ӚЛКЕТАНУ - edupvl.gov.kzedupvl.gov.kz/files/normotivbaza/8055-7_22.03.pdf · 5-СЫНЫП §1. Туған ӛлкенің ... 3. Туған ӛлке туралы қандай

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Б.Құдайбергенұлы

Б.Т.Аушахманова

Ш.Т.Кожаханова

З.С.Кожина

С.Н.Барвих

А.Х.Жапаргазинова

Н.К.Асылбекова

Г.Т.Уалиева

ӚЛКЕТАНУ

Павлодар облысы

Жалпы білім беретін мектептің

5, 6, 7-сыныптарына арналған оқулық

5-7

(МАКЕТ)

4

Қазақстан тарихы: Құдайбергенұлы Б., Аушахманова Б.Т.

Қазақ әдебиеті: Кожаханова Ш.Т., Кожина З.С.

География: Барвих С.Н., Жапаргазинова А.Х.

Музыка: Асылбекова Н.К., Уалиева Г.Т.

Б.Құдайбергенұлы, ж.б.

Ӛлкетану. Павлодар облысы. Жалпы білім беретін мектептің

5,6,7-сыныптарына арналған оқулық. / Құдайбергенұлы Б.,

Аушахманова Б.Т., Кожаханова Ш.Т., Кожина З.С., Барвих С.Н.,

Жапаргазинова А.Х., Асылбекова Н.К., Уалиева Г.Т. – Астана:

«Арман-ПВ» баспасы, 2018. – 84 бет.

Оқулық оқу бағдарламасының білім мазмұнына сәйкес

құрастырылды.

© Құдайбергенұлы Б.,

Аушахманова Б.Т., Кожаханова Ш.Т.,

Кожина З.С., Барвих С.Н.,

Жапаргазинова А.Х., Асылбекова Н.К.,

Уалиева Г.Т., 2018 © «Арман-ПВ» баспасы, 2018

Барлық құқығы қорғалған. Баспаның рұқсатынсыз кӛшіріп басуға болмайды.

5

ТҮСІНІК ХАТ

«Туған жер» бағдарламасын іске асыру аясында

кіріктірілген курс оқулығы әзірленді, бұл «Қазақстан тарихы,

«Қазақ әдебиеті» (қазақ тілді емес мектептердегі «Қазақ тілі

және әдебиеті»), «География», «Музыка» жалпы білім беретін

оқу пәндерін толықтырады және туған ӛлке тарихын,

табиғатын, мәдениетін үйренуге ықпал етеді.

«Ӛлкетану» курсының мақсаты – туған ӛлкені қалыптастыру

және дамыту кешенінде сипатталатын географиялық, тарихи,

мәдени, табиғи және басқа факторлар туралы білімдерін

қалыптастыру, туған ӛлкеге деген сүйіспеншілік сезімдерін

тәрбиелеу, қоршаған табиғатқа сақтықпен қарауға

дағдыландыру.

6

КІРІСПЕ

«Ӛлкетану» кіріктірілген курсының материалы 5-7

сыныптарда оқытылады.

5-сынып курсының базалық мазмұны мына тақырыптарды

қамтиды:

- «Туған ӛлкенің аңыздары мен жырлары»

- «Айналамыздағы тарих ескерткіштері»

- «Ӛлкенің тарихи тұлғалары: билер, ақындар, батырлар мен

балуандар»

- Жәдігерлер сӛйледі (ӛлкетану мұражайына бару)

- «Туған ӛлкенің симфониясы».

6-сыныпта мына тақырыптар оқытылады:

- «Топонимдер – ӛткен уақыт куәгерлері (атында – ӛлке

тарихы)»

- «Тарихи-мәдени дәстүрлер сақтаушысы: ӛлкенің халық

қолӛнері»

- «Бір ел – бір тағдыр (менің ӛлкемнің халқы)»

- «Туған ӛлке тарихының нақты куәгерлері»

- «Менің туған ӛлкем ӛлеңдер мен прозада»

- «Ӛлкені сипаттау ӛнері»

- «Туған жердің таланттары».

7-сыныпта мына тақырыптар оқытылады:

- «Туристік маршруттар»

- «Жылы жүректер»

- «Туған ӛлке шежіресі»

- «Менің мектебімнің тарихы»

- «Туған ӛлкем публицистика беттерінде»

- «Менің туған ӛлкем» электронды энциклопедиясы»

- «Туған ӛлкенің флорасы мен фаунасы»

- «Менің ӛлкемнің визит карточкасы: ӛлкетанушылық

деректер базасын әзірлеу».

7

5-СЫНЫП

§1. Туған ӛлкенің аңыз-ертегілері

Күтілетін нәтиже:

- туған өлке туралы аңыз-ертегілерді білу;

- аңыз-ертегілердің мән-мағанасын түсіну және талдау;

- өткен ұрпақтың тарихи және мәдени мұрасын сақтау мен

толықтыруды ұғыну.

Білгенің жөн!

Павлодар жері аңызға толы. Олар тарихи оқиғалармен және

арманға бӛлеп, қиялды оятатын, мәңгілік құндылықтар туралы

ойға жетелейтін керемет тас үйінділерімен ӛрілген. Бүкіл

адамзаттың ӛткенін ӛз тауларында сақтаған аңыздар ӛлкесін

қорғау – біздің қасиетті міндетіміз.

Талқылаңдар:

Туған ӛлке тарихын білу маңыздылығы.

Бұл қызықты

Баянауыл, Жаманауыл – таулардың атауы (ауылдың емес), елді

мекеннің атауы – Баянауыл.

«Қозы Кӛрпеш – Баян Сұлу» поэмасының желісі оқырманға жақсы

таныс. Оны зерттеу ХІХ ғасырда басталды. Ол танымал ғалымдар

В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ш.Уалиханов, М.Әуезов және т.б. танымал

ғалымдарды қызықтырды. Орыстың атақты ақыны А.С.Пушкин қазақ

даласында болған уақытында поэманың бір нұсқасын жазып алды.

Кӛкшетаудың ақыны Тверитин бұл поэманың еркін аудармасын жасап,

оны 1941 жылы жариялады. Театр сахналарында Ғ.Мүсіреповтың «Қозы

Кӛрпеш – Баян Сұлу» пьесалары табысты кӛрсетілуде. Сонымен қатар,

«Махаббат туралы ән» атты фильм түсірілді.

8

Аңыздар – ӛмірден алынған

оқиғаларды кӛрсететін және

ауыздан ауызға таратылған,

фольклорлық кейіпкерлермен

толықтырылған халық ауыз

әдебиетінің жанры.

Аңыздарда нақты тарихи

тұлғалар әрекет етеді.

Батырлардың ерліктері, ӛз халқының намысын қорғауы

ұрпақтан ұрпаққа әрдайым жеткізіліп, әспеттеліп отырған.

Адам ӛміріндегі нақты оқиғаларға құрылған аңыздар ертегіге

ұқсмайды және сирек кездеседі.

Халық тарихының туған ӛлке тарихымен байланысы

мәңгілік. Адамның туып-ӛскен жеріне деген махаббаты

географиялық атауларда бейнеленген. Оқулықта Баянауыл,

Қалқаман мен Мамыр таулары туралы аңыздар келтірілген.

Баянауыл таулары

«Қозы Көрпеш – Баян Сұлу»

эпикалық поэмасының кейіпкері

Баян сұлудың есімімен аталған

елді мекеннің атауын қазақ

халқының тарихи аңыздары тау

атауымен байланыстырады.

Аңыз бойынша Баян сұлудың

әкесі Қарабай жыл сайын

Аягӛзден Тюменьге дейін кӛшіп-қонған, жол бойында

Қарқаралы, Баянауыл, Домбыралы, Моншақты және т.б.

тауларда ұзақ аялдама жасаған. Қарабайдың отбасы Баянауыл

тауларының әсемдігін тамашалаған, сол себепті бірнеше

аңыздар сақталған. Баян сұлуға әсіресе Қазылық тауы ұнайды,

себебі онда әдемі қауырсынды құстар кӛп болады. Бұл құстың

қауырсындарынан ол ӛзіне сұлтанмен әшекейленген әдемі

баскиім (қарқара) тігеді, сол себепті тау Қарқаралы деп аталған

9

(қара кұтан тауы). Ол Кӛкшетау тауларынан жағымды әуенді

дыбыс шығаратын ғажайып ағаш тауып алады. Осы ағаштан

Баян сұлуға музыкалық аспап – домбыра жасатады, сондықтан

бұл тау Домбыралы деп аталған.

Баян сұлу таудың сәнді тастарынан майда моншақ жасайды.

Сондықтан бұл таулар Моншақты деп аталған.

Баян сұлудың қайғылы қазасынан соң барлық дала, таудағы

барлық тұрғындар ұзақ уақыт бойы терең мұңда болады. Олар

оның әр қадамы мен әр сӛзін еске алды.

Бір кездері Баян сұлу шомылып жатып, кӛлге сабынын

түсіріп алған.

– Сол себепті оның суы сондай жұмсақ шығар, – дейді

адамдар. Осылайша ол кӛлді «Сабындыкөл» деп атаған.

Құрбылар бала кездерінде тау бӛктерінде отырып, Баян

сұлудың шашын тарағандарын еске алды. Сӛйтіп, бұл тауды

«Тарақ» деп атауға айналды.

Баян әнді жақсы айтатын, салт атпен жүруді ұнататын. Бір

күні ол ӛзен басына тоқтағанда, аттың шідерін ұмытып кетеді.

Содан бұл ӛзенді Шідерті деп атап кеткен.

Баянауыл таулары есте жоқ ерте заманнан бері, тіпті кӛлемі

ондаған шақырым болған кезде де Баянтау деп аталған (Баян

тауы).

Қалқаман – Мамыр

Қалқаман кӛлінің атауы аңыз бойынша қазақтың екі сӛзінен

шыққан: «Халық аман» (халық қоштайды, бәрі жайлы).

Қалқаман кӛлінің атауының шығуы туралы басқа аңыз бар.

Қалқаман есімді жігіт пен Мамыр есімді қыз бір-бірін сүйіп

қалады. Алайда бала кезінде қызды басқа біреумен атастырып

қойған. Дәстүрді және құран сӛзін бұзбау үшін екі жақтың да

ата-анасы жастарға тыйым салған. Бірақ олар шариғат заңына

қарсы келіп, үйленуге бел байлайды. Сондықтан да мынадай

шешім шығарылды: ғашықтар арғымақтарға мініп, садақ

тартып тұрған екі жендеттің алдынан шауып ӛтулері тиіс.

10

Біреуі жігітті, екіншісі қызды атады. Егер тірі қалса, олар

бақытты. Ажал келсе – Алланың әмірі. Бір жендеттің жүрегі

жұмсақ болды ма, әлде екіншісі мерген болды ма, Қалқаманға

ешбір зақым келмейді, ал Мамырға оқ қадалып, аттан

құлайды... Сүйіктісін жоғалтқан бақытсыз жігіт ауылдан кетіп

қалады, содан бастап оны ешкім кӛрмейді. Ал кӛлді адамдар екі

батырдың есімімен атай бастады. Сондай-ақ, бұл таулардың

тағы бір ерекшелігі бар. Қалқаман кӛліне алыс емес жерде

кішкентай тұзды Мамыр кӛлі бар. Оларды тӛмпешік бӛліп тұр.

Тіпті суы мол кӛктемнің ӛзінде олардың арасы километрден

аспаса да, бір-бірімен бірікпейді. Неден екені белгісіз –

балдырлардан ба, әлде онда мекендейтін шаяндардан ба,

кішкентай Мамыр кӛлінің суы жаз ортасынан бастап қызыл

түсті болады.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Аңыздың басты ойын анықтап, мазмұнын талдаңыздар.

2. «Қалқаман – Мамыр» аңызының жалғасын қалай елестетесің?

3. Туған ӛлке туралы қандай аңыздар білесіңдер? Аңыздардың бірін

шағын кітапша түрінде шығарып, иллюстрациялар жасаңыздар.

4. Ӛткен ұрпақтың тарихи және мәдени мұрасының замануи ұрпақ

үшін қандай мәні бар екенін бағалаңдар.

§2. Біздің айналамыздағы тарих ескерткіштер


- туған өлкедегі ескерткіштерді білу;

- туған өлкедегі тарихи ескерткіштердің құндылығын

түсіну;

- туған өлкедегі маңызды ескерткіштердің әрқайсысының

пайда болу тарихын түсіндіріп айта білу.

11

Білгенің жөн!

Қазақстан Республикасының Азаматтары тарихи және мәдени

мұралардың сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет

ескерткіштерін қорғауға міндетті.

(Қазақстан Республикасының Конституциясы. 37-бап).

Халықаралық ескерткіштер мен тарихи орындар күні

1984 жылдың 18 сәуірінен бері атап ӛтіледі. Бұл атаулы датаны

1983 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Халықаралық

ескерткіштер мен кӛрнекті орындарды қорғау мәселелері

жӛніндегі кеңес ассамблеясы бекіткен.

Ойланыңдар:

Өлкеңнің ескерткіштері туралы ақпаратты қайдан алуға

болады?

Мемориалды тақта кӛрнекті тұлғаларға естелік қалдыру,

Қазақстан Республикасының атаулы оқиғаларын еске алу

мақсатында орнатылады.

Мемориалды тақталар кӛрнекті

тұлғалардың тұрған жеріне, жұмыс

істеген немесе болған орындарына,

атаулы оқиға ӛткен жерге қойылады.

Мемориалды тақталар мрамордан,

граниттен, металдан және ӛлшемі 50х80

сантиметрден аспайтын басқа да

материалдан дайындалады және жерден

екі метрден тӛмен болмайтын биіктікке

орнатылады.

Мемориалды тақталарды орнату

критерийлері:

- Қазақстан Республикасына сіңірген

еңбегі бар көрнекті тұлға;

- көрнекті тұлғаның қайтыс болғанына бес жыл толу;

- көрнекті тұлғаның тұрған және жұмыс істеген

фактілері;

Павлодар қ. ғалым

Қ.И.Сәтбаевқа қойылған

мемориалды тақта

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%9D%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%9E

12

- мемориалды тақтаның мәтіні көрнекті тұлға туралы

мәліметтерден (тегі, аты, жөні, өмір сүрген кезеңі,

қызмет саласы, сіңірген еңбектері) тұру керек, сондай-ақ

қажетіне қарай портреті қойылып, декоративтік

элементтер салынады.

Павлодарда алғашқы мемориалды тақта 1957 жылы Ленин

кӛшесі, 136 мекенжайындағы (қазіргі Астана кӛшесі) бұрынғы

кеңестік депутаттар ғимаратында орнатылған болатын. Қазіргі

уақытта Павлодар облысында 60-тан астам мемориалдық және

қорғалатын мерейтойлық тақталар бар, оның 50-ден астамы

Павлодар қаласында.

Қазақ ақыны, тарихшысы және

рухани ағартушысы Мәшһүр

Жүсіп Кӛпеевтің мемориалдық

мұражайы Баянауыл ауданының

Жаңажол ауылында орналасқан. Ол

1994 жылы жергілікті мектепте ашылды. Бұдан соң жиналған

жәдігерлер Жаңажол ауылының мемориалдық мұражайына

ауыстырылды (2002 жылғы берілгендер бойынша).


Ӛздеріңнің тұратын елді мекенде қандай мемориалды тақта

орнатылғанын біліңіздер. Олардың бірі туралы әңгіме дайындаңыздар.

Ӛткенімізді танып түсіну болашағымыздың дамуына

айтарлықтай септігін тигізеді, осы себептен де біз тарихи

ескерткіштерге жиі кӛңіл бӛліп, назар аударамыз.

Ескерткіш – адамдарды, оқиғаларды, нысандарды, сондай-

ақ, әдеби және кинематографиялық кейіпкерлерді еске алуға

арналған скульпторлық құрылыс.

Ертіс ӛңірінде ӛлкенің ғылымы мен мәдениетінің,

тарихының дамуына ӛз үлесін қосқан адамдарды әрдайым

құрметпен еске алады. Облыстың қалалары мен ауылдарында

кӛптеген атақты тұлғаларға ескерткіштер қойылған.

13

Жаяу Мұса Байжановқа ескерткіш

Ақын және сазгер Жаяу Мұса

Байжановқа Жаңатілек ауылындағы

саябақта 1972 жылы бюст, ал 2008 жылы

ескерткіш орнатылды. Мүсінші

М.Е.Сергебаев.

Иса Байзақовқа ескерткіш

Халық ақыны, әнші, сазгер, актер Иса

Байзақовқа ескерткіш 1979 жылы Ертіс

ауылында қойылды. Мүсінші Е.Ершов,

сәулетші Б. Мустафин.

Бұхар жырауға ескерткіш

1993 жылы ақын, ойшыл және

мемлекеттік қайраткер Бұхар жыраудың

325 жылдығына орай Баянауыл ауылының

орталығында ескерткіш орнатылды.

Сұлтанмахмұт Торайғыровқа ескерткіш

Сұлтанмахмұт Торайғыровқа ескерткіш

2000 жылы Павлодар қаласындағы

кӛркемдік мұражайдың алдында

орнатылды. Мүсіндік композиция академик

Сәтпаев кӛшесіндегі субұрқақтың жанында

орналасқан. Мүсінші Е.Сергебаев.

14

Павел Васильевке ескерткіш

Белгілі еуропалық ақын Павел

Васильевке ескерткіш (1910-1937жж.) 2011

жылы 23 қыркүйекте Павлодар қаласында

ашылды.

Ескерткіштің құрылымы ерекше. Онда

параллель сызықтар жоқ, барлық қырлары

сынған, бұл қуғын-сүргін жылдарында қаза

тапқан ақынның трагедиялы тағдырының бейнесі тәрізді. Бюст

Павел Васильевтің Мұражай үйінің ауласында орнатылған.

Мүсінші Е.Мергенов, сәулетші К.Монхатаев.

Құдайберген Әлсейітовке ескерткіш

Железин ауылында Мәдениет Үйінің

алдындағы алаңда ақын, сазгер Құдайберген

Әлсейітовтің мүсіні орнатылды.

Қаныш (Ғабдұлғани) Сәтбаевтың

ескерткіші Павлодарда және

Баянауылда қойылды. Қаныш

Сәтбаев (1899–1964 жж.) – кӛрнекті

геолог, республикалық геологиялық

қызметтің негізін салушы, Қазақ ССР-

інің Ғылым Академиясының бірінші

академигі. Ол еліміздің жер қойнауын

меңгерген және пайдалы қазбалардың

кӛптеген жерлерін ашты.


1. Ӛз ауыл/қалаларыңда орнатылған қандай ескерткіштерді

білесіңдер?

15

2. Ӛздеріңнің елді мекендеріңдегі ескерткіштердің бірі туралы

(құрылған жылы, авторы, кімге және қандай оқиғаға арналған)

буклет жасаңдар.

Ертістің, Павлодар ӛңірінің тарихи және архитектуралық

ескерткіштері

Тарих және сәулет ескерткіштеріне

Павлодар қаласында ХІХ ғасырдың

соңы мен ХХ ғасырдың басында

салынған ғимараттар мен құрылыстар

(ежелгі кӛпестік және азаматтық сәулет

ӛнері), сондай-ақ, 30-90-шы жылдары

салынған жаңа құрылыстар жатады.

Бұлар – мемлекеттік есепке алынған ғажайып тарихи

ғимараттар. Олардың арасынан А.И.Деровтің сауда үйін

(1896 ж.) (қазіргі Г.Н.Потанин атындағы тарихи-ӛлкетану

мұражайының ғимараты), кӛпес Я.Филатовтың үйін, кӛпес

И.Суриковтің кірпіш қақпалы үйін, А.П.Чехов атындағы

облыстық драмалық театрын, кӛпес П.Зайцевтің қашап

жасалған ағаш үйін (қазіргі Бұхар жырау атындағы облыстық

әдебиет және ӛнер мұражайы) ерекше атап ӛтуге болады.

1900–1920-шы жылдары азаматтық, кӛпестік және діни

сәулет ӛнерінің ескерткіштері тәрізді қызығушылық туғызатын

жаңа ғимарттар тұрғызылды. Оларға А.Айтыкин, И.Осипов,

В.Сорокин, Н.Варламов, С.Охапкиннің кӛптеген кӛпестік тас

және ағаш үйлері жатады. Олардың ішінде 1905 жылы

салынған мешіт және пошта-телеграф конторы бар.

Саудагер Зайцевтің ағаштан жасалынған

үйі, қазіргі Бұқар жырау атындағы Облыстық

әдебиет және өнер мұражайы

16

Павлодардағы Ертіс өңірінің архитектуралық,

монументалды өнер, археологиялық ескерткіштер картасы


И.Деров, кӛпес Я.Филатов, кӛпес И.Суриков, кӛпес П.Зайцев,

А.Айтыкин, И.Осипов, В.Сорокин, Н.Варламов, С.Охапкиннің

үйлерінің орналасқан орнын біліп алыңдар.

§3. Ӛлкенің тарихи тұлғалары:

билер, ақындар, батырлар және балуандар


- туған өлкенің тарихына кірген билер, ақындар, батырлар

мен плуандарды білу;

- бұл тұлғалардың туған өлке тарихына бекер кірмегендігін

дәлелдей білу.

-

Халықтың есінде туған ӛлке тарихында жарқын із

қалдырған кӛптеген белгілі тұлғалар бар.

Айдабол би 1660 жылы туған. Қайтыс болған жылы

белгісіз. Орта жүз Арғыннан таралатын Сүйіндік руының бір

17

атасы Айдаболдан Аққозы, Жанқозы, Малқозы, Қарақозы,

Тайкелтір, Қожакелді, Қосжетер аталары шығады. Бұлардың

бәрі шешен, би, батыр он саусағынан ӛнері тамған шебер, ұста

болған. Ақбілек қызы, атақты кӛріпкел, тігінші, шебер

тоқымашы болған. Айдабол – Ақбеттау, Далба болыстарында

ұзақ би болып, ел басқарған. Ол елді кейде Айдабол-Қаржас

деп те атайды.

Айдабол атына байланысты шешендік бітім, билік сӛздер,

қанатты нақылдар кӛп.

Малайсары батыр (1700–1756 жж.)

Абылай ханның сенімді серігі болған. Орта

жүздің батыры. Әкесі Тоқтауыл батыр –

балуандық күш иесі. Шешесі – қалмақ қызы

Мӛлдір. Әпкесі – Гауһар (Қабанбай батырдың

әйелі), оның батылдығы туралы аңыздарда

айтылған. Абылай ханнан Үш жүздің

батырларының ішінен кімді неғұрлым кӛбірек құрметтейтінін

сұрағанда, ол былай деп жауап берген: «Менің батырларымның

ішінен бәсентиін Малайсары байлығы мен ӛжеттігі, ал уақ Баян

мінезі мен ақылы, ӛжеттігі жағынан бәрінен жоғары тұрады»

(Ш.Уәлиханов, Т.1, 1961ж.). Малайсары ӛжеттігімен,

ұйымдастырушылық қабілетімен, шешендік ӛнерімен

ерекшеленді. Ол Ресейге қосылуға қарсы болды. Қазақ-жоңғар

соғысын тоқтату үшін кӛп күш-жігер жұмсады, екі хандық

арасындағы бейбітшілікке шақырды. Павлодар облысының

Май ауданындағы Киров ауылы қазіргі таңда Малайсары

батырдың есімімен аталады.

Жасыбай Ӛмірұлы (1716-1741 жж.) –

батыр, XVIII ғасырдың бірінші жартысында

ӛмір сүрген. Әкесі Ӛмір атақты би болған.

1741 жж.) – батыр, XVIII ғасырдың 40-

жылдарында жоңғарлар Баянауылды Ертіс

жақтан жаулап алуға тырысты. Қазақтар

18

шұғыл түрде жауға тойтарыс беру үшін жасақ құрды. Алдымен

Жасыбайдың жауынгерлері жорыққа кірісті. Оның сарбаздары

тау асуында бола тұрып, қарсыластарын тығырыққа тіреп,

торуылдан шабуылдады. Жау қашып, Сабынды кӛлінің

басында ғана есін жиды. Осы жорықта Жасыбай батыр жоңғар

мергенінің садағынан қаза тапты. Оның есімімен Павлодарда

және Баянауылда кӛшелер мен аялдама аталған. Батырдың

денесі әскери құрметтеліп, Шойынкӛлдің жағасына жерленді.

Бұдан кейін халық бұл кӛлдің атауын ӛзгертіп, Жасыбай кӛлі

деп атайды.

Шоң би Едігеұлы (1754-1836 жж.) – Орта

жүздің беделді биі, Арғын тайпасының Сүйіндік

руының Тортұл бӛлімшесін басқарған. 1833-

1836 жылдары Баянауыл сыртқы округінің аға

сұлтаны болды. Шоң би Шыңғыс хан заманынан

бергі қазақ даласында жоғары әкімшілік

лауазымын иеленген қара халық ӛкілі

(сұлтаннан шықпаған). А.Янушкевич 1846 жылы Парижде

«Күнделіктер мен хаттар» атты жұмысында былай деп жазған:

«Шоң – үлкен адам болған. Ол адамдарды ақылмен, адал және

шығармашылықпен басқарған». Шоң би Түркістан қаласында

Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің маңында

жерленген.

Торайғыр би Едігеұлы (1772-1825 жж.) –

арғыннан шыққан әйгілі би, шешен. Баянауыл

тӛңірегінде туып-ӛскен. Әкесі Едіге

Тӛлебайұлы Тәуке хан кезінде би болған.

Патшаның отарлау саясатына қарсы болды.

Баянауыл бӛктеріндегі ауыл мен кӛл бидің

есімімен аталған.

Шорман би Күшікұлы (1799-1837 жж.) –

Орта жүздің беделді биі, Арғын тайпасының

Сүйіндік руының Қаржас бӛлімшесін басқарған.

1833 жылы ол патша әкімшілігінен капитан

19

шенін алды. Осы жылы Батыс Сібір генерал-губернаторының

жарлығымен Баянауыл сыртқы округінің аға сұлтанының

орынбасары болып тағайындалды. 1836-1837 жылдары – Сібір

қырғыздары облысының Баянауыл сыртқы округінің аға

сұлтаны.

Шорманов Мұса (1818-1884 жж.) –

мемлекеттік қоғам қайраткері, этнограф,

фольклоршы, орыс әскерінің полковнигі.

Ақкелін ауылында жергілікті молдадан білім

алған. 1830-1835 жылдары Омбы казак

бастауыш училищесінде оқыған. 1835-1841

жылдары Баянауыл сыртқы округінің Ақкелін

әкімшілік бӛлімінің басшысы, 1841-1853 жылдары – Аймақтық

бұйрық мәслихатшысы, 1853-1868 жылдары – Сібір

қырғыздары облысының Баянауыл сыртқы округінің аға

сұлтаны қызметтерін атқарған. Әскери қызметін 1853 жылы

офицерлік шеннен бастап, 1854 жылы – жүзбасылық, 1855

жылы – майорлық, 1856 жылы – подполковниктік шен алған.

Орыс және француз тілдерін еркін меңгерген. Ӛз халқының

салт-дәстүрлерімен жақсы таныс, қазақ халық фольклорын

жинаумен айналысқан және барлық мәліметтерді ӛзінің

замандас достары Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев

және Н.Ф.Костылецкийге ғылыми ӛңдеуге берген.

Жалпыресейлік ӛндірістік кӛрмеге этнографиялық бұйымдар

таңдауға белсене қатысты (1882ж.). Қазақ халқының тарихы

бойынша бірқатар этнографиялық жұмыстардың – «Павлодар

уезінің қырғыздары туралы жазбалар» (1906ж.), «Қырғыз халық

дәстүрлері» (1871ж.), «Батыс Сібір қырғыздарындағы мал

шаруашылығы туралы» (1883ж.) және т.б. авторы. Оның

парасаттылығы мен жоғары білімділігін Ш.Уәлиханов,

Г.Н.Потанин тәрізді ғалымдар жоғары бағалады. Шорманов

зиратында ескерткіш бар (Ақкелін сайындағы қазіргі Теңдік

ауылы). С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің ағартушылар мен академиктер мүсіндерінің

аллеясында 2002 жылы оның мүсіні орнатылды.

20


1. Тарихи тұлғалардың суреттерін хронологиялық тәртіппен қойыңдар

және «батырлар» мен «билер» титулының сәйкестігін табыңдар.

2. Билер неге бүкіл халық арасында жоғары беделге ие болған?

3. Билер, ақындар, батырлардың сыртқы жаулармен күрестегі үлесін

бағалаңдар.

4. Ғалымдардың (Алдабергенов К.М. «Бір туар дара тұлғалар». –

Павлодар, 2003. «Эко», – 364 б.), энциклопедияларын, еңбектерін

немесе басқа да дереккӛздерді пайдалана отырып, атақты билер,

ақындар, батырлар мен палуандар туралы және Павлодар

облысының басқа да тарихи тұлғалары туралы ақпарат

дайындаңдар.

§4. Жәдігерлер сыр шертеді (ӛлкетану музейіне бару)


- тарихи жәдігердің не екендігін білу;

- тарихи мұраны жеткізудегі жәдігердің рөлін білу;

- нақты жәдігерлер нені білдіретінін түсіндіре білу.

Г.Н.Потанин атындағы Павлодар облыстық тарихи-

ӛлкетану мұражайы

Павлодар облыстық тарихи-ӛлкетану

мұражайы 1942 жылы «Қазақстанды

меңгеру қоғамы» базасында негізі

құрылған болатын. 1959 жылы оған Орта

Азияның саяхатшысы, зерттеушісі,

Павлодар облысының тумасы Григорий

Николаевич Потаниннің есімі берілді. Мұражайдың негізін

қалаушы – фотограф, ӛлкетанушы Дмитрий Поликарпович

Багаев. Мұражай жәдігерлері ӛлкенің тарихы мен мәдениетін

ашатын 8 залда орналасқан. Ғылыми кітапхана және екі

21

филиалы бар – Д.П.Багаевтің Мұражай үйі және Майра

Шамсутдинова атындағы ән шығармашылығының Мұражай

үйі. Мұражай ашық аспан аясында жұмыс істейді.

Мұражай жәдігерлері облыстың ежелгі тарихын кӛрсететін

палеонтология залынан басталады. Кӛптеген жәдігерлер

Павлодардың Ертіс ӛңірінің тарихы туралы сыр шертеді.

Осыдан 150 млн.жыл бұрын мұнда лепидодендрондар мен

қырыққұлақтар (папоротниктер) ӛскен тұмсық батпайтын

орман болған, ал 70 млн. жыл бұрын теңіз тасыған. Африка

саванналары типтес далаларға айналған

учаскелерде үш саусақты аяқтары бар

жылқылардың (гиппарион)

миллиондаған үйірі жайылған, ал

бүкіләлемдік суытудан кейін олардың

орнын мамонттар мен үлкен мүйізді

бұғылар басқан.

Павлодар қаласының аймағында бүкіл әлемге белгілі

«Қаздар қайтқанда» палеонтологиясының ғажайып ескерткіші

орналасқан. Палеонтолог Ю.А.Орловтың 1928-1930

жылдардағы қазба жұмыстарының арқасында неоген

дәуіріндегі ежелгі жануарлардың кӛптеген сүйек қалдықтары

табылды. Оларға үш саусақты аяқтары бар жылқылардың

(гиппарион), керіктердің, хилотерий мүйізтұмсықтарының,

бұғылар мен қорқау қасқырлардың (тек ӛлімтік жеп

қоректенетін қасқыр), азуы алты қарыс махайрод мысықтары

мен трогонтерий пілінің сүйектері жатады.

Мұражайға келушілер бұл жануарлардың сүйек

қалдықтарын мұражай экспозициясынан кӛре алады.

Мұражайдың мақтанышы – Ертіс ӛзенінің жағасынан табылған

үлкен мүйізді бұғылардың қаңқасы.

22

Өлкетану мұражайының

«XVII-XIX ғасырлардағы өлке» залы

Ӛлкетану мұражайының «XVII-XIX ғасырлардағы ӛлке»

залы тауқымет жылдарындағы кезеңге, жоңғар

шапқыншылығына қарсы күрестегі батырлық шайқасқа

арналған. Сол заманды бейнелейтін музей экспозициясы

шексіз кең даладағы оқиғалардың куәсі болған XVII-XIX

ғасыр дәуірімен тыныстайтындай. Осы ауыр жылдарда Отанды

қорғау ісінде халықты жау қысымына тойтарыс беруге

жұмылдырған алысты болжайтын қазақ билеушілері, қайтпас

батырлар, ақылды билер ерекше рӛл атқарды. «Абылай ханның

ордасы» экспозициясы келушілердің ерекше қызығушылығын

туғызды. Қазақ билеушісі XVIII ғасырдың екі саяси қайраткері

– киелі Баянауыл жерінде туған ақылды кеңесші Бұхар жырау

мен ӛжет Олжабай батырдың ортасында, ақ шатырда отыр.

23

Г.Н.Потанин атындағы Павлодар облыстық тарихи-

ӛлкетану мұражай экспонаттары

Қалпына келтірілген

Қимақ жауынгері (ІХ-Х

ғғ.). Май ауданының

«Қызыл еңбек» ауылының

маңынан 2001 ж.

табылған. Орындаушы

С.Сағындықов.

Ұлттық аспаптар –

қазақтың музыкалық мәдениеті,

мәңгілік серігі, өмірдегі қуанышы

мен ренішін бірге бөлісетін

таусылмас қазынасы.

24

Торсық, шайнектер – теріден

сусын құятын ыдыстар.

Бойжеткен мен піспе

шелек

Киіз үйдің ішкі жабдықтары

ретінде қолӛнер шеберлерінің

жасаған жиһаздары орын алады.

Олар: жүкаяқ, тӛсекағаш,

адалбақан.

Тұрмыста

қолданылатын

зеттар:піспе шелек,

«тоғызқұмалақ» ойын

тақтасы, т.б.құралдар.

25

Ер азаматтың саятшылыққа

шығатын құралдары

1-дұлыға (әскери бас киім), 2- қалқан (қорғаныс құралы), 3-кісі белбеу, 4-найза,

5-қорамсақ, 6- садақ, 7-шоқпар, 8- айбалта.

26

Ат әбзелдері

Жұқа жапырақты күмістен жасалған

әйелдің бас киімі бокка, қола айна, әшекей

бұйымдар.

Аудан

орталығында

Қазақстан Ғылым

академиясының

тұңғыш

президенті

Қ.И.Сәтбаевтың

ескерткіш-

мұражайы –

ғалымның ӛмірі

мен

шығармашылық

жолынан хабар

беретін мұражай.

Жанажол ауылдық

округінде Мәшһүр

Жүсіп Кӛпеевтің

ӛмірі мен



беретін

мемориалдық

мұражайы.

С.Торайғыров

ауылдық округінде

С.Торайғыровтың

ӛмірі мен



беретін

мемориалдық

мұражайы

27

Дмитрий Багаевтың Мұражай үйі

Дмитрий Багаевтың мемориалды

Мұражай үйі 2001 жылы 30 қаңтарда

ашылды. Г.Потанин атындағы

Павлодар облыстық тарихи-ӛлкетану

мұражайының филиалы болып

табылады. Бұл үйде Павлодардың

Ертіс ӛңірінің ӛлкетанушысы, шежі-

реші, облыстық тарихи-ӛлкетану

мұражайының негізін қалаушы және бірінші директоры, әйгілі

фотограф, Қазақстаннан тыс жерлерге белгілі Дмитрий

Поликарпович Багаев тұрған және жұмыс істеген.

Мұражай үйдің ғимараты ХІХ ғасырдың соңындағы

мещандық тұрмыстың тарихи-сәулет ескерткіші болып

табылады. Бұл Павлодар қаласындағы жалғыз мемориалды

мұражай, фотографтың Қазақстандағы жалғыз мұражайы.

Майра Шамсутдинова атындағы

ән шығармашылығының Мұражай үйі

Г.Потанин атындағы Павлодар

облыстық тарихи-ӛлкетану

мұражайының филиалы болып

табылады. Оның негізі 2001 жылы 30

қаңтарда қаланған. Мұражай

орналасқан үй сәулет ескерткіші

болып табылады. Үйді 1900 жылы

ХХ ғасырдың басында белгілі кӛпес

Абдул-Фаттах Рамазанов салған.

Мұражайда 2 зал бар. Бірінші экспозициялық зал келушілерді

ӛткен жүзжылдықтың 20-жылдарындағы атақты әнші және

сазгер Майра Уәлиқызы Шамсутдинованың ӛмірімен және

28

шығармашылығымен таныстырады. Майра 1890 жылы татар

Уәли мен қазақ қызы Қатираның отбасында дүниеге келген.

Бала кезінен ӛзін гармоньда сүйемелдей отырып, ән айта

бастаған. Әндер шығарған. Ӛзінің қысқа ӛмірінде шығарған 7-

9-ға жуық әндері белгілі этнограф А.В.Затаевичтің «Қазақ

халқының 1000 және 500 әні» атты жинағына енді. Әндердің

ішіндегі ең танымалы – «Майра» атты ӛмірбаяндық ән.

Әскери даңқ мұражайы

Кӛптеген жылдар бойы біз Ұлы Отан

соғысы жайындағы естеліктерді құрметпен

еске сақтап келеміз. Павлодардағы Әскери

даңқ мұражайының құрылуы – бұл біздің

ата-бабаларымызға деген құрмет. Мұражай

2011 жылғы 7 мамырда павлодарлықтарға

есте қаларлық жерде салтанатты түрде ашылды. Мұнда

майданға кеткен жауынгерлер аттанған темір жол сапаржайы

болған. Мұражай келушілері және қала қонақтары павлодарлық

батырлармен және Ұлы Отан соғысының тарихымен таныса

алады. Құжаттар мен фотосуреттер соғыс куәгерлері,

партизандар, тыл еңбеккерлерінің ерліктері, эвакуацияланған

госпиталь туралы сыр шертеді.


1. Нақты жәдігерлер нені білдіретінін түсіндіріңдер.

2. Тарихи мұраны беру кезінде жәдігерлер қандай рӛл атқарады?

3. Қалай ойлайсыңдар, халықты мәдени және рухани байытуда

мұражайлардың рӛлі қандай?

4. Егер сендер мұражай ашуды жоспарласаңдар, қандай бағытты

таңдар едіңдер?

5. Облысымызда оқулықта берілгеннен басқа да мұражайлар бар:

Екібастұз және Ақсу қалаларының, Шарбақты ауданындағы

Шарбақты ауылының, Успен ауданындағы Константиновка

ауылының тарихи-ӛлкетану мұражайлары, Баянауыл ауылындағы

29

Қ.Сәтпаев атындағы мемориалды мұражай, Баянауыл ауданының

Торайғыр ауылындағы ақын С.Торайғыров атындағы мұражай және

т.б. Осы мұражайлар туралы ақпарат жинап, карта құрыңдар.

30

МУЗЫКА

§5. Туған ӛлкенің симфониясы


- туған өлкедегі музыкалық өнердің ерекшеліктері туралы

түсінігінің болуы;

- «Менің туған өлкемнің 30 әні мен әуені» - аудиокаталогын

ұжымдық жұмыс нәтижесінде құрастыру үшін

электрондық музыкалық каталог құрастырудың бастапқы

дағдыларының болуы.

Павлодардың Ертіс ӛңірі – кӛрнекті тұлғалар Отаны.

Қазақстанның мәдениеті мен ғылымының дамуына зор үлес

қосқан талантты академиктер, әншілер, сазгерлер, ғалымдар

жылдар бойы біздің ӛлкеміздің даңқын шығарды.

Ж.Аймауытов, Ш.Айманов, Н.Г.Шафер Н.С.Дүкенбай,

Қ.Сатиев – Павлодардың Ертіс ӛңірінің музыкалық ӛнерінің

дамуына кӛп үлес қосқан сазгерлер мен ӛнер қайраткерлері.

Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) – белгілі

жазушы, ақын, аудармашы, ғалым-педагог.

1889 жылы Павлодар уезінің Семей

губерниясындағы Қызылтау ауылында (қазіргі

Баянауыл ауданындағы Жүсіпбек Аймауытов

атындағы ауыл) дүниеге келді.

Оның «Сәлем, Сарыарқа», «Қоныс»,

«Жәмилә», «Тұңғиық терең» сияқты

шығармалары, «Қартқожа», «Ақбілек» романдары, «Күнікейдің

жазығы» атты хикаяты, әңгімелері мен драмалары, балаларға

арналған кітаптары, «Абайдан кейінгі ақындар», «Мағжанның

поэзиясы», «Аудармалар туралы» атты әдеби-сыни мақалалары

қазақ әдебиетінің баға жетпес құндылығы болып табылады.

Жазушының туындылары идеялылығымен, эстетикалық

бейнелерге бай болуымен, мәнерлі, кӛркем тілімен, нәзік

стилімен ерекшеленеді.

31

Ж.Аймауытов қазақ сахна ӛнерінің негізін қалаушы болып

табылады. Қазақ драматургиясының бастауында болған ол

ӛзінің пьесаларын қазақ сахнасына қойған режиссер де болған.

Ж.Аймауытов – алғашқы театрлық топтардың тек

ұйымдастырушысы ғана емес, сонымен қатар олардың тікелей

қатысушысы. Оның аса кӛрнекті драмалық туындыларының

бірі – Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналған, қала мен ауыл

мәселесін қозғайтын «Шернияз» еңбегі.

Шәкен Айманов 1914 жылы 15 ақпанда

Баянауыл ауданында туған.

Киноматографтың негізін салушы, театр

мен киноның режиссері, танымал актер,

Қазақстан ӛнерінің дамуына үлкен үлес қосқан

мәдени қайраткер.

1938 жылдан бастап ол киноға түсе бастады,

алғаш рет «Амангелді» қазақ дыбыстық киносына түсті. Бұл

кинокартинада ол эпизодтық рӛл ойнады. 1953 жылы ол

«Жамбыл» фильміндегі басты рӛлде ойнап, ӛзін актер ғана

емес, әнші ретінде де кӛрсетті.

Сахнада жүзден аса рӛл ойнады. 1954 жылы «Махаббат

туралы поэма» (Қозы Кӛрпеш – Баян Сұлу) фильм-спектаклін

қоюдан бастап, жаңа мамандықты тез игерді және атақты

кинокартиналар қойылымдарын (музыкалық комедия «Біздің

сүйікті дәрігеріміз», фольклорлық фильм «Алдар Кӛсе», соғыс

тақырыбына «Әкелер жері» киносы, «Атаманның ақыры»

тарихи детективі) жүзеге асырды.

Шәкен Аймановтың мерейтойы ЮНЕСКО-ның естеліктер

күнтізбесіне енгізілді.

Шафер Наум Григорьевич (нақты есімі

Нахман Гершевич) Кишинев қаласында 1931

жылы туды. 1941 жылы Шаферлер жанұясы

Қазақстанға, Ақмола облысына жер

аударылады.

Кеңестік және қазақстандық

музыкатанушысы, филология ғылымдарының

32

кандидаты, коллекция жинаушы, сазгер және әдебиеттанушы.

2001 жылғы 21 ақпанда Қазақстан Республикасында жалғыз

граммофондық күйтабақтар мұражайын ашқанымен әйгілі.

Коллекцияда 25 000 граммофондық күйтабақ, 1500 орама

магнитофон жазбалары, 1500 аудиокассеталар бар. Картотекада

музыкалық шығармаға арналған 500 мыңға жуық карточка

жинақталған.

Апта сайын әр жұмада «Шафер үйінің» концерттік залында

Павлодар қаласының жазушылары, музыканттары, әртістерінің

қатысуымен әдеби-музыкалық кештер ӛткізіледі.

Ол 100 жыл аралығындағы қалалық фольклор антоло-

гиясының авторы болып табылады.

Назымбек Дүкенбай 1948 жылы 28

қарашада Лебяжі ауданындағы Черное

ауылында дүниеге келді. П.Чайковский

атындағы музыкалық училище мен

С.Сейфуллин атындағы Педагогикалық

институтты (Целиноград қаласы) аяқтаған соң,

ол Б.Ахметов атындағы Павлодар

педагогикалық колледжінде қызмет етіп, 20 жыл бойы халық

аспаптар оркестрін басқарды.

Назымбек Дүкенбай 20-дан астам оқу кешендерінің,

балаларға арналған ән-күй оқулықтары мен әндер жинағының

(«Наурыз келді», «Шәкірттер вальсі», «Елім-ай», «Бәйтерек»,

«Бала тілегі») авторы болып табылады, сондай-ақ «Арқаның

сырлы саздары» атты қазақ ақындары мен сазгерлерінің әндер

жинағын, ӛзінің қазақ халық аспаптары оркестріне арнап

бірнеше музыкалық күйлер жазды.

Назымбек Сәбитұлы – Қазақстан Республикасының жоғары

оқу орындарының «Ең үздік музыка мұғалімі» марапатының

және «Жоғары оқу орнының ең үздік оқытушысы» мемлекеттік

грантының иегері.

Қазіргі уақытта ол ӛзінің қызметін С.Торайғыров атындағы

Павлодар мемлекеттік педагогикалық университетіндегі

33

«Атқарушылық ӛнер» кафедрасының профессоры болып

жалғастыруда.

«Айналайын елімнен»

Сӛзі: М.Амиржанов,

Әні: Н.Дүкенбай.

Айналайын туған елімнен,

Байтақ жатқан құтты жерімнен.

Ұл-қызыңа шалқып әрдайым,

Орын берген сыйлы тӛріңнен.

Бұлбұл құстай шырқап сайраймын,

Жас құрақтай кӛктеп жайнаймын.

Теңдік алған шалқар еліме,

Еңбек етем, шаршап-талмаймын.

Қайырмасы:

Айналайын биіңнен, айналайын күйіңнен,

Шағаладай ақ күмбез, айналайын үйіңнен.

Айналайын әніңнен, айтылатын мәнімен,

Айналайын туыңнан, желбіреген сәнімен.

Қайырбек Сәтиев – 1948 жылы туған

заманауи сазгер, талантты музыкант. Оның

музыкаға деген махаббаты бала кезінде пайда

болды.

Павлодар музыкалық училищесін

бітіргеннен кейін, ол музыкалық мектептің

директоры болып қызмет атқарды және

балалар хоры мен жас солистер үшін әндер жазды. Б.Ахметов

атындағы Павлодар педагогикалық колледжінде музыка мен ән

айтудан сабақ берді.

34

«Әнім әнге жалғассың» жинағына

кірген қазақстандық ақындар М.Мақа-

таевтың, С.Мәуленовтың, Т.Айбер-

геновтың атақты шығармаларына

музыка жазған.

Павлодарлық ақын П.Васильевтің

«Моя монгольская княжна» атты

шығармасына әдемі шығыс әуенін

жазған.

Қайырбек Сәтиев – Ш.Қалдаяқов атындағы сазгерлер

конкурсының лауреаты (1992), Павлодар қаласы әкімінің «Жыл

сазгері» атты грантының иегері (2000).

Оркестр

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің И.Байзақов атындағы студенттік

филармониясы жанынан 2007 жылы Қазақ халық

аспаптарының оркестрі құрылды. Оркестрдің алғашқы

дирижері Сарваров Бақыт Сарварович болды. Қазіргі таңда бас

дирижер мен оркестрдің кӛркемдік жетекшісі – Қазақстан

Республикасының мәдениет қайраткері Талғат Кәрімов.

Оркестр оның басшылығымен республикалық, облыстық

деңгейдегі түрлі іс-шараларға белсенді қатысады.

Сонымен қоса, облыста қазақ халық

аспаптары оркестрінен басқа, 2003 жылы

ашылған, Қазақстан Республикасының

танымал қайраткері Болат Рахымжанов

жетекшілік ететін симфониялық оркестр де

қызмет етеді. Қазіргі уақытта ол Иса Байзақов

атындағы Павлодар филармониясының

құрамына енеді.

35

Павлодарда Виктор Шейкиннің басшылығымен 30 жылдан

аса жұмыс жасап келе жатқан джаз оркестрі орасан

танымалдылыққа ие болды. 2012 жылы оркестр Иса Байзақов

атындағы Павлодар облыстық филармониясының шығарма-

шылық ұжымының құрамына енді.

Орындау шеберлігінің арқасында оркестр аймақаралық,

республикалық және халықаралық деңгейдегі конкурстар мен

түрлі фестивальдердің лауреаты атануда.

Оркестр ұжымы Қазақстан музыкалық мәдениетінің

дамуына және оны насихаттауда маңызды үлес қосуда.

Иса Байзақов атындағы Павлодар облыстық

филармониясы

Иса Байзақов атындағы Павлодар облыстық

филармониясының негізі 1946 жылы Жамбыл атындағы қазақ

филармониясының филиалы ретінде қаланды. 1965 жылғы

1 желтоқсаннан бастап дербес облыстық филармония болды.

1990 жылы қазақ ақыны және сазгері Иса Байзақовтың есімін

иеленді.

Есіңе сақта!

Музыканың көптеген түрлерін «жанрлар» сөзімен атау қабылданған.

Мысалы: хор жанры, аспапты, симфониялық музыкалық.

Симфониялық музыка – бұл симфониялық оркестр үшін жазылған

музыка. Оркестрдің түрлері: қазақ халық аспаптар оркестрі, орыс халық

аспаптар оркестрі, джаз оркестрі, үрмелі оркестр, симфониялық

оркестр.

36

Глоссарий

Симфо ния (еж.-грек. σσμυωνία – «үндестік, сазына келіп

үндесу, дұрыс») – бұл аспапты музыканың жанры,

симфониялық оркестр үшін ірі кӛпжиілікті музыкалық тәртіп.

Орке стр (еж.-грек. ὀρτήστρα орхестра, ежелгі грек

театрында сахна алдындағы алаң) – музыкант-аспапшылардың

үлкен ұжымы.

Джаз – алдын-ала ойлап табылған композициямен

қабыстырылған, музыкалық суырып салма негізінде қаланған

ӛнер.

Киномузыка – кинофильм немесе мультфильм үшін

жазылған музыка. Ол ойналған киносының кӛңіл-күйін

жеткізеді.

Дирижѐр ( фр. diriger – басқару, бағыттау, жетекшілік ету) –

оркестрдің, хордың кӛркемдік жетекшісі.

Афиша – кӛпшілік алдындағы жария сипатындағы үлкен іс-

шараларды анонстайтын және қысқа мерзім ішінде ол жайында

кең дәрісхананы хабардар ететін жарнамалық хабарландыру.

Мұндай іс-шара концерт, цирктік шоу, театралдық қойылым,

басқа да мәдени-сауықтыру шарасы болуы мүмкін.

Авторлық ән немесе жыршылық музыка – ХХ ғасырдың

ортасында түрлі елдерде пайда болған әндік жанр. Оның

айрықша ерекшелігі музыка авторын, мәтіні мен

орындаушысын бір жақтан біріктіру, гитаралық сүйемелдеу,

музыка алдында мәтін мәнділігінің басымдылығы.

тногра фия (ежелгі грек тілінен ἔθνος – халық және –

жазамын – этностар және басқа да этностық білім, олардың

шығуы (этногенез), құрамы, жаңа жерге орналастыру, мәдени-

тұрмыстық ерекшеліктері, сондай-ақ, олардың материалдық

және рухани мәдениеті.

ЮНЕСКО (ағылшын тілінен UNESCO) – Біріккен Ұлттар

Ұйымының білім, ғылым және мәдениет сұрақтары бойынша

мамандандырылған мекемесі.

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7

37

Шығармашылық тапсырмалар:

1 Театрлық афишаны немесе концерт афишасының берілгендері

бойынша афиша құрастырыңдар.

2. Композиторды біліп ал (атын, тегін жаз).

3. Мәтінді оқып, Павлодардың Ертіс өңіріндегі оркестрлер түрлерін

тізіңдер.

4. «Microsoft PowerPoint» бағдарламасымен презентация дайындау

алгоритмін пайдалана отырып, «Павлодардың Ертіс өңірінің

тарихи орындары» тақырыбына презентация құрыңдар.

5. «Windows Media Player» ойнатқышы бағдарламасын пайдалана

отырып, «Менің өлкемнің 30 әні мен әуені» тақырыбына

аудиокаталог құрыңдар.

6. Алгоритм бойынша аудиокаталог құрыңдар:

Ғаламтордан сазгерлер Н.Дүкенбай мен Қ.Сәтиевтің әндерін

тауып, жүктеңдер.

Windows Media Player ойнатқыш тізіміне қосыңдар.

CD немесе USB музыкалық файлдарына көшіріңдер.

38

6-СЫНЫП

§6. Топонимдер – ӛткен заманның куәгерлері

(ӛлке тарихы атауларында)


Тарауды меңгере отырып, сендер:

- жергілікті жер, қалалар, өзендер, көлдер, таулар

атауларының шығу тегін білесіңдер;

- бұл атаулардың пайда болу тарихын түсіндіре аласыңдар;

Сен Павлодар, Баянауыл, Екібастұз, Майқайың, Жасыбай

атауларының шығуы туралы ойланып кӛрдің бе?

Материктер мен мұхиттар, шексіз шӛлдер мен ӛзендер,

таулар және олардың шыңдары, қалалар мен ауылдар...

Олардың барлығының географиялық атауы – топонимдер бар.

Топонимдердің негізгі түрлері – ойконимдер, гидронимдер,

оронимдер, антропонимдер. Аталған сұрақтарға жауап беретін

ғылымның арнайы саласы бар. Бұл – топонимика.

Географиялық атаулардың арасында қазақ халқының ӛз

тәуелсіздігі үшін күресі мен атақты батырлар есімімен

байланысты атаулар ерекше орын алады. Кӛптеген

географиялық атауларда екі жүз жылға жуық созылған жоңғар-

қазақ шапқыншылығы кӛрініс тапты.

Баянауыл таулары

Баянауыл таулары тек бай және ғажайып табиғатымен ғана

емес, сондай-ақ, қазақ халқы үшін ерекше тарихи орындарымен

де әйгілі. Жоңғар қалмақтарына қарсы Баянауылда құрылған

Абылайхан әскерінің қолбасшысының бірі – Батыр Баян

болғаны халық арасында айтылады.

Сонымен бірге, Жасыбай батыр да халыққа белгілі, оның

есімімен кӛл аталған. Жоңғарлармен шешуші ұрыстардың

бірінде Жасыбай батыр мыңға жуық жауынгері бар жау

отрядымен шайқасқа түскен. Ұрыстан соң олар тынығуға

39

тоқтаған асу Жасыбай батырдың құрметіне аталған. Басқа бір

аңыздарда Жасыбай батыр шайқастан соң қатты шаршап

ұйықтап қалғанда, оны ӛлтіріп кеткен деп айтылады. Жасыбай

кӛлі мен Жасыбай асуы атақты батырға арналған мәңгілік

ескерткіш болып табылады.

Екібастұз

Екібастұз қаласының атауының шығуы туралы бірнеше

гипотеза бар.

Бір нұсқада жер атауы сӛздің тура мағынасын білдіреді:

«Екі бас тұз». 1886 жылы ӛздігінен үйренген геолог Қосым

Пішенбаев бұл қалада кӛмірдің орнын ашты. Иесіне берген

түсінігінде бұл жерді кӛршілес кӛлден әкелген тұздың екі

үйіндісімен белгілеп қойғанын жазған. Осыдан барып Екібастұз

қаласының атауы шыққан.

Жергілікті тарихшы және ӛлкетанушы С.И.Жақсыбаевтың

пікірі бойынша, Екібастұз қаласының жанында тұзды кӛлдің екі

бастауы бар, олар су жайылған кезде қар суымен толады.

Алғашқыда кӛл «Екі басты тұзды кӛл» деп аталған.

Майқайың

Майқайың – Баянауыл ауданындағы кеншілер поселкесі.

Ол жерден бірінші рет ӛтіп бара жатқан адамда «Мұндай атау

қайдан шыққан?» деген сұрақ туындайды. Аудармасы «майлы

қайың» дегенді білдіреді.

Елді мекеннің маңында да, алыста да қайыңның шоқ орманы

жоқ. Кен ісі мен қайыңның қандай байланысы бар? Ертеден

тұратын адамдармен және тарихи құжаттармен танысу арқылы

бұл атау қазақ халқының тұрғылықты жерінің табиғи

жағдайларын ӛте дәл және бейнелі суреттегенін кӛрсетті.

Ертеде мұнда шынында да кӛп қайың ӛскен екен.

Ертедегі тұрғын Қабиден Ергібаевтың сӛзіне қарағанда 20-

30-шы жылдары бұл ауылдың айналасында үлкен қайың

40

орманы болған екен. Ұлы Отан соғысы жылдарында және

соғыстан кейінгі алғашқы жылдары отын тапшылығынан

қайыңдар шабылып кеткен.

«Майқайыңалтын» комбинатының бас геологі

С.М.Муравлевте 1876 жылғы алғашқы топографиялық карта

бар. Онда қайыңдардың кӛп шоқысы Үлкен Майқайың және

Кіші Майқайың болып бӛлінгенін кӛруге болады. Бүгінгі күні

аурухананың бұрынғы бас дәрігері Валентин Васильевич

Роковановтың қамқорлығы арқасында қайыңдар тек ескі

аурухана ғимаратының жанында ғана қалған. Ол былай дейді:

– 40-шы жылдардың соңындағы бір кӛктемде аурухана

қалашығын салып жатқанда байқағаным: шабылған

қайыңдардың түбірлерінен жас қайыңның бұтақтары ӛсе

бастапты. Біз бірден аурухана ауласының маңына қоршау

қойдық. Жас бұталардан осы әдемі ақ қайыңдар ӛсіп шықты.

Одан соң аурухананың барлық аумағын кӛгалдандырғанда,

басқа жерде күй талғамайтын үйеңкі жергілікті майлы

қайыңнан мұнда ӛзін жаман сезінетініне кӛзіміз жетті, қолайсыз

топырақ жағдайында сирек ӛседі.

– Бұл жердегі ащы-тұзды топыраққа, құрғақшылыққа

тӛзімділігінің құпиясы неде?

– Қолайсыз топырақ жағдайына тӛзімділік шынында да

құпия болып табылады. Ал құрғақшылыққа дейін ше? Ескі

аурухананың жанында түбірден ӛскен қайыңды қарай отырып,

жапырақтарының ерекшелігін байқадық.

Жергілікті қайың жапырақтарында балауыз (майлы)

қонғаны бұл оған ылғалды үнемдеуге, оны аздап буландыруға

мүмкіндік береді.

«Қазақ

ономастикасы»

Т.Жанұзақ

«Павлодардың

Ертіс өңірі»

энциклопедиясы

41

Жоспар бойынша тапсырманы орындаңдар:

1. Ертістің маңында орналасқан қалалар мен аудандарды тізіп

жазыңдар.

2. Картаны пайдалана отырып, қалалар мен аудандар атауларынан

топонимдерді тауып, кестені толтырыңдар.

Аудан/

қала Топонимдер

Ӛсімдік

атауынан

шыққан

Жануарлар

атауынан

шыққан

Түрлі

түсті

Сан

есімдермен

Тұрмыстағы қоғамдық

ӛмірмен және адамдар

әрекетімен

байланыстылары

Есіңе сақта!

Топонимика кіріктірілген ғылыми пән болып табылады, ол

ғылымдардың кең тоғысында орналасқан және түрлі салада кеңінен

қолданылады: лингвистика, география, архитектура, тарих және т.б.

Глоссарий

Ойконимдер –елді-мекендердің (ауыл, кент, қала) атаулары

Гидронимдер – топонимнің түрі, су объектілерінің атаулары.

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F

42

Оронимдер –топонимнің түрі, таудың, қыраттың, шоқының

атаулары.

Антропонимдер –адамдардың (жалқы) есімдерін зерделейтін

ономастика бӛлімі.

Ономастика – жалкы есімдері, олардың қалыптасу және

түрлену тарихын зерделейтін тіл білімі бӛлімі.

Түрлі рулармен байланысты этнотопонимдер

№ Атауы Жүз Сипаты Түрі тимологиясы Орналасу орны

1 Атығай Орта

жүз

этнотопоним

гидроним

ойконим

2 кӛл,

ӛзен, 2

елді мекен

этимологиясы –

анықталған жоқ

Ертіс, Лебяжі

ауданы, Екібастұз қ.

елді мекені

2 Қарауыл Орта

жүз


ойконим

елді мекен Қарауыл Баянауыл ауданы

3 Қуандық Орта

жүз

генотопоним

ойконим,

комоним

шатқал,

елді мекен

Қуандық – ер есімі,

қаз. – ер баланың

тууына байланысты

қуаныш

Екібастұз қ. елді

мекені

4 Бәйтерек Орта

жүз


ойконим,

комоним

шатқал,

елді мекен

Бәйтерек –

пирамидалық терек,

демеу, тірек

Қачир ауданы

5 Тарақты Орта

жүз


комоним

3 шатқал Этимологиясы –


Ақсу, Май, Лебяжі

аудандары

6 Алтай Орта

жүз

генотопоним шатқал Алтай - есім Қачир ауданы

7 Адай Кіші

жүз


комоним

шатқал Адай –

Манғышлақтағы ру

Баянауыл ауданы

Бәсентейін руымен байланысты этнотопонимдер

№ Атауы Сипаты Түрі тимологиясы Орналасу орны

1 Ақмайдан генотопоним,

гидроним

кӛл Ақ + майдан (үстіртті,

ашық жер). Ақмайдан

ашық жердегі кӛл

Ақсу қ. елді мекені

2 Барлыбай антропотопоним

ойконим

елді

мекен

Барлыбай антропонимінен

атау алады. Бәсентеин

руынан шыққан рубасы

Ақтоғай ауданы

3 Бейімбет антропотопоним елді

мекен

Бейімбет – ер есімі, Би-

кнәз, басшы, сот

Лебяжі ауданы

4 Бәсентейін этнотопоним кӛл Арғын тайпасының руы Ақсу қаласының


5 Жасыбай антропотопоним

гидроним

кӛл Жас+бай. Батырдың есімі.

Есімі аңызға айналған

батыр


6 Жауғашты этнотопоним

гидроним

елді

мекен

Жау+қашу Екібастұз қ. елді

мекені

7 Кенжебай антропотопоним

гидроним

Шатқал,

кӛл

Кенже – отбасының кіші

баласы

Ертіс ауданы

8 Қангелді этнотопоним

ойконим

елді

мекен

Хан келді Ақтоғай ауданы

43

9 Малыбай генотопоним

ойконим

елді

мекен,

кӛл

Мал+бай, малға бай Лебяжі ауданы

10 Матай антропотопоним шатқал Матай – ер есімі Ақсу қаласының


11 Сүгір генотопоним елді

мекен

этимологиясы анықталған

жоқ

Шарбақты ауданы

12 Тайлақ генотопоним

зооним

елді

мекен

Тайлақ – бір жастық Баянауыл ауданы

13 Тӛртсары генотопоним шатқал тӛрт сары Лебяжі ауданы

14 Шақшан генотопоним

ороним

тау, 3

шатқал,

елді

мекен

тақыр, шаңды тӛбе Баянауыл ауданы

15 Шортан генотопоним

зооним

гидроним

кӛл шортан балық Ақсу қаласының


Қанжығалы руымен байланысты этнотопонимдер


1 Бұқарбай генотопоним

ойконим

елді

мекен

Май ауданы

2 Досқана генотопоним кӛл Дос Ақсу қаласының


3 Киікбай антропотопоним шатқал Киікбай – ер есімі, киік,

яғни киік секілді шапшаң


4 Қанжығалы этнотопоним шатқал Этимологиясы анықталған

жоқ

Ақсу қаласының

елді мекені,


5 Кӛлбай генотопоним шатқал,

елді

мекен

Кӛл+бай Май және Лебяжі

ауданы

6 Қожарек генотопоним шатқал Этимологиясы анықталған

жоқ

Железинка ауданы

7 Қойлыбай генотопоним шатқал қой+бай, қойға бай Май ауданы

8 Қорлыбай генотопоним шатқал Ер есімі Май ауданы

9 Тілеуімбет генотопоним еді

мекен

Этимологиясы анықталған

жоқ


10 Тоғызақ генотопоним

ойконоим

шатқал,

елді

мекен

тоғыз саны Ертіс ауданы

11 Толыбай генотопоним тау

шатқалы


жоқ


12 Шомақ генотопоним

гидроним

шатқал,

кӛл


жоқ


Қаракесек руымен байланысты этнотопонимдер


1 Балапан генотопоним шатқал Балапан, құс балапаны Ақтоғай ауданы

2 Кедей генотопоним ӛзен Кедей Екібастұз қ.елді

мекені

3 Қаракесек этнотопоним елді Шарбақты, Лебяжі

44

ойконим мекен аудандары

4 Қамбар этнотопоним шатқал Баянауыл ауданы

5 Наманай этнотопоним шатқал Этимологиясы



6 Шұбыртпалы этнотопоним шатқал Этимологиясы



Қыпшақ тайпасымен байланысты этнотопонимдер


1 Әлібай антропотопоним

ойконим

елді

мекен

Әлібай – араб ер есімі,

әлі – биік, бай

Май ауданы

2 Байғара генотопоним

ойконим

елді

мекен

Этимологиясы


Успен ауданы

3 Бекбаулы генотопоним

ойконим

елді

мекен


анықтаған жоқ


4 Кӛлбай генотопоним шатқал Этимологиясы



5 Қожамжар генотопоним

ойконим

елді

мекен,

шатқал

Қожамжар – араб ер

есімі, мұғалім, бай

кӛпес


6 Қожанбай антропотопоним шатқал Қожанбай – араб ер

есімі, бай қожа

Железинка ауданы

7 Құлатай антропотопоним шатқал Этимологиясы



8 Мадияр генотопоним

ойконим

елді

мекен,

шатқал

ер есімі Успен ауданы

9 Мойнақ антропотопоним шатқал Этимологиясы


Ертіс ауданы

10 Нияз генотопоним

гидроним

шатқал,

кӛл

Тәжік есімі, ӛтініш,

тілек, сыйлық


11 Ӛтеміс Генотопони

м ойконим

елді

мекен,

шатқал

Ер есімі Железинка ауданы

12 Тӛбет генотопоним шатқал Ит Ақсу елді мекені

13 Шаукен генотопоним шатқал Этимологиясы


Павлодар ауданы

Керей тайпасымен байланысты этнотопонимдер


1 Ақсары этнотопоним

гидроним

ӛзен Ақ +сары Баянауыл ауданы

2 Байболат генотопоним

гидроним

кӛл Бай+болат Ақсу қаласының

ауыл мекені

3 Бәйет генотопоним

ойконим

елді

мекен



Екібастұз

қаласының елді

мекені

4 Бұланбай генотопоним

ойконим

елді

мекен,

шатқал

Ер есімі Баянауыл, Ертіс

ауданы

5 Жадық генотопоним

ойконим

елді

мекен



Ақсу мен Екібастұз

қаласының елді

мекені

6 Кедей генотопоним теңіз Кедей адам Ертіс ауданы

45

Найман тайпасымен байланысты этнотопонимдер


1 Бура этнотопоним

гидроним

кӛл Бура – аталық, еркек,

түйе


2 Жалтыр генотопоним

ойконим

шатқал,

елді

мекен

жылтыр Май, Ертіс ауданы

3 Наурызбай антропотопоним

микрогидроним

құдық Наурыз+бай Баянауыл ауданы

4 Ӛтес генотопоним

ойконим

елді

мекен




Сүйіндік руымен байланысты этнотопонимдер


1 Аққозы генотопоним

гидроним

кӛл Ақ+қозы Баянауыл ауданы

2 Аққошқар генотопоним

гидроним

кӛл Ақ+қошқар Павлодар ауданы

3 Ақсары этнотопоним

гидроним

теңіз Ақ +сары Баянауыл ауданы

4 Ақтай генотопоним

ойконим

елді мекен,

шатқал


5 Айбас генотопоним

гидроним

ойконим

2 кӛл, елді

мекен

Ақ+бас Шарбақты, Май

аудандары

6 Тілеуберді антропотопоним

гидроним

ойконим

кӛл,

шатқал,

елді мекен

Ер есімі, үміт еткен Лебяжі ауданы

7 Тӛртсары этнотопоним

ойконим

шатқал,

елді мекен

Тӛрт сары Лебяжі ауданы

8 Тӛртұл этнотопоним

комоним

шатқал Тӛрт ұл ескі Маралды

болысы

Уақ тайпасымен байланысты этнотопонимдер


1 Алайуақ этнотопоним

ойконим

елді

мекен

тәте Лебяжі ауданы

2 Байсақ генотопоним шатқал этимологиясы



3 Барқы генотопоним

комоним

ойконим

шатқал,

елді

мекен

ер есімі, моңғ.тілінен –

талдың түрі


4 Бәбіше генотопоним

ойконим

елді

мекен

үлкен әйел Қачир ауданы

5 Беген генотопоним елді

мекен

этимологиясы


Май ауданы

6 Бекмұрай антропотопоним

комоним

ойконим

шатқал,

елді

мекен

Бек+мұрат, мақсат,

тілек, бақыт тілеу

Қачир ауданы

7 Есқара генотопоним

ойконим

шатқал,

елді

мекен



Железин ауданы

46

8 Есілбай генотопоним

ойконим

елді

мекен

ер есімі Шарбақты ауданы

9 Жанай генотопоним шатқал этимологиясы



10 Жанысбай антропотопоним

гидроним

кӛл, елді

мекен



Ертіс, Лебяжі

ауданы

11 Жантӛбет генотопоним шатқал Қачир ауданы

12 Қазы генотопоыи

м комоним

гидроним

ойконим

шатқал,

кӛл, елді

мекен

қазы (қарын майы) Лебяжі ауданы

13 Қарман генотопоним шатқал этимологиясы



14 Қорт генотопоним

комоним

ойконим

шатқал,

елді

мекен


анықталған жоқ Лебяжі ауданы

15 Мағал генотопоним

комоним

елді

мекен



16 Сарман генотопоним

ойконим

шатқал,

кӛл



17 Шәмші генотопоним

ойконим

елді

мекен

ер есімі Лебяжі ауданы

18 Шабар генотопоним

ойконим

елді

мекен

шапқылау Лебяжі ауданы

47

Семен Ремезовтың Сібірдің хорографиялық картасы. Гарвард университеті.

Ямышев көлі бейнеленген сызба. 1699–1701 гг.

48

Семен Ремезовтың Сібірдің хорографиялық картасы.

Гарвард университеті. Ертістің - ақ суы, сол саласы белгіленген (қазіргі кезде Ақ Ертіс) .

1699–1701 гг.

49

1825 жылы Павлодар облысы

Омбы облысының құрамындағы картасы

Семей облысының картасы. 1918 жылға дейін.

50

1922 ж. Павлодар Ертіс өңірі республика құрамына біріктірілген.

Қазақ КСР картасы.

51

1861 жылы Павлодар қаласы болатын

Ертістегі Коряков форпосты белгіленген Қырғыз даласының

картасы. 1858ж.

52

Екібастұз қаласының картасы,

1981ж.

Ертіс ауданының картасы,

1969ж.

Качир ауданының

картасы, 1964ж.

Лебяжі ауданының картасы,

1964 г.

53

1964ж. Успен ауданының картасы

54

Қазіргі кездегі Павлодар облысының картасы

55

§7. Мәдени-тарихи дәстүрді сақтаушылар: ӛлкенің ұлттық

қолӛнері


- жергілікті жерге қандай дәстүрлі қолөнер тән екендігін

білу;

- туған өлкенің дәстүрлі көркем мәдениетін жандандыруға

үлесін қосқан шеберлерді білу.

Павлодардың Ертіс ӛңірінде тұрғылықты тұрғындардың

негізгі кәсібі мал шаруашылығы, балық және жер

шаруашылығы. Ӛнеркәсіптің бастамасы сабын қайнату,

былғары, кірпіш, майшам зауыты, май шайқау зауыты, жел

диірмені (Павлодар уезінде олар 119 болған).

Үй жануары кӛшпендіге тағам ғана емес, сондай-ақ, шикізат

та берді. Қойдың жүнінен киіз үйді жабуға киіз басты, кілем

тоқыды, киіз тігуге арналған мата тоқыды, сондай-ақ, киіз

плащ, шұлық тікті. Киіз ісі, кілем тоқу ісі, ӛрнекті тоқыма ӛру,

кестелеу әйелдердің күнделікті шаруашылығының құрамды

бӛлігіне айналды.

Киіз басу ісі тәрізді қолӛнер кең

тарады. Алдын ала дайындалған

және дұрыс жайылған жүнді

кенеппен жаба отырып, ыстық

сумен булайды, қолмен жаныштап

басады немесе білікке (таяққа)

орайды да, одан бірыңғай масса

пайда болғанша еденге домалатады. Бұл жабағылау деп

аталады. Ол қолмен немесе

машинамен қатты және нәзік

жүннен жасалады, сондықтан

жүннің ең қаттысынан жұқаға

дейін түрлі сорттары алынады.

Киіз бірыңғай немесе

компактілі массаны білдіретіні

56

соншалық, оның ішіндегі жеке талшықтарын ажырату қиын.

Бір жағынан, бүгілген жерлері мықты, екінші жағынан, үстінде

микроскопиялық қабыршақтардың,

ойық немесе кедір-бұдырдың болуы.

Киізді басу кезінде талшықтардың

бұйрасы басқа талшықтардың

бұйрасымен айқасып, қармауланады,

біреуінің кертігі басқаның ойығына дәл

келуі тиіс. Осы екі түрімен киіздің

басты екі қасиеті анықталады: оның

беріктігі мен мықтылығы.

Негізінде қолӛнермен ер адамдар

айналысқан. Ірі қара малдың қылынан

жіп иірген, жануарлардың сүйектерінен

асүй жабдықтарын дайындаған, жиһаздарды бедерлеп, оюлаған.

Қолӛнершілердің арасында ұсталар, зергерлер, ер тоқым

шеберлері және т.б. болған. Қолӛнершілер тӛрт доңғалақты

және бір доңғалақты ат арбалар жасауды үйренген, ұсталық істі

жетілдірген.

Павлодар облысының кӛнерген қолӛнерінің бірі ұсталық іс

болып табылады. Ұстаханаларда ӛз ісінің нағыз шеберлері

шегелер мен тағалар, шалғылар мен орақтар, күректер мен

пышақтар, қару-жарақтар және түрлі шарбақтар, терезе, есік

торлары мен басқа да торлар, тоспалар түріндегі сәулет

ӛнерінің әшекейлерін жасады.

ХХ ғасырдың ортасына дейін ұстаханалардың орнын

зауыттар мен фабрикалар

ауыстырмайынша қолӛнер кеңінен

талап етілді. Ұсталар мен

ұстаханалар бізге дейін жетті.

Қолдан соғылған бұйымдар

қазіргі таңда айрықша және

қайталанбас, таңғажайып тауар

болып табылады.

57

Темір соғатын тӛсі бар ұстахана – бұл пластикалық

деформация әдісімен металдарды ӛңдеуге арналған бастапқы

құрылғы. Ол металдарды ұсталық ӛңдеуге арналған басты

құралдардың бірі болып табылады.

Ұстахана шеберханасы – негізгі тапсырмасы қару-жарақ,

құрал-саймандар дайындау, ӛндірісте тауар сапасын арттыру

қажет болған жағдайда пайдаланылады.

Ұсталық іске қажетті құрал-жабдықтар:

- қарапайым балға – бұл негізінен, сирек жағдайларда,

қолымызда ұстаның балғасы болмаған кезде қолданылады.

- Ұстаның балғасы – бұл ұсталық іске арналған негізгі

құрал болып табылады, олармен металл бұйымдар, құрал-

саймандар және қару-жарақтар жасайды.

Мысалы: Қайыр Ахметов (Май ауданының тұрғыны) ӛз

естелігінде: «Ӛмір – тіршілік арқауы» кітабында:Май

ауданының Баскӛл (Қызыл-құрама) ауылының тұрғыны, темір

ұстасы Ыдырыс Жапабаевты Ермактағы Ленин МТС-і елуінші

жылдары ақсақалды жұмысқа

шақыртып алдыртатын. Сонау «Қызыл-

құрамадан» ұста алдыру мұнда, яғни

Ермакта (қазіргі Ақсу) Ыдағаңа пара-

пар маман жоқтығын бізге үлкендер

кейін түсіндірді. Сонда Ыдағаң (Ыдырыс ұста) тұқым себетін

сеялкалардың, соқалардың, тракторлардың кейбір үзіліп қалған

бӛлшектерін жӛндейді. Отқа салып темірді балқытып, оны

қажетті орнына қойып балғаның күшімен, қолдың икемімен

келтірілгенде үлкендер таңдай қағып таңқалатын еді. Ыдырыс

Жапабаевтың қолынан шыққан арба-шаналар Баскӛл

ауылының кейбір тұрғындарында әлі сақталған, тек ағаш

бұйымдары тозған. Ал темірден түйін түйген Ыдырыс

ақсақалдың сол заттарын қазіргі заманда жастарымыз ұсталық

құралымен қайталай алар ма екен? Қазіргі уақытта ұста

есімімен кӛше аты беріліп, мемориалды тақта орнатылған.

Ұстаның кӛрік, құрал-саймандары Баскӛл ауылында тұратын

зейнеткер Ыдырысқызы Нәбира әженің қолында.

58

Ыдағаңмен бірге тізерлес еңбек

еткендердің бірі Бап Иманбаев ақсақал

еді. Бұл кісі ұсталық үйінде кӛрік

басып, кӛмекші балғашы міндетін атқарды. Кейіннен ӛзінің

ӛнерін ағаш шеберінен кӛрсетті. Ат шаналарының бірнеше

түрлерін айшықтап жасайтын. Үйлердің есік-терезелерін,

едендерін салғанда тақтайдың жымы білінбеуші еді. Қазіргідей

ол кездері арнаулы техникалық жонушы аспаптардың

жоқтығын ойласақ, бұл дегеніміз нағыз шеберлік», -деді.

Бүгінгі күні облысымыздың мәдени-тарихи дәстүрді

сақтаушылар және ӛлкенің ұлттық қолӛнерін

жалғыстырушылар қатарында:

Біз кесте

Қалалық, облыстық, республикалық

байқауларының белсенді

қатысушысы.

2014 ж. Орта Азия, Киргизия,

Қазақстан халықаралық жәрменкесі.

2015 ж. Қазақстан халқының Бірлік

күніне арналған жәрменкесінің, 2016

ж. Қазақстан Тәуелсіздігінің 25

жылдығына орай, «Ұлы Дала Елі»

халықаралық фестивальнің, 2017 ж.

Наурыз мейрамына арналған қолшебер ӛнері

жәрменкесінің қатысушысы

Ләзәт

Әніш

Біз кесте құрап тігу

Қалалық, облыстық,

республикалық байқауларының

белсенді қатысушысы.

2014 ж. Орта Азия, Киргизия,

Қазақстан халықараық

жәрменкесінің, қала күніне арналған қолшебер

Баян

Тантақова

59

ӛнері жәрмеңкесінің, 2015 ж.

Халықаралық Музейлер Күніне

арналған «Музейдегі түн»

шеберлер жәрменкесінің,

Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай,

2016 ж. «Ұлы Дала Елі» халықаралық

фестивальнің қатысушысы

Музыкалық аспаптар жасау шебері

Қалалық, облыстық,

республикалық

байқауларының белсенді


2014ж. Орта Азия,

Киргизия,Қазақстан

халықаралық жәрмеңкесінің,

2015ж. Халықаралық

Музейлер Күніне арналған

«Музейдегі түн» шеберлер жәрмеңкесінің,

Қазақстан халқының Бірлік күніне арналған

жәрмеңкесінің, 2016ж. Қазақстан Тәуелсіздігінің

25жылдығына орай, «Ұлы Дала Елі»

халықаралық фестивалінің қатысушысы.

Ернар

Баязит

Ағаштан кӛркемдеп ою

2011 ж. Тәуелсіздіктің 20-

жылдығына арналған қалалық

этикалық мәдениеттер фестивалі

жүлдегері, VІІІ-ші Халықаралық

«АСАР» Қайырымдылық

Мараыонының диплом иегері, 2014

ж. «Шебер-2014» 6-шы Қазақстана

Серік

Кӛбікбаев

60

қолӛнершілері байқауының финалисті, 2016ж.

БАӘ Әбу-Дабиде ӛткен халықаралық

қолӛнершілер фестивалінің қатысушысы.

Суретші-зергер

Қалалық, республикалық және

халықаралық кӛрмелер мен

жәрменкелер, сондай-ақ

конкурстардың белсенді


2012 ж. 8-ші Халықаралық жәрмеңке

және Халықаралық қайырымдылық

«Асар» марафонының қатысушысы,

2013 ж. маусым айында 2-ші

Халықаралық «Бисерная сказка»

конкурсының финалисті, 2016 ж.

«Шебер-2016 «Қазақстан қолӛнер шебеолері» 8-ші

байқауының финалисті, 2017 ж. Астанада Үкімет

Үйінде ӛткен «Наурыз-Думан» 2017» кӛрмесінің

қатысушысы. Павлодар облысы Әкімінің Құрмет

грамотасымен марапатталды.

Виктория

Султанова

Теріні кӛркемдеп ӛңдеу

2002 жылы Қамар Қасымовтың 110-

жылдығына арналған облыстық

қолӛнер шеберлері байқауында

Тоқтаров бірінші орынға ие болды.

Оның жұмыстары Астананың 5, 10,

15 жылдығына арналған Астана

қаласында ӛткен кӛрмелерге

қойылып, оң бағасын алды.

2011 ж. – ҚР Тұңғыш Президент музейінде «Алға

ұмтылған Қазақстан» жобасы аясында ӛткізген

кӛрмеге жұмыстары қойылды.

Ержігіт

Тоқтаров

61

2012 ж. – «Ел іші-ӛнер кеніші»

облыстық байқауының жеңімпазы.

2012 ж. - «Ел іші-ӛнер кеніші»

республикалық байқауының

жүлдегері.

2013-2017 жылдарда облыстық және

республикалық (Астана) қолӛнершілердің қӛрме-

жәрменкесіне қатысушысы.

Ағаштан ою, металл және теріні

кӛркемдеп ӛңдеу Он саусағынан тамған шебердің ӛнерінің

бірі, қала және облыстық кӛрмелердің бірнеше

рет қатысушысы. Шебер, шығармашылықтан

басқа Павлодар ӛңірінде ұлттық қолданбалы

ӛнершеберді дамыту бойынша үлкен жұмыс

атқарады.

Қаир

Рахимжанов

Киіз бұйымдары, бастырма

Дарынды халық ісмері ретінде қӛптеген іс-

шараға белсенді қатысты: Қолӛнершілердің

Орталық-Азиялық кӛрме-жәрмеңкесі

(Алматы,1996 – 2006 жж.). Қазақ хандығының

550-жылдығын мерекелеуде ӛткізілген кӛрмеде

(Павлодар, 2015 ж.). «Қараӛткел – 2011»

Республикалық жәрменке-кӛрмесінде «Ең үздік

киіз үй» номинациясының иегері, Қазақстан

Республикасы Тәуелсіздігінің 20-жылдығына

Гүлнәр

Сартымбекова

62

«Тәуелсіздікке сыйлық» кӛрмесінің

дипломанты. «Қазақстан Республикасының

Тәуелсіздігіне 10 жыл» мерейтойлық медалімен

(2001 ж.)», «Қала алдындағы еңбегі»

тӛсбелгісімен марапатталған (2016 ж.).

Біз кесте

Ӛз жұмыстарын Қазақстан қолданбалы

ӛнершебер жәрмеңкелерінде кӛрсетіледі. «Нео-

фольклор» аудандық байқауының жүлдегері.(3-

орын( (2016 ж.). Шарбақты аудандық

қолданбалы ӛнершебер дамуына үлес қосқаны

үшін Шарбақты әкімінің мақтау қағазымен

марапатталды. 2016 ж. Қазақстан

Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай, «Ұлы Дала

Елі» халқаралық фестивальінің қатысушысы.

Гүлнәр

Ӛнерхан

63

Киіз бұйымдары, бастырма.

Ерекше нақышпен тілілген дәстүрлі

сырмақтары, бітпестері, қоржындары кӛптеген

кӛрмелер мен сайыстарда ұсынылды:

«Қанатты әйел» тауарлар мен идеялардың

Халықаралық жәрмеңкесі (Алматы,1999 ж.);

Қазақстан Республикасының Президенті Н.

Назарбаевтың алғыс хатымен (2001 ж.);

Павлодар облысы, Екібастұз қаласының

әкімінен, Екібастұз қалалық мәслихатынан

құрмет грамотасымен, «Астанаға – 10 жыл»

және «Павлодар облысына – 75 жыл»

мерейтойлық медалімен. «Облыс алдындағы

еңбегі үшін» және «Қала алдындағы еңбегі

үшін» тӛсбелгілерімен марапатталған.

Сәуле

Кенжетаева

Суретші-зергер

Қазақстан суретшілер Одағының мүшесі. 1998

жылы ұйымдастырылған зергерлік ӛнер

бағдарламасының авторы және 2005 жылы

(Ресей) Сызранда диплом және тосынсыймен

марапатталған. Сол бағдарлама бойынша

Қазақстан кӛркемсурет мектептерінде оқушылар

оқытылады. Шығармашылық ісі фильмдерінде

және бағдарламаларында кӛрсетілген. Қазақстан

және шетелдегі кӛрмелерге белсене қатысады.

Ольга Ловинаның бұйымдары Қазақстан және

шетел мемелекеттік, жеке топтамаларында

сақталынады.

Ольга

Ловина

64

Теріні кӛркемдеп ӛңдеу

2011ж. – ҚР Тұңғыш Президент Музейінде

«Алға ұмтылған Қазақстан» жобасы аясында

ӛткізілген «Ұлы даланың сазы» кӛрмеге

жұмыстары қойылды.

Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің

20 жылдығына орай «Воспеваю тебя, мой край

родной» атты облыстық халық

шығармашылығының 2-фестивалінде қолданбалы

ӛнершебер үздік жұмыс үшін алғыс хатпен

марапатталды, Павлодар 2012ж.

12 облыстық мәдени фестивалінде

«Мәдени-тарихи мұра сақтау бойынша белсене

қатысқаны үшін» дипломмен марапатталды.

Мақсұтбек

Кӛпжасаров

65

Ағаштан кӛркемдеп ою

Алматы, Астана және Палодардағы және

кӛптеген кӛрмелерге қатысқан және келесі

грамоталармен, дипомдармен,

сертификаттармен марапатталған. Палодар

облысыеың 75-жылдығына қатысқан үшін

дипломмен мараппаталды. 2012 жылы қыркүйек

айында Павлодарское ауылының 85-дылдығына

арналған Іс-шараларға белсенді қатысқаны үшін

алғыс хатына ие болды. 2013 жылдар Павлодар

облысы ІІІ-ші туристик мүмкіндіктер кӛрмесіне

белсенді қатысқаны үшін сертификатымен

марапатталды.

Анатолий

Болковой

66

Ағашты кӛркемдеп ою 2012 жылы оқушылары (ПМПИ)

республикалық «Ел іші-ӛнер кенші»

кӛрмесінде жүлделі орындарды иеленді.

Павлодар облысының ауыл шаруашылық

жәрмеңкелеріне белсене қатысты. 2013-

2014жж. Қазақстан Республикасының 25

жылдығына орай «Ұлы Дала Елі»

халықаралық фестивалінің қатысушысы.

2017ж. Наурыз мерекесіне арналған ӛол ӛнер

шеберлері жәрмеңкесінің қатысушысы.

Мелжан

Сыдыков

67

Музыкалық аспаптар жасау бойынша

шебер Оның жұмыстары Республикада және шетелде

әйгілі. Республикалық, облыстық, қалалық

кӛрмелердің белсенді қатысушысы.:

2015ж. Қазақстан халқының бірлестік күніне

арналған жәрмеңкесі. 2016ж. Қазақстан

Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай «Ұлы

Дала Елі» халықаралық фестиваль. 2017ж.

Наурыз мейрамына арналған қолшебер ӛнері

жәрмеңкесі.

Болат

Нұрашев

68

Қазақ халықтық-қолданбалы ӛнерін қайта

дамытуымен айналысады

Кӛптеген сәндік-қолданбалы

шығармашылықтың қалалық, облыстық және

республикалық деңгейдегі кӛрмелердің

тұрақты қатысушысы. 1995ж. Абайдың 150

жылдығына арналған кӛрме Семей қ. 1999ж.

академик Қ.Сатпаевтің 100 жылдығына

арналған кӛрме. 2000ж. –Түркістан

қаласының 2000 жылдығына арналған кӛрме.

2016ж.Қазақстан Тәуелсіздігінің 25

жылдығына орай «Ұлы Дала Елі»

халықаралық фестиваль.

Саид

Сағындықов

Металды кӛркемдеп ӛңдеу

Халықаралық, облыстық, қалалық сәндік-

қолдаңбалы ӛнер кӛрмелерінің қатысушысы.

«Палодар қаласының үздік кәсіпкері»

байқауындағы «Шеберлік саласындағы үздік

кәсіпкер» атты номинация иегері 2009 жылы.

Павлодар облысыІ туристік мүмкіндіктер

кӛрмесіне белсенді қатысқаны үшін сертификат

2011 жылы. Қазақстан Республикасының

Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Ұлы

Дала Елі» халықаралықфестивалінің

қатысушысы 2016 жыл.

Виктор

Квитков

69

Киіз бұйымдары және батик

Қазақстан Республикасы суретшілер

Одағының мүшесі, киіз әдісімен, графикамен

жұмыс істейді, бірнеше халықаралық,

республикалық кӛрмелердің қатысушысы.

Оның жұмыстары Түркия, Германия, Италия,

Польша, БАӘ, Америка жеке топтамаларында

сақталынады. Дербес кӛрмелері Алматы,

Тараз, Астана, Омбы және Павлодар

қалаларында ӛткізілді. 2003 жылдан Павлодар

мемлекеттік Университетінде сабақ береді,

атақты ақын Мұқағали Мақатаев лирикасы

бойынша графикалық парақтар сериясын

шығарды, «Менің замандастарым»

тақырыбына киізден портреттер, киіз

қуыршақтар жасады.

Майса

Ықыласова

70

Киіз бұйымдары

Киізден киім, аяқ киім, аксессурлар жасайды.

2011 ж.Қазақстан Республикасы Тәуелсізідігінің

20 жылдығына арналған облыстық этникалық

фестивалінің жүлдегері. 2012-2014жж.

«Халықтар достығы» облыстық фестивалінде

сәндік-қолданбалы ӛнер шығармашылығындағы

ұлы шеберлігі үшін Грамоталарға ие болды.

2015ж. «Қазақ хандығының 550 жылдығы»

мерейтойлық медалімен марапатталды. 2016 ж.

«Нео-фольклор» қалалық байқауының жүлдегері

(2-орын). Бағдарламаның бір бизнесті қолдау

және дамыту, «Бизнестің жол картасы – 2020»

мемлекеттік грантының иегері.

Галина

Воронкова

Батик бойынша шебер

Қазақстан Республикасы суретшілер Одағының

мүшесі. Қазақстан Республикасы Оңтүстік

Қазақстан қолӛнершілер Одағының мүшесі.

2010ж. Корпорация «Шеврон» қолдауымен

Орталық Азия Еуразия қоғамдық қорымен

ұйымдастырылған Арт-маркетинг бойынша

сертификат, Қарағанды қ. 2011ж. Алматы қ.

Алтын

Атеева

71

«Фотосурет ӛнері» шығармашылық

студиясының қатысушысы. 2013ж. «Таңғажайып

әлем» республикалық шығармашлық студия

дизайнына белсенді қатысушысы. 2016ж. БАӘ

Әбі-Дабиде ӛткен халықаралық қолӛнершілер

фестивалінің қатысушысы.

Глоссарий

Киіз басу ісі – жүнді жабағылау, киізді дайындау және

иірілген жүн бұйымдарын дайындау.

Кілем тоқу – ежелгі кӛркем кәсіп.

Ұста – металл ӛңдеумен айналысатын шебер. Ұста

жұмысының негізгі материалы – металдар: темір (құрыш),

сондай-ақ, мырыш пен оның ерітіндісі (қола), қорғасын, асыл

металдар. Ұсталық қолӛнерге еркін соғу, ұсталық дәнекер,

құйма енеді.

Зергер – зергерлік бұйымдарды дайындау мен жӛндеу

бойынша маман.

Ер тоқым шебері – керемет ер тоқымдар жасайды.

Тері илеуші – тері ӛңдеумен және сатумен кәсіби түрде

айналысатын адам.

Сүйектен ою оятын шебер – сүйекті кесумен айналысатан

адам.

Тастескіш – тасты ӛңдеу, кесу бойынша құрал.

Инкрустация – бұйым және ғимараттың негізгі беткі

қабатынан ерекшеленетін материалдардан жасалған әшекейлер

мен бейнелер.

72


1. Ӛлкелеріңде қандай дәстүрлі ӛнер түрі дамыған

2. Біздің ӛлкеміздің дәстүрлі кӛркемдік мәдениетінің жандануы мен

дамуына үлес қосқан шеберлер есімдерін атаңдар.

3. Фотосуреттердегі берілген қолӛнер заттары қандай материалдан

жасалғанын талдаңдар.

§8. Бір ел – бір тағдыр (менің ӛлкемнің халықтары)


- туған өлке халқының қалыптасу тарихын білу;

- туған жеріндегі ұлттардың салт-дәстүрін білу және

құрметпен қарау.

Қазақстандықтар – болашағы біртұтас ұлт. Қазақстандық

біртектілікті одан әрі нығайту қажет. Барлық азаматтар

құқықтың бір кӛлемін пайдалануы, жауапкершіліктің бір жүгін

арқалауы және тең мүмкіндікке қолжетімділікті иеленуі керек.

Біз ӛзіміздің тұрақтылық және келісім моделін дамытуда

айтарлықтай табыстарға жеттік.

Н.Ә. Назарбаев («Нұр Отан» партиясының XVI съезі)

73

1920-1940-шы жылдары Қазақстанға күштеп жер аудару

басталды. 1937-1944 жылдары Қазақстанға Ресейден,

Украинадан, Беларуссиядан, Балтық жағалауы

республикаларынан 1 миллион 209 мың адам, ал

эвакуацияланғандармен бірге 1 милллион 740 мыңға жуық.

1954 жылы тың игеру ісі Қазақстанға, Павлодар облысына

Кеңес Одағының басқа республикаларының жаппай кӛшіп

келуіне ықпал етті.

Қазақ даналығында былай делінген: «Бақыт негізі –

бірлікте». Біртұтас этникалық отбасында кӛптеген этностардың

тұруының табысты тәжірибесі – халық даналығының айқын

кӛрінісі. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы

Ассамблеясының ХIV сессиясында (Астана, 2008) «Біздің

елімізде барлық этностар қазақстандық қоғамның маңызды

және үйлесімді бӛлігі болып табылады. Оның ӛкілдері ӛздерінің

рухани қажеттіліктерін қанағаттандырып, ӛзіндік

ерекшеліктерін сақтап, қазақстандық мемлекет құруға ӛз

үлестерін қоса алады» деп атап ӛтті.

1995жылы Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды

(2007 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясы болып қайта

аталды). Оны еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев басқарды

және Ассамблеяның Қазақстанның саяси және қоғамдық

ӛміріндегі маңызын атап кӛрсетті. Ассамблеяның басты

міндеті азаматтық бейбітшілік пен қоғамдық сананы сақ-

тау. Павлодар облысының Қазақстан халқының Ассамблеясы

24 облыстық этномәдени бірлестіктерді біріктіреді.

Сан ғасырлар бойы қазақ халқының ата-

бабадан қалған әдет-ғұрыптары мен салт-

дәстүрлері санамызда сақталған.

Мысалы: Қымызмұрындық – қымыз

ашыту маусымының басталуына байланысты

әдет-ғұрып. Жаз бастала салысымен бие сауу

маусымы басталған. Осы кезеңге

74

байланысты ауыл тұрғындарын шақырып, алғашқы қымыздан

дәм татырған. Қымызмұрындыққа шақырған үй иелеріне ауыл

ақсақалдары ақ батасын берген.

Дала тұрғындарының дәстүрлі әдет-ғұрыптарының бірі –

асар. Онда ауыл тұрғындары ешқандай ақы алмастан бірлесе

жұмылып, біреудің белгілі бір жұмысына кӛмектеседі.

Мәселен, олар біреудің қысқы баспанасын немесе мал қорасын

салып беруге жұмылады, құдық қазады. Асар ауылдас отырған

рулас адамдардың туысқандығы мен ынтымақ бірлігінің

жарқын кӛрінісі болып табылады. Асарға шақырылғанда оған

бармай қалу әдепсіздік саналатын. Қазақтар ХХ ғасырдың бас

кезінде осы әдет-ғұрыпты пайдаланып, кӛптеген жерлерде

зайырлы мектептер және мешіттер салып алды.


1. Ӛлке тұрғындарының қалыптасу ерекшеліктерін сипаттаңдар (қай

жақтан келген).

2. Отбасыларыңда қандай салт-дәстүрлер сақталған? Маңызы неде?

Отбасылық дәстүр туралы шағын әңгіме құрастырыңдар.

3. Ӛз ӛлкелеріңдегі этностардың салт-дәстүрлері туралы әңгімелеңдер.

§9. Туған ӛлке тарихының тірі куәгерлері


- туған өлке тарихының тірі куәгерлерін саралау

категорияларын білу: Ұлы Отан соғысы ардагерлері, тыл

ардагерлері, еңбек ардагерлері, ауған-әскерлері, тың

игерушілер, құрметті тұрғындар, еңбегі сіңген педагогтер

мен дәрігерлер;

- соғыс және тыл ардагерлерінің ерліктері туралы білу.

Ертістің Павлодар ӛңірі Ұлы Отан соғысы жылдарында

Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945жж.) Павлодар

облысынан 40486 адам майданға жіберілді. Павлодарлықтар

барлық ірі шайқастарға қатысты. 26 павлодарлық Кеңес

75

Одағының Батыры атағын алды, 8 адам Даңқ орденінің кавалері

атанды.

Соғыстың қиын жылдарында патриоттық пен қайсарлық,

адамгершілік пен таусылмас шыдамдылық ерекше байқалды.

Даңқ орденінің толық кавалерлері

Ткачев Григорий Устинович (1914–1985 жж.) – аға

сержант, 609-Остроленск Қызылтулы атқыштар полкінің

командирі (2-Белорус майданының 49-әскері, Рославльдік

Қызылтулы 139-атқыштар дивизиясы). Медальдармен, 1-

дәрежелі Отан соғысының, Қызыл Жұлдыз, 3-дәрежелі Даңқ

ордендерімен марапатталды.

Рубаев Сапар (1919–1945 жж.) – старшина, 1-Украин

майданының 60-әскердің 302-атқыштар дивизиясының 232-ші

жеке сынақтық танкіге қарсы дивизионының 76-миллиметрлік

зеңбіректік командирі. Медальдармен, Қызыл Жұлдыз, 1, 2, 3-

дәрежелі Даңқ ордендарымен марапатталды.

Хайдаров Бакит Хайдарович (1919–1945 жж.) – Қызыл

әскерлік, артиллерия батареясының әскери азық взводының

командирі, 76-миллиметрлік қарудың 176-атқыштар полкінің,

Лугалық 46-атқыштар, 2-дәрежелі Суворов орденінің, 108-

атқыштар корпусының командирі. Медальдармен, 2-дәрежелі

Отан соғысының, 1,2,3-дәрежелі Даңқ ордендарымен


Ворушин Иван Денисович (1923–1999 жж.) – аға

сержант, 953-шабуылшы әуе полкінің әуе атқышы (3-Белорус

майданының 331-шабуылшы авиация дивизиясы, 1-әуе әскері).

Медальдармен, 1 және 2-дәрежелі Отан соғысының, «Құрмет

Белгісі», 3 Даңқ ордендарымен марапатталды.

Больбот Павел Пантелеевич (1924–2013 жж.) – 22-

миномет бригадасының 552-жеке гвардиялық дивизиясының

«Катюша» БМ-13 әскери машинасының жүргізушісі.

Медальдармен, І дәрежелі Отан соғысының, Халықтар

76

достығы, Қызыл Жұлдыз, 3-дәрежелі Даңқ ордендарымен


Орлов Василий Степанович (1924–1994 жж.) Ефрейтор,

49-жеке барлаушылық ротасының барлаушысы (2-Белорус

майданының 2-екпінді әскері, 46-Лугалық атқыштар

дивизиясы). Медальдармен, 1-дәрежелі Отан соғысының, 1,2,3-

дәрежелі Даңқ ордендерімен марапатталды.

Христенко Василий Тимофеевич (1925–2010 жж.) –

гвардия старшинасы, 62-гвардиялық атқыштар дивизиясының

тыңшылар ротасының тыңшысы, бронетранспортердің, 80-

жеке, 15-жеке гвардиялық мотоциклетті батальонның, 5-

гвардиялық танк корпусының, 6-гвардиялық танк әскерінің

командирі. Медальдармен, 4 Даңқ орденімен, кеңестік Ленин

орденімен, Октябрь Революциясының орденімен, Құрмет

орденімен, Достық орденімен марапатталды.

Пешин Петр Васильевич (1926–2002 жж.) – аға сержант,

424-взводының атқыштар полкінің командир кӛмекшісі (2-

Белорус майданының 19-әскері, 18-атқыштар дивизиясы).

Медальдармен, 1-дәрежелі Отан соғысының, 3 Даңқ

ордендарымен марапатталды.

Облыстың еңбек сіңірген адамдары

Абрамович Валентин Александрович 1930 жылы 15

маусымда туған. 1955 жылы Ленинград инженерлік-құрылыс

институтын аяқтаған соң бӛлу бойынша Павлодар қаласына

Алюминий зауытының құрылысына келген. Ӛз қызметін

1955 жылы Павлодарпромстрой СУ-І трестінде шебер

қызметінен бастады.

Ахметов Бейсен Ахметұлы – 1913 жылы 19 наурызда

туған. Халық ағарту ісінің үздігі, ҚазКСРО-ның еңбек сіңірген

ұстазы. 1940 жылы С.М.Киров атындағы қазақ мемлекеттік

университетін тәмамдады. Соғыстан кейінгі жылдары матема-

тика пәнінің мұғалімі болып еңбек етті. Павлодар педагоги-

калық училищесінің директоры болды (1948-1972жж.).

77

Қайырбеков Тӛкен Кайырбекұлы 1931 жылы 20 тамызда

туған. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген дәрігері, ҚР

денсаулық сақтау Орталық Кеңесі облыстық филиалының

кәсіподақ қызметкерлерінің тӛрағасы. Еңбек Қызыл Ту және

«Құрмет белгісі» Ордендерімен марапатталды.

Павлодарлық интернационалист жауынгерлер

1979-1989 жж. Ауғанстанда болған соғысқа Павлодар

облысынан ӛздерінің интернационалдық борыштарын ӛтеу

үшін 1100 адам қатысты. Жауынгерлік операциялардағы

ерліктері үшін 269 павлодарлық солдат пен офицер

ордендарымен және медальдармен марапатталды. Ауғанстанда

қаза болғандарға арналып Екібастұзда (1988 ж.), Ақтоғайдағы

тұғырға БТР қойылған (1989 ж.). 2000 жылы Павлодар

қаласында ауған жауынгерлеріне ескерткіш ашылды.


1. Кестені толтырыңдар:

Ұлы Отан соғысы ардагерлері, тыл ардагерлері, еңбек ардагерлері, ауған

жауынгерлері, тың игерушілер, құрметті тұрғындар, ауыл/қалаңның еңбегі

сіңген педагогтері мен дәрігерлері;

ТАӘ Туған жылы, жері Категориясы Еңбектері мен

ерліктері

2. Отбасыларыңда ҰОС қатысушысы, Ауған соғысына қатысқандар

болса, сол кісілер туралы әңгіме құрастырыңдар.

3. «Ешкім де, ештеңе де ұмытылмайды» тақырыбына эссе жазыңдар.

78

Б.М.Хазыров

«Боздақтар»

естелік кітабы

Даңқ мемориалы мен

мәңгілік алау

Павлодар қаласы

В.Д.Болтина,

Л.В.Шевелева

«Поклонимся великим

тем годам 1941-1945»

М.С.Тереник

«На защите родных

рубежей»

Ауған соғысына

қатысушыларға

ескерткіш

Павлодар қаласы

79

§10. Менің туған ӛлкем ӛлеңдер мен прозада


- туған өлкенің табиғаты және тарихы сипатталатын

поэтикалық және прозалық шығармаларды білу;

- туған өлкенің ақындары мен жазушыларының

шығармашылығын білу, олардың шығармашылығы туралы

деректер жинау және презентация дайындау;

- туған өлкеге арналған бір өлеңді жатқа мәнерлеп оқу.

Қалмұқан Исабаев

(1925-2015)

Қалмұқан Исабаев – журналист,

ӛлкетанушы, Ұлы Отан соғысының

ардагері. Ол 1925 жылы 25 тамызда

Павлодар облысы Баянауыл ауданында

туған. 1943 жылы Баянауыл қазақ орта

мектебін аяқтағанан кейін Кеңес

Армиясының қатарына шақырылады.

Кеңес Армиясының қатарында 1954 жылға дейін болады. 1961

жылы ҚазМУ-ді бітірген, 1954-1985 жылдары «Социалистік

Қазақстан» (бүгінгі күні «Егемен Қазақстан») газетінде әдеби

қызметкер, «Жұлдыз» журналының бӛлім меңгерушісі,

Қазақстан Жазушылар Одағы жанындағы әдебиетті насихаттау

бӛлімінің директоры болды.

Қ.Исабаевтың әңгіме, очерктері баспасӛзде 1954 жылдан

жариялана бастады. Алғашқы «Баян» әңгімелер жинағы 1959

жылы жарық кӛрді. Кейін «Ажал құрсауында» (1961), «Жұмбақ

үй» (1962), «Бетпе-бет» (1963), «Соңғы тәулік» (1966) повесть,

әңгіме, очерктерін жинақтады. «Сұңқар самғауы» (1966),

«Айқыз» (1967), «Жолдас комендант» (1975), «Кӛгілдір

қазына» (1978), «Серт» (1982), «Арна» (1984) т.б. романдары

басылды.

Жазушы Ертіс-Қарағанды каналының жобасымен танысып,

оның бойын жаяу аралады. Он бес жыл ӛмірін канал

80

құрылысшылары арасында ӛткізіп, ол туралы кітап жазды. Әр

түрлі ӛзекті тақырыпқа арналған 300-дей кӛркем очерк, ғылыми

және мәселелік мақалалары жарияланды. Кітаптары орыс, неміс

және басқа тілдерде жазылған. «Қызыл жұлдыз», Еңбек Қызыл

Ту, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендері және медальдарымен

марапатталған. 2003 жылы Президент Жарлығымен «Құрмет»

орденімен марапатталды.

Ата қоныс

Мамандық – адам тағдыры, ӛмір тӛрі. Бұл тӛрге әр адам әр

жолмен келеді. Егер жазушылықты да мамандық десек, қазақ

әдебиетін дамытуға қырық жылдай үлес қосып келе жатқан мен

тӛріме қалай жетіппін? Болашақ талапкерлер сәттен ғибрат,

сәтсіздіктен сабақ алу үшін ӛмір жолыма шолу жасауды жӛн

кӛрдім.

Әке-шешемнің айтуы бойынша мен 1925 жылдың 25

тамызында Павлодар облысы Баянауыл селосында дүниеге

келіппін.

Әкем Әли (Исабай баласы) елімізде Совет ӛкіметі

орнағаннан кейін сауатын ашып, Баянауылда кооператив

курсын тәмәмдап, есеп-қисап жұмысы бойынша мамандық

алады. Ол кісі ӛмір бойы бухгалтер болып қызмет атқарды.

Ертеңгі сағат тоғыздан кешкі алтыға дейін кеңсесіндегі үстел

басында есеп-шотын қағып, қозғалмай отырар еді. Ал

тоқсандық, жылдық есептер берер кезде әкемізді апталап

кӛрмей, сағынып қалатынбыз. Біз орнымыздан тұрмай кететін

де, ұйықтап қалғанымыздан кейін, түннің бір мезгілінде

келетін. Әлде Исабайдың жалғызы болып ерке ӛскеннен бе

екен, шаруашылыққа қыры болмайтын. Ӛзімізде басыбайлы үй

жоқ еді. Сондықтан да Баянауылда біз тұрмаған кӛше қалмаған.

Село тұрғындары аузынан «Әлидікі әне кӛшіп барады, Әлидікі

міне кӛшіп барады» деген сӛзді жиі естуге болатын еді.

Әкем шаруашылыққа икемі жоқ адам еді. Әлі есімде, шешей

күзге таман: «Жұртқа ұқсап колхоздардан шӛп түсіріп

81

алсайшы», – деп қыңқылдап отыратын. Ал әкем болса: «Жан-

жақтан тартпақтай берсек колхоздың малы не жейді?!» – деп

бір-ақ кесіп орнынан тұрып кететін. Осының салдарынан біздің

үйдің азын-аулақ қарасы қыс айларында үнемі далада жүретін.

Әкеміздің мінезі біртоға адам еді. Бізге ләм-мим деп тіл

қатпайтын. «Балаларға сӛйлесейші», «Балаларды жіберсейші,

балаларға неге айтпайсың», – деп шешеміз арқылы

жұмсайтын. Бірақ ашуы тым қатты болатын.

Шешем оқи-жаза білетін (балаларының сауатын Мәни

әжеміз ӛзі ашқан екен), ою-ӛрнекке бейімді, ӛнер атаулыға

жақын, ән-жырға әуес, бір қақпай ақындығы да бар адам еді.

Мұның бәрі Мәни әжемізден ауысқан мұра болса керек.

Шешеміздің алдынан іс машинасы кетпейтін де, қолынан ине-

жібі түспейтін. Ал ойын-тойларда он алты тілді Қазан

сырнайын соғып, ән шырқаушыларды сүйемелдеп отырар еді.

Ақындық демекші, шешем әскердегі маған хатты ылғи

ӛлеңмен жазатын.

Әке жағым да ӛнерлі адамдар еді. Әкемнің Мұқыш деген

немере ағасы қазақтың барлық дастандарын, «Мың бір түн»,

«Тотының тоқсан тарауы» деген ертегілерді жатқа білетін.

І.Жансүгіровтің «Құлагер», Д.Әбділовтің «Шалқыма», Иса

Байзақовтың «Құралай сұлу», «Қойшының ертегісі»

дастандарын маған бір-бір рет оқытып алғаннан кейін, оларды

ӛзі жатқа білетін. Ол кісі ӛз жанынан да ӛлең шығаратын. Бірақ

оларда мистикалық сарын басым болатын. Жасы тоқсаннан аса

Мұқан барлық жазғандарын бір чемоданға жинап, «Мен

ӛлгеннен кейін Қалмұқанға тапсырылсын!» деп балаларына

ӛсиет айтыпты. Қазір атам жоқ, ал қолжазбалары менде.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Туған ӛлкенің табиғатын суреттейтін ақын жазушылар

туралы деректер жинап, презентация дайындаңдар.

2. Туған ӛлкеге арналған бір ӛлеңді жатқа мәнерлеп оқып

беріңдер.

82

§11. Ӛлкені сипаттау ӛнері

Ыдырысов Қабдыкәрім

(1928-1978)


- өлкені сипаттау мәтіндерінде берілген ақпараттарға,

мәтіннің көркемдік, тілдік ерекшеліктеріне талдау

жасайсыңдар;

- өз өлкелерің туралы прозалық үзінділер жазудың алғашқы

дағдыларын меңгересіңдер.

Ақын Қабдыкәрім Ыдырысов 1928 жылы

Павлодар облысы Ақтоғай ауданында шаруа

отбасында туған. Қ.Ыдырысов 1948 жылы

Павлодар педучилищесін, 1962 жылы Абай

атындағы Қазақ мемлекеттік институтын

бітірген.

1952-1957 жж. республикалық «Қазақстан

пионері» газетінде бӛлім меңгерушісі, 1957-

1961 жж. «Қазақ әдебиеті» газетінде жауапты хатшы, 1965-1972

жж. Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, 1972-1975 жж.

Қазақ мемлекеттік кітап палатасының директоры, 1975-1978

жж. «Жалын» баспасының директоры қызметтерін атқарды.

Үлкенді-кішілі отыздан астам кітабы жарық кӛрген. Тұңғыш

ӛлеңдері 1947 жылдан жариялана бастады. «Ӛмір гүлі»,

«Саяхатта», «Ол кезде он үште едік», «Үйелмелі-сүйелмелі»,

«Жасырынбақ», «Әр қашан күн сӛнбесін», «Аршында балақай»

поэзиялық жинақтары жас жеткіншектерге арналды. «Әке

жолы» поэмасы, «Шуақты күндер», «Жарқын жағалау» т.б.

жыр кітаптары туған жерге деген пәк сезімді, совет

адамдарының асыл мұратын толғаса, «Армысың, Арабстан»

жинағы халықтар достығын жырлайды. «Ойлайық та ойлайық»

пьесасы, «Ел жатса да, енекем жатпайды» әңгімелер жинақтары

жарық кӛрді.

83

Чех жазушысы Ян Дрданың «Май күндерінде» повесін,

О.Гончардың «Қоңырау» романын, Гарсиа Лорканың

«Қасіретті қайыңдар», И.Куприяновтың «Вьетнам жұлдызы»

пьесаларын, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, К.Л.Хетагуров,

Н.Хикмет, М.Луконин т.б. ақындардың кӛптеген ӛлеңдерін

қазақ тіліне аударған.

Қазақ КСР-нің Құрмет Грамотасымен, «Еңбектегі ерлігі

үшін», т.б. медальдармен марапатталған. Халық ағарту ісінің

озық қызметкері.

Ертісім

Құйды ақ жаңбыр шелектеп,

Тозаңын басып кӛшенің,

Келемін саған дедектеп,

Елемей жауын нӛсерін.

Жағаңа жеттім жайраңдап,

Ыстық ең қандай,

Ертісім!

Тұрам ба босқа қайран қап,

Күмп берді

ұлың еркінсіп.

Баяғыша сен мені

Аймаладың, кӛтердің.

Сен үшін жүк пе мен тегі,

Баладай жеңіл екенмін.

Құрғақта біраз «паңсыған»

Мінезім бар-ды салмақты,

Тӛсінде сенің,

жасырман,

Бойымда ол «күш» қалмапты.

Сӛйтсем, ерке ӛзенім,

84

Сақтапсың бала шағымды,

Балықтай жүзген кезеңім,

Кӛзіме оттай шалынды.

Баянауыл вальсі

Кӛрдің бе сен Баянның шың-құздарын,

Кеудесінде ойнаған жұлдыздарын?

Кӛрдің бе сен Баянның бурабайында

Жайраң қағып жайнаған ұл-қыздарын?

Асқақтатып Ақбеттен Баян әнін,

Жер сұлуын келсе егер аялағын.

Жасыбайдың кӛлінде сайран салып,

Саяла сен жұпарлы сая бағын.

Баянауыл басынан күн аумайды,

Кӛл бетінде күлімдеп нұр ойнайды.

Алматыдан алыстау демесеңдер,

Алатаудан Баяным бір аумайды.

Таулары биік айбынды,

Кӛлдері мӛлдір айдынды.

Қыздары кӛркем май гүлі,

Баянның ұлдары кӛпке әйгілі.

Тапсырмалар:

1. Ӛлкені сипаттау мәтіндерінде берілген ақпараттарға талдау

жасаңдар.

2. Ӛз ӛлкелерің туралы мәтін (ӛлең, ертегі, аңыз, әңгіме) жазып

кӛріңдер.

85

§12. Туған жердің таланттары


- Туған өлкенің жыршы-термеші, әнші мен

композиторларының шығармашылығы туралы айта

аласыңдар.

Павлодар облысы ұлы тұлғалардың Отаны. Бұл ӛңір

Қазақстанға Бұқар Жырау, Жаяу Мұса, Естай Беркімбайұлы,

Майра Шамсутдинова мен Иса Байзақов сияқты ӛте кӛп атақты

адамдарды дарыған.

Бұқар Жырау Қалқаманұлы (1668-1781

жж.) қазақ ақыны, жырау, қазақ халық ауыз

әдебиетінің кӛрнекті ӛкілі. Тәуке хан кезінде

Бұқар Жырау беделді би болды. Абылай хан

кезінде кеңесші болды және мемлекетті

басқаруға қатысты. Егер Бұқар Жырау

хандардың іс-әрекеттерін дұрыс емес деп

санаса, онда оларды ашық түрде сынады. Бұқар Жырау ӛзінің

поэмаларында олардың ерліктері мен есімдерін мәңгілікке

қалдырды. Оның сӛздері құнды, әрі дана. Оның «Садыр, қайда

барасың?», «Айналасын тер тұтқан», «Ой, Абылай, Абылай»,

«Ей, заманай, заманай», «Ашуланба, Абылай» атты

шығармаларында тарихтың даму үдерісін байқауға болады.

Бұхар жырау термесі

Бухар жырау поэзиясы адамдарға ӛз тәртіптері мен

қылықтарына ой салады. Бұхар жырау термесіндегі сӛздерінің

ақылы мен кеңесі заманауи адамға да кӛмек бере алады.

Биік тауға жарасар,

Ығынан тиген панасы.

Терең сайға жарасар,

Тобылғылы саласы.

86

Ер жігітке жарасар,

Қолына алған найзасы.

Би жігітке жарасар,

Халқына тиген пайдасы.

Ақсақалға жарасар,

Тілеуқорлық айласы.

Бәйбішеге жарасар,

Еміздіктеген сабасы.

Бұл жалғанда бір жаман

Ағайынның аласы.

Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1928 жж.)

– халық композиторы, әнші, ақын Павлодар

облысы Баянауыл ауданында 1835 жылы 18

қазанда дүниеге келді.

Ол ӛте талантты бала болып ӛсті және

қобыз, домбыра, сырнай, скрипка ӛнерін тез

меңгеріп алды, бала кезінен ауыл молдасынан

араб және орысша сауат ашқан.

«Жаяу» лақап аты ӛте қызықты оқиғадан кейін пайда болды.

Ақын кӛрші ауылдарды аралап, онда ән айтуды ӛте жақсы

кӛрген. Халық арасындағы атағы байдың баласы Мұстафаға

ұнаған жоқ, содан ол ақыннан жалғыз атын алып қойып,

Мұсаға тек ер-тоқым мен әбзелдерін қалдырады. Бірақ, Жаяу

Мұса рухымен құламай, ауылдар арасында жаяулап

қашықтықтарды жеңіп, әрі қарай шабытпен ән сала береді.

Содан бері Мұса халық арасында Жаяу аталып кетті. Осы

уақытта ол ӛзінің ең әйгілі «Ақ сиса» әнін шығарды:

«Шорманның Мұстафасы атымды алып, атандым сол себептен

Жаяу Мұса». Бұл ӛлеңмен ол ӛзін ренжіткен адамын бар далаға

әйгілі етті.

Композитордың шығармашылығында «Шолпан», «Сәулем,

қыздар» сияқты атақты лирикалық шығармалары, сонымен

87

қатар әділетсіздік үшін күреске арналған «Ақ Сиса», «Толғау»,

«Хаулау» және т.б. әндері бар.

Жаяу Мұсаның «Баянауыл» ӛлеңі

Баянауыл жері кең шеннен асқан,

Бұл маңайда жер жоқ қой сенен асқан.

Қайырмасы:

Тауым-ай,

Сенен соққан дауыл- ай

Жаман, жақсы болса да,

Туып-ӛскен ауыл-ай.

Туған жері әркімнің ӛзіне ыстық,

Сондықтан шыдамастан әнге қостық.

Естай (Есмағамбет) Беркімбайұлы

(1868-1946 жж.) – әйгілі композитор, Қазақ

КСР ӛнерінің еңбек сіңірген ӛнер қайраткері,

әнші, суырып-салма ақыны Павлодар облысы

Екібастұз ауданында Ақкӛл ауылында

дүниеге келген.

Естай тәрбиені анасы жағынан ағасынан

алған, ол оның талантын бала кезінен аңғарып, оны дамытуға

әрі қарай кӛмектесіп отырды. Естайдың анасы мен ағасы ӛте

әйгілі әншілер болғандықтан, олардан кӛптеген дастандарды,

жырлар мен толғауларды айтуға үйренген. Ол ерте кезден

бастап ән айта бастады және оның орындауын үлкендер де,

балалар да жақсы кӛрген. Ӛзінің таланты үшін ол «бала-әнші»

атағын алды, ал ӛскен кезде «әнші-жігіт» атанды. Он алты

жасына қарай ол халықтық әндерді орындаушы әнші ретінде

танымал болды.

Оның «Жай қоңыр», «Наз қоңыр», «Майра қоңыр»,

«Сандуғаш», «Юран» және т.б. атақты ӛлеңдері кӛркемдік

жаңашылдығымен, дыбыс бояуларының байлығымен

ерекшеленеді. Оның «Қорлан» әні Естайды танымал етті. Осы

88

ӛлеңнің әні М.Тӛлеубаевтың «Біржан мен Сара» операсында

қолданылды. Павлодар қаласында, Ақтоғай ауданында оның

есімімен кӛшелер аталады, сонымен қатар Қалалық мәдениет

Сарайына Естайдың есімі берілген.

Майра Шамсутдинова (1890-1929 жж.) –

талантты әнші, композитор Павлодар

қаласында 1890 жылы туды. Майра ерте

кезінен бастап сырнайда ойнай бастады және

он үш жасынан әдемі дауысы мен естуімен

әнші ретінде әйгілі болды. Ӛзінің талантын

жас әнші Баянауыл және Қоянды жәрмең-

келерінде кӛрсетті. Ӛзінің композиторлық

таланты, вокалдық қабілеттері мен даусының кең

диапазонының арқасында Майра ауыр әндерді де айта алды.

Атақты этнограф «Қазақ халқының 1000 және 500 әні»

кешенінің авторы А.Затаевич Майрада ӛте үлкен талантты

байқады. Майраның репертуарынан ол «Майра», «Ертіс»,

«Қызыл гүл», «Толқыма», «Мақпал», «Бақша», «Кӛкмайса»,

«Қарғамау», «Қаракӛз», «Баянауыл», «Телқоңыр», «Даланың

әні», «Құрбым жай», «Алқарағай кӛк», «Құсни құрдас» және

т.б. әндер сияқты 13 ӛлең жазып алды.

Оның барлық әндерінде ерекше шығармашылық белгілер

бар, сондықтан қазақ музыкалық мәдениетінің тарихына Майра

жарқын талантты әнші мен композитор ретінде енді.

Иса Байзаков (1900-1946 жж.) – қазақтың

атақты суырып-салма ақыны Ертіс ауда-

нының Үлгілі ауылында туды. Бала кезінен

Иса туыстары құрған шығармашылық ортада

ӛсті. Оның әжесі тамаша әнші әрі жыршы

болды. Сауат ашу мен жазу негіздерін ол

мұсылман мектебінен үйренді. Рахмет деген

ағасы оны домбырада ойнауға үйретті, халық

әніне деген сүйіспеншілікті дарытты. Иса қай

кезде тақпақтарды құрастыра бастағанын есіне түсіре алмады.

Әндер оның бойында ӛмір сүрген сияқты болды. 14 жасында ол

89

барлық ертіс ӛңіріне танымал болды, оның әндерін ақындар да,

жастар да жақсы кӛрді. Иса тек қана музыкалық аспап пен сӛзді

меңгерген атақты ақын ғана емес, сонымен қатар қазақ ұлттық

театрының алғашқы негізін салушылардың бірі болып

табылады. Актер, әнші, суырып-салма ақын, музыкант. Ол

бірінші Қазақ ұлттық театрының сахнасында және т.б. театр-

ларда қойылған, М.Әуезовтың ерте кездегі «Еңлік-Кебек» және

«Бәйбіше тоқал» пьесаларында басты рӛлдерді ойнады. Иса

Байзақов қазақ фольклорының негізінде құрастырылған «Сұлу

Құралай», «Бақташының ертегілері», «Алтай тауларының

етегінде», «Қырмызы Жанай», «Кавказ», «Ақ бӛпе» сияқты

эпикалық шығармаларының авторы болып табылады. Оның

барлық туындылары гуманизмнің, жақсылық пен әділеттіліктің

идеяларын сіңірген. Соғыс жылдарында Иса ӛзінің патриоттық

әндерін орындаған әнші-насихаттаушы ретінде танылды. Дәл

осы уақытта оның «Желдірме» әні ӛте әйгілі болды.

Павлодар облысында Иса Байзақов есімімен кӛшелер мен

мектептер және Павлодар облыстық филармониясы аталады.

Глосарий

Жыр – ақындық аңыз (эпос), оны жыраулар мен жыршылар

орындайды.

Жырау – суырып-салма ақын, жырлардың авторы мен

орындаушысы.

Жыршы – эпостық шығармалардың орындаушысы.

Терме – қазақ поэзиясы мен вокалды музыкасының жанры.

Бұл әуенді-ақындық ретіндегі ӛсиет.


1. Туған ӛлкелеріңнің атақты жырау, ақын, композиторлары туралы

айтып беріңдер.

2. «Баянауыл» әнінің мәнін ашыңдар.

90

7-СЫНЫП.

§13. Туристік маршруттар


- туристік маршрут дегеннің не екенін білу;

- туристік маршруттар құрастырудың алғашқы

дағдыларын меңгеру

- Туристтік бағыт – тарихи және табиғи ескерткіштердің т.б.

демалыс орындарының тізбектілігін анықтайтын туристер

жүретін жол.

- Бағытты туристік компания немесе туристің ӛзі әзірлеуі

мүмкін. Туристік саяхат компанияның әзірлемесімен

ӛткізілген жағдайда туристерге экскурсиялық қызметтер

кӛрсетіледі. Бағыттар ӛткізілу уақытына қарай жыл бойғы,

маусымдық және күндік болып бӛлінеді. Бағытқа туристер

топтасып немесе жалғыз адамның шығуы мүмкін.

Әдебиеттік туристік бағыттар бар.

Жазушылар мен актерлердің ӛмір

сүрген жерлері мен шығармашылығы

немесе кӛркем әдебиетте, фильмде

баяндалған жерлерге саяхат.

- Ішкі туризм – тұрғындардың ел ішінде саяхат жасауы;

кӛшпелі туризм – ел тұрғындарының басқа мемлекетке

саяхат жасауы.

- Павлодар облысында туризмнің дамуы қарқын алуда.

Туристер үшін ең танымал жерлердің қатарына «Қаздар

қонысы» ескерткішін, Шалдай қарағайлы орманын,

Маралды тұзды кӛлін, Исабек Ишан хазірет, Ғабдыл Уахит

хазірет, Мәшхүр Жүсіп Кӛпеев кесенелерін атауға болады.

91

«Қазақстанның қасиетті жерлері» географиялық картасына енген Ақкӛл

Жайылмадағы Исабек ишан кесенесі мен Ғабдыл уахит Хазірет кесенесі

Мәшхүр Жүсіп Кӛпеев кесенесі

Облыс аймағындағы кӛлдердің басым бӛлігі минералды

тұздар мен микроэлементтердің құрамымен, емдік қасиетімен,

балшық шипайжайларымен белгілі.

Павлодар облысы, әсіресе Баянауыл аймағы келесі

бағыттар бойынша туристік қызығушылықты тудырады:

- танымдық туризм (ботаникалық, орнитологиялық,

археологиялық, этнографиялық және ӛзге де ғылыми-танымдық

экскурсиялар);

- қозғалыс туризмі (шаңғы, жағажай, су спорты түрлері)

- емдік және сауықтыру туризмі;

- экологиялық туризм;

- медициналық туризм;

- ойындар туризмі.

Баянауыл – туристердің сүйікті жерлерінің бірі, бұл жер

ӛзінің таңғаларлықтай табиғи ландшавтымен баурап алады. Тау

беткейлері, мӛлдір кӛлдер, құлпырған гүлді алқаптар

92

бейбітшілік пен келісімді бейнелейді, сонымен қатар тарихи

құндылық пен мәдени бағалылықты сақтайды. Парк аумағында

мемлекеттік табиғи қордың геологиялық, геоморфологиялық

және гидрологиялық объектілері бар. Олар арнайы

экологиялық, ғылыми, мәдени құндылық болып табылады және

ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ретінде жіктеледі.

Республикалық маңызы бар объектілер тізіміне: Драверт ,

Кувшин, Әулие, Қоңырәулие үңгірлері, Әулиебұлық,

Тӛлеубұлақ бұлақтары, Айманбұлақ, Каменные чудеса, Рахай,

Үшсала жармалары.

Білген қызық:

Данатас және Кемпіртас жартастары

Алғашқысы халық арасында «таланттардың

жартасы» деп аталған. Баянауылдың

танымал тұлғаларының бейнелері тән деп

есептелетін жартастан адамдар талант

беруді сұрайды. Аңыз бойынша, тас жаман

адамнан талантын алып қояды. Сонымен

қатар таңғаларлық жәйт, туристер кӛп

келетін Кемпіртас жартасы бір қарағанда

кәрі кемпірдің әлпесін аңғартса, екінші

жағынан қарағанда сұлу қыз бейнесін

кӛрсетеді.

- Сабындыкӛл (7,4 ш.км.) және Жасыбай (4 ш.км) тұщы

кӛлдері Баянауылдың нағыз табиғи кӛрікті жері болып

табылады. Аты аңызға айналған, жоңғарларға қарсы

соғысқан қазақ батыры Жасыбай жерленген жер де кӛл

маңында орналасқан. Баянтау тауында «Жасыбай ӛткелі»,

«Жасыбай кӛлі» деген атаулар бар.

- Әсем табиғатынан басқа Баянауыл Қазақстанның мәдениет

қазына орталығының бірі болып саналады. Бұл аумақта

орналасқан кӛптеген мұражайлар, кесенелер мен қасиетті

жерлерге адамдар ғибадат етуге барады. Ғибадат ету

93

орындарының бірі – Мәшхүр Жүсіп Кӛпеев кесенесі.

Кӛріпкелдік қасиетінің арқасында, ол қайтыс болған күнін

болжады, батасын алу үшін кӛптеген адамдар әр түрлі

жерлерден келген. Баянауыл ауданындағы Ескелді

шатқалында 2006 жылы «Мәдени мұра» мемлекеттік

бағдарламасы аясында Мәшһүр Жүсіптің қабірінде кесене

салынды.

- Ғибадат ету ғимаратына жету үшін ғалымның жер бетінде

ӛмір сүрген жасын білдіретін 73 сатыны ӛту керек.

Баспалдақтың екі жағынан мәрмәр тастан салынған

қабырғада Мәшһүр атаның ӛлеңдері жазылған. Бұрынғы

кезде осындай мазарлар саяхатшыларға қолайсыз ауа-

райынан бір түндік баспана ретінде қызмет еткен.

Сондықтан кесененің бірінші бӛлмесі дұға жасап, демалуға

арналған, келесі бӛлме граниттік тас мүсінінің бас жағында

Мәшһүр Жүсіп Кӛпеевтің жетінші атасына дейін жазылған

құлпытас орнатылған. Қайтыс болғаннан кейін М.Кӛпеевтің

денесі кӛп жылдар бойы бұзылмай тұрған, бірақ бұндай

феноменді ғалымдар осы күнге дейін түсіндіріп бере

алмаған.

- Баянауыл жеріндегі қасиетті Қоңыр-әулие үңгірі адамдар

үшін әлі де жұмбақ. Бұл үңгірге келіп, белгілі бір рәсімнен

ӛткеннен кейін әйел бедеуліктен айрылады. Дегенмен, бұл

барлық құпия емес. Үңгірде әдейі суы бар шелек тұрады.

Егер де сол үңгірге жақсы ниетпен келген болсаң шелек

суды алып шыға аласың да, кез келген тілегің орындалады

екен, ал егер ниетің дұрыс болмаса, шелек бос болып

шығады.

- Павлодардың ғалым-археологтары және журналистері 2016

жылы туристік бағыт қалыптастырып, ол «Рухани жаңғыру»

мемлекеттік бағдарлама аясында құрылған республикалық

туристік бағыт құрамына енді.

Павлодар Ертіс ӛңірінің кӛрнекті жерлері үш санатқа

бӛлінеді. Біріншісі – ежелгі және орта ғасырлардағы

табынушылық құндылықтар объектілері, екіншісі – кейінгі

94

дәуірдегі діни маңыздағы объектілері, үшіншісі – кӛрнекті

қоғам қайраткерлері мен жазушылар және ақындармен

байланысты жерлер. Облыстың қасиетті жерлерінің тізіміне

атақты Сақ қорғандары мен Торайғыр тас қабірлері,

баянауылдық Кемпіртас, қасиетті бұлақтар, Майқайында

табылған «Ақбидайық» петроглифтер, Ӛлеңті тас

жазбалары, жартастағы суреттер, Май ауданындағы түрік

ғибадатханасы мен Қалабалғасын мұнарасы енді. Ертіс

ӛңірінің кесенелері мен басқа да тарихи, мәдени және

рухани кӛрнекті жерлері:

«Мұртты қорған» археологиялық ескерткіштері

Ғалымдардың

ойынша, сақтардың

археологиялық

ескерткіштері тек

патшалар мен

танымал кӛсемдерін

жерлеген жер ғана

емес, сонымен қатар

ритуалды дәстүр мен

сиынатын киелі

жерлердің бірі

болған.

95

Глоссарий

Бағдар (нем. Marschroute, франц. marche – жүру, алға

қозғалыс және route – жол) – басты пункттердің уақыт

шектеулігін ескере отырып, басқы және соңғы нүктелерді

кӛрсетіп, географиялық бағдар немесе координаттары

бойынша объектінің барар жолы.

Курорттық жер – (нем. Kurort Kur – емделу және Ort – орын,

жер) – емдеу, аурулардың алдын алу және оңалту

мақсатында игеріліп қолданылатын ғимараттар мен

құрылыстар, арнайы қорғалатын табиғи аумақ.

Тұщы кӛлдер – тұщы суы бар тоған.


1. Павлодар облысында қандай кӛлдер бар?

2. Қазақстан жерлеріне барған туристік орындарыңды естеріңе

түсіріңдер. Алған әсерлеріңмен бӛлісіңдер.

3. Шетелдік достарыңа арнап Павлодар облысы бойынша туристік

бағдар жасаңдар. Келген қонақтарға не ұнар еді?

96

§14. Жомарт жүрек


- демеушілік және меценаттық дегеннің не екенін білу;

- нақты адамдардың істеген жақсылықтары туралы

және өзінің туған жерін қолдау үшін не істеуге болатынын

білу.

«Батыр болсаң жауға найзаң тисін,

Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін»

Бүгінгі күні, дүние жүзінде материалдық кӛмек кӛрсету

әдетке айналып, құрметті іс болып саналады. Ӛзін-ӛзі

құрметтейтін әрбір компания немесе әртіс

қайырымдылықпен айналысады. Бұл құбылыс біздің қазіргі

заманауи қоғамымызға да енген. Халық арасында

жағдайлары тӛмен және әлеуметтік қорғалмаған адамдарға

ірі компаниялар, танымал шоу-бизнес жұлдыздары, тіпті

жасырын түрде кӛмек кӛрсететіндер аз емес. Кӛмек тек

ақшалай ғана емес, Қазақстан меценаттары жиі мектептер

мен үйлер салып, қайрымдылық жәрмеңкелерін, концерттер

мен іс –шараларын ӛткізіп, жиналған ақша еліміздің аз

қамтамасыздандырылған азаматтарына беріледі.

Меценаттар дегеніміз кімдер және олар немен айналысады?

Меценаттықтың қайырымдылық пен демеушіліктің

айырмашылығы неде? Алдымен бұл тұжырымдардың

әрқайсысын түсінуге тырысайық.

97

Меценат – меценаттық іс-әрекеттер жасайтын тұлға.

Меценаттық іс-шара – ғылымның, білімнің, мәдениеттің,

ӛнердің, спорттық шеберліктің, осы Заңға сәйкес қоғамның

тарихи және этномәдени мұрасын сақтау бойынша

қайырымдылық қызметінің жүзеге асырылуы негізінде

меценаттың іс-әрекетін жүзеге асыруы.

Қайырымдылық – адамның қажеттіліктерін қамтамасыз етуге

негізделген әлеуметтік пайдалы қызмет.

Қайырымдылық беруші – қайырымдылық қызметін жүзеге

асыратын меценат немесе демеушілік.

Жақсы қасиет пен бауырмал болуға тәрбиелейтін

дәстүрдің түрі ӛте кӛп. Себебі, әрбір дәстүрдің тереңде жатқан

тарихы, мән-мағынасы бар. Солардың бірі ретінде жылу

жинауды алып қарауға болады. Жылу – материалдық кӛмек.

Табиғи апаттардан аман қалған адамда, ӛрт немесе су тасқыны

сияқты қиындықтарға тап болғандарға материалдық,

моральдық және қаржылық қолдау кӛрсету. Бұл үшін туыс

немесе жақын адам болуы қажет емес. Зардап шеккендерге мал,

тұрғын үй, киім т.б. беріледі. «Жылу» ( жылылық деген сӛзден )

– адамгершілік, мейірімділік және қайырымдылық қасиеттің

белгісі

Кӛптеген батыс елдерінің заңнамаларында бай

азаматтардың білім алуға белсенді түрде қолдау кӛрсетіп

отырғаны қолдау тауып, қазақстандық бизнесмендер салық

жеңілдіктерін күтпестен, республиканың табысты болашағы

үшін миллиондаған қаржысын жұмсауда.

Алғашқы қазақ меценаттарының арасына аға сұлтан

Құнанбай Ӛскенбайұлын (ойшыл, философ ақын Абайдың

әкесі), Бӛкей Ордасының билеушісі Жәңгір ханды (Қазан

университетінің құрметті мүшесі), Әбдікәрім байды және тағы

басқаларын кіргізуге болады. Ертістің Павлодар ӛңіріндегі

қазақ меценаттарына тоқтала кетсек, меценаттық іс-шараға

қызу атсалысқан жерлесіміздің бірі - Әкімбек Мырза

Әлдебекұлы (1833–1886). Қазақ меценаты Баянауыл ӛңіріндегі

98

Қызылтау елді-мекенін құрып, ӛмірінің соғына дейін болыс

болған азаматтың халық арасында беделі зор, абыройы жоғары

болғанына оның әділ қасиеті себеп болған. Ағайынға, кем-

кетікке қайырымды, намысқой, қолы ашық болғандықтан

«Әкімбек мырза» атанған. Жомарттығымен аты шығып,

ізгілікті істері ел-жұртының жадында қалды. Түндік ауылында

ӛз қаражатына мектеп салдырып, 20 орындық пансионат ашқан.

Әкімбек мырзаның қаржылай қолдауымен Мәшһүр Жүсіп

Кӛпеев Бұхар қаласына оқуға баруға мүмкіндік алды.

Баянауыл сыртқы округінің аға сұлтаны Мұса

Шорманұлы (1854–1868) ұрпақтарының есінде тек этногроф-

ғалым, саяхатшы, Шоқан Уәлихановтың жиені ретінде ғана

емес, ол сонымен қатар Ұлы даланың алғашқы

меценаттарының бірі ретінде есте қалды. Ол қандастары үшін

алаңдап ӛлімге әкелетін оспа ауруына қарсы жасалатын

вакцинаға қаражат бӛліну үшін қарқынды жұмыс жасаған.

Қаражаты бар қазақтарды Омбы мен Павлодарда баспаналары

жоқ адамдарға үй салуды ұсынған. Білім мен ағартушылықты

алға ұстанған Мұса Шорманов қазақ балаларына орыс тіліндегі

мектептердің ашылуын қолдаған және материалдық кӛмек

кӛрсеткен. Мұса Шормановтың белсенді қатысуымен 1857

жылы Омбы қаласында болыс кеңселері қызметкерлерін

даярлайтын қазақ мектебі пайда болды, ал 1878 жылы қазақ

қыздарына арналған мектеп-интернаты ашылды. Омбы

қаласында дала ӛңіріндегі қазақ халқының қамын жасап жүрген

кезінде дүниеден ӛтеді. Мұсаның Садуақас есімді ұлы әкесінің

қайырымды бастамаларын жалғастырып, ондаған дарынды

қазақ жастарын Ресей оқу орындарына білім алуға жіберген.

Олардың жұмысын бүгінгі күні жаңа меценаттар

жалғастыруда, кӛбінесе жасырын түрде қайырымдылық

жасайтындар кӛбейіп келеді.

Ертістің Павлодар ӛңірінде кӛп қайырымдылық ұйымдары

бар. Қазіргі кезде науқас балаларға, жетімдерге қайырымдылық

кӛрсету қорлары құрылуда. Жыл сайын радио-теледидардан,

ғаламтордан мұқтаждарға кӛмек кӛрсетіп жатқан ел

99

азаматтарының игі істерін естіп, бұл мақсатқа елді тарту

маңыздылығының зор екенін түсінуге болады.

«Қазақстан алюминий» акционерлік қоғамы 2010 жылы

240 адамға арналған қазіргі заманғы балабақшаны салып,

әлеуметтік серіктестік келісім бойынша қаланың коммуналдық

меншігіне берген. «Бизнестің әлеуметтік жауапкершілік»

мемлекеттік-жекеменшік серіктестік бағдарламасы аясында

«Нефтехим LTD» ЖШС Павлов 82/1 кӛшесіндегі 320 орындық

балабақша ғимаратын Павлодар қаласына тегін берді.

«Қамқорлық» атты республикалық акция аясында меценаттар

Мичурин балалар үйінің тәрбиеленушілеріне Астана қаласына

арнайы сапар ұйымдастырды. Сапардың мақсаты патриоттық

тәрбие бере отырып, елордамыздың мәдени және тарихи

орындарымен таныстыру болды.

Қайырымды істер жасай отырып, мейірімділік танытсаңыз,

басыңызға қиын іс түскен кезде сізге де кӛмек болатынына

үміттене аласыз. Халық күші ынтымақтастықта, қиын жағдайда

отандастарыңа қол ұшыңды беріп, кӛмек кӛрсету керек.

Глоссарий

Қайырымдылық ұйымдар – қажеттілікке мұқтаж адамдарға

қайтарымсыз кӛмек кӛрсету мақсатында құрылған ұйымдар. Қайырымдылық қорлар – мұқтаж жандарға еркін ақша жинау мен

сақтау.


1. Қандай қайырымдылықпен айналысар едіңдер?

2. Туған ӛлкелеріңе қандай кӛмек кӛрсетер едіңдер?

100

§15. Туған ӛлкенің жылнамасы


- дереккөздер негізінде өлке дамуының тарихи маңызды

кезеңдерін анықтау;

- туған өлкенің шежіресін білу;

- мұражайлардан, мұрағаттардан, кітапханалардан,

ғаламтордан туған өлкеге (ауыл, аудан, қала, облыс)

қатысты қажетті ақпаратты табу;

- тарихи оқиғалардың хронологиясын құрастыра білу.

Ӛткенімізді танып түсіну

болашағымыздың дамуына

айтарлықтай септігін тигізеді,

осы себептен де біз тарихи

ескерткіштерге жиі кӛңіл бӛліп,

назар аударамыз. Табиғи-

климаттық жағдайы қолайлы

Павлодар Ертіс ӛңірі ежелгі

кездерден-ақ кӛне халықтардың

мекеніне айналған.

Жайылымдары жайлы, ӛзендер

мен кӛлдерге толы бұл ӛңірдіңшұрайлы жәзирасында кейіннен

бірнеше мыңжылдықтар бойы негізгі шаруашылық кәсіпке

айналған кӛшпелі мал шаруашалығы дамыды. Осының

негізінде біздің ата-бабаларымыздың қайталанбас материалдық

және рухани мәдениеті дамыды. Оның негізгі кӛріністерін біз

тас дәуірі аңшыларының тұрақтарынан, қола дәуірінің

ескерткіштерінен, ерте темір кезеңінің кӛшпелілерінің

қорғандарынан, кӛне түркілердің тас мүсіндерінен т.б. кӛреміз.

101

Тас дәуірі

Павлодар Ертіс ӛңірінде

алғашқы адамдардың пайда

болуының іздері неғұлым

ежелгі дәуір-тас ғасырына

жатады. Аймағымыздағы бұл

дәуірдің ескерткіштері кең

кӛлемде таралған және тӛменгі

палеолиттен энеолитке

дейінгі дәуірдің барлық кездерін қамтиды.

Павлодар облысының территориясындағы ең ежелгі

ескерткіш деп Лебяжье ауылының маңынан қарапайым тас

құралдардың табылған орнын айтуға болады. Кейінгі неоген

кезеңінің фаунасымен бір уақытта пайда болған, бұл тарихи

ескерткіштің жасы

геологиялықикӛрсеткіштер бойынша

1,5 млн. жыл Мүйізтұмсық, бұғы, қытай

елігі, стенон тобындағы жылқы

сүйектерінің қалдықтарымен бірге

қазіргі адамдардың ежелгі типтері –

австралопитектер және

питекантроптардың қолданған

архаикалық заттары чопперлер,

чоппингілер және т.б. табылды.

Алайда, Ертіс ӛңірінен ежелгі

тұрғындардың басқадай мәдени

куәгерлері табылмағанымен біздің ӛңірімізде де жалпы әлемдік

даму желісімен бірге адамзат мәдениетінің ежелгі материалдық

мәдениеттің дамуы мен антропогенез үрдісінің жүргендігі

байқалады. Бұл Ертіс ӛңірінің ежелгі мекен-тән әлеуметтік,

шаруашылық ұйымының түрлерімен ӛмір сүргендігін

кӛрсетеді. Олар аздаған қауым болып ӛмір сүріп, ұсақ аңдарды

аулап және терімшілікпен айналысқан.

Тӛменгі палеолиттің еңбек құралдары Павлодардан шығысқа

қарай 60 шақырым жерде Маралды кӛлінің жағалауынан

102

табылды, ол біздің ХХ ғасырдың 70-жылдарында палеонтолог

Л.Л.Гайдученконың арасында белгілі болды. Бұл жерден

кӛптеген түрлі тас құралдарымен қатар фауна қалдықтары

табылды.

Тұтас алғанда архаикалық ескерткіштер Ертіс ӛңірінің

палеолит мәдениетінің орта кезеңінің дамуына мағлұмат береді.

Бұлармен қатар табылған кӛптеген түрлі жануарлар сүйектері

бұл жерде ұзақ уақыт бойы кейінгі питекантропқа және ерте

неандерталға жақын ежелгі адамдардың тұрақтары

болғандығын нақтылай түседі.

Ертіс ӛңірінің сол жағалауындағы ұсақ шоқыларда

Лебяжье (қазіргі Аққу) ауылы мен Маралды кӛліндегі

геологиялық түзілімдерінде ежелгі адамдардың іздері

байқалмағандарымен, материалды жер бетінде шығып жатқан

ашық типтегі тұрақтар қӛптеп кездеседі. Мұндай кешенді

тұрақ-шеберханалар ескі Екібастұз ауданын, Ақ-Бидайық және

Құдайкӛл, Құрама кӛлдері маңын қамтиды.

Әртүрлі кезеңдерге жататын бұл

ескерткіштер хронологиялық жағынан

маралды тұрақтарына сәйкес келеді және

зерттеуге қолайлы, бірақ жануарлардың

сүйек қалдықтарының геологилық мерзімі

анықталмағандықтан мағлұматтылығы аз.

Палодардың Ертіс ӛңірінде палеолит

мәдениетінің дамуы жоғарғы палеолит

мәдениетінің дамуы жоғарғы палеолит дәуірінде Homo sapiens

адамының пайда болуына және тасты пластикалық ӛңдеу

технологиясының жетілдіруіне байланысты әрі қарай

жалғасады. Павлодар облысында жоғарғы полеолит

ескерткіштері мустье және ашель кезеңдеріне қарағанда

неғұрлым кең тараған. Фауна қалдықтарымен және

шаруашылық және ӛндірістік іс-әрекеттердің атрибуттары

кездесетін тұрақтартүрлері кӛбеюде. Осындай ескерткіштердің

бірі 1972 жылы Ертіс бойында, Павлодар қаласының

орталығында, облыстық әкімшілік ғимаратына жақын жерде

табылды. Ағынды сулар әсерінен тұрақтың мәдени қабатын

103

бұзылып, үлкен жыға пайда болған. Су жалғаларын зерттеу

барысында плейстоцендік жануарлардың сүйектері, сүйек

үгінділері, тас бұйымдары табылған. Ескерткіштен табылған

сүйектердің ішіндемамонт сүйектері басым, одан кейін жылқы

және бизон сияқты жанурлардың қаңқалары кӛптеп кездеседі.

Жоғары полеолиттік екі үлкен тұрақ Екібастұздан

оңтүстікке қарай 20 км. Жердегі Ангренсор кӛлі жағалауынан

табылды.

Мұздық дәуірдің аяқталуымен бірге полеолит кезеңі де

аяқталды, климаттың жылынуы, ірі сүтқоректілердің түрлерінің

жойылуы голоен деп аталатын жаңа геологиялық дәуірдің

басталады, енді ежелгі тас ғасырын орта тас ғасырының –

мезолит дәуірі алмастырады. Бұл кезеңге аңшылық құралдары

жебе, оқтардың жаңа түрлері тән. Мұздық жамылғыдан

босанған солтүстік территорияларға Қазақстан арқылы

оңтүстіктің аңшылары мен балықшылары келе бастайды.

Қазақстанның барлық жерлерінде сияқты, Павлодардың

Ертіс ӛңірінде де мезолит кезеңі толық зерттелмеген. Дегенмен,

бұл жерде де жеткілікті жақсы зерттелген

мезолит кешенінің ескерткіштері баршылық.

Бұлардың қатарына Шідерті 3, Ангренсор 2,

Құдайкӛл 4, Қарабұдыр 3 тұрағы секілді кӛп

қабатты тұрақтар мен тағы басқа мезолиттік

материалдар кездесетін тұрақтар жатады.

Павлодардың Ертіс ӛңірінде мезолиттен

кейінгі жаңа тас ғасыры – неолит дәуірінің

алғашқы ескерткіштері туралы мәліметтер

ӛткен ғасырдың 20-жылдарында Баянаул маңындағы Жасыбай

кӛлінің жағалауында П.Л.Драветтің басшылығымен жүргізілген

зерттеудің нәтижесінде алынды.

1916 жылғы, облыс территориясынан, яғни Павлодардан

оңтүстікке қарай 150 шақырым Шарбақты кӛлінің жағалауынан

неолит дәуірінің тас құралдарын А.С. Сорокин тауып, Ресей

географиялық қоғамының Батыс Сібір бӛлімшесінің мұражай

коллекциясына тапсырған.

104

ХХ ғасырдың 50 жылдары алғашқы неолит дәуірінің

қабірлеріне тән материалдарды Железинка ауылының

тұрғындары табады. Ертіс-Қарағанды каналының құбылысы

кезінде трасса бойында және Шідерті ӛзенінің орта ағысында

голоцен дәуірінің тұрақтар кешені белгілі болды.

Қазіргі таңда ӛлкемізден неолит дәуірінің 100 жуық

тұрақтары тіркеуге алынған, олардың кӛпшілігі әлі

зерттелмеген.

Неолит дәуірінде Павлодар Ертіс ӛңірінде дәстүрлі

шаруашылық түрін жалғастыра отырып, аңшылар мен

балықшылардың мәдениетінің ӛте қарқынды дамығандығын

кӛрсетеді. Олардың Батыс Сібір мәдениетімен ұқсастығы

тұрғындары далалық және орманды дала зонасының ӛміріне

ибірдей жақсы бейімделген бірдей мәдени ортада болғандығын

кӛрсетеді. Батыс Сібір орманды дала тұрғындарының далалық

Ертіс ӛңірімен байланысы бұл жерде тас еңбек құралдарын

дайындауға қажет шикізат базасының кӛптеп болуынан да.

Энеолит дәуірі (б.д.д. ІV екінші жартсы-

ІІІ мың ж.) металдың шығуымен, тас ӛңдеудің

палеолиттік ескі әдістерінің қайта ӛрлеуімен,

пластикалық индустрияның деградациясымен

және екі жақты ӛңделген еңбек құралдарының

пайда болуымен байланысты. Бұл ӛз кезегінде

қосымша сала ретінде аңшылықты сақтай

отырып, ірі қара мен жылқы ӛсіруге

бағытталған ӛндірістік эконоиткалық

негізделумен байланысты болды.

Павлодар Ертіс ӛңірінің территориясында энеолит

ескерткіштері 70 жылдардан бастап белгілі. Олар: Пеньки 2

және Тілектес тұрақтары. 80жылдардың аяғында Шідерті 3

тұрғынан энеолит дәуірінің мәдени қабаты табылды, бұл

ескерткіш Ертіс ӛңірінде материалдық мәдениеттің

қаншалықты дамығандығы туралы мәлімет береді. Шідерті 3

энеолиттік кешенінің кӛрінісі жаңқатас индустриясының

материалдарымен беріліп, кӛптеген қырғыштар, қысқыштар,

бирас, ӛндірістік алаңдар мен макролиттер, тастан орнатылған

105

ошақтар, қыш ыдыстардың қара түсті дӛңгелек және жалпақ

түбі, ыдыстың жұқа және қалың іргелеріндегі ӛрнексіз немесе

кӛлденеі сызықтар, ыдыстың аузы және мойнындағы кӛптеген

сызбалармен безендірілген.

Шикізат ретінде жергілікті жердің қара – қоңыр, ашық-

жасыл кремний ақ тастары және тасып әкелінген ашық-сұр

палеогендік кварцты қолданылды. Сүектердің кӛптеп кездесуі

бұл ӛңірде мал шаруашылығының дамығандығын кӛрсетеді.

Энеолит материалдары кӛптеген Екібастұз археологиялық

кешендерінде де кездеседі. Екібастұз 15 (жоғары қабат),

Екібастұз 17-18, Құдайкӛл ӛзенінің оңтүстік жағалауындағы

тұрақтар, Быгеубұлақ маңындағы тұрақ, Құдайкӛл 4 тұрағы,

Қарабұлақ және Жыланды тұрақтары, Баянауыл

ауданындағы Керегетас орындарынан белгілі болды.

Қола дәуірі

Павлодардың Ертіс ӛңіріні

қола дәуірі б.д.д. ІІІ

мыңжылдықтың аяғынан І

мыңжылдықтың басына дейінгі

әртүрлі кезеңдерге жататын

бірнеше мәдениеттің

ескерткіштерімен кӛрсетілген.

Олар Павлодардың Ертіс ӛңірін

б.д.д ХХІІ-ХVІІ ғғ. қола дәуірінің

ерте кезеңінде қоныстанған кротов және елунин тайпаларының

мәдениеттерінің ескерткіштері.

Павлодардың Ертіс ӛңіріндегі ерте қола

дәуірінің кротов және елунин

ескерткіштері Павлодар ауданындағы

Шәуке 1,2,3 және Мичурино І

қоныстары, Железинка

аудандарындағы Аторы 3,4, Пятерыжск

қонысы, Ертіс ауданының Клин селосы

жанындағы бала қабірі, Екібастұз

ауданындағы 10 қорғаны, Шідерті 2

106

қоныстарында белгілі.

Қола дәуірінің барынша зерттелген петров, алакӛл,

федоров мәдениеттерінің ескерткітері бойынша зерттелген

андронов мәдени-тарихи қауымдастығымен байланысты кезеңі.

Андрон тайпаларының ескерткіштері Ертіс ӛңірінде Ертіс

ауданындағы Қаратұмсық молалары, Павлодар ауданының 1

Мичурино, Качир ауданының Қызылтаң, Ақсу ауданының

Ақмола молалары бойынша зерттелді. Аққу ауданында

Шарбақты қонысы, Екібастұз ауданында Ақбидайық моласы,

Қарасу, Қараайғыр, Кӛктӛбе қоныстары белгілі.

Павлодардың Ертіс ӛңірінде табылған материалдық

мәдениет үлгілерінің негізінде кейінгі қола дәуірінің

тайпаларының кешенді шаруашылықпен айналысқан деп

қорытындылауға болады.

Ерте темір ғасыры

Павлодардың Ертіс ӛңірінің ерте

темір ғасырдың дәуірі Орталық

Қазақстандағы қола мен ерте темір

дәуірлерінің тоғысында қалыптасқан

тасмола археологиялық мәдениетінің

тайпаларымен тығыз байланысты.

Ерте темір ғасырында шаруашылық

түрі ӛзгеріп, кӛшпелі мал шаруашылығы

басым түседі, соның әсерінен осы уақыт

тұрғындарының мәдени және

идеологиялық ӛмірлері де ӛзгеріске

ұшырады.

Б. д.д. ХVІІІ ғ. Сарыарқаның

солтүстік шығыс аудандарында

жергілікті және шығыстан келген

материалдық және рухани мәдениет

компоненттерінің негізінде ерте

кӛшпелілердің жаңа мәдениеті

қалыптасады.

107

50-60жж. М.Қ. Қадырбаевтың зерттеген Павлодар

облысының жеріндегі мәдениет молалардың бірінің атымен

«тасмола» мәдениеті деген атауға ие болады.

Ерте сақ дәуірінің тасмола ескерткіштері Павлодар

облысының оңтүстүк-батысында, сонымен бірге

Қарағандаы облысының солтүстік аудандарында және шідерті

ӛзенінің жазығында кӛптеп зерттелген. Белгілі ескерткіштер

қатарына – Тасмола І, V, VІ, Қарамұрын І, Нұрманбет ІV және

т.б. жатқызуға болады.

Орта ғасыр дәуірі

Павлодардың Ертіс ӛңірінің

ортағасырлық тарихы бойынша бірқатар

жазба деректердің бар болуына қарамастан,

бұл дәуір, ең алдымен, археологиялық

деректер бойынша жақсы зерттелген.

Соныш ішінде халықтың этникалық

құрамындағы және оның шаруашылық

түріндегі елеулі ӛзгерістерді кӛрсететін VІ-

ІХғғ. Ерте-орта ғасыр жерлеу ескерткіштері

құрылуымен және Ертістің орта ағысына

түркітілдес кӛшпелілердің келуімен тікелей

байланыста болды.

Зерттеушілер жазба деректер бойынша

қимақтар деп кӛрсетілетін түркі тілдес кӛшпелілердің

ескерткіштері қорғандық обалар түрінде кӛрсетілген.

Жазба деректері бойынша белгілі қимақ қалаларының

іздері Ертіс ӛңірінде әлі табылған жоқ, бірақ олардың

болғандығын жоққа шығаруға болмайды.

Басқа әлі зерттелмеген кейінгі орта-ғасырлық ескерткіш

қатарына жазба деректерде ХVІІІ ғ. белгілі Қалабалғасұн

мұнарасын жатқызуға болады. Ӛткен ғасырдың 70 жылдарында

Ә.Х. Марғұланның ӛтінішімен мұнараны іздеумен павлодарлық

ӛлкетанушылар С.А. Музалевский мен М.К. Гапон белсенді

108

айналысқан. Олардың жұмыстарын қолдана отырып 2001 ж.

археологиялық экспедиция оның қалдықтарын тапты.

Қазіргі заманғы Ертістің Павлодар ӛңірі аумағына

жасалған бірінші экспедициялар Сібірде мемлекеттік биліктің

нығайтылуынан және Тобол губерниясын белгіленгеннен кейін

басталды.

Коряков пошталық форпост Ертістің жағасында 1720

жылы пайда болды. 1838 жылы форпост аттас станица болып

ӛзгерді, ал 1861 жылы - Павлодар қаласы деп аталды. Сол

жылдары ХІХ ғасырдың басында ауыл шаруашылығының ӛсуі,

ауылшаруашылық шикізатты қайта ӛңдеу салаларының, тау-кен

ісінің дамуы кӛзделіп еді. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан

бастап Екібастұзда кӛмір ӛндіруді әзірлеу жұмысы, Коряков

және Үлкен Қалқаман кӛлдерінде тұз ӛндірісі жүргізілді.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында Құлынды-Павлодар

(1923) темір жолының құрылысымен және Ертісте кеме

қатынасының дамуымен шаруашылық тез қарқынмен дамыды.

1938 жылы облыс орталығы болған Павлодар кеме қатынасы

бар Ертіс ӛзені мен темір жолдың қиылысында қалып,

Екібастұз, Орал, Сібірмен тұрақты байланыс орнатты. Бұл қала

мен облыс экономикасының одан әрі дамуына негіз болды.

Шағын шеберханалардың орнында ірі ӛнеркәсіптік

кәсіпорындар бой кӛтерді.

1956 жылдан бастап Павлодар тың және тыңайған

жерлерді игеру орталықтарының бірі болды. Тыңды кӛтеру

нәтижесінде облыстың егістік аумақтары он есе кӛбейді.

Кӛмірді ӛндіру және тың игеру Павлодар облысындағы

ӛндірістік күштерінің дамуына мықты серпін берді.

Қолайлы экономикалық-географиялық орналасуы, бай

ресурстары, кӛлік жолдары мен Ертіс-Қарағанды арнасының

бар болуы 1957 жылы құрамына Павлодар, Екібастұз, Ақсу

қалалары енген Павлодар-Екібастұз аумақтық-ӛнеркәсіптік

кешеннің құрылуына әсер етті.

Арзан Екібастұз кӛмірі негізінде энергетикалық база

құрылған және ӛнеркәсіптің жаңа салалары: қара және түрлі

109

түсті металлургия, машинажасау, алюминий, мұнай ӛндіру

және химия салалары дамыды.

Бүгінгі күні Павлодар облысы барлық облыстардың

арасында жоғары ӛнеркәсіптік әлеуетімен ерекшеленеді, кӛп

салалы ауыл шаруашылығы бар, ауылшаруашылық

ӛнімдерімен ӛзін толық кӛлемде қамтамасыз етеді. Бұнда су

кӛлігінен басқа кӛліктің және ӛндірістік емес саланың барлық

түрлері дамыған.

Павлодар облысы - Қазақстанның басты индустриалдық

ӛңірлерінің бірі. Мұнда дәстүрлі күрделі ӛндірістер мен

минералдық және кӛмірсутекті шикізатты игерумен

айналысатын кәсіпорындардың оңтайлы үйлесімділігі бар

ТМД-нің экономикалық кеңістігіндегі аса ірі аумақтық-

ӛндірістік кешен тарихи қалыптасқан.

Павлодар облысының аумағында кӛп салалы

индустриалдық кешен қалыптасты. Ӛңірдің ӛнеркәсіптік

әлеуеті ірі экспортқа бағдарланған ӛнеркәсіптік

компаниялармен айқындалады.

Облыстың әлеуеті химия, машина жасау және металл

ӛңдеу салалары кәсіпорындарының дамуына жеткілікті.

Облыста түрлі меншік нысанындағы 5 мыңға жуық

кәсіпорын белсенді қызмет етеді. Бұдан басқа, ӛңірде

ауылшаруашылық ӛнімдерінің шикізат базасы мен оларды

ӛңдеуге арналған ӛндірістік қуаттылықтар бар.

Қазақстанның энергетикалық жүрегі – аса ірі Екібастұз

электр станциялары, Ақсу ГРЭС, сондай-ақ Павлодар ӛнеркәсіп

кешенінің энергияны қажетсінетін кәсіпорындарына қызмет

ететін бірқатар ірі жылу станциялары болып табылады.

Облыста күрделі кӛліктік-коммуникациялық торап бар:

мұнда Қазақстан ішіндегі оңтүстікке қарай ӛтетін ең ірі мұнай

құбыры басталады (Шымкент қаласына), Қазақстан мен

Ресейдің түрлі ӛңірлеріне тартылған электр қуатын алысқа

тарату желілері, Ертіс-Қарағанды-Жезқазған арнасы, Ресейге,

елдің орталығы мен оңтүстігіне ӛтетін темір жолдар ӛтеді.

Қазіргі кезде облыста: «Қазақстан Алюминиі» АҚ

филиалы, Ақсу ферроқорытпа зауыты — «Казхром», болат құю

110

зауыты (Кастинг), «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ,

«Майқайыналтын» АҚ, «Реагент-Восток» ЖШС, «Павлодар

химия зауыты» АҚ, «Павлодар мұнай-химия зауыты» АҚ,

«РубиКОМ» ЖШС, «Золотой теленок» ЖШС, «ПХБК» ЖШС,

«Сүт» АҚ, «Павлодарсүт» АҚ, «КЭММИ» ЖШС, анод зауыты,

картон – рубероид зауыты, котельный (қазандық) зауыты, сыра

пісіру зауыты және т.б. ӛндірістер жұмыс істеп, ӛңіріміздің

әлеуметтік-экономикалық ахуалын ӛркендетуде.


1. Дереккӛздер негізінде ӛлке дамуының тарихи маңызды

кезеңдерін кестеге түсіріңіздер.

2. Ақпаратты қолданып туған ӛлкенің шежіресін

құрастырыңыз.

3. Мұражайлардан, мұрағаттардан, кітапханалардан,

ғаламтордан туған ӛлкелеріңізге қатысты ақпаратты тауп,

шағын буклет жасаңыздар.

4. Параграфта берілген тарихи кезеңдерін хронологиялық

ретпен сипаттап беріңіздер.

§16 Менің мектебімнің тарихы


-түрлі дереккөздерден қажетті ақпаратты табу;

-сұхбаттасуға қажетті сұрақтар қою және сұхбат жүргізу;

-өз мектебінің тарихын әңгімелей білу.

1869 жылы Павлодар Семей облысының уезд орталығы

болды. 1917 жылға дейін уезде білім беру ұйымдарының

бірнеше типтері болды: әйел және ер гимназиялары,

ауылшаруашылығы мектебі, қалалық бастауыш, шіркеу және

мұсылман училищесі (медресе), казақ және т.б., сонымен қатар

ауылдық бастауыш училищелерінің үлкен бір тобы.

111

1881 жылы алғашқы үшсыныптық бастауыш білім беру

мекемесі ашылды. 1901 жылы әйел гимназиясы ашылды.

1920 жылы Павлодар уезінде бірінші баспалдақты 22 жаңа

мектеп, 6 жетіжылдық мектеп, олардың 4-і ауылдық жерде.

Ұлттық мектептер желісі кеңейді.

Білім берумен бірге 1938 жылы Павлодар облысында жаңа

мектеп ғимараттары тұрғызыла бастады. Дәл осы уақытта

Павлодарда алғашқы орта типтегі №8, №10, №11, №15

мектептері пайда болды.

Қазір облыста 371 мектеп қызмет етеді оның ішінде қазақ

тілінде оқытылатын мектептер саны 142, орыс тілінде

оқытылатын мектептер саны 80, аралас мектептер саны 149

(қазақ және орыс тілдерінде оқытылады).

Мысалы, Павлодар қаласындағы дарынды балаларға

арналған Абай атындағы №10 лицей-мектебінің тарихы

Ол 1930 жылы «Қазкоммуна» атымен ашылды, ал 1937

жылғы 23 маусымнан Павлодар ауданының атқару комитетінің

отырысында он жылдық мектепті ашу туралы шешім

қабылданды. 1938-1939 жылдары мектеп «Үздік мектеп» деп

танылды. 1940 жылы мектепке Абай Құнанбаевтың аты берілді.

1946 жылы мектеп алдында интернат-пансионат ашылды. 1947

жылы «Ұшқын» атты алғашқы мектеп газеті жарыққа шықты.

1953-1954 жылдары мектеп екі 10-сыныпты шығарды. 1992-93

оқу жылы жаңа типті лицей-мектебі дәрежесін алу үшін

эксперименттік алаң болып қойылды. 1999 жылдың 25

мамырынан Облыстық эксперттік кеңестің шешімі бойынша

мектепке лицей атағы беріліп, Абай атындағы №10 лицей

мектебі деп аталынды.

Мектепте фото, видео-материалдарды, маңызы бар тарихи

құжаттарды сақтаған мұрағат пен мұражай бар.

112

Павлодар облысының білім беру саласына

қомақты үлес қосқан тұлғалар

Ахметов Бейсен Ахметұлы (1913-1984жж.) Павлодар

облысының, Ермак (Ақсу) аудынында кедей, қарапайым малшы отбасында дүниеге

келген. Білімге деген құштарлық Бейсенді

1929 жылы Ӛскемен қаласынан Павлодар

қаласына кӛшірілген педтехникумға әкеледі.

Техникумда оқып жүргенде оқу озаты,

тәжірибелі ұйымдастырушы студент

Ахметовке Ямышево селосында балалар үйін

ұйымдастыру тапсырылады. Бейсен

Ахметұлы берілген жұмысқа жауапкершілікпен қарап, ӛзінің

тек жақсы, үздік оқитындығын ғана емес, болашақта білімді,

тиянақты ұстаз бола алатындығын кӛрсетті. Бейсен 1932

жылдың наурыз айынан қыркүйек айына дейін Ямышево

селосында балалар үйінде жұмыс істейді. 1933 жылы

педтехникумды бітіріп, Бейсен Ахметұлы Ертіс ауданы

Беловод мектебінде 5-7- сыныптарға бір жыл математика

пәнінен сабақ беріп, екінші жылы мектеп директорының

қызметін атқарады.

Бейсен Ахметовтың педагогтік қызметі «Халық ағарту озаты»

(1947 жыл), «Еңбек Қызыл Ту» ордені (1960 жыл), «ҚазКСР-на

еңбегі сіңген ұстаз» (1961 жыл) және басқа мемлекеттік

марапаттаулары жоғары бағаланады.

Шегаев Темір Насырұлы 1938-1939

оқу жылында «Үлгілі қазақ мектебі» (қазіргі

кезде Павлодар қаласындағы дарынды

балаларға арналған Абай атындағы №10 лицей-

мектебі) деп аты берілген таза қазақ балаларына

арналған мектептің алғашқы директоры болып

бекітіледі. Бұл жылдары Алматыдағы ҚазПИ-ді

бітірген жас мұғалімдер: Тӛлеутай Ақшолақов кейіннен атақты

113

ғалым, «Қазақ әдебиеті» оқулығының авторы болған, Мадин

Имаш – кейін үлкен ғалым, КазПИ-дің проректоры қызметін

атқарған, осындай мықты қазақ азаматтарының, сол кездегі

оқыған кӛзі ашық жастардың еңбек етуі ел арасында мектеп

беделін бірден кӛтереді.

Шаймерденов Тажибай Рахметуллинович 1928 жылы Баянауыл ауданында дүниеге

келген. 1946-1950 жылдары Алматының

Абай атындағы педагогика институтының

тарих факультетін бітірген. 1950-53

жылдары Омбы облысы Тавричев

ауданының Стаханов орта мектебінің оқу

ісінің меңгерушісі, директоры болып істеген.

1953-54 жылдары Баянауыл ауданы

Майкаин орта мектебінде оқу ісінің меңгерушісі. 1954-56

жылдары Екібастұз поселкесіндегі №2 мектептің директоры,

1957 жылы қантар айынан тамыз айына дейін Баянауыл

аудандық оқу бӛлімінің меңгерушісі. 1957-1964 жылдары

Екібастұз қалалық оқу бӛлімінің меңгерушісі. 1964-65 жылдары

Екібастұз қалалық мектеп-интернатының директоры. 1965-1988

жылдар аралығына дейін облыстық оқу бӛлімінің меңгерушісі.

Екі «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, үш медальмен, Қазақ ССР-

інің Жоғары Советінің үш мақтау грамотасымен марапатталған.

Педагогика ғылымының кандидаты, доцент. «Мектеп

басқаруды жетілдіру», «Мектеп басқарудың негіздері» атты

ғылыми еңбектері бар. Екі рет халық ағарту ғылым және

жоғары мектеп кәсіп одақтарының Орталық Комитетіне мұше

болып сайланған. Үш рет, 1968, 1977, 1978 жылдары , Бүкіл

Одақтың мұғалімдер съезінің делегаты. 1976 жылы «Қазақ

ССР-інің еңбегі сіңген мұғалімі» деген құрметті атақ берілген.

114

Дайкенов Темирбулат Ережепбайевич

1940 жылы ақпанның 10-ында дүниеге келген.

Еңбек жолын 1958 жылы Теңдік бастауыш

мектебінде мұғалім болып бастады. 1965 жылы

Қарағанды педагогикалық институтын бітірді.

1974-1978 жылдары Қашыр аудандық оқу

бӛлімінің бастығы. Бүдан кейінгі жылдары партия мен

кәсіподақ жұмысында, Павлодар облыстық партия комитетінің

инструкторы. 1984 жылы жоғары мектеп пен ғылыми

мекемелердің және білім беру саласы қызметкерлерінің

облыстық кәсіподақ тӛрағасы. 1988-1996 жылдары- Облыстық

білім беру басқармасының (департаментінің) бастығы, 1996

жылдың қантар айынан мұғалімдер біліктілігін арттыру

институтының директоры.

Білім беру жүйесіндегі педагогикалық еңбегінің жетістіктері

мен табысы үшін Дайкенов Т.Е. 1969 жылы Қазақ ССР халық

ағарту ісінің үздігі, 1990жылы ССРО ағарту ісінің үздігі, 1992

жылы Ы.Алтынсарин атындағы медальмен марапатталды, ал

2001 жылы қараша айында Қазақстан Республикасы білім беру

саласының «Қүрметті қызметкері» атағына ие болды.

Сұрақтар мен тапсырмалар: 1. Ӛз мектептерінің түлектерімен сұхбаттасуға қажетті

сұрақтар құрастырыңдар.

2. Ӛз мектептерің туралы ақпарат жинап, альбом немесе

«вайн» жасаңдар.

3. «Менің мектебімнің болашағы» тақырыбына ээсе

жазыңдар.

4. «Менің мектебімнің тарихы» сызбасын толтырыңыздар

Облыс

Аудан/қала

Мектептің

атауы

Ашылу

115

жылы

Басшылары

Алғашқы

ұстаздары

Алғашқы

түлектері

Мектеп

дәстүрлері

Мектеп

жетістіктері

§17. Туған ӛлке публицистика беттерінде


-өңірде шығатын газет-журналдарды білу;

-туған өлке және осы өңірдегі адамдар туралы мақалалар

мен очерктерді ақпараттылық, мазмұнының тереңдігі,

эмоционалдық әсері тұрғысынан талдау.

«Сарыарқа самалы» газеті

1929 жылдың 15 ақпанында Павлодар ӛңіріндегі қазақ

баспасӛзінің негізі қаланды. Бұл күні «Сарыарқа самалы»

газетінің негізін қалаушы округтік «Кеңес туы» газетінің

алғашқы нӛмірі жарық кӛрді. Алғашқы редакторы – Кенжебаев

Бейсенбай. Газет алғашқы екі-үш ай бойы аптасына бір рет екі

мың дана тиражбен шығарылған. Елімізде шаруашылықты

ұжымдастыру қозғалысына байланысты 1930 жылдың 14

ақпанынан бастап басылым атауы «Колхоз» деп ӛзгертілді. Ал

1938 жылдың 14 сәуірінен «Қызыл ту» деген атпен шыға

бастады. Газеттің қоғам ӛміріндегі орны, журналистерінің

белсенділігі ескеріліп, 1979 жылы 15 наурызда «Қызыл ту»

газеті «Құрмет Белгісі» орденімен марапатталды.

116

Қазақстан Республикасы ӛзінің дербес тәуелсіздігін

жариялағаннан кейін 1991 жылдың екінші жартысынан

бері «Сарыарқа самалы» деген атпен жарық кӛруде.

Газет Ертістің Павлодар ӛңірімен қатар еліміздің барлық

облыстарына және Ресейдің Алтай, сондай-ақ Монғолияның

Баян-Ӛлгий ӛлкелеріне тарайды. Бүгінгі апталық тиражы – 47

мыңнан асып отыр. Газет аптасына үш рет – сейсенбі, бейсенбі

және сенбі күндері жарық кӛреді.

«Найзатас» журналы

Ертіс ӛңірі Павлодар облысының әдеби орталығы болып

табылады. «Найзатас» – қазақ-орыс тілдерінде шығатын әдеби-

кӛркем, қоғамдық-саяси журнал, оның алғашқы саны

2012 жылы сәуір айында жарыққа шықты. Сұлтанмахмұт

Торайғыровтың «Айтыс» поэмасы, Павел Васильевтің ӛлеңдері

басылды. Екі айда бір шығатын 200 беттік журнал. Негізгі

мақсаты ӛңірде шығармашылықпен айналысатын

қаламгерлердің мүмкіндігіне жол ашу бола тұрып, қазақ

әдебиетінің тарихына да терең үңіліп, кӛршілес Ресей

жазушыларымен тығыз байланыс орнату. Басылымның әр саны

республикамызға танымал, жұртшылықтың назарына ілігіп

үлгерген қаламгерлердің туындыларын жарыққа шығарып

отырады.


1. Павлодар ӛңірінде шығатын қандай газет-журналдарды білесіңдер?

2. Ӛлкелеріңнің газет-журналдарын пайдаланып, туған ӛлкені,

адамдарды шындық кӛзқарас тұрғысынан, ақпараттылығын, мазмұнының

тереңдігін мақалалар мен очерктерден талдаңдар.

117

§18. «Менің туған ӛлкем» электрондық энциклопедиясы


- энциклопедия ұғымын түсіну;

- энциклопедияға қажетті материалдарды іріктей білу;

- өлкетанудың бағыттарын анықтау;

- өлкетанудың бағыттары бойынша электрондық

энциклопедия құрастырудың ұжымдық жұмысына

қатысу.

нциклопедия – жиынтықта білімнің жеке саласын құрайтын,

адамзат білімінің немесе пәндер шеңберіндегі барлық

салалардың жүйеге келтірілуі. Сонымен қатар энциклопедия

деп ғылымның немесе пәндердің кӛрінісін білдіретін ғылыми

анықтамалық кешенді де атайды. Энциклопедияның жарыққа

шығуы – бұл қаланың әрі оның қоғамдық және мәдени ӛмірінде

үлкен оқиға.

Оны авторлар тобы құрастырады. Олар қаланың, ауданның

тарихы туралы, оның ӛткені мен болашағы туралы, табиғи-

климаттық жағдайлары, ӛсімдік пен жануарлар әлемі, пайдалы

қазбалары, экономикалық және рухани әлеуеті туралы ӛте

үлкен және түрлі ақпаратты жинақтайды, жүйеге келтіреді.

Павлодар облысының энциклопедиясында біздің ең басты

байлығымыз – адамдарға: осы ӛңірде туып-ӛскен, ӛмір сүрген

батырлар мен билерге, ақын-жазушыларға, ғалымдарға,

әншілер мен сазгерлерге, сонымен қатар облыс

экономикасының дамуына, оның ғылымы, білімі мен

мәдениетіне, тарихына құнды үлес қосқан біздің

замандастарымызға ерекше кӛңіл бӛлінген.

Облыс аумағында құрылған Павлодар-Екібастұз аумақтық-

ӛндірістік кешені энциклопедияда маңызды орынға ие.


1. Энциклопедия дегеніміз не?

2. Павлодар облысы бойынша ақпаратты таңдаңдар және ӛз

ӛңірлеріңнің электрондық энциклопедиясын құрастырыңдар.

118

ГЕОГРАФИЯ

§19. Туған ӛлкенің ӛсімдіктер мен жануарлар дүниесі


- өлкенің өсімдік жамылғысын білу;

- өлкеге тән жануарлар дүниесін білу;

- Қызыл кітаптың не екенін және өңірдің Қызыл кітабына

кірген жануарларын білу.

Павлодардың Ертіс ӛңірінде барлығы да бар: тегіс, кең дала,

шоқ-шоқ боп біткен қайыңдар мен орманды дала, қарағайлы

Баянауыл таулары, суда жүзетін құстарға толы кӛлдер, Ертіс

ӛзенінің аңғары.

Облысымызда 1500-ге жуық ӛсімдік түрі, сүтқоректілердің

40 түрі, олардың ішінде 20 түрі – кемірушілер, құстардың 16

түрі, жәндіктердің кӛптеген түрі, бауырымен жорғалаушылар

мен қосмекенділердің бірнеше түрі кездеседі.

Дала зонасы шӛптесін ӛсімдіктерге

бай. Мұнда селеу, бетеге, бидайық,

еркекшӛп, кермек, қаңбақ, жусан ӛседі.

Салаубас, шайқурай, итмұрын, валериана,

мия, жолжелкен, аир, жұмыршақ,

мыңжапырақ – дала зонасының дәрілік

ӛсімдіктері. Кӛктем мен жаз мезгілінде

дала кӛк кілемге оранғандай болады.

Ашық дала кеңістігіне тіршілік етуге бейімделген кӛптеген

түрлі жануарлар кездеседі: сарышұнақ, қосаяқ, дала

тышқандары, дала алақоржыны. Жыртқыштардан ақ тышқан,

күзен, борсық, түлкі, қасқыр кездеседі. Олар терісі бағалы

кәсіптік жануарлар қатарына жатады. Қарсақ түлкінің

бәсекелесі болып табылады. Ертеде қарсақтың терісі ақша

орнына жұмсалған. Бауырымен жорғалаушылардан

кесірткелер, дала жыландары кездеседі.

Дуадақ – дала құстарының ең ірісі. Бұрын аңшылардың

танымал құсы еді. ХХ ғасырдан бастап дуадақтар саны азайып,

119

жойылып бара жатқан құстарға айналды. Қазіргі кезде дуадақ

табиғатты қорғаудың Халықаралық кеңесінің Қызыл кітабына

енгізілген. Дала ителгісі мен күйкентай жаһандық жойылып

бара жатқан құстардың түрі ретінде IUCN екінші тізіміне және

BirdLife International тізбесіне енгізілген.

Облысымыздың солтүстік-шығысында

орманды дала зонасы орналасқан. Орман-

ды дала зонасы – орман мен дала арасында-

ғы ӛтпелі зона. Мұнда қайың, кӛктерек

ағаштары кездеседі, долана, мойыл, қарақат,

бүлдірген ӛседі. Орман жануарларынан тиін, борсық, сусар,

бұлан, елік, орман қасқыры, кейде маралдар да кездеседі.

Ертіс маңы аумағының оңтүстігінде шӛлейт зонасы орна-

ласқан. Ӛсімдік жамылғысы ӛте сирек кездеседі. Топырағы

ашық қара қоңыр топырақ. Ӛсімдік жамылғысы, негізінен,

бетеге, жусан, боздан тұрады. Бұл зона жайылымдық ретінде

пайдаланылады.

Ормандар біздің облысымызда аз ғана

аумақты қамтыған. Орман алқаптары

орманды далалы, тоғайлы, таулы, жолақты

болып бӛлінеді.

Ертіс жағалауындағы тоғайлар ақ және

қара терек, қайың, тал сияқты жапырақты

ағаштардан тұрады. Бұталардан долана, бӛріжидек, итмұрын

ӛседі. Ормандар Ертіс жағалауын нығайтады, демалыс орыны

және Павлодар қаласының «ӛкпесі» болып табылады.

Балықтардан кездесетіндері: нәлім, ақбалық, шортан, бекіре,

сүйрік, аққайран, түрпі, қаяз, тұқы, мӛңке, алабұға, таутан. 2001

жылы аймақтың табиғатын қорғау мақсатында «Ертіс ӛзенінің

жайылмасы» атты табиғи қорықша

бекітілген.

Баянауыл таулары ормандарының

алып жатқан ауданы – 12 мың га. Мұнда

ағаштардың, бұталардың және шӛптесін

ӛсімдіктердің 270 түрінен астамы ӛседі.

120

1985 жылы мұнда «Баянауыл» ұлттық паркі ұйымдастырылған.

Саябақта қайың, қарағай, тал, кӛктерек ӛседі. Реликті

ӛсімдіктердің 40 түрі кездеседі, арасында реликті кӛктерек,

арша, мойыл, реликті тасты қарақат бар. Қара қандыағаш

ормандары (аумағы 500 га) кӛлдер мен бұлақтардың бойындағы

құнарлы жерлерді алып жатыр. Таулардың солтүстік беткейінде

жасыл мүк ӛседі.

Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген жабысқақ

қандыағаш, Шренк қызғалдағы, қырғыз қайыңы кездеседі.

Баянауылда құстардың 50-ге жуық түрі және аңдардың 40-

қа жуық түрі мекендейді. Мұнда елік, борсық және тиіндер де

бар. Таулардан кейде сілеусінді де кӛруге болады. Қорғауға

алынған арқар да кездесіп қалады.

Еліміздің Қызыл кітабына енгізілген құстардың 12 түрі

кездеседі. Саджа ұлттық саябақ аумағына кейде ғана ұшып

келіп тұрады. Ителгі, бүркіт, қарақұс, дала қыраны ұя салатын

уақыттарда кездесуі мүмкін.

Шалдай реликті орманы 2003 жылы

құрылған «Ертіс орманы» мемлекеттік

табиғи резерватында орналасқан сирек

кездесетін қылқан жапырақты орман

алқабы. Ғарыштан түсірілген фотолардан

ұзын және жіңішке (бірнеше шақырымға

созылған) далалы жердегі жасыл жолақ болып кӛрінеді. Биіктігі

30 метрге, жасы 100 жылға жететін қарағайлар ӛседі.

Қарағай ауаны тазартып, фитонцидтерді бӛледі. Орманда

мүк, қына, монғол селеуі ӛседі. Қарайғай ағашының зиянкестері

де кӛп.

Мұнда кесірткелер де бар. Саңырау құр, кӛкек, ала

тоқылдақ, сұңқар – бұл орман құстары.

Сирек кездесетін ірі үкі – жапалақ Қызыл кітапқа енгізілген.

Бұл орманның тағы да бір кӛркі – ақтиін, терісінің түсі

кӛгілдір, тиіндердің ішінде ең ірісі.

121

Есіңде сақта!

Ғалымдардың зерттеуі бойынша Павлодардың Ертіс ӛңірінің флора

мен фаунасы азайып барады. Кӛптеген түрі Қызыл кітапқа енгізілген.

Сирек кездесетін және жойылып бара жатқандардың саны кӛбейіп келеді.

Табиғатымызды аялайық!

Глоссарий

Флора – ӛсімдіктер түрінің жиынтығы.

Фауна – жануарлар түрінің жиынтығы.

Реликттер – жануарлардың немесе ӛсімдіктердің ежелден

сақталып қалған түрі.

ндемиктер – белгілі бір жерде ғана таралған ӛсімдіктер

немесе жануарлардың тобы.

Ұлттық табиғи саябақ – арнайы қорғауға алынған аумақ,

мұнда адамның шаруашылық әрекетіне мүлде тыйым салынған,

бірақ ережелерді сақтай отырып туристерге кіріп кӛруге рұқсат

етіледі.

Қорықша – арнайы қорғауға алынған жер, ӛсімдіктер мен

жануарлардың жекеленген түрлері ерекше қорғауға алынған.

Резерват – арнайы қорғауға алынған жер, мұнда табиғатты

сақтап қалу мақсатында адамның шаруашылығына тыйым

салынған.

Табиғат ескерткіші – бірегей табиғи нысан.

Тапсырмалар

1. Мәтіннен ӛсімдіктер мен жануарлардың атауларын кӛшіріп,

кестені толтырыңдар. Косымша әдебиет пен ғаламтор ресурстарын

пайдалана отырып, кестені толықтырыңдар.

Өсімдіктер Жануарлар

Қызыл Кітапқа енгізілген флора және фауна ӛкілдерінің атауларын

белгілеңдер. Олардың бірі туралы қызықты ақпарат табыңдар.

122

Алған материалды сыныпқа ұсыныңдар. Критерийлер бойынша

сыныптасыңның баяндауын бағалаңдар.

Жоғары Флора және фауна ӛкілдері нақты кӛрсетілген. Қосымша

ақпарат берілген. Қызыл Кітапқа енгізілген барлық ӛсімдіктер

мен жануарлар аталған. Баяндауы тиянақты, эмоционалды.

Орташа Ақпарат нақты кӛрсетілген. Қызыл Кітапқа енгізілген барлық

ӛсімдіктер мен жануарлар аталған. Баяндауы қызықты, бірақ

кейбір кемшіліктері бар.

Тӛмен Ақпарат толық кӛлемде кӛрсетілмеген. Баяндауын тыңдау

қызықты емес.

2. Топпен жұмыс. Алған ақпаратты графикалық ассоциация түрінде

кӛрсетіңдер. Басқа топтарда жұмысты қорғайтын бір оқушыны

дайындаңдар. Бес ұпай жүйесі бойынша басқа топтардың жұмысын

бағалаңдар, себептерін дәлелдеңдер.

Графикалық ассоциация – осы ақпаратпен ассоциацияланатын белгі,

сурет арқылы мәтіндік ақпаратты бейнелеу.

3. Зерттеу жүргізіңдер

Қай саланың мамандары органикалық әлем және табиғатты қорғауды

зерттеумен айналысады? Біздің облыста қайсысы сұранысқа ие? Сендер

қандай мамандық иесі болар едіңдер? Неліктен?

4. Павлодар облысының аумағы 12750000 га, қорғалатын аумақ –

783546 га. Қанша пайызы қорғалатынын есептеңдер. Бұл жеткілікті ме? Ӛз

кӛзқарастарыңды дәлелдеңдер.

5. «Туған ӛлкемнің табиғатын қорғау керек» тақырыбына эссе жазыңдар.

Қазақстанның Қызыл кітабы – Қазақстанның

жойылып бара жатқан ӛсімдіктер, жануарлар,

саңырауқұлақтар тізімі енген кітап. 3 басылымы бар,

соңғысы 1999 жылы жарыққа шықты. Қазіргі

басылымында: омыртқалылардың 128 түрі, 18 балық

пен дӛңгелек ауыздылар, қосмекенділердің 3 түрі,

бауырымен жорғалаушылардың 10 түрі, құстардың 57

түрі, сүтқоректілердің 40 түрі, ӛсімдіктердің 387 түрі

мен саңырауқұлақтың 13 түрі, қынаның 1 түрі енген.

123

Селеу

Бетеге

Жусан

Дуадақ-«дала

тауығы»

Қосаяқ

Қарсақ

Сарышұнақ

Елік

Қара қандыағаш

Шренк қызғалдағы

Арқар

Сілеусін

Ақ тиін

124

§20. Туған ӛлкемнің визит карточкасы: ӛлкетанудың

деректер базасын әзірлеу


– материалды ұсыну формасын анықтау;

– өлке туралы негізгі анықтамалық мәліметтерді

қамтитын түрлі форматтағы ақпараттық

материалдарды әзірлеу;

– оқырманға/тыңдарманға эмоционалдық әсер ету

мақсатында материалдарды жинақтай білу.

Мемлекет Қазақстан Республикасы

Дәреже Облыс

Құрамына кіреді Солтүстік Қазақстан

Әкімшілік орталығы Павлодар

Ірі қалалары Павлодар, Екібастұз, Ақсу

Құрылу уақыты 15 қаңтар 1938 жылы

Халқы (2014) 752793 мың адам

Тығыздығы 5,99 адам./км²

Ұлттық құрамы Қазақтар – 50,3%, орыстар –36,9%,

украиндер – 4,72%, немістер – 2,8%,

татарлар – 1,87% (2015ж.)

Ауданы 124 755 км²

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%80

https://ru.wikipedia.org/wiki/15_%D1%8F%D0%BD%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8F

https://ru.wikipedia.org/wiki/1938_%D0%B3%D0%BE%D0%B4

https://ru.wikipedia.org/wiki/2014

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BC%C2%B2

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%86%D1%8B

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D1%86%D1%8B

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BC%C2%B2

125

Әр халықтың туған ӛлкесін, табиғатын, ӛткенін және

фольклорын білетін адамдар болған. Халықтық

«ӛлкетанушылар» ӛз туған жерлерінің нағыз білгіштері болған.

Ондай адамдар ӛздерінің тарихи, географиялық, мәдени

білімдерін ауызша немесе әр түрлі жазба материалдар бойынша

ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Қазіргі кезде туған ӛлке

бойынша кӛптеген кітаптар жазылған. БАҚ-та мақалалар,

ӛлеңдер, новелла, фотосуреттер жарияланады.

Сендер туған ӛлке туралы кӛп ақпарат алдыңдар. Әр түрлі

публицистикалық, ӛлкетанушылық, кӛркем әдебиет сияқты

ақпарат кӛздерін пайдалана отырып, ӛз ӛлкелеріңнің визит

карточкасын құрастырыңдар. Сонымен қатар күнделікті

бақылауларыңда, экскурсия кезіндегі білген ақпараттарыңды,

мерзімдік баспа арқылы тапқан мәліметтерді қолданыңдар.

Ақпарат кӛздері: оқулықтар, энциклопедиялар,

хрестоматиялар, анықтамалар, статистикалық мәліметтер,

облыстың кітапханалары мен мұражайларының сайттары.

Тапсырмалар келесі жоспар бойынша орындалады:

1. Сендердің жергілікті жерлеріңнің географиялық орны,

аумағы, шекаралары.

- физикалық карта бойынша жергілікті жердің географиялық

координаттарын анықтаңдар;

126

- ӛз қалаларыңның (аудан, ауыл) жерінің ауданы туралы

мәліметті, шекарасының ұзындығын (км) табыңдар;

- әкімшілік карта бойынша ӛз ӛлкеңнің қандай аудан, облыс,

мемлекетпен шектесетінін анықтаңдар.

2. Ӛлкенің табиғаты.

- жер бедері мен пайдалы қазбалары (жер бедерінің пішіні,

абсолюттік биіктігі, пайдалы қазбалардың кен орындары);

- климат және оның жергілікті ерекшеліктері;

- су ресурстары (ӛзен, кӛл, жер асты сулары);

- топырағы, ӛсімдік пен жануарлар дүниесі;

3. Туған ӛлкенің шежіресі

- туған елді мекендеріңнің қалыптасу және даму тарихы;

127

- топонимдердің (жергілікті жердің атауы, ӛзен, кӛл, қала,

тау) шығу тегі.

4. Халқы.

-саны, ұлттық құрамы;

- ӛлкенің танымал тұлғалары (композиторлар, жазушылар,

ақындар, суретшілер, ғалымдар);

- ӛлкенің халықтық қолӛнері, ауыл шаруашылығы мен

ӛнеркәсібінің бағыттары;

5. Ӛлкенің бірегей нысандары.

- табиғи (жер бедерінің пішіндері, су қоймалары, флора

және т.б);

- археологиялық, мәдени, тарихи.

6. Экологиялық мәселелері.

Жұмыстарды қорғау түрлері: постер, буклет, электрондық

презентация, альбом, фотокӛрме, коллаж, паспорт және т.б.

Ақпарат кӛздері:

1. Г.Н. Потанин атындағы Павлодар облыстық ӛлкетану

мұражайы.

http://old.unesco.kz/heritagenet/kz/participant/museum/pavlodar_ist

/first.htm

Мекенжайы: 637000. Павлодар қ., Ленин кӛшесі,

147.Телефон: 32-59-24

2. С.Торайғыров атындағы облыстық ғылыми кітапхана

http://www.spr.kz/pavlodar-i-pavlodarskiy-rayon/oblastnaya-

nauchnaya-universalnaya-biblioteka-imeni-toraygirova.html

Мекенжайы: Павлодар қ., Сәтбаев кӛшесі, 104. Телефон:

32-08-02

3. Соколкин Э.Д. «Павлодар облысы географиясының

хрестоматиясы». Павлодар, 2016 ж.

4. Мерц В.К. және т.б. «Свод памятников истории и

культуры». «Аруна» баспасы, 2010 ж.

5. Чуб М.И. және т.б. «География Павлодарской области».

Павлодар, 1996.

http://www.spr.kz/pavlodar-i-pavlodarskiy-rayon/oblastnaya-nauchnaya-universalnaya-biblioteka-imeni-toraygirova.html


128

6. Соколкин Э.Д. «Строки истории» жинақ. Павлодар, 2015.

7. Гарин П.А. «Таволжан»: сборник документов и

воспоминаний. Павлодар, 2013.

8. Шевченко С.П. «Экибастуз». Алматы, 1978.

9. Ардақты елім – Ақтоғай. Павлодар, 2003.

10. Интернет-ресуртар – Википедия.

Тапсырмалар:

1. Топпен әзірлеудің түрін таңдап, ұсынылған жоспарға сай туған

ӛлкелеріңнің визит карточкасын құрастырыңдар.

2. Жұмыстарыңды қорғауға дайындалыңдар

3. Критерийлерді анықтап, ӛзіңнің және сынаптастарыңның жұмысын

бағалаңдар.

Критерийлер 3 ұпай 2 ұпай 1 ұпай

1 Тақырыпты

ашудың

толықтығы

Материал толық

кӛлемде жоспарға

сәйкес берілген,

анықтамалық

материалдар

қолданылған

Жоспарға сәйкес

барлық пунктері

ашылып

жазылған, бірақ

анықтамалық

материалдары аз

Материал

толық

ұсынылмаған

2 Рәсімделуі Материалдың

эстетикалық

рәсімделуі жұмыс

түріне сәйкес

жоғары деңгейде

таңдалған

Материалдың

рәсімделуіне мән

берілген

Таңдалған

материал

жұмыс түріне

сай орындалған

3 Сӛз сӛйлеу

шеберлігі

Сӛзі анық,

эмоционалды,

материалды жетік

меңгергені

байқалады

Сӛзі

эмоционалды,

материалды

жақсы меңгерген

Материалды

жақсы білетіні

байқалады

9–7 ұпай – «жоғары деңгей», 6–5 ұпай – «орташа деңгей»,

4–3 ұпай – «тӛмен деңгей»

129

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Аяган Б.Г., Шаймерденова М.Д. История Казахстана (Начало ХХ

века – настоящее время). Алматы: «Атамұра», 2013 г. – 178, 212 стр.

2. Аяған Б. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы – Алматы: «Қазақ

энциклопедиясы», 2004, 6-том. – 696 б.

3. Бижан Ж., Магзумов С. Ардақты елім – Ақтоғай.

– Павлодар: ПГУ им. С.Торайгырова, 2003. – 261 б.

4. Алдабергенов К.М. «Бір туар дара тұлғалар». – Павлодар, 2003.

«Эко», – 364 б.

5. Болтина В.Д, Шевелева Л.В. Поклонимся великим тем годам. –

Павлодар: ЭКО, 2010 г. – 726 с.

6. Выписка из приказа Министра культуры и спорта Республикик

Казахстан от 16 ноября 2015 года №356. Об утверждении критериев и

правил установления мемориальных досок.

7. Гарин П.А. «Таволжан», сборник документов и воспоминаний,

Павлодар, 2013.

8. Дүкенбай Н., Сатиев Қ. Мектептерге арналған әндер.

9. Дүкенбай Н. «Балаларға арналған әндер», 2006.

10. Дүкенбай Н., Сәтиев Қ., Суретші Ә. Игенбаев. Балаларға арналған

әндер. Қазақ әндерiнiң антологиясы: қазақ халық әндерiнiң

толықтырылған жинағы.

11. Ерзакович Б.Г. Песенная культура казахского народа. – Алма-Ата,

1966.

12. Жанузак Т. Казахская онамастика. Павлодар, 2008 г., 239 стр.

13. Павлодар облысының тарихи топонимикасы. Павлодар, 2004ж.

14. Жаубасова Т. «Қазақтың күйшілері». Алматы. Аруна, 2003. – 10

стр.

15. Жаубасова Т. «ХХ ғасырдың қазақ ӛнер тарландары». Алматы.

Аруна, 2003. – 10 стр.

16. Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы, 1975.

17. Калыбекова Асма. «Қазақ халық тірбиесінің асыл мұрасы». –

Алматы: БАУР, 2015. – 488стр.

18. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі: әдеби мақалалар мен естеліктер. –

Алматы: Жазушы, 1984. – 288 стр.

19. Керимов Ш. Әнші-ақындар поэзиясындағы дәстүр мен даралық

мәселесі. Кандидаттық диссертация. – Алматы, 1991. – 155 стр.

20. Кабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т. История Казахстана (ХVІІІ в. –

1914г.). – Алматы, «Атамұра», 2012. – 170 б.

21. Қоныратбай Т. «Әлемдік музыка тарихы». Алматы, Ӛлке, 2009. –

274, 338, 348 беттер.

130

22. Мерц В.К. и др. «Свод памятников истории и культуры», «Аруна»,

2010 г. – 598 стр.

23. Павлодарское Прииртышье. Энциклопедия – Павлодар. 2008. 400

стр.

24. Приймак Д. «Скалы и легенды Баянаула». – «Алма-Ата». 1974. –

24 стр.

25. Приймак Д. «Баянаул заповедный». – Алма-Ата «Казахстан». 1982

г. – 97 стр.

26. Соколкин Э.Д. «Хрестоматия по географии Павлодарской

области». – Павлодар: Павлодарский Дом географии. Казахстанское

национальное географическое общество, 2016 г. – 399 стр.

27. Соколкин Э.Д. В памяти поколений (памятники истории,

монументального искусства, архитектуры, памятные места и

мемориальные доски Павлодара). – Павлодар: Типография Сытина, 2014.

– 264 стр.

28. «Строки истории», сборник, Павлодар. 2015.

29. Тереник М. На защите родных рубежей. – Павлодар: ТОО «Дом

печати», 2010. – 407 стр.

30. Управление внутренней политики. «Победа, память, патриотизм».

Правнуки победителей о войне. Астана. 2011г. – 591 стр.

31. Шевченко С.П. Очерки истории Павлодарской области. Часть

вторая. Павлодар, 2000 г. – 239 стр.

32. Шевченко С.П. Экибастуз. – Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 140 стр.

33. Чуб М.И. и др. География Павлодарской области:

экспериментальный учебник для 8-9 кл. Сред.шк. – 104 с.

34. Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Қазмемкӛркемәдеббас, 1956. –

340 стр.

131

лектронды ресурстар тізімі 1. Павлодар облысы әкімшілігі. Режим доступа

http://www.pavlodar.gov.kz

2. Акимат города Павлодара. Режим доступа http://www.akimat-

pvl/gov.kz

3. Википедия. Павлодарское Прииртышье в годы Великой

Отечественной Войны. Режим доступа: https//ru. Wikipedia.jrg/wiki/

4. Дом дружбы. Ассамблея народа Казахстана Павлодарской области.

Режим доступа: http://pavlodar. Assembly. Kz/ru/dom

5. Павлодарская областная научная универсальная библиотека им.

С.Торайгырова. http://www.spr.kz/pavlodar-i-pavlodarskiy-rayon/oblastnaya-

nauchnaya-universalnaya-biblioteka-imeni-toraygirova.html

6. Павлодарский областной историко-краеведческий музей им. Г.Н.

Потанина. Режим доступа: http://old.unesco. kz/ heritagenet/kz/ participant/

museum/pavlodar_ist/first.htm.

7. Павлодарская областная филармония им. И.Байзакова. Режим

доступа: filarmonia-pavlodar.kz

http://www.akimat-pvl/gov.kz

http://www.akimat-pvl/gov.kz

http://pavlodar/



http://old.unesco/

132

МАЗМҰНЫ Түсінік хат .................................................................................................................... 5

Кіріспе ........................................................................................................................... 6

5-сынып ........................................................................................................................ 7

§1. Туған ӛлкенің аңыздары мен жырлары ............................................................ 7

§2. «Біздің айналамыздағы тарих ескерткіштер» ................................................ 10

§3. Ӛлкенің тарихи тұлғалары: билер, ақындар, батырлар және балуандар ..... 16

§4. Жәдігерлер сыр шертеді (ӛлкетану музейіне бару) ....................................... 20

Музыка ....................................................................................................................... 30

§5. Туған ӛлкенің симфониясы ............................................................................. 30

6-сынып ...................................................................................................................... 38

§6. Топонимдер – ӛткен заманнын куәгерлері (ӛлке тарихы атауларында) ..... 38

§7. Мәдени-тарихи дәстүрді сақтаушылар: ӛлкенің ұлттық қолӛнері .............. 55

§8. Бір ел – бір тағдыр (менің ӛлкемнің халықтары) .......................................... 72

§9. Туған ӛлке тарихының тірі куәгерлері ........................................................... 74

§10. Менің туған ӛлкем ӛлеңдер мен прозада...................................................... 79

§11. Ӛлкені сипаттау ӛнері .................................................................................... 82

§12. Туған жердің талантары ................................................................................. 85

7-сынып. Қазақстан тарихы ................................................................................... 90

§13. Туристік маршруттар ..................................................................................... 90

§14. Жомарт жүрек ................................................................................................. 96

§15. Туған ӛлкенің жылнамасы ........................................................................... 100

§16 Менің мектебімнің тарихы ........................................................................... 110

Қазақ тілі мен әдебиеті ...................................... Ошибка! Закладка не определена.

§17. Туған ӛлке публицистика беттерінде ......................................................... 115

§18. «Менің туған ӛлкем» электрондық энциклопедиясы ................................ 117

География ................................................................................................................ 118

§19. Туған ӛлкенің ӛсімдіктер мен жануарлар дүниесі..................................... 118

§20. Туған ӛлкемнің визит карточкасы: ӛлкетанудың деректер

базасын әзірлеу ..................................................................................................... 124

133

Оқулық басылым

Б.Құдайбергенұлы

Б.Т.Аушахманова

Ш.Т.Кожаханова

З.С.Кожина

С.Н.Барвих

А.Х.Жапаргазинова

Н.К. Асылбекова

Г.Т.Уалиева

ӚЛКЕТАНУ

Павлодар облысы

Жалпы білім беретін мектептің

5, 6, 7-сыныптарына арналған оқулық

(МАКЕТ)

Бас редакторы Қ.Қараева

Редакторы А.Ізет

Техникалық редакторы В.Бондарев

Кӛркемдеуші редактор Е.Мельникова

Мұқабаның дизайны В.Бондарев

Беттеген Г.Илишева

Documents

ӚЛКЕТАНУ - edupvl.gov.kzedupvl.gov.kz/files/normotivbaza/805__5-7___22.03.pdf · 5-СЫНЫП §1. Туған ӛлкенің ... 3. Туған ӛлке туралы қандай

ӚЛКЕТАНУ - edupvl.gov.kzedupvl.gov.kz/files/normotivbaza/8055-7_22.03.pdf · 5-СЫНЫП §1. Туған ӛлкенің ... 3. Туған ӛлке туралы қандай