Upload
-
View
17
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Περιγράφονται οι περιπέτειες των σεφαραδιτών μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, η αντιφατική αντιμετώπισή τους από τις αρχές και οι διώξεις των 'αλλογενών' στη νεοαποκτημένη Μακεδονία.
Citation preview
1
H ενσωmicroάτωση
της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης
στην Eλλάδα
το πλαίσιο 1912-1914
2
Σπύρος Mαρκέτος
H ενσωmicroάτωση της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-19141
Aντικείmicroενο της αποψινής ανακοίνωσής microου είναι το πλαίσιο ένταξης της ανθούσας
κοινότητας των θεσσαλονικιών σεφαραδείmicro στο ελληνικό κράτος microετά τη βίαιη αλλαγή
του εδαφικού καθεστώτος στα Bαλκάνια που εγκαινιάστηκε το 1912 Θα εξετάσω το
ζήτηmicroα όχι από τη σκοπιά των ίδιων των εβραίων οι οποίοι αναπάντεχα βρέθηκαν από
το κέντρο microιας αmicroφίβολου microέλλοντος πολυεθνικής αυτοκρατορίας στο περιθώριο ενός
εθνικού κράτους microε κυρίαρχη νοmicroιmicroοποιητική ιδεολογία τη Mεγάλη Iδέα (αυτό το έκανε
υποδειγmicroατικά η Pένα Mόλχο) αλλά από την ελληνική πλευρά - και για να το
εξειδικεύσω περισσότερο καταρχάς από τη σκοπιά της κυρίαρχης πολιτικής ελίτ η
οποία εξίσου έξαφνα απέκτησε τη δυνατότητα νrsquo αποφασίζει κυριαρχικά αποβλέποντας
όχι τόσο στις οικουmicroενικές αξίες του Διαφωτισmicroού που παλαιότερα επικαλούνταν όσο
στους διεθνείς συσχετισmicroούς δύναmicroης το microέλλον πολυάνθρωπων κοινοτήτων τις οποίες
θεωρούσε εθνικά ξένες Έπειτα θα εστιάσω στη σκοπιά του κρατικού microηχανισmicroού και
τέλος σε κείνη των απλών ανθρώπων Δεν πρέπει microολαταύτα να θεωρήσουmicroε την ιστορία
που ακολουθεί ως απλό αποτέλεσmicroα συγκυριακών επιλογών ή ίσως microε οριενταλιστική
συγκατάβαση της εγκληmicroατικότητας κάποιων εθνικών ελίτ κρατικών microηχανισmicroών ή
αmicroαθών microαζών Πιο τελεσφόρο θα ήταν microάλλον αν τήν προσεγγίζαmicroε επίσης από την
πλευρά της ιστορικής κοινωνιολογίας αφενός ως microια στιγmicroή της οικοδόmicroησης των
βαλκανικών κρατών και αφετέρου στο πλαίσιο της καθυπόταξης της microεσογειακής και
ανατολικοευρωπαϊκής ηmicroιπεριφερείας στο καπιταλιστικό κέντρο - ή για να επιmicroείνουmicroε
στην ορολογία του Imicromicroάνουελ Bαλλερστάιν της διαδικασίας ενσωmicroάτωσης στην
κοσmicroοοικονοmicroία1
Συντεταγmicroένες του προβλήmicroατος αυτό είναι το επιχείρηmicroά microου πρώτον στις
συνθήκες που απροσδόκητα δηmicroιούργησαν οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι η άρχουσα ελίτ
αντιλήφθηκε το ζήτηmicroα microε όρους διλήmicromicroατος έπρεπε άραγε να προχωρήσει στην
ξενηλασία όπως ονόmicroαζαν τότε την εθνική εκκαθάριση ή αντιθέτως στην ενσωmicroάτωση
των λεγόmicroενων ldquoαλλοεθνώνrdquo η οποία microπορούσε να διαβαθmicroιστεί από την ανοχή ως την
αφοmicroοίωση Δεύτερον το microέλλον της σεφαραδικής κοινότητας ήταν ένα microόνο στοιχείο
του ευρύτερου διλήmicromicroατος που αντιmicroετωπιζόταν από τους ιθύνοντες συνολικά και
αφορούσε όλες τις εθνοτικές κοινότητες που βρέθηκαν στο εσωτερικό των συνόρων
Tρίτον στο πλαίσιο των ίδιων στρατηγικών επιλογών κάθε microια από αυτές τις κοινότητες
αντιmicroετωπίστηκε διαφορετικά (εδώ βεβαίως δεν θα εξετάσουmicroε τι απέγιναν οι
υπόλοιπες) και κατεξοχήν σε συνάρτηση microε πολιτικές επιταγές άλλοτε εσωτερικής και
1 Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του διήmicroερου του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας για τον ελληνικό εβραϊσmicroό Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 Εκδόσεις του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη Αθήνα 1999 ISBN 960-259-101-3
3
άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο
ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των
Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε
ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα
από αυτά τα σηmicroεία
Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι
Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές
απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα
αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το
τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση
και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι
οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε
microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των
πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε
υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2
Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς
αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν
αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες
άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των
κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες
οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις
των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου
εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς
ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής
κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της
υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να
θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη
1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση
Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να
συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και
οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν
microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη
εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν
επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός
είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο
αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς
ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε
4
υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας
αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι
ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην
πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo
δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν
τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της
πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του
στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που
επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά
κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς
Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo
αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να
σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα
ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες
κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους
υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του
περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή
λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως
εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε
microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα
ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι
ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η
microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε
σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της
βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό
ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8
Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το
1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των
οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε
από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις
ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος
περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι
χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος
εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών
εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα
πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς
τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo
πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την
5
τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά
του για την οικονοmicroία11
Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο
Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που
ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν
στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό
ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του
Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο
ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του
κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε
αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε
δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12
Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση
της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ
ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο
ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων
αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην
πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών
σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την
ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς
ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός
Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους
τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν
των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας
ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών
διεκδικήσεωνrdquo14
Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη
του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και
ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού
στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση
του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές
κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε
κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo
συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα
προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία
συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια
αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
2
Σπύρος Mαρκέτος
H ενσωmicroάτωση της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-19141
Aντικείmicroενο της αποψινής ανακοίνωσής microου είναι το πλαίσιο ένταξης της ανθούσας
κοινότητας των θεσσαλονικιών σεφαραδείmicro στο ελληνικό κράτος microετά τη βίαιη αλλαγή
του εδαφικού καθεστώτος στα Bαλκάνια που εγκαινιάστηκε το 1912 Θα εξετάσω το
ζήτηmicroα όχι από τη σκοπιά των ίδιων των εβραίων οι οποίοι αναπάντεχα βρέθηκαν από
το κέντρο microιας αmicroφίβολου microέλλοντος πολυεθνικής αυτοκρατορίας στο περιθώριο ενός
εθνικού κράτους microε κυρίαρχη νοmicroιmicroοποιητική ιδεολογία τη Mεγάλη Iδέα (αυτό το έκανε
υποδειγmicroατικά η Pένα Mόλχο) αλλά από την ελληνική πλευρά - και για να το
εξειδικεύσω περισσότερο καταρχάς από τη σκοπιά της κυρίαρχης πολιτικής ελίτ η
οποία εξίσου έξαφνα απέκτησε τη δυνατότητα νrsquo αποφασίζει κυριαρχικά αποβλέποντας
όχι τόσο στις οικουmicroενικές αξίες του Διαφωτισmicroού που παλαιότερα επικαλούνταν όσο
στους διεθνείς συσχετισmicroούς δύναmicroης το microέλλον πολυάνθρωπων κοινοτήτων τις οποίες
θεωρούσε εθνικά ξένες Έπειτα θα εστιάσω στη σκοπιά του κρατικού microηχανισmicroού και
τέλος σε κείνη των απλών ανθρώπων Δεν πρέπει microολαταύτα να θεωρήσουmicroε την ιστορία
που ακολουθεί ως απλό αποτέλεσmicroα συγκυριακών επιλογών ή ίσως microε οριενταλιστική
συγκατάβαση της εγκληmicroατικότητας κάποιων εθνικών ελίτ κρατικών microηχανισmicroών ή
αmicroαθών microαζών Πιο τελεσφόρο θα ήταν microάλλον αν τήν προσεγγίζαmicroε επίσης από την
πλευρά της ιστορικής κοινωνιολογίας αφενός ως microια στιγmicroή της οικοδόmicroησης των
βαλκανικών κρατών και αφετέρου στο πλαίσιο της καθυπόταξης της microεσογειακής και
ανατολικοευρωπαϊκής ηmicroιπεριφερείας στο καπιταλιστικό κέντρο - ή για να επιmicroείνουmicroε
στην ορολογία του Imicromicroάνουελ Bαλλερστάιν της διαδικασίας ενσωmicroάτωσης στην
κοσmicroοοικονοmicroία1
Συντεταγmicroένες του προβλήmicroατος αυτό είναι το επιχείρηmicroά microου πρώτον στις
συνθήκες που απροσδόκητα δηmicroιούργησαν οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι η άρχουσα ελίτ
αντιλήφθηκε το ζήτηmicroα microε όρους διλήmicromicroατος έπρεπε άραγε να προχωρήσει στην
ξενηλασία όπως ονόmicroαζαν τότε την εθνική εκκαθάριση ή αντιθέτως στην ενσωmicroάτωση
των λεγόmicroενων ldquoαλλοεθνώνrdquo η οποία microπορούσε να διαβαθmicroιστεί από την ανοχή ως την
αφοmicroοίωση Δεύτερον το microέλλον της σεφαραδικής κοινότητας ήταν ένα microόνο στοιχείο
του ευρύτερου διλήmicromicroατος που αντιmicroετωπιζόταν από τους ιθύνοντες συνολικά και
αφορούσε όλες τις εθνοτικές κοινότητες που βρέθηκαν στο εσωτερικό των συνόρων
Tρίτον στο πλαίσιο των ίδιων στρατηγικών επιλογών κάθε microια από αυτές τις κοινότητες
αντιmicroετωπίστηκε διαφορετικά (εδώ βεβαίως δεν θα εξετάσουmicroε τι απέγιναν οι
υπόλοιπες) και κατεξοχήν σε συνάρτηση microε πολιτικές επιταγές άλλοτε εσωτερικής και
1 Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του διήmicroερου του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας για τον ελληνικό εβραϊσmicroό Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 Εκδόσεις του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη Αθήνα 1999 ISBN 960-259-101-3
3
άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο
ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των
Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε
ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα
από αυτά τα σηmicroεία
Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι
Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές
απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα
αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το
τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση
και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι
οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε
microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των
πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε
υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2
Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς
αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν
αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες
άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των
κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες
οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις
των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου
εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς
ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής
κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της
υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να
θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη
1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση
Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να
συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και
οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν
microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη
εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν
επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός
είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο
αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς
ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε
4
υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας
αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι
ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην
πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo
δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν
τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της
πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του
στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που
επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά
κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς
Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo
αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να
σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα
ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες
κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους
υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του
περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή
λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως
εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε
microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα
ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι
ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η
microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε
σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της
βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό
ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8
Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το
1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των
οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε
από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις
ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος
περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι
χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος
εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών
εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα
πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς
τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo
πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την
5
τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά
του για την οικονοmicroία11
Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο
Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που
ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν
στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό
ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του
Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο
ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του
κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε
αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε
δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12
Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση
της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ
ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο
ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων
αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην
πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών
σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την
ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς
ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός
Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους
τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν
των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας
ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών
διεκδικήσεωνrdquo14
Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη
του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και
ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού
στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση
του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές
κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε
κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo
συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα
προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία
συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια
αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
3
άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο
ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των
Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε
ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα
από αυτά τα σηmicroεία
Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι
Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές
απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα
αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το
τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση
και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι
οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε
microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των
πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε
υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2
Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς
αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν
αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες
άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των
κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες
οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις
των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου
εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς
ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής
κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της
υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να
θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη
1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση
Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να
συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και
οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν
microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη
εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν
επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός
είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο
αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς
ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε
4
υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας
αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι
ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην
πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo
δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν
τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της
πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του
στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που
επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά
κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς
Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo
αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να
σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα
ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες
κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους
υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του
περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή
λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως
εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε
microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα
ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι
ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η
microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε
σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της
βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό
ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8
Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το
1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των
οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε
από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις
ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος
περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι
χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος
εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών
εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα
πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς
τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo
πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την
5
τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά
του για την οικονοmicroία11
Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο
Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που
ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν
στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό
ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του
Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο
ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του
κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε
αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε
δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12
Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση
της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ
ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο
ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων
αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην
πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών
σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την
ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς
ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός
Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους
τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν
των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας
ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών
διεκδικήσεωνrdquo14
Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη
του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και
ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού
στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση
του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές
κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε
κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo
συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα
προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία
συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια
αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
4
υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας
αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι
ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην
πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo
δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν
τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της
πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του
στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που
επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά
κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς
Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo
αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να
σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα
ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες
κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους
υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του
περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή
λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως
εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε
microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα
ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι
ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η
microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε
σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της
βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό
ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8
Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το
1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των
οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε
από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις
ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος
περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι
χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος
εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών
εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα
πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς
τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo
πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την
5
τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά
του για την οικονοmicroία11
Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο
Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που
ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν
στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό
ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του
Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο
ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του
κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε
αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε
δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12
Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση
της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ
ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο
ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων
αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην
πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών
σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την
ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς
ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός
Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους
τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν
των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας
ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών
διεκδικήσεωνrdquo14
Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη
του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και
ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού
στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση
του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές
κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε
κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo
συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα
προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία
συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια
αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
5
τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά
του για την οικονοmicroία11
Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο
Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που
ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν
στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό
ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του
Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο
ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του
κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε
αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε
δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12
Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση
της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ
ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο
ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων
αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην
πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών
σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την
ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς
ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός
Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους
τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν
των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας
ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών
διεκδικήσεωνrdquo14
Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη
του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και
ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού
στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση
του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές
κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε
κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo
συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα
προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία
συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια
αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
6
την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των
επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα
Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε
την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και
δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών
πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος
συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και
στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε
τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε
τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους
το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο
οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε
αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι
διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική
εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε
ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από
ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro
ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι
επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των
παλαιοελλαδιτών εβραίων
Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και
microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε
αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική
θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να
εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως
αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες
εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό
πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O
αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις
προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική
ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των
εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι
όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών
συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι
ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15
Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού
κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
7
ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo
έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα
ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται
πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H
υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού
αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι
όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά
- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη
περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους
σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18
Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας
ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από
εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε
εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες
προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών
υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και
της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση
της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την
κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε
όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα
παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί
επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν
ως αρετή ή ως καθήκον
Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που
δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως
αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της
κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει
τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H
στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας
και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή
βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα
χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και
οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη
και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν
περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους
στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να
συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν
διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
8
παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η
επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή
την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση
της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου
Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του
κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την
καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση
ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την
πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο
αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην
ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή
πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της
διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την
εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας
πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες
Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη
Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία
οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά
τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν
στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να
επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη
Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν
πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το
microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία
στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι
εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22
H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος
απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του
Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι
ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι
τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της
Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι
πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα
microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ
των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους
πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
9
καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού
καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς
microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή
αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25
Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον
αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην
έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει
χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον
να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που
επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή
συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των
ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και
όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων
και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και
των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής
ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη
και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το
καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά
κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες
αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών
microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν
εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε
ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη
διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να
συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου
Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση
των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν
προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι
αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον
να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον
ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος
διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν
πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της
παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία
και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε
σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη
δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
10
Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο
προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας
επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα
έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν
φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για
παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν
κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους
τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο
για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή
από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε
Mωαmicroεθανούςrdquo28
Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη
δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη
πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών
της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την
ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η
ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να
χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν
τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία
είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo
Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι
επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις
οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού
εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της
Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να
σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και
πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται
εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν
και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου
ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή
την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που
ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην
ύπαιθρο
2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro
Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν
από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν
συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
11
είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και
παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε
βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του
στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και
του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ
των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν
γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους
ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι
διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές
αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής
κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών
τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε
να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα
προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του
Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν
εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν
σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην
εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς
δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία
Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32
Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος
αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι
έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες
H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο
υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33
Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες
επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34
H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να
κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι
λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού
πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην
Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος
γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές
και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και
ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων
κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε
προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν
άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
12
έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα
microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής
κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του
Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27
Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν
διασκορπίστηκε36
Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους
οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον
κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής
Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από
τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα
εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε
όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή
προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο
ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις
έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο
και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος
παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν
παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι
εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα
όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως
πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς
αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη
Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός
εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων
των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν
το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν
ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως
εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39
Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια
από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές
Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και
ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής
θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση
δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του
κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή
από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει
διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
13
(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ
των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο
Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή
πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός
οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη
βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43
Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν
την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν
αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα
πρόσωπαrdquo45
H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της
εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν
στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής
δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των
περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει
τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να
εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και
άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω
κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα
πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων
microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής
δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων
ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής
ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την
Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες
άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ
εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι
υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που
microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς
πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά
συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν
κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το
έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην
ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν
αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος
δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
14
Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες
που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές
που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από
τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48
Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν
θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι
αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους
στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την
εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε
πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών
όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού
Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των
εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα
microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η
σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά
τους51
Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην
Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν
σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών
κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού
κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής
ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην
ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων
πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές
συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την
οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους
στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της
κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών
και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς
Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη
λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού
παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε
αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι
επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων
microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O
πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού
καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
15
των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για
να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι
ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο
άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η
απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή
του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη
απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα
της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία
παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που
συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την
τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη
δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα
Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο
Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη
Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς
από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι
παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται
καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη
διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε
τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να
επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει
βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας
στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων
τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας
συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες
και του δικού τους εξανδραποδισmicroού
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
16
Bιβλιογραφία
Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928
Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε
Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5
Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε
Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the
Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914
Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K
Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988
Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]
Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the
Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]
Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995
Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές
του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου
Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507
Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo
σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political
Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
17
Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-
Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994
Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε
Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199
Aθήνα KNEEIE 1994
La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918
Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928
Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder
1990
Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents
Temoignages Officiels Athegravenes 1914
Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991
Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού
σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου
Aθηνών) 1998
Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά
του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995
Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι
microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993
Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic
Diaspora vol XIII 3-4 [1986]
Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo
Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3
Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
18
Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave
1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996
Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας
Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962
Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI
[Spring 1988]
[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών
υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
19
1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos
ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ
232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-
Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του
ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European
World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the
European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της
οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and
New York Cambridge UP 1979
2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την
Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the
First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα
επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la
guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP
1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-
war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ
ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος
Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα
(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998
Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια
και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35
3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de
doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε
4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος
ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα
KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in
the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum
Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan
Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων
1995
5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo
6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912
7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
20
microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του
ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος
Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ
53-131
8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo
σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας
στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991
Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ
Kεφάλαιο Πέmicroπτο
9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371
10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ
ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο
στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν
αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την
κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν
επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D
Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών
διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington
Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από
την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα
11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048
12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των
διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the
Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)
[1987]
13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των
τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως
τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914
14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194
15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης
έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών
εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην
Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et
chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo
Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις
έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
21
microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από
τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της
Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη
συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-
1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις
φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά
το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών
ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού
στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις
εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo
(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε
και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν
κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα
16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή
συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού
Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270
κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα
καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912
Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey
309191242090
17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the
International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως
προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η
δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης
Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O
Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο
18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les
socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for
International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως
οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης
ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -
Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78
19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο
Πέmicroπτο
20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet
177191442809
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
22
21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082
(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)
23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών
ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο
2621051914
24 Στο ίδιο σ 14
25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα
microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το
κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar
and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι
επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν
στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του
Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη
προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913
Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως
καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO
371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους
βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610
Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των
βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ
τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora
and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies
351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι
χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων
26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην
Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς
φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι
κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει
προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι
περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική
τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet
Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας
M Grassi
27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
23
28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία
1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να
ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς
Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)
29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς
ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την
εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα
στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75
χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988
Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189
30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)
31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
460
32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε
33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488
34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495
35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο
των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ
της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho
Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα
για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho
ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora
vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους
X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη
πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους
στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι
και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν
λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες
κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ
σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat
de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα
αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης
36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
506
37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715
24
38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751
39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434
40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919
Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549
41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552
42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544
43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545
44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548
45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049
46 FO 371199567-69
47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
555
48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556
49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249
50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ
560
51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της
Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και
κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος
ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των
ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo
έτος Arsquo τ 1 [761920]
52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715