakovoditel bara

uslugi od povremenite sovetnici. Toa naj~esto se honorarni, nadvore{ni

sorabotnici koi vo sorabotka so slu`bite vo pretprijatieto davaat svoe

mislewe za odreden problem.

Postojani sovetnici. - Liniskiot rakovoditel ima eden ili

pove}e postojani sovetnici koi se postojano anga`irani za

rakovoditelot i imaat zada~a da gi analiziraat oddelnite problemi i da

davaat predlozi za nivno re{avawe. Nivnite predlozi rakovoditelot

mo`e da gi usvoi, ili pak ne.

Sovetodavni slu`bi. - Specijalno organizirani slu`bi, t.e.

rabotni edinici gi vr{at rabotite na sovetodavcite. Toa se slu`bi,

grupi (edinici) na ~ie ~elo stoi eden liniski rakovoditel koj ja

organizira rabotata vo samata slu`ba (edinica). No toj nema

rakovoditelski avtoritet vo izvr{nata ekonomska edinica koja gi

koristi uslugite na sovetodavnata slu`ba. Vo organizacija na vakvata

sovetodavna edinica t.e. slu`ba se javuvaat slednive tri varijanti:

- sovetodavna slu`ba organizirana (postoi) samo za eden liniski

rakovoditel (menaxer), naj~esto za direktorot na pretprijatieto;

- sovetodavna slu`ba e organizirana (postoi) za celoto

pretprijatie a nejzinite uslugi gi koristat site rakovoditeli (menaxeri)

od site hierarhiski nivoa vo pretprijatieto; i

-sovetodavna slu`ba koja mo`e i samata da bide hierarhiski

organizirana - odnosno za sekoja ili za razli~nite hierarhiski skali na

rakovodewe se organiziraat posebni sovetodavni slu`bi (na nivo na

oddelenie, rabotna edinica, pogon, pretprijatie), a ednata se javuva kako

pretpostavena na drugata i obratno.

4.2.4. Izbor na tipot na rakovodnata hierarhija

Sporeduvaj}i gi oddelnite tipovi na organizacijata na

rakovodeweto, se konstatira deka tie imaat svoi nedostatoci i svoi

prednosti. Primenata na tipot na organizacijata na rakovodeweto

(menaxmentot) zavisi od golem broj faktori, me|u koi se:

- razvienosta i obemot na slo`enosta na pretprijatieto;

-teritorijalnata razmestenost;

-tehni~kata opremenost, podelbata na trudot i specijaliziranosta;

-kvalifikacionata struktura na rabotnata raka;

-tro{ocite za rakovodeweto;

-potrebniot stepen na koordinacija, kontrola, preciznost,

efikasnost i sl.

Izborot na tipot na rakovodeweto zavisi od stepenot na

razvienosta na pretprijatieto i obemot na slo`enosta na dejnosta. Za

mali pretprijatija, odnosno trgovski dru{tva, pove}e odgovara nekoj vid

od liniskiot tip na hierarhija, a za golemite, kako i onie {to imaat

golem obem na proizvodstvo, odnosno proizvodstveni uslugi, kade {to

proizvodstvoto se izveduva po slo`eni tehnolo{ki procesi, }e odgovara

nekoj vid od {tapsko-liniskiot tip na hierarhija.

Za pretprijatijata ~ii delovni edinici (na pr. podru`nici ili

{umski stopanstva) se rasfrlani na golema oddale~enost i na golemi

povr{ini, najmnogu odgovara sektorskiot ili proizvodno-

teritorijalniot liniski tip na hierarhija, osobeno ako stepenot na

tehni~kata opremenost i obemot na dejnosta se mali (nedovolna

otvorenost na {umite, slaba opremenost voop{to i za komunicirawe, mal

obem na raboti, t.e. proizvodstvo i sl.).

Sektorsko-liniskiot tip na hierarhija odgovara na pretprijatija

koi imaat standardizirano i kontinuirano proizvodstvo so tesen

asortiman. Dodeka, pak, vo golemite pretprijatija, vo koi se bara

razviena istra`uva~ka slu`ba, posebna podgotovka na proizvodstvoto,

slo`ena koordinacija i kontinuirana kontrola na raboteweto, najdobro e

da se primeni {tapsko-liniskiot tip na hierarhija vo rakovodeweto.

Liniskiot tip pove}e odgovara za pretprijatija ~ija rabotna sila e

so poniska kvalifikaciona struktura, dodeka, pak, kaj pretprijatija

kade {to se vraboteni kadri so pogolema stru~na kvalifikacija, mo`no e

da se primeni nekoj od poslo`enite tipovi na rakovodewe.

Liniskiot tip na rakovodewe, kako najednostaven, predizvikuva

najniski, a {tapsko-liniskiot najvisoki tro{oci. Me|utoa, ne treba da

se gledaat samo tro{ocite {to gi predizvikuva (vrzuva) oddelen tip na

hierarhija vo rakovodeweto, tuku kako odreden tip vlijae vrz vkupnite

tro{oci, t.e. vrz ekonomi~nosta na proizvodstvoto.

Od organizaciona gledna to~ka - kaj funkcionalniot tip na

hierarhija vo rakovodeweto te{ko se vospostavuva komandata, no e lesna

koordinacijata. Kaj liniskiot tip, pak, lesno se vospostavuva komandata

(od eden rakovoditel a pove}e izvr{iteli) a te{ka e koordinacijata.

Od gledna to~ka na itnost, vo kriti~ni momenti, koga treba da se

donese brza odluka (nema vreme za konsultacii, soveti ...), liniskiot tip

se poka`uva kako podobar. Toa e zatoa {to, pri ovoj tip na rakovodewe,

rakovoditelot mo`e da donese odluka na samoto mesto, dodeka kaj

funkcionalniot i {tapsko-liniskiot tip, donesuvaweto na odlukite e

bavno.

I vo pogled na potrebnite znaewa, liniskiot tip na rakovodewe

(menaxment) bara od rakovoditelot (menaxerot) da ima poznavawa od

mnogu specijalnosti, dodeka funkcionalniot tip bara toj da poznava

samo edna tesna oblast. Kaj {tapsko-liniskiot tip, pak, se bara

menaxerot da ima pove}e op{ti poznavawa, a za specijalnostite toj ima

svoi sovetnici.

4.2.5. Organizacija na zaemnite vrski na nositelite

na rakovodnata funkcija

Odnosite {to pome|u sebe gi vospostavuvaat podredenite i

nadredenite rakovoditeli (menaxeri) imaat hierarhiski karakter. Tie

odnosi se razlikuvaat po toa dali vospostavenite vrski se me|u dvajca

neposredno povrzani rakovoditeli od hierarhiskata skala ili, pak, se

vospostavuvaat vrski i pome|u rakovoditelite posredno, odnosno me|u

koi se nao|a nekoj me|ustepen od skalata na hierarhijata.

a) Neposredni vrski b) Posredni vrski

Sl. 4.- Organizacija na zaemnite vrski na rakovoditelite

Neposredni (direktni) vrski. Kontaktot me|u dvajca neposredno

povrzani rakovoditeli obezbeduva i direktni, normalni i sekojdnevni

vrski me|u niv. Vo tie slu~ai od pretpostaveniot rakovoditel

inicijativata poa|a vo vid na zada~a. Koga se pojavuvaat pre~ki vo

izvr{uvaweto na zada~ite, od podredeniot doa|aat inicijativi vo vid na

predlozi i mislewa. Na sekoja inicijativa na podredeniot,

pretpostaveniot treba da reagira i da go izvesti za negovoto mnenie {to

go zazemal po predlogot i za sudbinata na negovata inicijativa.

Posredni ili indirektni kontakti. Kontaktite, odnosno

vrskite po pat na zaobikoluvawe vo skalata na rakovodnata hierarhija ne

se redovna pojava. Tie se javuvaat vo isklu~itelni slu~ai. Me|utoa, tie ne

rakovoditel rakovoditel

rakovoditel

rakovoditel

rakovoditel

se nenormalna pojava, tuku normalna. Takvite kontakti se vospostavuvaat

koga rakovoditelot go zaobikoluva neposredniot rabotnik za da mo`e

brzo i navreme da intervenira kaj poniskite rakovoditeli na samoto

mesto, a so cel da gi izbegne {tetite {to inaku bi nastanale (na pr.

rakovoditelot za koristewe na {umi, za odreden vid na se~a {to ne e

predviden so planot za stopanisuvawe mesto preku revirniot

rakovoditel, direktno se obra}a do manipulantot, odnosno

predrabotnikot, so cel da se dobie vo vreme za{to ako se~ata se izvr{i

pogre{no - po vid ili lokacija, }e bide docna....)

Vakvi kontakti se vospostavuvaat i vo slu~aite koga

rakovoditelot saka da dobie informacii od samiot izvor bidej}i

informaciite ~esto pati se iskrivuvaat i se deformiraat. Vo slu~aj koga

rakovoditelot }e go zaobikoli neposredniot sorabotnik, za da se spre~at

{tetnite posledici od toa zaobikoluvawe i intervencija, toj e dol`en za

toa da go izvesti neposredno pot~inetiot koj bil zaobikolen.

Do zaobikoluvawe mo`e da dojde i od strana na podredeniot. Ako

toj smeta deka negovite inicijativi i predlozi ne naiduvaat na

razbirawe kaj neposredno pretpostaveniot, ili koga ne se postignuvaat

zadovolitelni rezultati, isto taka, ima pravo da se obrati do povisokiot

stare{ina (na pr. rakovoditel na vozen park prezema inicijativa kaj

tehni~ki direktor za normirawe na potro{uva~kata na gorivo i sl., a toj

taa inicijativa ja ignorira, pa rakovoditelot na vozniot park direktno

se obra}a do glavniot direktor na pretprijatieto).

Vakvata merka, od druga strana, pridonesuva neposredno

pretpostaveniot da se odnesuva so pogolemo vnimanie kon predlozite i

inicijativite na pot~inetite, bidej}i toga{ tie ne }e mo`at da najdat

izgovor deka na nivnite predlozi i inicijativi ne im e obrnato

vnimanie.

I vo slu~aite koga neposredno pot~inetiot go zaobikoluva

neposredno pretpostaveniot i mu se obra}a na povisokiot stare{ina,

potrebno e neposredno pretpostaveniot za toa da bide informiran kako

od povisokiot stare{ina taka i od neposredno pot~inetiot, so {to bi se

izbegnale lo{ite posledici od takvite interevencii.

4.2.6. Ostvaruvawe na vrskite pome|u rakovoditelite

Vrskite pome|u rakovoditelite, odnosno menaxerite se ostvaruvaat

i se organiziraat preku: neposredni usni kontakti, preku konferencii i

po pismen pat.

Neposrednite usni kontakti se najefikasni ako postoi me|usebna

doverba i atmosfera za sorabotka kaj pot~inetiot i pretpostaveniot.

So cel da se sozdade atmosfera na iskrena sorabotka, treba da se

sfati deka podredeniot bara potkrepa vo avtoritetot na

pretpostaveniot, so ogled na toa {to toj e postar, poiskusen i so

pogolemi poznavawa, potoa treba da se sfati faktot deka pomladiot

sekoga{ ima `elba da se istakne i deka e na visina na svoite zada~i.

Spored toa, ne smee da se sozdade slepa poslu{nost na pot~inetiot,

karierizam na pretpostaveniot i sl. Pretpostaveniot treba ~esto pati da

ima sklonost za koristewe na predlozite na pot~inetiot, se razbira, ako

se razumni.

Osnovni karakteristiki na ostvaruvaweto vrski po pat na

konferencii me|u rakovoditelite se tie {to rakovoditelot ima

mo`nost na site pot~ineti da ima ja iznese direktivata (naredbata t.e.

zada~ata), da ja obrazlo`i i da konstatira dali e pravilno sfatena,

odnosno dali e pravilno postavena. Pot~inetite, pak, imaat mo`nost da

reagiraat na direktivata i da uka`at na posledicite {to }e nastanat,

potoa se obezbeduva objektivnost za kritika od strana na pot~inetite,

bidej}i na neobjektivnite kritiki mo`e javno da se odgovori, a isto taka,

na konferenciite mo`e da se slu{ne i za problemite na drugite, i na toj

na~in pocelosno da se zapoznae problematikata na celata ekonomska

edinica, podru`nica i na pretprijatieto.

Pismenite vrski vo na~elo treba da se izbegnuvaat. No, vo nekoi

slu~ai mora da se pristapuva kon pismeni vrski me|u rakovoditelite

(menaxerite). Nedostatocite na vakvite vidovi vrski me|u

rakovoditelite se sostojat vo toa {to so niv mnogu bavno se prenesuvaat

direktivite (naredbite) i zada~ite, ima te{kotii okolu jasnoto

formulirawe na inicijativite i mo`nosti tie pogre{no da se sfatat i

nemaweto mo`nost da se postavuvaat pra{awa vo vrska so nejasnotiite

{to se javuvaat. Dodeka, pak, prednosta na pismenite vrski e vo toa {to

naredbata (direktivata) e pismeno oformena i ne e mo`no taa da se

iskrivuva; potoa mo`nosta da se vodi evidencija na naredbite i od strana

na podredeniot i od strana na pretpostaveniot; kako i lesnoto

utvrduvawe na odgovornosta. Pismenite vrski me|u rakovoditelite se

ostvaruvaat naj~esto preku pismeni naredbi, nalozi, predlozi, vo vid na

zapisnik i pismen izve{taj.

4.2.7. Organizacija na rabotata na

rakovoditelot (menaxerot)

4.2.7.1. Faktori koi vlijaat vrz rabotata

na rakovoditelot (menaxerot)

So razvitokot na pretprijatieto se zgolemuvaat i zada~ite na

rakovoditelite (menaxerite). So toa doa|a do preoptovaruvawe, pa

menaxerot tro{i pove}e energija i ~uvstvuva pogolem nedostig na vreme.

Seto toa go prinuduva, toj svojata rabota zabrzano da ja izvr{uva.

Brzaweto ne ovozmo`uva studiozno razgleduvawe na problemite, a

ednovremeno doa|a do umor. So tekot na vremeto, umoreniot menaxer

zapo~nuva da gi odbegnuva te{kite i slo`eni problemi i da gi odlaga za

podocna. Se zafa}a so re{avawe na sporedni i polesni problemi. Kako

rezultat, odnosno posledica na toa, po~nuvaat da se javuvaat nere{eni

problemi i direktno na rabotnite mesta (izvr{nite rabotni mesta), so

{to rabotnata edinica, pa i pretprijatieto po~nuvaat da trpat zagubi,

odnosno se namaluva produktivnosta, efektivnosta i ekonomi~nosta vo

raboteweto. Seto toa, u{te pove}e pridonesuva kaj rakovoditelot da se

pojavi nervoza i brzawe, so {to se zgolemuva negoviot zamor i iscrpenost

i se zapa|a vo eden zamrsen (ma|epsan) krug.

Pri~inite za preoptovaruvaweto na rakovoditelot (menaxerot)

mo`e da bidat mnogubrojni, no, glavno, postojat dve grupi, i toa: lo{ata

organizacija na pretprijatieto ili lo{ata organizacija na rabotata na

samiot rakovoditel (menaxer).

Optovarenosta na rakovoditelot poradi lo{ata organizacija

mo`e da nastane od slednive tri pri~ini:

1) poradi toa {to toj raboti bez sistem, t.e. skoka od eden problem

na drug;

2) poradi toa {to pri rabotata, toj se zadr`uva i se preoptovaruva

so sitnici, dovolno ne se podgotvuva za re{avaweto na problemite i ne go

kontrolira izvr{uvaweto na zada~ite;

3) poradi toa {to toj nema kriterium za svojata uloga, pa se zafa}a

so izvr{uvawe zada~i koi treba da gi izvr{uvaat negovite sorabotnici.

Vo prviot slu~aj (koga se raboti za sistem), izlezot e vo metodot na

planiraweto i raspredeluvaweto na svoite zada~i, vo vtoriot

izgraduvawe kriterium za sopstvenata rabota, a vo tretiot slu~aj, vo

pravilnoto postavuvawe na zada~ite i nivnoto prenesuvawe na

podredenite sorabotnici.

Vo {to se sostoi organizacijata na rabotata na rakovoditelot

(menaxer)? Negovata organizacija na rabotewe trgnuva od organizacijata

na rabotnoto vreme, t.e. rabotniot den. Taa se sostoi vo:

1) konstatirawe (utvrduvawe) na zada~ite voop{to;

2) konstatirawe (utvrduvawe) na zada~ite koi treba da se izvr{at

vo tekot na rabotniot den;

3) sostavuvawe na dneven raspored na zada~ite i rabotite.

Pritoa, preku na snimawe na rabotniot den, treba da se utvrdi:

1) na koj na~in, po koj redosled i vo koe vreme rakovoditelot gi

izvr{uva svoite zada~i, kakov e odnosot na vremeto potro{eno za nivnoto

izvr{uvawe;

2) dali toj gi izvr{uva zada~ite od negov domen;

3) kakvi se zagubite na rabotnoto vreme na rakovoditelot i od {to

se predizvikani tie.

Vrz osnova na snimaweto se izrabotuva analiza i se pravi nova

struktura na negovoto rabotno vreme, so nov i poefikasen raspored na

dnevnata rabota na rakovoditelot. Pritoa, analizata treba da gi opfati

slednive momenti:

1) da gi utvrdi pri~inite za zagubite na rabotnoto vreme, kako i

mo`nostite i na~inot po koi tie }e se otstranat;

2) da se ustanovi dali rakovoditelot izvr{il raboti koi (ne) se vo

negova nadle`nost i da se najde mo`nost i na~in za toa vo idnina da se

odbegnuva;

3) da se utvrdi dali rabotata na rakovoditelot bila neprekinata

ili nekontinuirana i ako toa se zabele`i, treba da se nastojuva

problemite koi toj gi re{ava vo tekot na eden raboten den da se

grupiraat, taka {to toj da mo`e rabotite od ist vid da gi izvr{uva

kontinuirano;

4) da se vidi dali redosledot na izvr{enite raboti e vo soglasnost

so na~inot na organizacijata na rabotata na pretprijatieto i ako ne e, da

se najde na~in kako toa da se usoglasi;

5) novonapraveniot raspored na rabotite, rakovoditelot ne treba

da gi sfati kako ne{to kruto. Pritoa, ako se zabele`i deka nastanuvaat

golemi otstapuvawa, toa e znak deka napraveniot raspored na rabotite ne

e dobar i toa treba da se preispita.

4.2.7.2. Fazi na organizacijata na rabotata

na rakovoditelot (menaxer)

Organizacijata na rabotata na rakovoditelot pominuva niz tri

osnovni fazi, i toa:

- podgotovka na rabotite

- izvr{uvawe i

- kontrola.

1) Pri podgotovkata, rakovoditelot gi prezema onie aktivnosti

{to se potrebni da donese nekoja odluka. Taka, na primer, toj pred da

donese nekoja odluka treba:

- da go definira problemot;

- da odredi koi informacii se potrebni;

- da odredi koj }e gi pribere, obraboti i analizira potrebnite

informacii;

- da znae so koi organi }e se konsultira pred donesuvaweto na

odlukite;

- da go odredi rokot vo koj treba da se izvr{at site podgotovki.

2) Pri donesuvaweto na odlukite, odnosno pri izvr{uvaweto

rakovoditelot treba da re{i dali toj sam }e ja donese odlukata, dali

pra{aweto }e se re{ava kolektivno. Ako problemot go re{ava sam,

rakovoditelot, so ogled na delovnata politika na pretprijatieto, treba

da ja formira celta, da ja postavi hipotezata za optimalno re{enie, da ja

proveri istata hipoteza vrz osnova na pribranite materijali i mislewa,

da postavi i ispita nekolku varijanti za re{enie i da donese zaklu~ok vo

vid na odluka ili predlog - odluka.

Ako problemot go re{ava kolektivno, na sostanok, rakovoditelot

treba da go podgotvi, dobro i efikasno da go vodi sostanokot, taka {to da

dojdat do izraz sprotivni mislewa i da obezbedi, na krajot, da se donese

odluka ne so nadglasuvawe, tuku spored logikata na iznesenite fakti i

argumenti.

Ako problemot im go otstapi na re{avawe na nekoi od svoite

sorabotnici, tie treba da znaat deka doverenite zada~i }e se re{avaat

samo vo ramkite na ve}e porano utvrdenite na~ela: pokompliciranite

zada~i da ne se prenesat za re{avawe na sorabotnicite, pri toa da se

izbere li~nosta na koja }e & se prenese re{avaweto na problemot i nejze

da & se objasni su{tinata na problemot i sl. Toa e osobeno va`no da se

znae ako poveruvaweto na zada~ite se vr{i vo otsustvo, odnosno so zamena

na rakovoditelot.

3) Kontrolata na izvr{uvaweto na zada~ite se sostoi vo kontrola

na na~inot na koj tie se izvr{uvaat i kontrolata na efektot {to se

postignuva so izvr{uvaweto. Organizacijata na izvr{uvaweto na

zada~ite }e bide celosna samo koga e organizirana kontrolata na

izvr{uvaweto. Ne treba da se zaboravi i faktot deka so kontrolata na

izvr{uvaweto se sozdava dopolnitelen uvid vo ispravnosta na odlukite,

potoa, se otvora mo`nost da se izvr{at potrebnite korekcii i da se

ostvari podobra koordinacija vo izvr{uvaweto na op{tite zada~i.

4.2.7.3. Instrumenti za organizacija na rabotata

na rakovoditelot (menaxer)

Pri organizacijata na rabotata na rakovoditelot (menaxer) treba

da se obrne posebno vnimanie na instrumentite za organizacija na

negovata rabota. Od posebno zna~ewe se:

-evidencijata na rabotata na menaxerot;

-izve{taite i

-tehni~kite sredstva za komunikacija.

1) Evidencijata na rabotata na rakovoditelot (menaxerot) se sostoi

vo edidencija na zada~ite koi treba da gi izvr{uva toj samiot i od

evidencijata na zada~ite koi toj im gi doveruva na izvr{uvawe na drugi.

Taa evidencija najdobro e da se vodi na kartoteka i na kartonite da se

ozna~i rokot za izvr{uvawe, kako i da se vnesat eventualnite zabele{ki

vo tekot na izvr{uvaweto. Ako se raboti za organizacija na evidencijata

na rakovoditel koj ima tehni~ki sekretar, najdobro e ovaa evidencija da ja

vodi sekretarot.

2) Izve{taite koj gi dobiva menaxerot za izvr{enite zada~i

pretstavuvaat instrument za kontrola na izvr{uvaweto. Izve{taite

mo`e da bidat periodi~ni ili, pak, tie mo`e da bidat vo vrska so

izvr{uvawe na konkretni zada~i, odnosno tekovni. Periodi~nite

izve{tai se podnesuvaat redovno vo odreden interval (nedelno, mese~no,

kvartalno i sl.), od strana na oddelnite slu`bi.

Ako rakovoditelot ima sekretar, polesno e rabotata da se

organizira taka {to izve{taite da gi prima sekretarot, niv da gi prou~i

i nakratko da mu referira na rakovoditelot za najva`nite problemi

sodr`ani vo izve{tajot. Kratka sodr`ina sekretarot treba da prenese i

na karti~kata vo kartotekata na koja e evidentirana postavenata zada~a,

vo vrska so koja i se podnesuva izve{tajot.

3) Tehni~kite sredstva za komunicirawe, a posebno kompjuterite,

mo`at vo golema mera da mu za{tedat vreme i energija na rakovoditelot.

4.2.7.4. Zamena na rakovoditel

Vo vrska so pravilnoto organizirawe na funkcijata na

rakovodewe, vo smisla na obezbeduvawe na postojnata vrska me|u

oddelnite stepeni (skali) vo rakovodnata hierarhija, i obezbeduvawe na

uspe{no dvi`ewe na naredbite vo pretprijatieto, potrebno e da mu se

obrne vnimanie i na problemot na zamenata i zastapuvaweto na

poedincite na nivnite rakovodni ili izvr{ni rabotni mesta, vo slu~aj

na nivno kratko ili podolgo otsusutvo.

Edno od osnovnite pravila vo dobrata organizacija na

rakovodeweto e za sekoj rakovoditel da bide predvidena zamena.

Zamenata mo`e da bide organizirana spored metodot na linearna

zamena ili spored metodot na stru~na zamena.

Linearnata zamena e takva zamena pri koja otsutniot rakovoditel

go zamenuva po rang neposredniot rakovoditel.

Metodot na stru~na zamena se sostoi vo toa {to, pri otsustvo na

rakovoditelot, }e se predvidi zamena od ona lice koe, so ogled na negovite

sposobnosti i stru~ni kvalifikacii, najdobro }e go zameni otsutniot

rakovoditel. Vo toj slu~aj, za zamena, mo`e da se odredi i lice koe ne e od

istata organizaciona edinica.

Za sekoja zamena, vo slu~aj na otsustvo, se izdava pismeno re{enie.

Vo slu~aj na podolgo otsustvo, se vr{i primopredavawe za koe se

sostavuva pismen zapisnik. Vo slu~aj na zamena za kratok vremenski

period, rakovoditelot {to }e otsustvuva go zapoznava rakovoditelot {to

}e go zamenuva so problemite koi treba da se re{at vo vremeto na negovoto

otsustvo, kako i so na~inot na koj toj misli deka treba da se izvr{at

postavenite zada~i.

Vo slu~aite koi rakovoditelot, {to }e bide otsuten podolgo vreme,

e naredbodatel ili smetkopolaga~ i ima kaj bankata deponiran potpis,

pri zamenata, vo bankata, mora da se izvr{i promena na deponiranite

potpisi, so toa {to }e se deponira potpisot na rakovoditelot koj }e go

zamenuva dotoga{niot naredbodatel ili smetkopolaga~.

4.3. ORGANIZACIJA NA SLU@BITE I SEKTORITE

4.3.1. Poim i vidovi slu`bi i sektori

So cel {to poracionalno, poefikasno i poekonomi~no da se

izvr{uvaat zada~ite i dejnostite na pretprijatijata, odnosno

stopanskite subjekti, voop{to, i vo {umarstvoto i ozelenuvaweto, a

zavisno od vidot na dejnosta, obemot i stepenot na tehni~ko-

tehnolo{kata podelba na trudot, neophodno e organizirawe na niza

slu`bi i sektori. Site slu`bi i sektori se organiziraat taka {to da

mo`e najefikasno da obezbedat izvr{uvawe na raboti i zada~i pred

po~etokot na proizvodstvoto, t.e. vo fazata na planiraweto i

podgotovkata, vo fazata na proizvodstvoto, kako i vo fazata na

realizacijata. Site ovie fazi od procesot na reprodukcijata, osven

izvr{uvaweto na proizvodniot proces, se povrzani so organizirawe na

neophodni slu`bi ili sektori od oblasta na planiraweto, analizata,

razvojot, komercijalnoto rabotewe (slu`ba za nabavki i proda`ba,

prou~uvawe na pazarot i sl.), ekonomsko-finasiskoto rabotewe (slu`ba za

smetkovodstveno-knigovodstveni raboti, slu`ba za finansiski raboti),

kako i od oblasta na pravnite, kadrovskite i op{tite raboti na

pretprijatieto.

Zavisno od goleminata na pretprijatieto site ovie slu`bi mo`e da

se organiziraat vo oddelni sektori ili oddelenija. Sekako voobi~aeni se

slednive organizacioni edinici:

-slu`ba za plan, analiza i razvoj;

-slu`ba za komercijalni raboti;

-slu`ba za ekonomsko-finansiski raboti;

-slu`ba za pravni, kadrovski i op{ti raboti.

Pri pomali stopanski subjekti site ovie slu`bi mo`e da bidat

organizirani vo ramkite na direkcijata, poznata kako ,,re`ija” ili

,,administracija” ili kako posebni oddelenija, odnosno sektori.

4.3.1.1. Slu`ba za razvoj

Ovaa slu`ba im prethodi prakti~no na ostanatite, a mo`e da bide

zaedno so planskata slu`ba.

Slu`bata za razvoj ima zada~a vo ramkite na po{irokata

op{testvena zaednica i vo ramkite na svoite mo`nosti, da vr{i

istra`uvawa i analizi na novi soznanija preku koi }e ovozmo`i

poefikasno funkcionirawe na pretprijatieto. Za{to, kakov bilo razvoj

ne e mo`en bez prethodni istra`uvawa i soznanija do koi se doa|a od

takvite istra`uvawa.

Zaradi toa, slu`bata za razvoj treba da go sledi razvojot i

dostigawata na naukata, tehnikata, tehnologijata, organizacijata i

pazarot, da gi soznava novinite vo site tie oblasti i da ja ocenuva

celishodnosta i sopstvenite soznanija.

Istra`uvawata mo`e da bidat fundamentalni i primeneti.

Obi~no fundamentalni istra`uvawa se organiziraat vo golemi

pretprijatija koi se vo mo`nost da obezbedat sredstva i kadri za takvi

istra`uvawa (laboratoriski, oprema, visokostru~ni kadri) ili, pak,

soznanija od takvi istra`uvawa se koristat od soodvetni

nau~noistra`uva~ki instituti, t.e. fakulteti.

Aplikativnite, odnosno prakti~no primeneti istra`uvawa se

po~esti i pove}e se zastapeni vo {umarstvoto i ozelenuvaweto. Tie,

vsu{nost, pretstavuvaat aplikacija t.e. primena na nau~nite metodi i

soznanija vo re{avaweto na konkretnite i, bi se reklo, tekovni problemi

od tehni~ko-tehnolo{ki i op{testveno-ekonomski aspekt.

Pritoa, vo oblasta na tehnikata, istra`uvawata se naso~eni kon

iznao|awe novi tehni~ko-tehnolo{ki re{enija, odnosno novi, sovremeni

i racionalni sredstva za rabota, podobruvawe na tehni~kite

karakteristiki na postojnite orudija za rabota, supstitucija na

materijali i surovini i sl. Ovde spa|aat i iznao|aweto na novi

tehnologii, odnosno tehnolo{ki procesi, selekcija i izbor na semenski

materijali i sl. Seto toa e so edinstvena cel, da se podobrat rezultatite

pri stopanisuvaweto so {umite (podobruvawe na {umskiot fond -

podobar kvalitet i pogolema proizvodna sposobnnost), kvalitetno

unapreduvawe na op{tokorisnite funkcii na {umite i zeleniloto, t.e.

parkovite i {umite so posebna namena i sl.

Istra`uvawata od op{testveno-ekonomski aspekt, pak, imaat cel

iznao|awe na novi organizacioni re{enija vo upotrebata, anga`iraweto

i iskoristuvaweto na site faktori i elementi na reprodukcijata

(sredstvata za proizvodstvo i trudot t.e. rabotnata sila), podobruvawe na

organizacijata na odnosite ~ovek - sredstva za rabota, t.e. sredstva za

proizvodstvo. Isto taka, vo ovaa oblast spa|aat i istra`uvawata vo

pogled na nabavkite na sredstva za rabota i materjali, kako i plasmanot

na proizvodite i uslugite, potoa vo oblasta na kalkulaciite na

tro{ocite i cenata na ~ineweto itn.

4.3.1.2. Slu`ba za plan i analiza

Slu`bata za plan i analiza vo nekoi slu~ai e zaedno so slu`bata

za razvoj. Nejzina osnovna cel e za odreden vremenski period (godina ili

pove}e godini) da gi planira i definira aktivnostite na stopanskite

subjekti vo ovoj slu~aj od oblasta na {umarstvoto i ozelenuvaweto so

unapreduvawe na `ivotnata sredina.

Ovaa slu`ba prakti~no se sostoi od dva segmenta, pove}e

diferencirani po vreme i toa planirawe, t.e. predviduvawe na idnite

akcii i analiza na ostvarenite rezultati.

Pritoa, pri predviduvawata i planirawata planskata slu`ba bi

trebalo da primenuva pove}e varijanti za celite, metodite i na~inot na

ostvaruvaweto na celite, vodej}i smetka za toa deka planiranite zada~i

mora da bidat vo ramkite na raspolo`livite kapaciteti i resursi, t.e.

sredstva za rabota, materijali, rabotna raka (kadrovski potencijal), a vo

{umarstvoto {umite i {umskiot fond (povr{ina, drvna zaliha, godi{en

prirast, mo`no koristewe-etat), vo ozelenuvaweto zelenite povr{ini-

parkovite vo i nadvor od naselenite mesta i sl., potoa otvorenosta na

{umskite povr{ini so soobra}ajnici itn.

Isto taka, planskite predviduvawa treba da bidat potkrepeni so

soodvetna marketing-politika, t.e. koncepcija. Toa zna~i deka ne e mo`no

da se planira bez prethodni soznanija za mo`nostite i potrebite na

pazarot, za {to, sekako, soznanija se dobivaat od komercijalata ili

marketing-slu`bata.

Ottuka proizleguva deka slu`bata za plan i analiza

treba da planira, t.e. da gi predvidi potrebnite materijalni i

kadrovski faktori za konkretni proizvodstveni i drugi

aktivnosti na {umskostopanskite pretprijatija i

pretprijatijata, t.e. pravnite subjekti od oblasta na

ozelenuvaweto i unapreduvaweto na `ivotnata sredina. Isto

taka, preku planiraweto treba da se utvrdi metodot na rabota,

t.e. tehnolo{kata postapka, organizacijata itn. za

ostvaruvawe na postavenite celi.

Vo taa smisla, slu`bata za plan izgotvuva planski dokumenti i

toa po~nuvaj}i od predlog-plan koj{to nositelite na funkcijata na

upravuvaweto preku konkretni odluki tie predlog- planovi gi usvojuvaat,

so {to se sozdavaat konkretni obvrski za izvr{uvawe na planskite

zada~i. Sekako, planskata slu`ba gi predviduva uslovite i metodite za

ostvaruvawe na planskite predviduvawa. Toa, pak, se ostvaruva preku

konkretno, t.e. operativno planirawe na proizvodnite procesi po

oddelni delovi, t.e. ekonomski edinici, po prostor i po vreme.

4.3.1.3.Slu`ba za podgotovka

Slu`bata za podgotovka, vsu{nost, e vo sklopot na slu`bata za

plan i analiza, so toa {to taa se javuva kako operativna slu`ba i gi

opfa}a operativnite podgotovki na proizvodstvoto po oddelni rabotni

(ekonomski) edinici i po rabotni mesta. Taa bi mo`elo da se podeli na:

tehni~ki, operativni i podgotovki na rabotnite mesta.

Tehni~kite podgotovki se svrzani so elementite na

proizvodstvoto: definirawe na proizvodstvoto i site negovi fizi~ki i

tehni~ki karakteristiki (obem, vid i asortiman), definirawe na

tehnolo{kiot proces (na primer, proizvodstvo na klasi~ni ili

industriski sadnici), sredstvata za rabota {to }e se upotrebuvaat po

oddelni fazi (na primer, pri se~a, dotur, pri podgotovka na po~vata i

pri po{umuvawe, za nega, za{tita itn.), materijalite i predmetite na

trudot od koi }e se proizvede prizvodot kaj koi se neophodni za

izvr{uvawe na odredena proizvodstvena usluga, na~inot, t.e. metodot na

izveduvawe na sekoja faza i operacija i sl.

Operativnite podgotovki, vsu{nost, treba da dadat konkretno

re{enie za oddelnite zada~i: {to, koj, kade, so {to, kako i zo{to, a toa e

prakti~no sodr`inata na operativniot plan na proizvodstvoto. Vo ovaa

faza na podgotovka, zada~ite od operativniot plan, koi se utvrdeni vo

tehni~kata podgotovka, sega se pretvoruvaat vo konkretni upatstva preku

rabotni nalozi za izvr{itelite (rabotni nalozi, ispratnici i sl.). Ovaa

slu`ba e direktno postavena pokraj rakovoditelot na operativniot plan

i rakovoditelot na proizvodstvoto.

Pokraj tehni~kite i operativnite podgotovki vo slu`bata za

podgotovka se i zada~ite od oblasta na podgotovkite na samite rabotni

mesta. Ovie podgotovki treba da obezbedat rabotnite mesta pravilno i

bez naru{uvawe da funkcioniraat vo procesot na proizvodstvoto i toa

preku: neposredno podgotvuvawe na sekoe rabotno mesto, so cel navremeno

snabduvawe so potrebnite alati, mehanizacija, oprema (sredstva za

rabota) za izvr{uvawe na operaciite, podgotovka na samoto rabotno

mesto (prostorot i uslovite za rabota), materijali, dokumentacija i sl. za

pravilno i efikasno izvr{uvawe na proizvodnite i rabotnite zada~i.

Podgotovkite na rabotnite mesta ja opfa}aat podgotovkata na ma{inite,

opremata, priborot i alatkite (sredstvata za rabota) za normalna rabota

na ma{inite i sredstvata za rabota, podgotovkata na materijalite, so

{to rabotnikot-izvr{itel da ne bide prinuden da se oddale~uva od

rabotnoto mesto, a neposredniot rakovoditel da doa|a na negovoto

rabotno mesto zaradi davawe na potrebni instrukcii, koordinacija i

kontrola.

4.3.1.4. Komercijalna slu`ba

Komercijalnata slu`ba ima zada~a da obezbedi nabavka na sredstva

za proizvodstvo (sredstva za rabota i materijali, odnosno surovini i

poluproizvodi) i proda`ba na gotovite proizvodi. Imeno, toa e

prakti~no nabavno-proda`na slu`ba. Taa treba da obezbedi neprekinato

odvivawe na procesot na reprodukcijata od nabavka na materijali i

sredstva za rabota, t.e. sredstva za proizvodstvo do nivnoto vklu~uvawe vo

proizvodniot proces i proda`ba na gotovite proizvodi, od vremeto na

zavr{uvaweto na proizvodstvoto, ~uvaweto, skladiraweto, transportot i

samata proda`ba na kupuva~ite.

Vo fazata na nabavkite, komercijalnata slu`ba treba da go

prou~uva pazarot za da dobie relevantni soznanija za odnosite na

ponudata i pobaruva~kata na sredstva za proizvotstvo, a posebno na

surovini i materijali, so koi treba da se obezbedi snabduvawe i

neprekinato odvivawe na proizvodniot proces na svoeto pretprijatie.

Neophodno e da se poznavaat proizvoditelite na tie sredstva, nivnite

kapaciteti, kvalitet, tehni~ki karakteristiki, ceni, korektnosta i

to~nosta vo izvr{uvaweto na rokovite i site drugi pra{awa od interes i

vo funkcija na neprekinato snabduvawe na surovini i materijali. Sekako

deka nabavnata slu`ba, kako del od komercijalnata slu`ba, treba da ima

postojan uvid vo sostojbata na zalihite, posebno na materijali, surovini,

rezervni delovi i sl. Seto toa e vo tesna vrska so organizacijata na

skladiraweto i ~uvaweto na sredstvata za rabota, materijalite i

surovinite. Ova posebno se odnesuva za {umarstvoto kade {to

najgolemiot del od stopanisuvaweto so {umite e sezonski naglaseno, kako

i od specifi~nite uslovi za rabota itn.

Vo fazata na proda`ba komercijalnata slu`ba treba da se

organizira taka za da se obezbedi efikasno istra`uvawe na pazarot so

cel da obezbedi siguren i najdobar plasman na svoite proizvodi, odnosno

proizvodstveni uslugi. Ovde vleguvaat, kako istra`uvaweto na pazarot,

taka i navremenoto sklu~uvawe dogovori za plasman, obezbedubawe na

kontinuirana isporaka, obezbeduvawe na instrumenti za naplata, to~na

evidencija i sl.

Vo pogolemi pretprijatija, kako {to e kaj nas JP ,,Makedonski

{umi” komercijalnata slu`ba, vsu{nost, pretstavuva poseben sektor koj

treba da vr{i kompletna marketing-funkcija i toa kako strate{ka,

taka i operativna. Toa zna~i, rezultatite od istra`uvaweto na pazarot

treba da poslu`at vo dve nasoki, i toa: od edna strana, tie soznanija treba

da se koristat za naso~uvawe na proizvodstvoto, kaj onoj asortiman za koj

mo`e da se obezbedi soodveten plasman na pazarot, odnosno

proizvodstvoto da se prisposobi ne samo kon raspolo`livite kapaciteti

i tehni~ko-tehnolo{ki mo`nosti (vid na {umi, kvalitet na {umskiot

fond, opremenost, otvorenost i sl.), tuku i na mo`nosta za proda`ba, a, od

druga strana, na samata proda`na slu`ba & e nu`no poznavaweto na

pazarot za da mo`e uspe{no da ja izvr{i svojata funkcija. Vo vrska so toa

taa dejstvuva na pazarot, obrabotuvaj}i go i prezemaj}i soodvetni merki

na reklama i propaganda za proda`ba na proizvodite. Sekako deka, preku

slu`bata za proda`ba, zavisno od obemot i vidot na zalihite na gotovite

proizvodi, treba da se organiziraat soodvetni sovremeni skladi{ta za

skladirawe i ~uvawe, kako i distibucija na gotovite proizvodi do

kupuva~ite. Ova e posebno zna~ajno vo rasadni~koto proizvodstvo,

semenskite materijali, drvnite sortimenti i drugi gotovi proizvodi.

4.3.1.5. Finansiska slu`ba

Ovaa slu`ba prakti~no gi opfa}a smetkovodstveno-

knigovodstvenite raboti vo pretprijatieto. Vo pogolemi pretprijatija

mo`e da se organizira i kako poseben sektor.

Vo ramkite na finansiskta slu`ba se vr{at raboti vo vrska so

stokovno-pari~niot promet (razmena) vo procesot na reprodukcijata,

cirkulacija na finansiskite sredstva zaradi kontinuitet na

reprodukcijata, evidencija na finansiskite efekti i site drugi raboti

svrzani okolu finasiraweto i finansiskoto rabotewe na pretprijatieto.

Finansiskta slu`ba, kako {to e istaknato, prakti~no ja

so~inuvaat pove}e slu`bi, me|u koi: finansika operativna, odnosno

finansisko-knigovodstvo, materijalno knigovodstvo, slu`ba za

kalkulacii, blagajna i sl. Finansiskata slu`ba mo`e da bide

organizirana i po oddelni delovi (podru`nici) na pretprijatieto.

Site tie delovi vo komercijalnata slu`ba imaat zaedni~ka

organizaciona baza vo koristeweto na zaedni~ka i edinstvena delovna

dokumentacija (fakturi, ispratnici, izve{tai, zapisnici i sl.), no se

diferenciraat po principot na tehni~kata delba na trudot, {to zavisi

od goleminata na stopanskiot subjekt, od stepenot na razrabotkata na

analiti~kata evidencija (konten plan), goleminata na organizacionata

struktura, t.e brojot i vidot na drugite slu`bi i sektori i sl.

Zaradi prethodnoto, vo krupni delovni sistemi, se formiraat i

t.n. interni banki koi obedinuvaat del od finansiskite i

knigovodstvenite funkcii na oddelnite subjekti vo delovniot sistem.

Duri mo`e takvite slu`bi (interni banki, informativni slu`bi i sl.)

da se izdvojat i vo oddelni edinici na pretprijatieto. Takov be{e

slu~ajot so internata banka pri ,,Treska”-Skopje, ili ,,Sileks-banka”

itn.

Vo uslovi na voveduvawe mehanografija i avtomatizacija

(kompjuterizacija), se ovozmo`uva ekspeditivnost i pogolema

produktivnost vo rabotata na smetkovodstveno-knigovodstveniot sektor,

odnosno finansiskata slu`ba. So ova se obezbeduva pribirawe,

evidentirawe i sledewe na finansiskite tekovi, kako na nivo na celoto

pretprijatie, taka i po oddelni ekonomski, t.e. rabotni edinici. Na

primer, vo {umarstvoto po oddelni podru`nici, oddelni dejnosti i fazi

na proizvodstvoto (koristewe, odgleduvawe, za{tita na {umite, sporedni

koristewa i sl.).

4.3.1.6. Kadrovska slu`ba

Ovaa slu`ba ima zada~a da gi vr{i rabotite povrzani so

formiraweto, raboteweto i odnosite vo rabotniot kolektiv vo

pretprijatieto i po{iroko.

Vo vrska so formiraweto na rabotniot kolektiv, kadrovskata

slu`ba ima zada~a da vr{i izbor na potrebni kadri, vklu~uvawe vo

pretprijatieto, usovr{uvawe, odnosno obrazovanie i sl. raboti, so {to

treba da se postigne harmonija i {to pogolema produktivnost pri

raboteweto.

Zaradi pouspe{no organizirano vklu~uvawe na kadrite, odnosno

rabotnicite vo kolektivot, potrebno e prethodno soodvetno re{avawe na

problemot na ocenkata na vidot na stru~nosta i stepenot na

kvalifikuvanosta, {to se neophodno potrebni za izvr{uvawe na

rabotnite zada~i i rabotnite mesta. Zaradi toa, kadrovskata slu`ba, vrz

osnova na opis i popis na rabotite i rabotnite zada~i, trgnuva od

izrabotenata sistematizacija po oddelni rabotni mesta, oddelenija,

rabotni edinici, sektori itn. Toa zna~i deka pra{aweto za ocenkata na

vidot i stepenot na kvalifikaciite na rabotnicite i izborot na lu|eto,

kako i nivniot raspored po soodvetni raboti i rabotni mesta se

postojana zada~a na kadrovskata slu`ba.

Kadrovskata slu`ba gi voveduva novite rabotnici vo kolektivot,

na na~in, {to tie da po~uvstvuvaat deka vo kolektivot se dobredojdeni,

deka im se posvetuva potrebnoto vnimanie. Takvoto voveduvawe se sostoi,

vo toa {to prvo gi zapoznava so nivnite najbliski sorabotnici i

rakovoditeli, so vnatre{nata organizacija, a posebno so nivnite zada~i

i rabotni obvrski, i za nivnoto zna~ewe vo izvr{uvaweto na vkupnata

zada~a na pretprijatieto.

Po takanare~enoto voveduvawe, kadrovskata slu`ba treba da go

sledi stru~niot razvoj na kadrite vo kolektivot, da go pottiknuva i da go

organizira spored svoite mo`nosti i soodvetni aktivnosti. Vo ovoj

domen spa|a organizirawe na: kursevi, seminari, interni kvalifikacii,

natprevari, ispra}awe na doobrazuvawe, specijalizacii itn.

Kadrovskata slu`ba ima zada~a da gi re{ava problemite okolu

uslovite za rabota, standardot na rabotnicite, za{titata pri rabota,

odmorot i rekreacijata itn. Toa se postignuva so vklu~uvawe vo

re{avaweto na problemot so ishranata, organizacijata na odmorite

(dneven, nedelen, godi{en), rekreacijata i organiziraweto na kulturno-

zabavniot `ivot, podobruvaweto na uslovite za rabota (obezbeduvawe na

HTZ oprema), re{avaweto na problemite na `iveeweto, me|u~ove~kite

odnosi, davaweto pomo{ vo oddelni slu~ai itn.

Vo nekoi slu~ai, vo slu`bata za kadrovski raboti se vklu~eni i

slu`bite za op{ti raboti, i pravnata slu`ba.

Slu`bata za op{ti i pravni raboti gi opfa}a site

administrativni raboti, personalni, imotno-pravni odnosi na

pretprijatieto, zastapuvawe na pretprijatieto vo odnos kon drugite

fizi~ki i pravni lica i sl.

Isto taka, vo ramkite na op{tite i pravnite raboti se i

izgotvuvaweto na op{ti i normativno-tehni~ki akti, nivno

usoglasuvawe so zakonskite propisi i pravnata regulativa, sproveduvawe

vo praktikata itn.

4.3.1.7. Slu`ba za kontrola

Slu`bata za kontrola se odnesuva na raboti od oblasta na

tehni~kata i raboti od ekonomsko-finansiskata kontrola. Site ostanati

kontroli koi se vo vrska so raboteweto na pretprijatieto ili se

kontroli vo funkcija na upravuvaweto i rakovodeweto na pretprijatieto

(vnatre{ni - interni kontroli) ili se kontroli na organite na

op{testvenata zaednica (zavod za platen promet, uprava za prihodi,

carinski kontroli i sl.), kako nadvore{ni-eksterni kontroli {to se

povrzani so raboteweto na pretprijatieto. (Ovde da ja spomneme i

inspekciskata kontrola na {umarskiot inspektorat, kako i {umskata

policija pri Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i

vodostopanstvo).

Pri ova, tehni~kata kontrola ima cel da se obezbedi baraniot

kvalitet na proizvodite i uslugite, pri {to opserviraj}i ja i

podgotvitelnata faza i fazata na procesot na proizvodstvoto.

Dodeka, pak, kontrolata vo fazata na podgotovkata gi opfa}a

elementite na podgotovkata na proizvodstvoto, koja se odnesuva na

kontrola na normativi, kalkulacii, kontrola na dogovoreni obvrski na

dobavuva~ite, kontrola na priemot na materijali i sredstva za rabota,

tekovna t.e. operativna kontrola na mehanizacijata i opremata, alatot i

sitniot inventar, kontrola na tehnolo{kata postapka i sl. Imeno,

poslednava kontrola na tehnolo{kata postapka, vsu{nost, e kontrola na

tekot na proizvodstveniot proces i kvalitetot na proizvodite i

uslugite.

Za razlika od tehni~kata kontrola, ekonomskata kontrola ima

zada~a da obezbedi objektivnost, efektivnost i kvalitet vo ekonomskoto

rabotewe, t.e. rezultatite na raboteweto. Toa se ostvaruva so analiza na

oddelni ekonomsko-finansiski parametri (ceni, tro{oci) i ostvareni

rezultati. Preku tie analizi se utvrduva nivoto na osnovnite pokazateli

vo uspehot kako {to se produktivnosta, ekonomi~nosta, renatbilnosta,

profitabilnosta i sl., pri toa utvrduvaj}i gi ne samo ekonomskite

rezultati, tuku i vlijanieto na oddelnite vnatre{ni i nadvore{ni

objektivni i subjektivni faktori, za ostvarenite pozitivni ili

negativni rezultati.

So cel uspe{no da funkcionira kontrolnata slu`ba (tehni~ka i

ekonomska), taa mora da sorabotuva so izvr{nite funkcii, kako i so

planskata i finansiskata slu`ba.

4.3.2. Organizacija na sektorite i slu`bite vo ramkite

na JP za stopanisuvawe so {umi

Organizacijata na slu`bite i sektorite vo ramkite na javnoto

pretprijatie za stopanisuvawe so {umite e utvrdena vo Pravilnikot za

vnatre{na organizacija i sistematizacija na JP ,,Makedonski {umi” –

Skopje(66).

Pri ova, kako {to ponapred e izneseno, pri izvr{uvaweto na

svojata dejnost JP za stopanisuvawe so {umi se predviduva da raboti so

slednive organizacioni edinici:

-D i r e k c i j a i

-p o d r u ` n i c i.

Za pouspe{no izvr{uvawe na rabotite, Direkcijata e

organizirana vo sektori, od koi 3 (tri) sektori se od

proizvodstvenata dejnost, a 4 (~etiri) sektori se od sferata na

planot, analizata, razvojot, odnosno komerciite, finansiite,

kako i pravnite, kadrovskite i op{tite raboti. Dejnosta od

oddelnite sektori i slu`bi vo direkcijata, glavno, e predmet

na rabota i vo oddelnite {umski stopanstva, odnosno

podru`nicite.

4.3.2.1. Sektor za koristewe na {umi i

primarna prerabotka na drvo

Ovoj sektor, glavno, gi izvr{uva slednive raboti:

-organizirawe i koordinirawe na rabotite vo sektorot i vo

soodvetnite slu`bi na podru`nicite;

-obezbeduvawe koordinacija na proizvodstvoto (se~a i izrabotka),

doturot i prevozot na {umski sortimenti;

-izgotvuvawe i realizacija na godi{nite i periodi~nite-mese~ni i

dnevni planovi;

-planirawe i koordinacija na izgradba na {umski komunikacii;

-kontrola na kvalitetot na koristeweto na drvna masa i na

{umskite sortimenti;

-sledewe na izvr{uvaweto na planovite i predviduvawata koi

proizleguvaat od {umsko-stopanskite osnovi;

-analiza na efikasnosta na koristeweto na opremata i

mehanizacijata;

-sledewe i koordinirawe na postrojkite za primarna prerabotka na

drvoto;

-analiza na iskoristenosta na kapacitetite za primarna

prerabotka;

-sorabotka so drugite sektori vo Direkcijata;

-sorabotka so institucii i stopanski subjekti koi se zanimavaat

so problemite od delokrugot na sektorot.

Vo ramkite na sektorot za koristewe na {umite i primarna

prerabotka na drvoto na nivo na Direkcijata se izdiferencirani

slednive raboti i rabotni zada~i, odnosno rabotni mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektorot,

-samostoen referent za koristewe na {umite,

-samostoen refrent za mehanizacija i {umski transport i

-samostoen referent za primarna prerabotka.

Na nivo na podru`nici, vo ramkite na ovoj sektor, se

izdiferencirani:

-{ef na oddelenie za koristewe na {umi;

-manipulant za se~a;

-se~a~;

-manipulant za dotur;

-dotura~i za tehni~ko i ogrevno drvo so animalii;

-dotura~ so mehanizacija – traktor (transport);

-manipulant za prevoz;

-op{t rabotnik;

-natovaruva~ so digalka;

-{ef za primarna prerabotka;

-smetkovoditel;

-rabotnik na brenta (brentist);

-kroja~ na pilanska gra|a;

-drugi rabotnici vo primarnata prerabotka;

(reda~ na gra|a, sortira~, op{t rabotnik)

-magaciner na plac;

-{ef na odr`uvawe i kotlara;

-elektri~ar, ma{inbravar, ostra~, kotlar;

-samostoen referent za privatni {umi.

4.3.2.2. Sektor za odgleduvawe, za{tita i

ekologija na {umite

Ovoj sektor gi izvr{uva, glavno, slednive raboti:

-gi organizira i koordinira rabotite vo sektorot i vo soodvetnite

slu`bi vo podru`nicite;

-gi planira potrebite i proizvodstvoto na posado~en materijal na

nivo na JP i na podru`nici;

-go koordinira i kontrolira proizvodstvoto na semenski

materijal;

-gi koordinira rabotite okolu za{titata na semenskite nasadi i

genetskite resursi;

-pravi planovi za za{tita na {umskite kompleksi i ja sledi

nivnata realizacija;

-go analizira proizvodstvoto i dava predlozi za negovo

napreduvawe i racionalizacija;

-se gri`i za realizacija na {umsko-kulturnite raboti predvideni

so {umskostopanskite planovi;

-planira i organizira sobirawe i proizvodstvo na drugi {umski

proizvodi;

-vr{i analiza na rabotite od delokrugot na {umarstvoto za

vlijanieto na `ivotnata sredina i planovi za nejzina za{tita;

-donesuva planovi i programi za preventivna za{tita na {umite;

-donesuva globalen plan i go sledi i koordinira izvr{uvaweto na

planovite za za{tita na {umite od po`ar;

-donesuva plan za za{tita na {umite od bolesti i {tetnici;

-sorabotuva so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

problematikata od delokrugot na rabotata na sektorot;

-organizira stru~ni sovetuvawa i seminari za usovr{uvawe na

kadrite na pretprijatieto.

Vo sektorot za odgleduvawe, za{tita i ekologija na nivo na

Direkcija se izdiferencirani slednive raboti i rabotni zada~i, t.e.

rabotni mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-samostoen referent za rasadni~ko proizvodstvo i semenarstvo,

-samostoen referent za odgleduvawe na {umi,

-samostoen referent za za{tita na {umi,

-samostoen referent za ekologija i hortikultura i

-samostoen referent za sporedni {umski proizvodi.

Vo podru`nicite, pak, se izdiferencirani slednive rabotni

mesta:

-{ef na rasadnik,

-rasadni~ar,

-semesobira~,

-{ef na odgleduvawe, za{tita, po{umuvawe i ekologija,

-{ef na sobirawe, koristewe i proizvodstvo na sporedni {umski

proizvodi,

-magaciner,

-op{ti rabotnici, ~uvari,

-tehnolog ( {ef) na proizvodstvo na eteri~ni masla,

-kotlar,

-{ef na pe~urkara, su{nica i komposara,

-hemiski tehni~ar,

-odr`uva~, kombajner, predrabotnik

-op{t rabotnik.

4.3.2.3. Sektor za lovstvo i planinski turizam

Vo ovoj sektor se planiraat slednive raboti:

-gi organizira i rakovodi rabotite vo sektorot i soodvetnite

slu`bi vo podru`nicite;

-izgotvuva i sproveduva godi{en plan za razvoj na lovot i

planinskiot turizam vo ramkite na pretprijatieto;

-izgotvuva i sproveduva kratkoro~ni i srednoro~ni planovi za

razvoj na lovot i planinskiot turizam na pretprijatieto;

-go sledi izvr{uvaweto na predvidenite raboti vo

lovnostopanskite osnovi;

-vr{i proektirawe na razmno`uvali{tata za soodveten vid dive~

vo lovi{tata zaradi zgolemuvawe na trofejnata vrednost;

-vr{i analiza na mo`nostite za razvoj na planinskiot turizam;

-go pretstavuva lovstvoto na saemi i izlo`bi i organizira

komercijalen lov;

-organizira seminari i sovetuvawa za stru~no unapreduvawe na

kadarot vo oblasta na lovstvoto;

-sorabotuva so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

problematikata od delokrugot na rabotata na sektorot;

-go organizira prevozot i smestuvaweto na rabotnicite vo

odmorali{tata na pretprijatieto;

-go kontrolira i koordinira raboteweto na farmite i ribnicite.

Na nivo na sektor vo direkcijata se izdiferencirani slednive

raboti i zada~i, t.e. rabotni mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-samostoen referent za lov,

-samostoen referent za marketing, turizam i ugostitelstvo,

-turisti~ki rabotnik,

-samostoen refernt za farmi i ribnici.

Dodeka pak, na nivo na podru`nici, t.e. rabotni edinici:

-{ef na lovi{te,

-loven tehni~ar,

-veterinaren tehni~ar,

-lovo~uvar,

-{ef na ribnik-farma,

-op{t rabotnik-~uvar,

-{ef na ugostitelski objekt,

-recepcioner, kelner, gotva~, {anker, sadomija~, op{t rabotnik,

-odr`uva~ na ski-lifovi, parni kotli.

Prethodnite tri sektori, glavno, bea od proizvodstvenite dejnosti,

dodeka pak, ostanatite ~etiri sektori se od uslu`nite t.e.

organizacisko-ekonomskite dejnosti.

4.3.2.4. Sektor za komercijalni raboti

Vo ovoj sektor se vr{at slednive raboti:

-organizirawe i koordinirawe raboti vo sektorot i soodvetnite

slu`bi vo podru`nicite;

-vo sorabotka so sektorot za pravni, kadrovski i op{ti raboti

podgotvuva dogovori za kupoproda`ba na {umski sortimenti i proizvodi

so site potro{uva~i, kako i dogovori so firmi od zemjata i stranstvo;

-gi usoglasuva fakturite so site potro{uva~i i ispora~uva~i i

organizira nivno dostavuvawe vo zakonski ili dogovoren rok;

-izgotvuva godi{en bilans na materijali i oprema za investiciono

i tekovno odr`uvawe, nabavka na osnovni sredstva i rezervna oprema so

dinamika po presmetkovni periodi, vo naturalni i finansiski

pokazateli;

-izgotvuva informacii za rabotata na sektorot;

-vodi gri`a za potro{uva~kata na repromaterijali i rezervni

delovi i nivna navremena nabavka;

-sorabotuva so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

delokrugot na rabota na sektorot;

-go organizira, go sledi i go koordinira raboteweto na

regionalnite skladi{ta.

Na nivo na sektor vo Direkcijata se izdiferencirani slednive

raboti i zada~i, odnosno rabotni mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-referent za nabavka,

-referent za proda`ba,

-referent za regionalni skladi{ta,

-{ef na sklad na grade`ni materijali,

-glaven, pomo{en magaciner, blagajnik,

-rakuva~ so viqu{kar,

-op{t rabotnik, ~uvar.

4.3.2.5. Sektor za plan, analiza, razvoj i investicii

Vo ovoj sektor se izvr{uvaat slednive raboti:

-gi organizira i koordinira rabotite vo sektorot i soodvetnite

slu`bi vo podru`nicata;

-izgotvuva kratkoro~ni, srednoro~ni i dolgoro~ni planovi za

razvoj na pretprijatieto;

-vr{i studiski istra`uvawa za razvojnite mo`nosti na

pretprijatieto;

-vr{i studiski istra`uvawa od oblasta na proizvodstvoto;

-podgotvuva investiciono-tehni~ka dokumentacija i vr{i nejzina

revizija;

-vrz osnova na metodologijata za utvrduvawe na prioritet za

izgradba, podgotvuva predlog za realizacija na razvojnite proekti;

-vr{i osnovni podgotvitelni raboti za po~etok na investicionata

izgradba;

-vr{i unifikacija i standardizacija na opremata i osnovnite

sredstva vo pretprijatieto;

-sledi i analizira namensko i racionalno koristewe na

finansiski sredstva za realizacija na razvojnite i investicionite

aktivnosti;

-vr{i analiza i predlaga usovr{uvawe na tehnolo{kiot proces

zaradi optimalizacija i racionalizacija na proizvodstvoto;

-planira pogolema primena na kompjuterska tehnika vo

pretprijatieto;

-gi analizira problemite na za{titata na `ivotnata sredina

povrzana so raboteweto na pretprijatieto i podgotvuva elaborat za

za{tita na `ivotnata sredina i izgradba na novi objekti i postrojki;

-sorabotuva so podru`nicite i nadle`nite institucii vo

Republikata za realizacija na rabotite vo sektorot;

-sorabotuva so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

problematikata od delokrugot na rabotata na sektorot.

Na nivo na sektor vo Direkcijata se izdiferencirani slednive

raboti i zada~i, t.e. rabotni mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-samostoen referent za plan i analiza,

-samostoen referent za razvoj i investicii,

-samostoen referent za normi, standardi i kvalitet na

proizvodite,

-samostoen referent za informacii,

-korespondent,

-operator za A.O.P.

-referent za plan, analiza i razvoj (na nivo na podru`nica).

4.3.2.6. Sektor za finansii

Vo ovoj sektor, odnosno soodvetna slu`ba se vr{at slednive raboti:

-organizirawe i koordinirawe na rabotite vo sektorot i

soodvetnite slu`bi vo podru`nicite;

-izgotvuvawe na metodologija za krtakoro~no i dolgoro~no

planirawe na finansiskoto rabotewe na pretprijatieto;

-izgotvuvawe dolgoro~ni i srednoro~ni planovi i programi za

rabota;

-izgotvuvawe izve{ati za raboteweto, t.e. periodi~na i zavr{na

smetka, vrz osnova na rezultatite iska`ani od raboteweto na

podru`nicite vo nivnite presmetki (konsolidirana presmetka);

-obezbeduvawe izvori na finansirawe - investicii na

pretprijatieto;

-vr{ewe na celokupnite aktivnosti okolu prilivot i odlivot na

finansiski sredstva na pretprijatieto;

-vodewe knigovodstvena evidencija na sredstvata, izvorite,

pobaruvawata, obvrskite, zalihite, tro{ocite i dobivkata na

pretprijatieto;

-usoglasuvawe so podru`nicite za potrebnite sredstva i

obezbeduvawe likvidnost na pretprijatieto;

-organizirawe stru~ni sostanoci i uka`uvawe stru~na pomo{ na

podru`nicite od oblasta na finansiskoto rabotewe;

-sorabotka so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

problematikata od delokrugot na rabotata na sektorot.

Vo ovoj sektor na nivo na Direkcija, odnosno vo slu`bite na

podru`nicite se izdiferencirani slednive raboti i zada~i, t.e. rabotni

mesta:

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-{ef na slu`bata za finansiski raboti,

-referent za bankarsko rabotewe,

-referent za nadvore{no trgovsko i devizno rabotewe,

-presmetkoven rabotnik-blagajnik (vo Direkcija),

-finansiski operativec (vo Direkcija),

-referent za kalkulacii, fakturirawe i usoglasuvawe (vo

Direkcija), a vo podru`nicite:

-{ef na slu`bata za knigovodstveni raboti,

-saldo-konter (za materijalno-finansiska dokumentacija),

-referent za osnovni sredstva,

-materijalen knigovoditel,

-finansiski knigovoditel,

-likvidator,

-presmetkoven rabotnik-blagajnik,

-konter.

4.3.2.7. Sektor za pravni, kadrovski i op{ti raboti

Ovoj sektor gi vr{i slednive raboti:

-gi organizira i koordinira rabotite vo sektorot i soodvetnite

slu`bi vo podru`nicite;

-predlaga poveduvawe postapka za donesuvawe akti, odnosno za

izmena i dopolnuvawa na postojnite akti vo soglasnost so zakonite;

-ja sledi organizacijata na raboteweto na pretprijatieto i dava

predlozi za nejzino podobruvawe;

-vr{i zastapuvawe na pretprijatieto pred sudovite i drugite

organi i im dava pravna pomo{ na podru`nicite;

-izgotvuva predlozi i akti;

-izgotvuva dogovori i dava mislewe po primeni ponudi i dogovori

od praven aspekt;

-vodi kadrovska evidencija i gi utvrduva kadrovskite potrebi,

organizira stru~no usovr{uvawe na kadri, povremena proverka na

stru~nata sposobnost na rabotnicite za vr{ewe na odredeni raboti;

-gi vr{i administrativno-stru~nite raboti na organite na

upravuvawe na pretprijatieto;

-mu dava stru~na pomo{ na vtorostepeniot organ za ostvaruvawe na

pravata od raboten odnos;

-organizira navremeno dostavuvawe na materijalite za sednicite

na organite na upravuvawe na pretprijatieto i pomo{nite organi i tela

i se gri`i za kvalitetot i usoglasenosta na aktite so zakonot i drugite

akti na pretprijatieto;

-se gri`i za disciplinata vo sektorot;

-organizira i obezbeduva redovno, navremeno i spored sodr`inata i

oblikot, dostapno izvestuvawe;

-go organizira i sledi ostvaruvaweto i funkcioniraweto na

odbranata vo pretprijatieto;

-organizira seminari za potrebite na sektorite na pretprijatieto;

-sorabotuva so organizacii i institucii koi se zanimavaat so

problematika od delokrugot na rabotata na sektorot.

Vo ovoj sektor na nivo na Direkcija, odnosno po oddelni slu`bi vo

podru`nicite se izdiferencirani slednive raboti i zada~i, odnosno

rabotni mesta:

a) vo Direkcijata

-pomo{nik direktor, rakovoditel na sektor,

-referent za zastapuvawe i normativi (pravnik),

-referent za kadrovski raboti i organi na upravuvawe (pravnik),

-referent za za{tita pri rabota, osiguruvawe i op{ti raboti,

-tehni~ki sekretar, daktilograf-arhivar, voza~ na lesna kola,

higieni~ar, portir-telefonist, doma}in-kurir, kafexija, ~uvar-

po`arnikar.

b) vo podru`nicite

-sekretar, referent za za{tita pri rabota, PPZ, NO,

-tehni~ki sekretar, daktilograf-arhivar, voza~ na lesna kola,

avtomehani~ar, ~uvar-po`arnikar, higieni~ar, kurir.

5. ORGANIZACIONI FORMI VO [UMARSTVOTO

I VO OZELENUVAWETO

5.1. OP[TO ZA ORGANIZACIONITE FORMI

Vrz osnova na Zakonot za edinstvena klasifikacija na dejnostite,

Zavodot za statistika na R. Makedonija vodi Edinstven registar na

delovni subjekti i Registar na nivnite rabotni edinici vo sostav (69).

Vo REGISTAROT se opfateni site delovni subjekti na

teritorijata na Republika Makedonija, koi prethodno se registrirani vo

nadle`nite organi (Ministerstvo za vnatre{ni raboti, osnovnite sudovi

i sl.) a vrz osnova na prethodno doneseni zakoni (Zakon za pretprijatija,

Zakon za op{testveni organizacii i zdru`enija na gra|ani, Zakon za

javni pretprijatija, Zakon za trgovski dru{tva, kako i so drugi zakoni).

Po izvr{eniot upis vo Registarot, delovnite subjekti dobivaat

,,Re{enie za rasporeduvawe” so koe Zavodot za statistika odreduva i

dodeluva broj na deloven subjekt koj e ednozna~na, postojana i

nepovtorliva {ifrarska oznaka na subjektot vo Registarot. Spored toj

broj ({ifra) sekoja edinica (deloven subjekt) od Registarot se sledi vo

site statisti~ki istra`uvawa, ne samo vo statisti~kata slu`ba, tuku i

vo Carinata, ZPP, Narodnata banka, Zavodot za vrabotuvawe, Fondot za

penzisko i invalidsko osiguruvawe itn.

Pokraj novonastanatite delovni subjekti, vo Registarot se

opfateni i site promeni kaj ve}e postojnite (promena na sedi{te, vid na

organizaciona edinica, forma na sopstvenost, prete`na dejnost,

prestanok na rabota i sl.).

Kaj nas do 1989/90 godina, vo stopanstvoto bea organizirani

organizacii na zdru`en trud (OZT), spored odredbite na Zakonot za

zdru`en trud, donesen vo 1976 godina, koj va`e{e za celata porane{na

SFRJ (30).

Taka, na primer, na krajot na 1980 godina (31.12.1980 g.), vo

op{testveniot sektor na stopanstvoto bea organizirani 2086 razni

oblici na OZT. Od niv skoro polovinata, odnosno 1034 ili 49,6% bea

OOZT (osnovni organizacii na zdru`en trud), 645 ili 30,9% bea RO bez

OOZT, 193 ili 9,3% RO so OOZT, 11 ili samo 0,5% OZT i 203 ili 9,7% RZ

na OZT (rabotni zaednici na OZT).

Tab. br. 1.- Organizacii po oblik na organizirawe

i dejnosti (granki) 31.12.1980 god.

-op{testven sektor-

Broj 715 341 203 74 6 91

% 34.3 47.7 28.4 10.3 0.9 12.7

Broj 239 110 77 25 1 26

% 11.5 46 32.2 10.5 0.4 10.9

Broj 34 26 5 2 -- 1

% 1.6 76.5 14.7 5.9 -- 2.9

Broj 30 11 12 3 1 3

% 1.4 36.7 40 10 3.3 10

Broj 235 121 73 21 -- 20

% 11.3 51.5 31.1 8.9 -- 8.5

Broj 95 64 12 10 -- 9

% 4.5 67.4 12.6 10.5 -- 9.5

Broj 398 208 100 46 3 41

% 19.1 52.3 25.1 11.6 0.7 10.3

Broj 90 46 40 2 -- 2

% 4.4 51.1 44.4 2.3 -- 2.2

Broj 74 39 33 1 -- 1

% 3.5 52.7 44.6 1.4 -- 1.3

Broj 176 68 90 9 -- 9

% 8.4 38.6 51.1 5.2 -- 5.1

STOPANS. Broj 2086 1034 645 193 11 203

VKUPNO % 100 49.6 30.9 9.3 0.5 9.7

ORGANIZACII NA ZDRU@EN TRUD

VKUP-

NOOOZT

RO bez

OOZT

RO so

OOZTOZT

RZ bez

OZT

1.INDUSTR. I

RUDAR.

2. ZEMJOD. I

RIBARSTVO

3. [UMAR-

STVO

4. VODOSTO-

STOPAN.

9. ZANAET^.

10. OSTANA-

TI

5. GRADE@-

NI[TVO

6. SOOBRA]. I

VRSKI

7. TRGOVIJA

8. UGOSTIT. I

TURIZAM

IZVOR: SGM-1981, s. 39 i na{a dorabotka

Po oddelni granki, najgolem broj od OZT bea vo industrijata i

rudarstvoto i toa 715 ili 34,3%, potoa vo trgovijata 398 ili 19,1%,

zemjodelstvoto i ribarstvoto 239 ili 11,5%, grade`ni{tvoto 235 ili 11,3%

itn. Vo {umarstvoto ima{e 34 ili 1,6%.

Ustavnite promeni od 1988 godina i stopanskata reforma go

ovozmo`ija organiziraweto na stopanstvoto i vr{eweto na stopanskite

dejnosti vo rakmite na p r e t p r i j a t i j a t a kako stopansko-pravni

pazarni subjekti. Imeno, zaradi {to poslobodno i pocelosno dejstvuvawe

na pazarot, {to pogolema samostojnost na pazarnite subjekti, pogolema

produktivnost i dobivka, se nametnuva potrebata od povtorno voveduvawe

na pret- prijatijata, a prestana (is~ezna) potrebata od zdru`uvawe i

povrzuvawe vrz osnova na propisi, odnosno spored dotoga{niot zakon za

zdru`en trud, a so toa i dotoga{nite OZT. Vakvite ustavni promeni se

inkorporirani vo Zakonot za pretprijatijata donesen pri krajot na 1988 i

negovi izmeni i dopolnuvawa vo narednata 1989 godina (26).

Pritoa, Zakonot za pretprijatijata ja definira rabotnata

organizacija kako organizacija koja vr{i stopanska dejnost, ekonomska i

delovna celina koja se osnova i raboti kako p r e t p r i j a t i e.

Pretprijatieto vr{i stopanska dejnost (proizvodstvo i promet na stoki

i vr{ewe uslugi na pazarot), utvrdena so propis za klasifikacija na

dejnostite. Na toj na~in site organizacii na zdru`en trud (OOZT) vo

oblasta na stopanstvoto se staveni vo polo`ba na pretprijatie, ~ija cel i

motiv za rabota e sozdavawe na dobivka.

Pretprijatieto se postavuva kako osnoven produkcionen odnos,

kako nositel na site prava i obvrski vo odnosite na prosta i pro{irena

reprodukcija, kako titular na svojot imot.

Zakonot za pretprijatijata dava mo`nost za formirawe na

razli~ni tipovi na pretprijatija, zavisno od sopstvenosta na sredstvata

so koi rabotat. Taka, spored zakonskite odredbi, postojat slednite tipovi

na pretprijatija:

-vo op{testvena sopstvenost: op{testveno pretprijatie (OP),

javno pretprijatie (JP), akcionersko dru{tvo (AD), dru{tvo so

ograni~ena odgovornost (DOO);

-vo zadru`na sopstvenost: zadru`no pretprijatie (ZP),

akcionersko dru{tvo (AD), dru{tvo so ograni~ena odgovornost (DOO),

komanditno dru{tvo (KD), dru{tvo so neograni~ena solidarna

odgovornost (DNSO);

-vo me{ovita sopstvenost: akcionersko dru{tvo (AD), dru{tvo so

ograni~ena odgovornost (DOO), komanditno dru{tvo (KD), dru{tvo so

neograni~ena solidarna odgovornost (DNSO) i javno pretprijatie (JP) vo

koi se vlo`uvaat sredstva vo razli~na sopstvenost (op{testvena,

zadru`na, privatna i sl.);

-vo privatna sopstvenost: privatno pretprijatie (PP),

akcionersko dru{tvo (AD), dru{tvo so ograni~ena odgovornost (DOO),

komanditno dru{tvo (KD), dru{tvo so neograni~ena solidarna

odgovornost (DNSO) (30).

Osnoven princip na site navedeni pretprijatija e ednakvosta na

polo`bata vo raboteweto, bez ogled na sopstveni~kata osnova na oddelni

pretprijatija. Toa zna~i deka uslovite na raboteweto, odgovornosta i

nastapuvaweto na edinstveniot (toga{en jugoslovenski) pazar podednakvo

va`at za site vidovi pretprijatija, {to podrazbira zabrana na kakva

bilo diskriminacija na oddelni vidovi pretprijatija, vrz osnova na

sopstvenost na sredstvata so koi raspolagaat.

So izmenite na Zakonot za pretprijatijata (vo 1989 godina)

predvidena e mo`nost i organizaciite na zdru`eniot trud (OZT) od

op{testvenite dejnosti koi steknuvaat dohod prete`no so proda`ba na

proizvodi i uslugi na pazarot, da mo`at da se organiziraat kako

pretprijatija.

Spored odredbite od Zakonot za pretprijatijata, postojnite

rabotni organizacii, t.e. organizaciite na zdru`en trud (OZT), odnosno

osnovnite oranizacii na zdru`en trud (OOZT), vo stopanstvoto imaat

obvrska do 31 dekemvri 1989 godina (zna~i vo rok od edna godina po

donesuvaweto na Zakonot) da se transformiraat vo nekoja od formite na

pretprijatijata.

Taka, vo 1989 godina vo stopanstvoto ima{e vkupno 1770, a vo 1990

godina 4073 proizvodni rabotni organizacii, so toa {to, vo 1990 godina se

opfateni, pokraj tie vo op{testveniot sektor, i vo drugite sektori na

sopstvenost (privatna, zadru`na, me{ovita).

Od vkupno registriranite 4073 pretprijatija, odnosno delovni

subjekti vo 1990 godina 1178 ili 28,9% bea op{testveni, 2771 ili 68,0%

privatni, 54 ili 1,4% zadru`ni i 70 ili 1,7% vo me{ovita sopstvenost.

Najgolemiot broj privatni pretprijatija i toa 2002 ili 72,3% od

vkupniot broj na privatni pretprijatija bea vo trgovijata. Vo

{umarstvoto bea registrirani vkupno 40 pretprijatija vo 1990 od koi 28

ili 70,0% op{testveni a 12 ili 30,0% privatni. Privatnite

pretprijatija preovladuvaa vo ugostitelstvoto i turizmot (65,5%),

zanaet~istvoto (64,8%) i sl.

Tab. br. 2.- Pretprijatija i drugi organizacii po forma,

sopstvenost i granki vo 1989 i 1990 god.

1 2 3 4 5 6 7

1. Indust. i rudar. 450 572 321 236 1 14

2. Zemjod. i ribar. 325 323 228 55 31 9

3. [umarstvo 33 40 28 12 -- --

4. Vodostopanstvo 27 22 21 -- -- 1

5. Grade`ni{tvo 263 253 119 104 13 17

6. Soobr. i vrski 68 92 42 46 2 2

7. Trgovija 308 2231 208 2002 7 14

8. Ugostit. i tur. 59 110 36 72 -- 2

9. Zanaet~istvo

(proizvoden del) 61 108 31 70 -- 7

10. Stanb. kom. 40 38 35 3 -- --

11. Drugi proizv. 136 284 109 171 -- 4

VKUPNO

STOPANSTVO 1770 4073 1178 2771 54 70

GRANKA1989 SE

1990

Broj na pretprijatija i organizacii

SEOP[T.

SEKT.

PRIV.

SEKT.

ZADR.

SEKT.

ME[OV.

SEKT.

IZVOR: SGM-91, s. 192,193; SGM-92, s.205,206,207 i na{a dorabotka

Vo naredniot period doa|a ne samo do zgolemuvawe na brojot na

delovnite subjekti, t.e. pretprijatijata i toa najmnogu vo privatniot

sektor, tuku i se javuvaat razni oblici na pretprijatija i subjekti.

Taka, na primer, na krajot na 1992 godina (31.12.1992 godina) vo R.

Makedonija se registrirani vkupno 37232 pretprijatija i dru{tva, t.e.

delovni subjekti od koi 36711 ili 98,6% vo stopanstvoto, a 521 ili 1,4% vo

vonstopanstvoto.

Spored vidot na pretprijatijata, najmnogubrojni se privatni

pretprijatija (od vkupno 37232 na ovoj oblik otpa|aat 23799 ili 63,9%), a na

vtoro mesto so 11327 ili 30,4% se dru{tva so ograni~ena odgovornost

(DOO), potoa 747 zadrugi, 496 akcionerski dru{tva itn.

Tab. br. 3.- Pretprijatija spored vidot na organiziranost

-sostojba 31.12.1992 godina-

Broj % Broj % Broj %

1 2 3 4 5 6 7 8

1 Javni (JP) 73 0.2 72 98.6 1 1.4

2 Op{t. (OP) 570 1.5 543 95.3 27 4.7

3 Privat. (PP) 23799 63.9 23568 99 231 1

4 Dogovor.(DP) 32 0.1 32 100 -- --

5 Zadru`.(ZP) 33 0.1 32 97 1 3

6 Vr.inv.(PVI) 102 0.3 3 2.9 99 97.1

7 Zae.fin.(ZFO) 2 0 2 100 -- --

8 Slo`.obl.(SOZ) 1 0 1 100 -- --

9 Ak.dru{.(AD) 496 1.3 483 97.4 13 2.6

10 Dr.so og.od.(DOO) 11327 30.4 11209 98.9 118 1.1

11 Kom. dr. (KD) 1 0 1 100 -- --

12 DNSO 2 0 2 100 -- --

13 DPL 44 0.1 44 100 -- --

14 Zemj.stop.(ZS) 1 0 1 100 -- --

15 Zadrugi (Z) 747 2 717 96 30 4

16 DFO 2 0 1 50 1 50

37232 100 36711 98.6 521 1.4Vkupno

NESTOPANSTVOVKUPNORed.

br.

Vid na

pretprijatie

STOPANSTVO

IZVOR: SGRM-1993, s. 62,63 i na{a dorabotka

Spored sopstvenosta, od vkupno 37232 stopanski subjekti 34138 ili

91,7% se privatni, 1224 ili 3,3% se op{testveni, 1073 ili 2,9% vo

me{oviti, 795 ili 2,1% zadru`ni i samo 2 ili 0,0% vo dr`avna

sopstvenost.

Spored potekloto na kapitalot od vkupno 37232 pretprijatija, 36187

ili 97,2% se so doma{en kapital, 306 ili 0,8% so stranski i 739 ili 2,0%

so me{ovit kapital. Vo stopanstvoto e ista sostojbata, t.e. od vkupno

36711 pretprijatija, 35673 ili 97,2% se so doma{en, 304 ili 0,8% so

stranski i 734 ili 2,0% so me{ovit. Vo vonstopanstvoto od vkupno 521

pretprijatie 514 ili 98,6% se so doma{en, 2 ili 0,4% so stranski i 5 ili

1,0% so me{ovit kapital.

Tab. br. 4.- Pretprijatija spored sopstvenosta

-sostojba 31.12.1992 god.-

Broj % Broj % Broj %

1 2 3 4 5 6 7 8

1 OP[TESTVENA 1224 3.3 1157 94.5 67 5.5

2 PRIVATNA 34178 91.7 33745 98.8 393 1.2

3 ZADRU@NA 795 2.1 764 96.1 31 3.9

4 ME[OVITA 1073 2.9 1043 97.2 30 2.8

5 DR@AVNA 2 0 2 100 -- --

37232 100 36711 98.6 521 1.4VKUPNO

STOPANSTVO NESTOPANSTVORed.

br.

Vid na

pretprijatie

VKUPNO

IZVOR: SGRM-1993, s. 62,63 i na{a dorabotka

So donesuvaweto na Zakonot za javni pretprijatija (,,Slu`ben

vesnik na RM” br. 38/96 od 31 juli 1996 godina), odnosno Zakonot za

trgovskite dru{tva (,,Slu`ben vesnik na RM” br. 28/96 od 6 juni 1996

godina) doa|a do odredeni promeni vo oblicite na organizirawe na

delovnite subjekti vo R. Makedonija.

Taka, na krajot od 1997 godina (31.12.1997 godina) se registrirani

vkupno 102696 delovni subjekti, {to vo odnos na krajot na 1992 godina, toj

broj e pogolem za 2,76 pati.

Tab. br. 5.- Broj na delovni subjekti vo 1992 i 1997 godina

IZVOR: SGRM-93, s. 62,63; SGRM-98, s. 76 i na{a dorabotka

Inaku, od vkupno 102696 delovni subjekti vo 1997 godina, 91217 ili

88,8% se pretprijatija (sekako registrirani spored porane{niot Zakon za

pretprijatija), 3187 ili 3,1% se trgovski dru{tva (registrirani po noviot

Zakon za trgovski dru{tva) i 8292 ili 8,1% drugi oblici na organizirawe

(ustanovi, organizacii, zdru`enija i sl.).

Spored sopstvenosta dominantna e privatnata sopstvenost bidej}i

od site delovni subjekti (102696) 90435 ili 88,1% se privatni, 9002 ili

8,8% op{testveni, 1522 ili 1,5% zadru`na sopstvenost, 1577 ili 1,5%

me{ovita i samo 160 ili 0,1% vo dr`avna sopstvenost.

Tab. br. 6.- Broj na delovni subjekti po oblici na

organizacija i stopanski granki (31.12.1997)

31.12.1992 31.121997 97/92

1 2 3 4

OP[TESTVENI 1224 9002 735,5

PRIVATNI 34138 90435 264,9

ZADRU@NI 795 1522 191,5

ME[OVITI 1073 1577 147,0

DR@AVNI 2 160 8000,0

VKUPNO 37232 102696 275.8

Broj na pretprijatija

1 2 3 4 5 6

1 Ind. i rud. 9292 9032 241 19

2 Zemj. i rib. 2803 2638 25 140

3 [umarstvo 176 170 5 1

4 Vodostopanstvo 32 15 -- 17

5 Grade`ni{tvo 4042 3912 63 67

6 Soob. i vrski 5993 4631 754 8

7 Trgovija 56676 55212 1418 46

8 Ugost. i turizam 3758 3379 370 9

9 Zanaet~istvo 4720 4573 120 27

10 Stanb.-komun. 144 139 1 4

11 Finan. i dr. uslugi 5455 5363 80 12

Vkupno stopanstvo 92091 89064 3077 350

12 Obrazov. i kultura 4237 998 27 3212

13 Zdravst. soc. 1385 1110 81 194

14 Ostanati** 4583 45 2 4536

Vkupno nestopan. 10205 2153 110 7942

VKUPNO 102296 91217 3187 8292

TRGOV.

DRU[TVA

OSTANATI

OBLICI*

Broj na delovni subjekti

Red.

br.

STOPANSKI

GRANKI (OBLAST)

VKUPNOPRETPRI-

JATIJA

IZVOR: SGRM-1998, s.84-91 i na{a dorabotka

* ostanati oblici: ustanovi, organizacii, zdru`enija

** ostanati oblasti: organi na dr`avnata vlast, lokalna samouprava,

politi~ki partii, op{testveni organizacii i zdru`enija na gra|ani

-Od vkupno 91217 pretprijatija, 87324 ili 95,7% se vo privatna

sopstvenost.

-Od vkupno 3187 trgovski dru{tva, 3103 ili 97,4% se vo privatna

sopstvenost.

-Od vkupno 8292 drugi delovni subjekti 7891 ili 95,2% se, pak, vo

op{testvena sopstvenost.

Od vkupno 102696 delovni subjekti, najgolem del, odnosno 98837 ili

96,2% se so doma{en kapital, okolu 2,5% se so me{ovit i samo okolu 1,3%

se so stranski kapital.

Vkupniot broj na pretprijatija koj iznesuval 91217 se: privatni

pretprijatija 53023 ili 58,1%, potoa dru{tva so ograni~ena odgovornost

(DOO) 35353 ili 38,7% (od niv privatni 33832), op{testveni pretprijatija

439 ili 0,5% (od niv 438 vo op{testvena sopstvenost), 101 javno

pretprijatie (JP) od niv 92 vo op{testvena sopstvenost, 675 akcionerski

dru{tva (od niv 214 vo privatna sopstvenost, 440 vo me{ovita i 21 vo

op{testvena) itn.

Od vkupno 102696 delovni subjekti 92491 ili 90,1% se vo

stopanstvoto, a 10205 ili 9,9% vo nestopanstvoto.

5.2. OBLICI NA ORGANIZIRANOST VO [UMARSTVOTO

I VO OZELENUVAWETO

Spored na{i soznanija do 1989/90 godina, od oblasta na

{umarstvoto na podra~jeto na Republikata ima{e 34 stopanski subjekti

od koi 30 {umski stopanstva, a 4 nacionalni parkovi i {umski

rezervati. Tie bea organizirani, glavno, kako OZT so ili bez OOZT,

odnosno kako rabotni organizacii. Pokraj niv ima{e i nekolku

stopanski subjekti od oblasta na ozelenuvaweto, odnosno od gradsko i

prigradsko zelenilo koi rabotele kako samostojni OZT ili vo ramkite

na komunalnite pretprijatija. Ovie, kako i tie {to rabotea vo ramkite

na zemjodelski kombinati (,,Goceva gora”- Negotino), odnosno

vodostopanskite pretprijatija, vo statistikata posebno ne se izdvoeni.

Inaku, spored podatocite vo 1980 godina se registrirani 34

{umskostopanski subjekti i toa 26 OOZT, 5 RO bez OOZT, 2 RO so OOZT

i 1 Rabotna zaednica na OZT. (Izvor: SGM-81, s.39).

Vo 1989 godina, vo {umarstvoto se registrirani 33 rabotni

organizacii. Od niv 2 vrabotuvale od 16 do 29 rabotnici, 5 imale od 30 do

60 rabotnici, 8 imale od 61 do 125, 14 vrabotuvale od 126 do 250 rabotnici

i 4 rabotni organizacii vrabotuvale od 251 do 500 rabotnici. (Izvor:

SGM-1991, s. 192,193).

So donesuvaweto na Zakonot za pretprijatijata i drugi zakonski

promeni vo oblasta na organiziraweto i raboteweto vo stopanstvoto,

kako kaj drugite granki, nastanaa promeni i vo {umarstvoto.

Taka, vo 1990 godina, vo oblasta na {umarstvoto se registrirani 40

stopanski subjekti od koi 28 vo op{testveniot sektor i 12 vo privatniot

sektor. Tie vo op{testveniot sektor, spored brojot na vrabotenite bea: 1

so 22 vraboteni, 2 so 30-60 vraboteni, 7 so 61-125 vraboteni, 14 so 126-250

vraboteni i 4 so 251-500 vraboteni. Dodeka tie od privatniot sektor

vrabotuvaa: 10 od 1 do 6 rabotnici, 1 od 7 do 15 i 1 od 16 do 29 rabotnici.

Vo 1992 godina (31.12.1992 godina), vo {umarstvoto se registrirani

100 delovni subjekti od koi 2 JP, 25 op{testveni pretprijatija (OP), 60

privatni pretprijatija (PP), 11 dru{tva so ograni~ena odgovornost

(DOO), 1 zadruga, a 1 sé u{te bilo organizirano kako OZT (Makedonski

Brod).

Spored sopstvenosta od vkupno 100 delovni subjekti, 29 se vo

op{testvena, 68 privatna, 1 zadru`na i 2 me{ovita sopstvenost. Spored

potekloto na kapitalot 98 se od doma{en, a 2 od me{ovit (doma{en i

stranski) kapital.

Vo 1997 godina (31.12.1997 god.) vo {umarstvoto se registrirani 176

delovni subjekti od koi 170 pretprijatija (od niv 30 {umskostopanski

pretprijatija), 5 trgovski dru{tva i 1 organizacija.

So donesuvaweto na Zakonot za {umite (,,Sl. vesnik na RM” br. 47/97

od 19.09.1997 g.) za stopanisuvaweto so dr`avnite {umi so stopanska

namena se organizira javno pretprijatie (JP) za stopanisuvawe so {umi

,,Makedonski {umi”-Skopje, vo ~ii ramki postojnite {umski stopanstva

se organizirani kako PODRU@NICI. Toa zna~i deka od 01.01.1998

godina postoi JP ,,Makedonski {umi”-Skopje so 30 {umski stopanstva

kako podru`nici (Odluka za osnovawe na javno pretprijatie za

stopanisuvawe so {umi, donesena od Vladata na RM na 15.12.1997.

,,Slu`ben vesnik na RM” br. 65/97 od 22.12.1997 g.). Sé u{te ne se

registrirani kako JP porane{nite RO Nacionalni parkovi i lovi{ta

so 4 OOZT i toa: NP ,,Mavrovo”-Mavrovi Anovi, NP ,,Gali~ica”-Ohrid,

NP ,,Pelister”-Bitola i [R ,,Jasen”-Skopje. Porane{noto

pretprijatie,,Parkovi i zelenilo”-Skopje e organizirano kako JP na

lokalno, odnosno gradsko nivo.

Sigurno deka vo naredniot period treba da se o~ekuvaat promeni vo

oblicite na organiziranost, kako vo {umarstvoto, taka i vo

ozelenuvaweto. Toa zna~i deka dejnostite od javen interes kako {to e

stopanisuvaweto so {umite, odr`uvaweto na gradskoto i prigradskoto

zelenilo, stopanisuvaweto so {umi so posebna namena i sl. }e se

organiziraat vo javni pretprijatija spored Zakonot za javni

pretprijatija, odnosno so drugi zakoni i propisi. Drugite dejnosti i

delovi koi ne se od poseben, odnosno javen interes }e se organiziraat

spored zakonot za trgovski dru{tva i sl. (ZTD).

Планирање во шумарството: Стратегија за одржлив развој на шумарството

Бизнис план