Το Πραξικόπημα του 411 μ.Χ. και ο απόηχός του στις Φοίνισσες του Ευριπίδη

Η τραγωδία του Ευριπίδη, ¨Φοίνισσες¨ διδάχθηκε μεταξύ του 411-409 π.Χ. Λίγο μετά από το πραξικόπημα των ολιγαρχικών στην Αθήνα, που έδωσε μια ευρύτητα, στην έννοια του αδελφικού αλληλοσπαραγμού. Ο Ευριπίδης επιστρέφει στον μύθο της εμφύλιας σύγκρουσης των γιων του Οιδίποδα, του Πολυνείκη ( και τους Αργείους), εναντίων του αδερφού του Ετεοκλή και της πατρίδα του, της Θήβας.

Η δράση τοποθετείται ακριβώς πριν την επίθεση του Πολυνείκη εναντίων του αδερφού του. Η μητέρα τους, Ιοκάστη προσπαθεί να παρακινήσει τα δυο αδέρφια να διαπραγματευθούν για την εξουσία. Ο Πολυνείκης εμφανίζεται έτοιμος να συμβιβαστεί, ενώ αντίθετα ο Ετεοκλής παρουσιάζεται ανυποχώρητος. Καθώς όμως η σύγκρουση δεν μπορεί να αποφευχθεί, ένας χρησμός προβλέπει ότι η μόνη λύση για να σωθεί η Θήβα, είναι η θυσία του γιου του Κρέοντα, του Μενοικέα. Αν και ο νέος θυσιάζεται οικειοθελώς, σώζοντας έτσι την Θήβα, τα δυο αδέλφια από την άλλη πλευρά, οδηγούνται στην αλληλοεξόντωση. Στην συνέχεια, η μητέρα τους Ιοκάστη, μέσα στην απελπισία της, αυτοκτονεί πάνω στα πτώματά τους, ενώ ο Οιδίποδας εξορίζεται από τον Κρέοντα. Επιπλέον, ο Κρέοντας αποφασίζει να αφήσει την σωρό του Πολυνείκη άταφη ως τιμωρία για την προδοσία του. Η Αντιγόνη από την άλλη πλευρά, εκφράζει έντονα την αντίθεσή της σε αυτήν την απόφαση και έτσι ακολουθεί τον πατέρα της στην εξορία.

Πολλοί μελετητές της τραγωδίας αυτής, ενστερνίζονται την άποψη, ότι ο Ευριπίδης έκανε μέσω του έργου του, μνεία στα γεγονότα του 411 π.Χ. Η τραγωδία αυτή, ίσως να αφύπνισε δυσάρεστες αναμνήσεις στους Αθηναίους που την παρακολούθησαν για πρώτη φορά στα πλαίσια των Μεγάλων Διονυσίων. Μολαταύτα, παρουσιάζοντας την θεματική του έργου του Ευριπίδη, είναι αναγκαία και μια ιστορική αναδρομή στα γεγονότα που έλαβαν χώρα το 411 π.Χ.

Μετά την ήττα των Αθηναίων στην Σικελία, η Ειρήνη του Νικία κατέρρευσε και ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξανάρχισε το 412 π.Χ. Την επόμενη χρονιά, ορισμένοι Αθηναίοι αριστοκράτες, με ηγέτες τον Πείσανδρο και τον Θηραμένη, άρχισαν να συνωμοτούν με σκοπό την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος των Αθηνών. Η συνωμοσία εξυφάνθηκε με την συμβολή του Αλκιβιάδη, ο οποίος ήταν εξορισμένος από την Αθήνα και εκείνη την εποχή εκτελούσε χρέη συμβούλου, στην αυλή του Πέρση σατράπη Τισσαφέρνη. Ο Αλκιβιάδης ισχυρίστηκε στους αριστοκράτες ότι μπορούσε να πείσει τον Τισσαφέρνη, να βοηθήσει τους Αθηναίους να κερδίσουν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Το αντίτιμο για την βοήθεια αυτήν, ήταν η επιστροφή του στην πατρίδα και η μετατροπή της δημοκρατίας σε ολιγαρχία. Ο Αλκιβιάδης ωστόσο, δεν κατάφερε να επηρεάσει τον σατράπη και ο Πείσανδρος με τους συνεταίρους του, αν και απογοητευμένοι, έβαλαν σε εφαρμογή το σχέδιό τους.

Έτσι, οι αριστοκράτες διασφάλισαν αρχικά, τον έλεγχο του στρατού και προέτρεψαν μια ομάδα Σάμιων ολιγαρχικών να ανατρέψουν την δημοκρατία της πόλης τους. Ταυτοχρόνως, στην Αθήνα ένα κόμμα αποτελούμενο από νεαρούς ολιγαρχικούς κατόρθωσε να πετύχει έμπρακτα τον έλεγχο της κυβέρνησης, μέσω δολοφονιών και με τη χρήση της βίας.

Οι αρχηγοί της συνωμοσίας, αφού προχώρησαν σε μεταρρυθμίσεις στην Σάμο σάλπαραν για την Αθήνα. Εκεί οι συνωμότες κάλεσαν συνέλευση και επέβαλαν την αντικατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος, επισήμως, από ολιγαρχικό, το οποίο θα αποτελούνταν από τετρακόσιους επίλεκτους άνδρες. Εκείνοι στην συνέχεια έπρεπε να συγκαλέσουν ένα σώμα πέντε χιλιάδων ανδρών, το οποίο θα αναλάμβανε την διακυβέρνηση. Αργότερα, με την δύναμη των αρμάτων, εξανάγκασαν το δημοκρατικό συμβούλιο να διαλυθεί.

Οι Τετρακόσιοι κυβέρνησαν απολυταρχικά και δεν παρέδωσαν όπως όφειλαν την εξουσία στους πέντε χιλιάδες άνδρες. Από την άλλη πλευρά, οι στρατιώτες στην Σάμο τάχθηκαν υπέρ της δημοκρατίας και στασίασαν εναντίων των ολιγαρχικών. Στην Αθήνα, η επανάσταση του στόλου επεξέτεινε το δυσάρεστο κλίμα, το οποίο επιδεινώθηκε από τις αποστασίες της Θάσου, του Βυζαντίου και της Εύβοιας. Οι αποτυχίες των ολιγαρχικών συνεχίστηκαν με αποκορύφωμα, τις ρήξεις και το διχασμό μέσα στις τάξεις τους, αλλά και στις διαπραγματεύσεις με τους Σπαρτιάτες. Το τελευταίο αυτό συμβάν, κίνησε τις υποψίες των πολιτών, ότι οι ολιγαρχικοί σκόπευαν να παραδώσουν την πόλη άνευ όρων στους Σπαρτιάτες, για την επίτευξη ειρηνευτικής συνθηκολόγησης. Οι υποψίες αυτές εντάθηκαν περισσότερο με την οχύρωση της Ηετιωνείας στον Πειραιά από τους ολιγαρχικούς. Για τους Αθηναίους η κίνηση αυτή αποσκοπούσε στην εξασφάλιση πρόσβασης στο λιμάνι του Πειραιά, για τους Σπαρτιάτες. Μετέπειτα, όμως η Φρουρά της Ηετιωνείας εξεγέρθηκε σφραγίζοντας έτσι το τέλος του καθεστώτος, μετά από τέσσερις μήνες διακυβέρνησης. Από τους συνωμότες, ορισμένοι διέφυγαν ενώ άλλοι εκτελέστηκαν.

Με βάση τα παραπάνω, αρκετοί ερευνητές, εντόπισαν πολιτικές αναφορές σε σχέση με το πραξικόπημα και την εμφύλια έριδα που το συνόδεψε, στο έργο, ¨Φοίνισσες¨ . Μάλιστα ορισμένοι αναγνωρίζουν στον χαρακτήρα του Πολυνείκη την προσωπικότητα του Αλκιβιάδη. Εντούτοις, είναι γενικότερα φανερή η επίδραση που ασκήσαν σημαντικά γεγονότα της εποχής, στο έργο. Με αφετηρία, τον συσχετισμό αυτόν, οι ¨Φοίνισσες¨ αποτελούν μια τραγωδία που ψέγει τα μειονεκτήματα της ¨Φιλοτιμίας¨, ( με την έννοια της φιλοδοξίας) και της ¨Φιλοκερδίας¨ ( με την έννοια της απληστίας), τα οποία αποσάθρωναν με αλματώδεις ρυθμούς την δημοκρατία στην Αθήνα εκείνη την εποχή. Τέλος, μέσω του έργου, ο Ευριπίδης επισημαίνει τον κίνδυνο τον οποίο διατρέχει το Κράτος και η ενότητά του από τις υπέρμετρες ατομικές φιλοδοξίες.

Βιβλιογραφία

Lesky, A., (2003), Η Τραγική Ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων: Ο Ευριπίδης και το τέλος του είδους, Τόμος Β΄, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 290-314.

Lesky, A., (1983), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αφών Κυριακίδη, 507-564.

Romilly de J., (2010), Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα, 124-137.

Suzanne Said et al., (2001), Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, Τόμος I, Αθήνα: Παπαζήσης, 139-206.

Σακελλαρίου Μιχαήλ et al., (2006), Ιστορία των Ελλήνων: Κλασσικοί Χρόνοι, Τόμος 3, Αθήνα: Δομή, 145-146.