кв.км - khentii.nso.mn…энтий аймаг5252525.pdf · “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг Бурхан Халдун уул, Тэмүүжинг

2018 он

ГАЗАР НУТГИЙН ХЭМЖЭЭ:

80.311 кв.км

АГУУЛГА

• Аймгийн танилцуулга..........……………………

• Аймгийн ерөнхий мэдээлэл.... ……………….

• Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн…………………..

• ААНБ-ын тооллогын үзүүлэлт…………………

• Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт……………….

• Хөдөлмөр эрхлэлтийн зарим үзүүлэлт………

• Боловсролын зарим үзүүлэлт………………

• Хүн амын үндсэн үзүүлэлт……………………..

• Хөдөө аж ахуйн зарим үзүүлэлт………………

• Аймагтай холбоотой ВЭБ хуудас……………..

1

2

..5

16

18

21

26

28

30

35

67

Аймгийн нийт нутгийн 10.0 хувь чийглэг, 40.0 хувь бага зэрэг чийглэг, 50 хувь нь хуурай амьсгалтай. Нийт нутгийн 85.0 хувь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар, 11.5 хувь ой, 0.4 хувийг хот суурин газар эзэлдэг. Далайн төвшнөөс дээш 1880-2450 метр өргөгдсөн, Ноён уул, Бага зэрэг сүрлэг сайхан сүмбэр уулс бүхий ойт болон тал хээр хосолсон үзэсгэлэнт сайхан нутагтай. Ой хөвчид нь нарс, хус, улиас, гацуур зэрэг 30 гаруй төрлийн мод ургадаг, хангай хөвчдөө хандгай, баавгай, хүдэр илбэнх, гахай, шилүүс, булга зэрэг ан амьтан араатан жигүүртнээр элбэг баян.

XYII зууний эцсээс эхлэн халхын Сэцэн хан аймаг 25 хошуутай 200 гаруй жил байсан ба 1923 онд Сэцэн хан аймгаас 1930 онд Дорнод аймгийг, 1942 онд Сүхбаатар аймгийг байгуулснаар Хэнтий аймаг одоогийн энэ газар нутагтаа төвхнөн хөгжиж иржээ.

ХЭНТИЙ АЙМГИЙН ТАНИЛЦУУЛГА

2

Монголын тулгар төрийг мандуулж Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан мянганы суут хүн Чингис хааны мэндэлсэн өлгий нутаг билээ. “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг Бурхан Халдун уул, Тэмүүжинг Чингис хаанд өргөмжилсөн Хар зүрхийн Хөх нуур, Хэрлэнгийн хөдөө арлын Долоон болдог, Балдан бэрээвэн хийдийн дурсгалын цогцолбор зэрэг түүхэн домогт олон газрууд байдаг.

Хэнтий нуруунаас эх авсан Онон, Хэрлэн,Улз,Балж зэрэг 70 гаруй том, жижиг голууд, Ононгийн халуун рашаан, Аварга тосон, Гурван нуур, Тарс, Жаргал нуур зэрэг алжаал, эмгэг тайлах рашаан ус олонтой. Хэрлэн, Онон, Улз, Хурх голын сав, Чандаган, Баяны уудам тал хөндий, тансаг сайхан бэлчээр, хар хөрстэй хадлан тариалангийн үржил шимт талбайнууд байдаг. Эх газрын эрс уур амьсгалтай, өвөлдөө өндөр даралттай, хур тунадас багатай, хүйтэн цэлмэг өдөр олон, жилийн дундаж агаарын температур -10 градус, зарим өвөл -46 градус хүртэл хүйтэрдэг, хамгийн халуу нь 7,8 дугаар сард +39 градус,жилд дунджаар 200-300 мм тунадас унана


3

Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 330 км зайд алслагдсан, монгол орны умар биед оршино, хэрэглээний бүсчлэлээр зүүн бүст хамаарна. Хойд талаараа Оросын Холбооны Улстай хил залгана. Улс дотор Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь,Говьсүмбэр, Төв, Сэлэнгэ гэх 6 аймаг Улсын нийслэлийн Багануур дүүрэгтэй хаяална. Аймгийн төвийг 2013 оноос Их эзэн хааны нэрээр Чингис хот хэмээн нэрлэсэн. Бүтээлч ард түмний хөдөлмөрийн гарамгай амжилтыг Монгол улсын төр, Засаг өндрөөр үнэлж 1943 онд Алтан гадас одон, 2013 онд Хөдөлмөрийн гавъаны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан.

Хэнтий аймаг 80311 мянган хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай, 76019 мянган хүн амтай, Засаг захиргааны 18 нэгжтэй, 4409317 мянган толгой малтай, аймгийн нэг хүнд 1.0 хавтгай дөрвөлжин км нутаг, бодод шилжүүлснээр 15 толгой мал ногддог. Аймгийн эдийн засгийн гол чухал салбар нь мал аж ахуй юм


4

АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

5

АЛДАР ЦУУТАЙ ХҮМҮҮС • Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Сэнгийн Эрдэнэ • Эдийн засгийн ухааны доктор, профессор, Шинжлэх ухааны

үндэсний академийн академич. Монгол улсын Ерөнхий сайд асан Дашийн Бямбасүрэн

• Монгол улсын төрийн шагналт яруу найрагч Ренчиний Чойном

• Монгол улсын ардын жүжигчин Д.Лувсаншарав • Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар,далай даян дархан

аврага,гавьяат тамирчин,Улсын их хурлын гишүүн Бадмаанямбуугийн Батэрдэнэ

• Уран хошин зураач Цэрэндоржийн Баянзул • Хөдөө аж ахуйн ухааны доктор Цэдэндоржийн Балдандорж


6

АЛДАР ЦУУТАЙ ХҮМҮҮС • Монгол улсын гавьяат уурхайчин Буувангийн Түмэндэмбэрэл • Монгол улсын гавьяат жүжигчин дуучин Г.Эрдэнэбат • Монгол улсын гавьяат жүжигчин дуучин Ц.Түвшинтөгс • Монгол улсын ардын жүжигчин,хөгжмийн зохиолч,дуучин

Агваанцэрэнгийн Энхтайван • Монгол улсын гавьяат жүжигчин,дуучин Д.Энхзул • Монгол улсын гавьяат жүжигчин,дуучин Г.Хонгорзул • Монгол улсын гавьяат жүжигчин,дуучин Н.Төмөрхуяг • Монгол улсын арслан Э.Оюунболд • Монгол Улсын алдарт уяач Х.Сүрэнхор гэх мэт олон алдар

цуутай хүмүүс төрөн гарсан байдаг.


7

БИЕИЙН ТАМИР, СПОРТ • Биеийн тамир спортын байгууллага 1

• Нийт ажиллагчид 122 • Эмэгтэй 40

• Спорт заал 32 • Гадаа талбай 21 • Улсын цолтой шүүгч 5 Эмэгтэй 2 • Дасгалжуулагчид 696 Эмэгтэй 217 • Анхан шатны спортын дасгалжуулагчид 74 • Биеийн тамир, спортоор хичээллэгчид 32 463

БИЕИЙН ТАМИР, СПОРТ


8

Цол, зэрэгтэй тамирчид • Олон улсын мастер 10 • Дэд мастер 109 • Спортын мастер 75 • 1-р зэрэгтэй 327 • 2-р зэрэгтэй 114 • 3-р зэрэгтэй 43 Спортын хэрэгсэл иж бүрдэл

• Үндэсний спорт 89 • Халз тулаан 105 • Спорт тоглоом 240 • Оюуны спорт 147 • Хэмжигдэхүүний спорт 18

БИЕИЙН ТАМИР, СПОРТ


9

Улс, аймаг сумын цолтой бөхчүүд Улсын цолтой бөх 5 Дархан аврага 1 Аврага 1 Начин 3 Аймгийн цолтой бөх 48 Арслан 12 Заан 14 Харцага 6 Начин 16 Сумын цолтой бөх 172 Заан 102 Харцага 2 Начин 68


Соёл, сүм хийд

• Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын тоглолт 58 • Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын үзэгчид 17.6 • Нийтийн номын сан 23 • Нийтийн номын сангийн суудал 452 • Номын сангийн байнгын уншигчид 10131 • Сүм хийд 3

• Будда 3 • Христ 0

10


Тээвэр, харилцаа холбоо

• Техникийн хяналтын үзлэгт хамрагдсан авто машин бүгд • 3 765

• Суудлын авто машин • 2 190

• Ачааны автобус • 1 403

• Автобус • 131

• Тусгай зориулалтын • 41

• Ашигласан хугацаагаар: • 3 жил хүртэл 13 • 4-9 жил 302 • 10-аас дээш жил 3450

11


Барилга, орон сууц, нийтийн аж ахуй

• Дотоодын барилгын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн барилга угсралт их засварын ажил

• 18 932.3 • Ус түгээс цэгийн тоо

• 38 • Зөөврийн ус хэрэглэдэг өрх

• 9136 • Ус тээврийн машины тоо

• 11 • Хог устгах цэг

• 18 • Хог тээврийн машины тоо

• 54 • Халуун усны цэгийн тоо

• 29

12

13

Байгаль орчин

• Ойн сан бүхий газар 1 130.1 (мян.га) • Ойн модоор бүрхэгдсэн газар 978.2 • Ой модыг огтолсон газар 1.6 • Мод үржүүлгийн газар 0 • Ой тэлэн ургах нөөц газар 79.2 • Ойн сангийн бусад газар 71.1

• Гадаргын ус нийт гол горхи 349 • Тасарсан 46 • Ширгэсэн 53

• Рашаан нийт 28 • Булаг 832

• Ширгэсэн 16 • Нуур, тойром 326

• Ширгэсэн 72


14

Гэмт хэрэг

• Бүртгэгдсэн гэмт хэрэг бүгд 453 • Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг 112 • Хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ёс суртахууны эсрэг гэмт хэрэг 8 • Өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэг 264 • Малын хулгайн гэмт хэрэг 69 • Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал,

ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг 30 • Гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтэн, яллагдагч 347

• Эмэгтэй 40 • 18 хүртэлх насны 19

• Шүүхээр шийтгүүлсэн хүн 210


15

Мөнгө, банк • Иргэдийн хадгаламжийн үлдэгдэл

• 59 894.9 (сая.төг) • Зээлийн өрийн үлдэгдэл

• 144 388.1 (сая.төг) • Чанаргүй зээлийн өрийн үлдэгдэл

• 2 230.6 (сая.төг) Төрийн санхүү

• Орон нутгийн төсвийн нийт орлого • 57 431.4 (сая.төг)

• Орон нутгийн төсвийн нийт зарлага • 56 879.1 (сая.төг)

• Улсын төсвөөс орон нутгийн төсөвт олгосон санхүүгийн дэмжлэг • 9 311.2 (сая.төг)

• Улсын төсвөөс орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангийн орлогын шилжүүлэг

• 1 995.4 (сая.төг)


ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

2017 онд монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.2 %, төвийн бүсийн 21.5 % болох 335.8 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна.

Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 4.4 сая төгрөг

16

347294.3

347799.3

332577.8

335847.1

2014 2015 2016 2017

ДНБ /сая төг/

ДНБ /сая төг/

ДНБ-ийг салбараар авч үзвэл: ХАА, ан агнуур, ойн аж ахуйн салбар 59.7%, Аж үйлдвэр, барилгын салбар нь 15.5 %, Үйлчилгээний салбар 27.8%-ийг тус тус эзэлж байна.

ДН

Б-д

эзлэ

х са

лбар

ууды

н

эзлэ

х ху

вь

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

17

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2014 2015 2016 2017

26.8 28.2 27.5 27.8

16.8 13.2 15.6 12.5

56.4 58.6 56.9 59.7

Үйлчилгээ Аж үйлдвэр, барилга Хөдөө аж ахуй

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо

Сумдын нэр 1998 2006 2011 2016 Эрэмбэ Хэрлэн 292 172 307 594 I хамгийн их

Батноров 21 26 38 63 V Батширээт 15 21 34 50

Баян-Адрага 8 16 23 35

Баянмөнх 17 15 17 25 XVIII хамгийн бага

Баян-Овоо 10 13 18 27 Баянхутаг 10 13 14 26

Биндэр 15 23 38 64 IV Галшар 7 15 18 28 Дадал 16 17 30 41 Дархан 27 63 104 36

Дэлгэрхаан 29 28 37 40 Жаргалтхаан 11 14 18 29

Мөрөн 24 17 20 31 Норовлин 9 11 16 26

Өмнөдэлгэр 21 24 54 76 III Цэнхэрмандал 12 17 33 52

Бор-Өндөр 0 0 0 150 II Нийт 544 505 788 1392 18

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА – 2016 ОН

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо 1392

Аж ахуйн нэгж 1063

Төрийн бус байгууллага 139

Төсвийн байгууллага 190

2016 оны тооллогод хамрагдсан аж ахуйн нэгж, байгууллагыг төрлөөр нь авч үзвэл: 76.4% нь аж ахуйн нэгж, 10 % нь төрийн бус байгууллага 13.6 % нь төсвийн байгууллага байна.

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА

19

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА –ын ажиллагчдын сарын дундаж цалин

652.700 мянган төгрөг

681.600 мян.төг 628.300 мян.төг

20

ЭРҮҮЛ МЭНД

Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Их эмч 109 116 111 141 155 180

Эм зүйч 6 7 6 11 15 22

Ердийн өсөлт (хүн) 1341 997 770 1092 1162 1260

Нэг эмчид ногдох хүн 656 603 602 498 463 416

Нэг сувилагчид ногдох хүн 347 336 315 317 309 322

1000 амьд төрөлтөд ногдох нялхсын эндэгдлийн

түвшин 35.7 45.5 24.2 17.1 17.1 19.4

Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн

түвшин (1000 амьд төрөлт тутамд)

58.5 53.4 32.8 24.7 18.3 24.9

Үр хөндөлт 645 456 631 277 323 210

Халдварт өвчнөөр өвчлөгчид 1141 1212 645 1188 985 690

21

Төрөлт, нас баралтын тоо, жилийн эцсийн байдлаар, сумдаар

Сумдын нэр Төрөлт Нас баралт

Эрэмбэ 2016 2017 2016 2017

Хэрлэн 1312 1168 147 149 I хамгийн их Батноров 4 3 42 27 Батширээт 5 3 10 12 Баян-Адрага 13 6 10 12 Баянмөнх 17 5 7 9 XVIII хамгийн бага Баян-Овоо 9 1 10 13 Баянхутаг 1 0 12 14 Биндэр 28 24 27 29 IV Галшар 6 4 9 10 Дадал 9 15 20 15 Дархан 2 2 14 11 Дэлгэрхаан 7 2 18 12 Жаргалтхаан 30 21 16 21 V Мөрөн 2 3 9 12 Норовлин 10 13 11 11 Өмнөдэлгэр 54 26 35 41 III Цэнхэрмандал 7 3 15 11 Бор-Өндөр 122 143 49 51 II Нийт 1638 1442 461 460

ЭРҮҮЛ МЭНД

22

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Төрөлт 1962 1559 1242 1578 1637 1720

Эмэгтэй 969 762 549 775 771 838

Нас баралт 366 370 347 337 378 357

Дундаж наслалт 64.1 63.4 65.2 68.0 71.5 71.7

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо 163 124 130 117 94 79

Хагас өнчин хүүхдийн тоо 1560 1329 1388 1134 640 707

Өрх толгойлсон эхийн тоо 1429 2084 2389 2793 2206 2016

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 1316 1438 1735 1697 1308 1229

18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 2711 2355 951 827 1135 953

23

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 2017 18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 953 18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 1229

1000 хүнд ногдох төрөлт 23.0

1000 хүнд ногдох нас баралт 6.2

Хүн амын дундаж наслалт 71.7

Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн өвчтөн 13 600 10 000 хүн ам ногдох хорт хавдараар шинээр өвчлөгчид 22.5

Нас барагчид 16.3

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

24

2016 2017 2050

82

640

2016

79

707

Өрх толгойлсон эхийн тоо

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо

Хагас өнчин хүүхдийн тоо

Ний

гмий

н за

рим

үзү

үлэл

т НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

25

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ Хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлт 2015 – 2017 он

Үзүүлэлт 2015 2016 2017

Хөдөлмөрийн насны хүн ам 45.8 46.4 47.7

Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам 35.4 32.6 31.9

Ажиллагчид 26.7 27.0 26.1

Ажилгүй иргэд 4951 4207 3285

Эмэгтэй 0 0 1155

Бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 0 0 580

Эмэгтэй 0 0 309

Ажиллах хүчний оролцооны түвшин 69.7 69 68.8

Ажил эрхлэлтийн түвшин 61.5 59.1 57.5

Ажилгүйдлийн түвшин 14.0 12.9 10.3

26

Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны хүн амын эзлэх хувь, 2017 оноор

2017 оны хүн ам, насны ангиллаар

Ажилгүйдлийн түвшин

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ

27

17.5 17.7

14

12.9

10.3

2013 2014 2015 2016 2017

62.8 7.1

30.1

Хөдөлмөрийн насны хүн ам

Тэтгэврийн насны хүн ам

Хүүхэд

БОЛОВСРОЛ Боловсролын үзүүлэлт

Үзүүлэлт 2005/2006 2010/2011 2015/2016 2016/2017 2017/2018

ЕБСургуулийн тоо 27 26 26 26 26 ЕБС-д өдрийн ангид

суралцагчдын тоо (1000 хүн)

16.4 14.2 13.7 13.9 14.2

ЕБС-ийн хамран сургалтын бохир жин (1-9 р

анги) 96.8 93.9 96.2 97.9 96.3

ЕБС-ийн суралцагч-багшийн харьцаа 24.8 19.2 17.5 18.9 19.7

СӨБ-ийн байгууллагын тоо 28 28 34 34 34

СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн тоо (1000 хүүхэд) 2.7 2.6 4.7 5.2 5.5

СӨБ-д ажиллаж байгаа нэг багшид ногдох хүүхэд 44.1 35.7 30.6 31.6 32.2

28

БОЛОВСРОЛ

Сургуулийн өмнөх боловсролын

байгууллагын үндсэн багш 195

Сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагад хамрагдсан хүүхэд

6378

ЕБС-ийн

1 дүгээр ангид элсэгчид

1544

ЕБС-д суралцаж байгаа малчин өрхийн

хүүхэд 4585, үүнээс эмэгтэй

2277

4585

2277

ЕБС-д суралцаж байгаа малчин өрхийн хүүхэд

Нийт Эмэгтэй

1367 1565

ЕБС-д суралцагчидаас дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан

Амьдарч буй хүүхэд

237

669

Эмэгтэй

Нийт

Техникийн болон мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагад суралцагчид 722

ЕБС-ийн үндсэн багш

29

ХҮН АМ

Аймгийн хүн амын суврага 2017 он

30

ХҮН АМ

Хүн амын тоо, насны бүлгээр, 2017 он, сумдаар

Сумдын нэр Нийт хүн ам 0-14 15-64 65+ Эрэмбэ

Хэрлэн 22961 7245 12894 951 I хамгийн их

Батноров 5512 1610 3658 204 IV

Батширээт 2340 636 1564 204 Баян-Адрага 2496 544 1649 103 Баянмөнх 1673 510 1085 78 XVII хамгийн бага

Баян-Овоо 1779 548 1165 66 Баянхутаг 2379 667 1619 174

Биндэр 4013 1111 2700 20

Галшар 2245 648 1522 74 Дадал 3006 910 1968 127 V

Дархан 1958 560 1334 64 Дэлгэрхаан 2513 778 1634 91 Жаргалтхаан 2176 666 1411 99 Мөрөн 1915 482 1356 77 Норовлин 2480 784 1588 108 Өмнөдэлгэр 5652 1651 3735 266 III Цэнхэрмандал 1985 532 1359 94 Бор-Өндөр 8936 2822 5870 244 II

Нийт 76019 22902 49982 3135

31

ХҮН АМ

Хүн ам, сумаар 2014 – 2017 он

Сумдын нэр 2014 2015 2016 2017 Эрэмбэ

Хэрлэн 20585 21520 21970 22961 I хамгийн их Батноров 5425 5413 5467 5512 IV Батширээт 2149 2248 2312 2340 Баян-Адрага 2410 2418 2394 2496 Баянмөнх 1587 1627 1665 1673 XVIII хамгийн бага

Баян-Овоо 1660 1657 1709 1779

Баянхутаг 2091 2158 2244 2379 Биндэр 4030 3976 4004 4013 V Галшар 2131 2112 2194 2245 Дадал 2802 2821 2892 3006 Дархан 1826 1839 1903 1958 V Дэлгэрхаан 2227 2339 2396 2513 Жаргалтхаан 2007 2092 2159 2176 Мөрөн 1849 1833 1922 1915 Норовлин 2329 2341 2382 2480 Өмнөдэлгэр 5336 5521 5379 5652 III Цэнхэрмандал 1846 1848 1871 1985 Бор-Өндөр 8775 8576 8745 8936 II

Нийт

32

ХҮН АМ

Өрх, сумаар 2014 – 2017 он

Сумдын нэр 2014 2015 2016 2017 Эрэмбэ

Хэрлэн 6589 7066 7105 7469 I хамгийн их

Батноров 1733 1783 1787 1826 III

Батширээт 727 761 766 773

Баян-Адрага 703 726 731 763 Баянмөнх 508 524 525 550 XVIII хамгийн бага Баян-Овоо 504 509 530 565 Баянхутаг 748 782 820 882 Биндэр 1268 1265 1269 1300 V Галшар 679 702 731 750 Дадал 817 865 890 912 Дархан 3251 633 658 688 Дэлгэрхаан 707 737 767 803 Жаргалтхаан 624 644 658 665 Мөрөн 646 657 708 697 Норовлин 686 699 718 754 Өмнөдэлгэр 1716 1748 1732 1770 IV Цэнхэрмандал 728 728 765 800

Бор-Өндөр 2624 2738 II

Нийт 22634 23484 23784 24705

33

ХҮН АМ

Насны бүлгийн эзлэх хувь, хүйсийн харьцаа, 2017 он, сумдаар

Сумдын нэр Нийт хүн амд

хүүхдийн эзлэх хувь

Хөгшидийн эзлэх хувь

Хөдөлмөрийн насны хүн амын эзлэх хувь

Хүйсийн харьцаа

Хэрлэн 31.5 4.14 56.1 92.4

Батноров 29.2 3.7 66.4 104.1

Батширээт 27.1 8.8 66.9 105.6 Баян-Адрага 21.8 4.1 66.1 102.2

Баянмөнх 30.4 4.7 64.9 105 Баян-Овоо 30.9 3.7 65.5 106.1 Баянхутаг 28.0 7.3 68.1 119.8

Биндэр 27.7 0.5 67.3 104.7 Галшар 28.9 3.3 67.8 115 Дадал 30.2 4.2 65.5 103.7 Дархан 28.7 3.3 68.1 110.3

Дэлгэрхаан 31.0 3.6 65.0 107.6 Жаргалтхаан 30.7 4.5 64.9 112.5

Мөрөн 25.1 4.0 70.9 116.1 Норовлин 31.6 4.4 64.0 107.7

Өмнөдэлгэр 29.2 4.7 66.1 101.6

Цэнхэрмандал 26.9 4.7 68.5 120.5 Бор-Өндөр 31.6 2.7 65.7 100.0

34

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ Малын тоо

Төрөл 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Бодоор *

582.8 629.1 692.4 772.4 873.3 972.1 1072.8 1212.0

Толгойн тоо

2180.7 2379.1 2610.4 2875.3 3268.8 3551.2 3903.6 4409.3

Тэмээ 3.7 3.7 3.7 3.6 3.8 4.0 4.3 4.2

Адуу 143.7 156.5 172.6 195.6 220.6 248.0 280.8 312.1

Үхэр 157.7 165.7 182.7 207.2 239.8 270.6 296.2 335.3

Хонь 1068.3 1146.5 1277.7 1408.7 1599.3 1738.7 1938.1 2212.4

Ямаа 807.3 906.7 973.7 1060.2 1205.3 1289.9 1384.1 1545.3

*Бодод шилжүүлэхдээ адуу, үхрийг 1 бод, тэмээг 1.5 бод, 6 хонь 8 ямааг тус бүр 1 бод гэж тооцов. 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Хэнтий аймгийн 18 сумын 88 багт 4409,3 сая толгой мал тоолуулж 2016 оныхоос 505,7 мянган толгой малаар буюу 13.0 хувиар өссөн байна. Мал сүрэг таван төрөл дээрээ өссөн үзүүлэлттэй байна.

35

Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал

Төрөл 2014 2015 2016 2017 Малтай өрх 9137 9473 9950 10.5

Малчин өрх 6588 6904 7289 7846

Малчдын тоо 12213 12514 13241 12926 16-34 насны 4235 4283 4423 4063 35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны

6752 6976 7523 7509

Тэтгэврийн насны 1226 1255 1295 1354

Нийт малчдаас эмэгтэй 5467 5520 5779 5350

Насны бүрэлдэхүүн хувь 100 100 100 100 16-34 насны 34.7 34.2 33.4 31.4 35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 55.2 55.8 56.8 58.1

Тэтгэврийн насны 10.1 10 9.8 10.5

Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 55.3 44.1 43.6 41.4

Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо /толгойгоор/

496 514 535 456

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

36

Малын тоо, сумдаар ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

37

Бог малын дотор хонин сүрэг 58.9 %, ямаан сүрэг 41.1%-ийг тус тус эзэлж байгаа нь уламжлалт харьцаа сүүлийн жилүүдэд ихээхэн алдагдаж байгааг илэрхийлж байна.

Мал сүргийн бүтэц, 2017 он ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

38

7.6%

7.1%

0.1% 35% 50.2%

2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Хэнтий аймгийн хэмжээнд 4 409 317 толгой мал тоологдсон байна.

4 198 312 066

335 295 2 212 453

1 545 305


39


40

Хамгийн олон малтай сумд

ӨМНӨДЭЛГЭР 532 613

БАЯНХУТАГ 447 013

ГАЛШАР 328 406

БАТНОРОВ 390 631 ХЭРЛЭН

440 362

I

II

III

IV

V


41 7,490.

41,955. 5,279.

25,660. 23,521.

39. 28,756.

1,360. 54,349.

1,383. 2,201. 3,528.

929. 507.

40,724. 38.

141,232. 36,792.

5,579. 8,325.

4,198. 251.

Завхан Говь-Алтай Баян-Өлгий

Ховд Увс

Орхон Өвөрхангай

Булган Баянхонгор

Архангай Хөвсгөл

Төв Говьсүмбэр

Сэлэнгэ Дорноговь

Дархан-Уул Өмнөговь Дундговь

Дорнод Сүхбаатар

Хэнтий Улаанбаатар

XIII

Малын төрлөөр нь авч үзвэл ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

42

ГАЛШАР 468 ДАРХАН

771

БАЯНХУТАГ 466

МӨРӨН 441

ХЭРЛЭН 402

I

II

III

IV

V


43

Малын төрлөөр нь авч үзвэл:

207,444.

123,689.

93,402.

132,092.

119,491.

12,250.

364,015.

261,862.

180,128.

381,121.

240,321.

375,559.

22,271.

95,447.

133,219.

16,996.

98,651.

160,153.

250,718.

315,577.

312,066.

43,341.

Завхан

Говь-Алтай

Баян-Өлгий

Ховд

Увс

Орхон

Өвөрхангай

Булган

Баянхонгор

Архангай

Хөвсгөл

Төв

Говьсүмбэр

Сэлэнгэ

Дорноговь

Дархан-Уул

Өмнөговь

Дундговь

Дорнод

Сүхбаатар

Хэнтий

Улаанбаатар


44

ӨМНӨДЭЛГЭР 27569 БАТНОРОВ

32634


ГАЛШАР 23767

ХЭРЛЭН 27569

I II

III

IV

V


45

192,160. 85,400.

161,025. 200,512.

176,866. 21,900.

298,244. 283,891.

240,342. 628,783.

461,287. 310,761.

14,903. 218,403.

72,620. 50,291.

26,997. 75,277.

207,861. 236,792.

335,295. 88,845.


Ховд Увс










46

БАТНОРОВ 26869

БИНДЭР 31809


ӨМНӨДЭЛГЭР 39847

ХЭРЛЭН 31010

I

II

III

IV

V


47

1,837,731.

1,194,602.

995,222.

1,323,579.

1,552,090.

47,656.

2,663,296.

1,794,411.

1,381,125.

2,845,055.

2,597,457.

2,461,124.

205,229.

699,295.

861,478.

150,838.

613,980.

1,686,203.

1,001,567.

1,815,324.

2,212,453.

170,173.

Завхан

Говь-Алтай

Баян-Өлгий

Ховд

Увс

Орхон

Өвөрхангай

Булган

Баянхонгор

Архангай

Хөвсгөл

Төв

Говьсүмбэр

Сэлэнгэ

Дорноговь

Дархан-Уул

Өмнөговь

Дундговь

Дорнод

Сүхбаатар

Хэнтий

Улаанбаатар


48

ГАЛШАР 167699




ХЭРЛЭН 218828

I

II

III

IV

V


49

1,352,453. 2,356,005.

971,221. 1,764,774.

1,257,916. 40,490.

2,389,219. 1,020,109.

2,731,794. 1,435,403.

1,996,541. 1,534,158.

195,077. 496,273.

893,603. 92,776.

1,773,528. 1,634,553.

592,083. 1,152,392.

1,545,305. 121,034.


Ховд Увс









VIII


50

ГАЛШАР 119410




ХЭРЛЭН 162923


51

Таван төрлийн малаараа аймагтаа тэргүүлж байгаа багууд

Төрөл Сум,дүүрэг Баг,хороо Тоо

Тэмээ Дархан сум 1-р баг,Дотуур булаг

649

Тэмээ Баяновоо 3-р баг,Сүмбэр 223

Тэмээ Мөрөн 2-р баг,Өлзийт 222

Тэмээ Баянхутаг 1-р баг,Жаргалант

185

Тэмээ Хэрлэн 8-р баг,Ишгэн толгой

175


52


Адуу Баянхутаг 1-р баг,Жаргалант

17042

Адуу Баянхутаг 3-р баг,Цантын хоолой

10878

Адуу Галшар 4-р баг,Баянбадрал

8509

Адуу Биндэр 1-р баг,Баян-өндөр

7577

Адуу Дэлгэрхаан 4-р баг,Хэрлэн-тооно

7158


53


Үхэр Баянхутаг 1-р баг,Жаргалант 12574

Үхэр Биндэр 3-р баг,Баянгол 8820

Үхэр Өмнөдэлгэр 7-р баг,Гурванбаян

8686

Үхэр Өмнөдэлгэр 2-р баг,Баянзүрх 8069

Үхэр Биндэр 1-р баг,Баянөндөр

7878


54


Хонь Баянхутаг 1-р баг,Жаргалант

119148

Хонь Баянхутаг 3-р баг,Цантын хоолой

91257

Хонь Өмнөдэлгэр 3-р баг,Хэнтий 64730

Хонь Дархан 1-р баг,Дотуур булаг

53315

Хонь Галшар 4-р баг,Баянбадрал

46196


55


Ямаа Баянхутаг 1-р баг,Жаргалант

65227

Ямаа Өмнөдэлгэр 3-р баг,Хэнтий 46447

Ямаа Дархан 1-р баг,Дотуур булаг

42000

Ямаа Баянхутаг 3-р баг,Цантын хоолой

41333

Ямаа Өмнөдэлгэр 2-р баг,Баянзүрх 35590

56

Гол нэрийн зарим барааны жилийн дундаж үнэ

• Хонины мах 5508 (кг) • Үхрийн мах 6932 • Гурил 1164 • Цагаан будаа 2269 • Шингэн сүү 1378 (литр) • Элсэн чихэр 2211 (кг) • Цахилгаан 108 (1квтц) • Халаалт 620 м2 • Бензин АИ-80 1555 (литр)

ХАА-н зарим бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ (мян.төг)

• Ямааны цагаан ноолуур 52 000 • Ямааны бор ноолуур 37 000 • Хонины ноостой нэхий 3 000 • Ямааны ноолууртай арьс 27 000


57

Тариалсан талбай нийт 28143.4

• Үр тариа 19171.0 • Хүнсний ногоо 175.7 • Төмс 249.2 • Тэжээлийн ургамал 170.0 • Бэлтгэсэн өвс хадлан 8377.5

Хураасан ургац (тонн)

• Үр тариа 5369 • Хүнсний ногоо 254.8 • Төмс 2966.4 • Тэжээлийн ургамал 111.4


ХЭНТИЙ АЙМАГ

БУРХАН ХАЛДУН

Өмнөдэлгэр сумын нутаг дахь ой хөвчит энэ уулын нэр нь анх цайзат бэхлэлт гэсэн утгыг илэрхийлж байснаа XII зууны үед тахилгын газар гэсэн утга санаатай болжээ. Харин XVII зууны үед Монголын түүхчид бурхан гэдэг үгтэй холбон тайлбарласнаас эл үгийн анхын утга мартагдсан байна. Тэмүүжин багадаа хэдэнтээ Гурван мэргэд мэт дайснууддаа мөшгөгдөн дутааж байх үедээ Бурхан Халдун ууланд бүгэн амь гарч байжээ. Тэрээр нэгэнтээ уулнаас бууж ирснийхээ дараа: Бурхан Халдуныг өглөө бүр тахья Өдөр бүр мөргөе Ургийн урагт мэдтүгэй . . . гэж бүсээ хүзүүндээ тохож, сөгдөн есөнтөө мөргөж байсан нь энэ уулыг хичнээн их шүтэж байсны илрэл буй за. Бөө мөргөлийн сүсэг бишрэлтэй түүний бодлоор тэр уул зөвхөн сүрлэг том хад хясаа, намаг шавар, ой хөвч ихтэйдээ амийг минь аварлаа гэх бус харин түүнд онгон сахиус оршдог хэмээн тахиж байсан байна. Тиймээс эдүгээ Бурхан Халдуны овоо нь оройдоо бус бэлд нь байдаг. Түүнд дээдсийн шарил байдгаас очиж болохгүй ариун нандин байлгаж, нууцлах учиртай хэмээдэг бүлгээ. Төрийн тахилгатай дөрвөн уулын нэгбөгөөд төрийн тахилгаар төрийн хар сүлдийг тахиж төрийн хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг юм.

58

ДЭЛҮҮН БОЛДОГ

Дэлүүн болдог: Дадал сумын зүүн талд орших дээр нь дурсгалын хөшөө босгосон толгой. Түүний тухай домог өгүүлэхэд Чингисийг төрөхөд эхэд нь адууны дэлүүгээр шөл уулгахдаа зүүн нуурын уснаар чанасан учир Дэлүүн нуур гэж нэрлээд харин баруун нууранд Чингисийн биеийг угааж булхаснаас Болдог /Булхдаг-булдаг/ гэж нэрлэдэг. Баруун зүүн нуурын нэрийг нийлүүлж Дэлүүн Болдог болсон гэнэ


59

ХЭРЛЭНГИЙН ХӨДӨӨ АРАЛ

Хэрлэнгийн хөдөө арал: Хэрлэнбаян Улаан уулын өмнөх, хэрлэнгийн тохойд орших 600км.кв хэмжээтэй энэ талын Аварга голын хойд дээр эзэн Чингис хааны Их Аураг орд байсан. Энэ газар түүхэн алдарт эх сурвалжит бичиг Монголын Нууц Товчоо бичигдэж дууссан учраас 1990 онд түүний 750 жилийн ойд зориулсан хүндэтгэлийн хөшөөг босгосон юм. Мөн энэ газрыг улсын нөөц газар болгосон.


60

ХАР ЗҮРХНИЙ ХӨХ НУУР

Хар зүрхний Хөх нуур: 1189 онд Чингис хаан Хамаг монголын хаанаар өргөмжлөгдсөн. Тийм ч учраас Хар зүрхний Хөх нуурын урд эрэг дээрх 15 орчим метр диаметртэй гэрийн буурь мэт хэлбэртэй чулууг Чингис хааныг хаанд өргөмжлөгдөхөд нь барьж өгсөн ордны буурь байж магадгүй хэмээн таамагладаг. Цэнхэрмандал сумын төвөөс баруун хойд талд орших Хар зүрх уулын энгэр дэх холбоотой том жижиг хоёр нуур бөгөөд Цэнхэрийн голын саваас Цагаандаваа хэмээх ойд модтой намхан даваагаар 4 км зайтайгаар тусгаарлагдан оршдог. Хар зүрх уул нь араараа модтой, зүрхэн хэлбэрийн шовх уул юм. Хар зүрхний Хөх нуурын орчим нь шинэс, хус, улиасан ойтой, бургас, бут, бөөрөг бүхий ус намаг ихтэй, ой тайгын бүсийн төрх байдалтай газар юм.


61

БАЯН ДУУРЛИГ

Дуурлиг нарсны Хүннүгийн булш : Баян-Адрага сумын урдах нарсан ойг Дуурлиг нарс гэх ба сумын төвөөс 1 км зайд модон дотор эртний Хүннүгийн үеийн 200 гаруй булшнууд дөрвөлжин болон дугуй хэлбэртэй чулуун дараастай өмнө талдаа үүдэвчтэй дунджаар 20-30 м, голчтой бөгөөд зарим нь 40:40 м хүртэл хэмжээтэй дөрвөлжин хүрээтэй ба эдгээрийг язгууртны булш бунхан гэж үздэг.


62

РАШААН ХАД

Батширээт сумын нутаг, Биндэр уулын зүүн урдах хадтай хошууг Биндэрийн эрүү буюу Рашаан хад гэдэг. Энэ орчмоос палеолит, мезолит, неолитын чулуун зэвсгүүд, хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн буган хөшөө, булш, Хүннү, Кидан, Монголчуудын булш олонтой олддог. Рашаан хаднаа дээд палеолитын үеэс дундад зууны үе хүртэлх түүхийн олон үед хамаарах ан амьтан, хүний зургийг цоолборлож, зурж, овгийн хэдэн зууны тамгыг сийлж, орхон, кидан, араб-перс, хятад, төвд, монгол бичгээр хорь гаруй бичээс бичиж үлдээсэн ба орчинд нь малтлага хийхэд хөрсний бүтцэд дөрвөн соёлт давхарга байгааг илрүүлсэн байна. Хаднаас зүүн тийш 950 м-т 195:30 см хэмжээтэй, дөрвөн талдаа бугын дүрстэй 2, дүрсгүй хоёр хөшөө байдаг. Хөшөөдийн эргэн тойоронд 12 том жижиг хиргисүүр булштай.


63

БАЛДАН БРАЙВУН ХИЙД

Балдан Брайвун хийд: Дэлгэрхаан уулын өвөрт уг хийдийг 1777 онд боржин чулуугаар барьжээ. Ар халхын Утай Гүмбэн хэмээн нэрлэгдэж байсан энэ том хийдийг их хэлмэгдүүлэлтийн үед эвдэн сүйтгэсэн бөгөөд одоо суурин дээр нь жижиг хийд үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус хийдийн орчмын нарс, шинэс бүхий ойтой, нилдээ боржин чулуутай сайхан уулыг арван гурван Сансар уул гэдэг. Мөн хийдээс зүүн урагш замд боржин чулуун дээр товойлгон хийсэн 2:3 метрийн хэмжээтэй Манзушир бурхан байдаг.


64

СЭЦЭН ХАНЫ ОРДОН МУЗЕЙ

Сэцэн ханы ордон музей : Халхын Сэцэн хан аймгийн хааны ордны суурийг анх 1691 онд тавьсан гэж үздэг бөгөөд дотор талдаа улаан, цагаан, бор хэрэмтэй байжээ. Сэцэнханы орд нь анх 20 орчим сүм дуганаас бүрдэж байсан ба эдүгээ 5 сүм нь хэвээр хадгалагдан үлдэж чаджээ. Сэцэнханы хэрэглэж байсан пүүсүү чулуугаар хийлгэсэн хоё аяга, хүрэн суман модонд угалз хээ урласан сандал, 10:10 см хэмжээтэй 3.9 кг жинтэй Сэцэнханы тамга зэрэг олон үзмэрүүд бий.


65

ӨГЛӨГЧИЙН ХЭРЭМ

Өглөгчийн хэрэм: Батширээт сумын төвөөс баруун урагш Баянгол, Өглөгчийн голын бэлчирт Дайчин уул хэмээх нарс, шинэсэн ойтой уулын амнаа чулууг шавар хаалтгүйгээр нямбайлан өрсөн хэрмийг Өглөгчийн хэрэм гэдэг. Ойролцоогоор 3м орчим өргөнтэй 2 хаалганы оромтой, дотроо жижиг шороон далангийн үлдэц бүхий эл хэрмийн ханын чулуун өрлөг зүүн өмнөд ба өмнөд хэсгээрээ тод мэдэгдэх ба бусад хэсгийг газрын хөрснөөс ялган харахад төвөгтэй болсон. Хэрмийн зузаан 2.5 м, ханын өндөр дунджаар 2.5-4.5 м, харин хамгийн өндөр хэсгээрээ 3.1 м хүрнэ. Хэрмийн дунд алсаас тод харагдах гозгор хадан цохиог нутгийн ардууд “Чингисийн морины уяа” хэмээн ярьдаг. Хэрмийн дотор барилга байсан ул мөр байхгүй бөгөөд түүний дотор хананд тулган шороон дэвсэг нэмж тэгшилснээс үндэслэн XII-XIV зууны үеийн нум сумчдын бэхлэлт байсан гэж үздэг


66

Хэнтий аймагтай холбоотой ВЭБ хуудсууд

http://www.khentii.mn http://www.khentii.gov.mn http://www.khentii.tsag-agaar.gov.mn http://www.khentii.nso.mn Nature.khe.gov.mn


67

http://www.khentii.mn/

http://www.khentii.gov.mn/

http://www.khentii.nso.mn/

Documents

кв.км - khentii.nso.mn…энтий аймаг5252525.pdf · “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг Бурхан Халдун уул, Тэмүүжинг