Бір перделі пъеса Қатынасуш ылар:

Е Л Қ О Р Ғ Л Н Ы

К ереку-Баян кітапханасы "Рухиама

О р а з - еті тірі кедей Ә б і ш - о да кедей, ел кегін куушы0 к ы ғ а н ж іпт Б а й б е к - байҚ урм аш -16-17 жасар кедей баласыД о м б а й - қазанш ы қара малайКөпжасар - кедейҚорабай- ауыл жігітіҚ а с е н - орташ а, о да ауыл жігітіКомандирБ иБ о л ы с1 -бай 2-бай1 -ақсакал 2-аксакал1-әпесер2-әпесер 1 -салдат2-салдат3-салдатА қсақалдар, жастар, байлар, кедейлер, ауыл

адамдары, солдаттар.

1 -а қ с а қ а л (еңкейіп, орт а кездегі ж уан байга қарап) Бай ж ұмысының бетін білдіңіздер ме? Неге ш ақырған екен?

1-6 а й (тырж иып). Біле алмадық. Тағы шы-

Б ір ін ш і көр ін іс

Ж үсіпбек Аймауытоо

гын жинайтын шығар. Қай бір жақсы хабарг жүр дейсіэ?

2-6 а й коздайтын койша ыныранып, күшеніп қояды.

1-а к с а к а л (даусын созып). Е-е, сүйтпей, тагы пе кылар дейсіц... Ей, жасаган алла-ай!.. Елді күртпаса не гылсын?..

2-а к с а қ а л (биге қарап). Би, сіздіц ауыл да шығындаи қалды деді ме?

Б и. Шыгындады. ӘГпчуір кісі аман, мал маі мүкамбалды шауып кетті.

1-ақсакал Қүдай сактасын! Ел рәсуа болды ғой. Тск артынын кайырын тілеген болмаса, қолдан келер түк жоқ.

2-ақсақал. Бүл иттердіңөзі нгткаі көп! Соғы- сып қырылып жатса да, таусылар емес қой!

1-ақсакая Бүл кәиір - екаі жүрт! Қытайдан сопғы коп жүрт осы шығар. Кеше Ш ыңғысқа бой бермегаі орыс емес пе?

2-аксакал (басын изеп). Солай ащ і, солай!Б и (байга қарап). Бүл келген кім екен? Қай

ел екен?1-6 а н. Өзіміздін кіші жүз болса керек.Би. Үлкен кісі ме екаі?2-1 -6 а й. Жас жігіт болса керек.Би. Бүл жастар ел билеп не оңдырады?1- а қ с а к а л (даусын созып). Не ондырушы

еді? Заманакырдың белгісі де. Жарықтык Мөңке би болжап кетті ғои.

Жас баладан бнік болар,Жас балшыктан үйің болар.Ат жақсысы арбада болар.Ж ігіт жаксысы саудада болар, -депті ғой

терш де. (Қасындагыларга). Сол айтканының бәрі келгвд жок па'1

Бай, би, аксакал (басын изеп) Рас айтасыз, әулие ғой олар.

Е к ін ш і көр ін ісМ илиционер (қолында мылт ыгы бар. ады-

раңдап есіктен іиыга кел’ді). Ти-ші! (Жүрт ты- магын ж өндеп киіп, қымт ырылып, ж өнделіп, басын көтерісіп, есікке аңтарыла қарайды.)

О к ы ғ а н жігіт (киімі орысша, қасына бо- лысты ертіп есіктен шыгады). Ассалау-мәле- е-йкүм!

А ксакалдар (квзд ер ін щ қы ры м ен қарап). У әлік сәлем.

О к ы ғ а н (уст ел басына келіп, т урекеліп турады. Со.і ж агы нан екі қолын қамзолының қалтасына салып, ж урт қа қарап айбаттанып, болыс келіп турады.) Е, кауым! М әж ілістеріңіз кайырлы болсы н1

Аксакалдар. Аумин! Бірге болсы н1 Төмаігілгр. Айтканын келсін! (Деп ш ует еді) О к ы ғ а н(т амагын бір устап, кенеп алып

баст айды) Әлеумет, мен сіздерге гүбірнедаі келіп отырмын. Ел-елге жүріп айтпак созім бар. Алғашкы көріп отырғаным сіздің ед Енді сіздер- ге келген жүмысымды баяндайы ң

Ж ү р т. Баяндаңыз, айтыңыз!О к ы ғ а н (т а м а гы н т агы б ір кенеп)

Оздерініз де естщ жаткан шығарсыздар. кешегі каніш ер ж ауыз Некалайды күлатканнан кейін үкіметті «есерлер» колына алғаң Кешегі Кераі- іский сол есер болатын. Ол есерлер бүл күнде күлады...

К ереку-Баян кітапханасьі “Рухнама”

160

Ж үсіпбек Аймауъгтов

Төменгі біреу (сөзін бөліп). Есердің күлағань жаксы. Естілері билесін!

Қасындағы біреу (оны туртіп). Қсн түр, сөзді бөлмей!

0 к ы ғ а а Енді үкіметті балшабек партиясы колға алып отыр.

1 -аксакал. Әлғі кызылымыз кайсы? Ағымыз кайсы?

О к ы ғ а н (ақсақалга қарап). «Қызыл» деп сол балшабектерді айтамыз. «Ак» деп патша- шылдарды айтамыз. Осы күні Ресейді кызылдар билеп отыр. Қызылдар - төнкерісш іл партия. Бүлар жүмысшыларды колдайды. Біз сиякты кемдікте, қорлыкта ж үрғаі үлттарға теңдік бе- реді. Бүлар өздеріндей қара бүқаранын, қара шаруанын, әсіресе, кедейдін камқоры. Бүлар алдымен жарлыны, жалшыны жарылкамак, елді соларға билетпек...

А ксакал байлар (теріс қарап). Оңдырады екен.

Кедейлер (мойнын созып, ж аурынын қимыл- датып). Е-е-е...

О к ы ғ а н (тоқтамай сөйпей береді). Қызыл- дар Ресейді түғел өздерінг каратып алды. Сібірғе кашкан ақтарды түре қуып, күн сайын үлкен калаларды алып жатыр. Актың әскері еріғен кардай тозып, жауынғер кызыл әскердің дүмпуі- не шыдамай, кашып жатыр. Б ірактек кетіп жат- кан жоқ. Қазактың кең даласын басып, жолын- дағы елді кырып-жойып, талап, бүлдіріп бара жатыр. Одан-бүдан қашкан-босқан ақтың әпе- сер і, өнкей соғы лғандарды ертіп алы п, ел шауып, банды болып жүр. Өздеріңіз де көріп

К ереку-Баян кітапханасьі "Рухнама"

алаеыздар м а 'Б и. Мылтьгғын кеудеге тіреп тұрған соң, кай-

дан ис боласың?О к ы ғ а н. Бүл қальгпта ел-ел болмайды,

к азак сы кы лды қарусьгз, қам сы з, ә л с із ел, әскердгң аяғы астында таптальгп, жоғальгп ке- туғе м үм кіа

і-б а й. Ә лп А лаш ордамыздың әскері қайда жүр? А лаш ордамыз бар ма?

О к ы ғ а н. А лаш орда азаматтарьг қашып кетті, әскерг тарап кетті. Ендг А лашордадан кай- ран жоқ.

1-6 а й. Неғе? А лаш қа аптономия аламыз, өз алдымызға ж үрт боламыз дейтін содар емес пе еді'1 Ө здерщ қазакка не пайда келтірмексіңдер?

О к ы ғ а н. Біз де казакка аптономия алу жо- лындамыз. Бірақ біздің көздегеніміз - байлардың аптономиясы емес, елді кедейге билететін апто- номияны алмакпыз. А лаш орданың басындағы, бұрын патшаға қы змет қылған төрелер, ақсүй- ектер, ескі окы ғандар болатын. О лар саясат білмеді, төңкерістщ бағытын болжай алмады, олар адасты. Адасқандығын кейбіреулері жаңа білді, еяді бізге қосылып ж атқандары да бар. А хмет Байтұрсыновты естулеріңіз бар шығар?

Ақсакалдар (басын көтеріп). Бар. О кісі қанда0 О қ ы ғ а н. О кісі қазақты ң аптономиясын

алуға М әскеуге барды.А қсакалдар. Өй, жарыктык-ай!О к ы ғ а ң О кіеі казаққа пайдалы өкімет

осы, балш абек өкіметі деп кеңес жұмысына ара- ласты.

Ж үсіпбек Аймауъгтов

Ү л к е н д е р (таңдана). Сүйтті ме?О к ы ғ а н. Балшабек жолы казакка зиянды

болса, Ахмет оларға косылмас еді.1-аксакал. Ой, балам, токтай түр! Әлі байдын

малын тартып алатын, екі еркекке бір катын әперетін, намаз окытпайтын, күдайды білмейтін, мешітке ат камайтын балшабайың осы ма, ба- ска ма?

О к ы ғ а н. (аз кідіріп. маңдайын, бет аузын сипап). А ксакал оны н бәр і бекер, өсек сөз, бүл актардын елғе жайып жүрген лакабы.

1 - а к с а к а л Е , біз кайдан білейік? Қойнын- дағы қатынына ие кылмаса, онын казакка не пайдасы бар? Б алш абф ш ңны н окығанын әлі көзім із көрген жоқ; ж алғы з-ж ары м келгені қырып жібере жаздайды.

О к ы ғ а а Елге қатан тиетіндері де бар шы- ғар, жок деп айта алмаймын Көптің ішінен не ш ы кпайды ? А л асап ы ран төң кер іс зам аны , мүндайда лай судан балык аулайтындар да боя- лып, балшабек болып жүр. Оның бәрін бір күнде екшеп алып тастауға кол тимей жатыр. Ондай ж олсыздык істейтін жергілікті балш абектер, тәртіпті кызыл әскер елге зәбірін тигізбейді.

А к с а к а л. Қайдан білейік? Бірінен-бірі өтеді, бізге сары орыстьщ бәрі орыс. Тәртіптісінін кай- да жүргенін қайдан білейік? Бізге келгені әйте- уір кырып кете жаздайды. Әнг, келіп калды, міне келіп калды!- деп, бір аяк асымызды жвнділікпен ішуден калдык...

О қ ы ғ а а Бүл дәуір - төңкеріс, алай-түлей дәуір. Бүл дәуір өтеді, бүл калыппаі түрмайды. Елғе тәртіп , тыныш тық орнайды. Оған дейін

ш ш•^^Л кы ргы н-сүрпн нен күты ла алм айсы здар. Сол ург' ты ныш тык заманға тезірек жетуге кам қылу ке-

рек. Б үпнге шейін елдің мал-мүлкі талауда, ада- мы атылуда келе жатыр. Қазак не онда, не мүнда жок, коеақ арасында бос кетіп отыр. Қайткенде шыгыннан толас боласыздар? М ал-жанға қайт- сеңіздер ие боласыз? Басымызға келіп түрған үлкен мәселе, зор ауы ртпалық осы. Апаттан аз- дап болса да ам ан қалу ға қандай лаж бар? Қауым бүған не айтасыздар?

О т ы р ғ а н ж ү р т (біріне-бірі қарап). Не айтайы қ? Біз не білеміз?

О қ ы ғ а н (даусын көтеріп). Ал, әлеумет! А лғанын ала берсін, калғаны қалар деп, үйді- үйлеріңізде тыныш отыра бересіздер ме? Жоқ, сендер де жан екеш ңді, ел екеніңді білдір іп , т ірш іл ік кы лы п , қы зы л кары н сар балан ы ң қамын етесіздер ме? Қарап отырып өлесіздер ғой? (Ж урт та ун ж оқ, төмен қарап ж ер шуқи береді.) Ү лкдакіш і, кәрі-жас - түгел отырсыздар. Қане, не айтасы здар? Қ ы рыла, талана б ергаі жаксы ма? Аман қалған жаксы ма?

Б и (төмен қарап отырып). Әрине, аман қал- ған жақсы.

Тайбек бай. Бізге не қыл дейсіз? Тағы мал бер дейсіз бе? Не қыл дейсіз?

О к ы ғ а н . М ш мал сүрағалы келгем жоқ. Ел болып үйы мдассаңы здар, жан сауға қылатын амал бар.

Б і р к е д е й. Айтыңыз, қандай амал бар?О қ ы ғ а н. Ә тірет болуға ж ігіт беріңіздер, біз

қару-жарақ берейік, сүйтіп ел өзін-өзі корғасын. Ақсакалдар (сандарын соеып). О йт

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Жүсіпбек Аймачъггов 'С ---------- ----------------

Б а й л а р. Деген-ан! ҺО к ы ғ а н . Неге шошыдьіныздар? Солдат

болып жүрген де өздеріңдей кісі. Казактын кару үстағаны осы ма? Кеше Алашорданын әскеріне де ел жігіт бермеп пе еді?

1-аксакал Сжастарды нусқап). Мына бозба- лалар боламыз десе болсыя Бірак... әй білмеймін. (Басын іиайқайды.)

О к ы г а к К әж , жастар сөз сендерге калды. Не айтасыңдар?

Ж астар бірінг-бірі карайды, үндемейді. Тек Әбіш пен Ораздын екі көзі окыған азаматты тесіп барады; кипактап сөй.хй алмай отыр.

О к ы ғ а н. Ә тіретке жазылам дейтін ер жүректі жігіттер жок па? Қазак бір заманда жа- уынгер жүрт емес пе еді? Қанында ерлік бар емес пе еді? Неден мүнша үнжырғаларын түсті? Үйде отырғанда аман калатындарыңды кайдан білдіңдер? Талай адам тегіннен өліп кетіп жат- кан жок па? Қолдарына кару алсандар. тым бол- маса, армансыз өлгсіңдер ғой! Кәнг, кім жазы- лады?

1-аксакал Бозбалалар, неге үндемейсіңдер? Жазылсаңдаршы, біз болсак картайдык. Мылтык алып жаумен соғы спак түрсын, таяғы м ы зға сүйапп, орнымыздан әрен түрамыз. Ж үмыска төселген карулы жігіттер, жазылыңдар.

1-6 а й. Е, каруы бар жігітгер жазылсын дені сау болса, баламызға жазыл деп айтар едік, ба- сының сакинасы бар.

2-6 а й. Жазыл дегш м и балатілді ала ма? Осы күні бала түгіл катынға катты сой.теудаі калып барамын.

1 -а к с а к а л Иә, камалып отыра бермей, ж аіылы ндар түгел! Замандары ң осылай болды, кайтесіңдер'1 Өз маңдайыңнан көр. Б іздіңтүсы - мызда мүндай апатты көргеміз жок едік. Басы- на күн туған соң, өлмес камдарынды кыл!

О к ы ғ а н. Әлеумет, мен осынша каксадым. Мен өз камдарыңызға бола келіп отырмын. Жа- зылмасаңыздар, амал жок, кайта береміз, Бірак күн бүгінгі, жыл биылғы емес, заман аумалы, төкпелі. Бастарьща бүдан да ауыр күн тумасы- на кімнің көзі ж етеді. М үнш а корғалап, жан тәттілік қылғандарың жаксы ырым емес. Бүл ел болмайтын елдің мінезі. Туптеп келғенде, кім күшті, кім үйымды, кім өжет болса, дүниеде сон- дай жүрттар ғана өмір сүреді. Қазақ, сықылды коркак, берекесіз, әлсіз ел - ел болып жасай ал- майды. Бүл табиғаттың заңы... Естерінде болсын

Ә б і ш (қоңыр пенж екті, кепе қалпақты, т ы ш қап, қара сур ж ігіт уш ы п т уре кепіп, устел қасына келеді). Мен жазыламын. Бірге ту- ғандай жолдасымды өлтірді, ағамды олімші кып кетті, ауылымды талады, енді аянар жаным жоқ. (Ақсақал, байларды көрсетіп) М ынау отырған өнш ең шонжарлар, бірі баласын берп сі келмей отыр. Байлар ж азы лм ай-ақ қойсын. Көрермін малға ие болғанын! Балшабек кедейдің партия- сы екен ғой. Ендеше кедейлер жазылу керек, біз өз өкіметіміз ушін соғысамыз! (Артына қарап, қолын сермеп). Кел, кедейлер, жазылыңдар! Ар- ты м ы зда дәулетім із қалы п бара ж атқан жоқ барібір, бір-ақ өлім. Қолға кару алсақ, елді де корғаймыз, мынау отырған ж уандардан тендік

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Ж усіпбек Аймауытов

те аламыз. Бізге атты кім береді? Ж олдас, сонь айтыңыз!

О к ы ғ а я С ж дерге атты ел беру керек.Ә б і ш. Ел бермесін, байлар берсін! Ел берсін

десеңіз, мына отырған байлар кедейлерге шы- ғын қылып салады. Қолымызға мылтык беріңіз! Атты кімнгн алуды өзіміз білеміз. Кәнг, жазы- ңыз мені!

О к ы ғ а н. Аты-жөнің кім болады?Ә б і ш. Әбіш Қошімет баласы.О к ы ғ а н (ж азып аіады). Отыра бер кара-

ғым! Тағы кім жазылады?О р а з (дәмбе.% төртбақ, ж ар қабақ қара

ж ігіт түре келгді).Ж алғыз атымды банды әкетті. Жаяу жүрген-

ше, соғысып өлейіқ жазыңыз!О к ы ғ а н А ты-жөнің кім?О р а з. Ораз Онбай баласы.О к ы ғ а н (ж азып алаОы). Тағы кім жазыла-

ды? (Ешкім ундемейді).Ә б і ш (қасындагы ж ігіттерге). Неге бүгып

отырсыңдар? Жазылыңдар, саламыз сайранды!Қ ү р м а ш ( 7 6 - / 7 жасар кедей баласы, түре-

геліп). Мені де жазыңыз!О к ы ғ а н. Атың кім?Қ ү р м а ш. Қүрмаш.О қ ы ғ а а Әкең аты?Қ ү р м а ш. Тезекбай.О к ы ғ а н. (ж азып алады). Тағы кім жазы-

лады?Д о м б а й (қазаншы қара малай). Мен.О қ ы ғ а н Атың кім?Д о м б а й. Домбай.

ғ а н. Кім баласы? б а й. Түйебағар баласы. ғ а н . (ж азып алады). Тағы кім?

Көпжасар (қу жақ, ш уңірек көз, сар шубар ж ігіт, урыга біткен піш іні бар). Мені де жазы- ғғыз.

О к ы ғ а н. Атын кім болады?Көпжасар. Көпжасар М айтабан баласы.О қ ы ғ а н (ж азып алады). Тағы кім жазыла-

ды 9 (Дыбыс ж оқ). Ж азы латы ндарың жок па? (Дыбыс жоқ).

Ә б і ш. Еті тірі кедейлер ж азылды . Елге түлға болатын, жаны аяулы м ы рзалар ж азы- лад дейсіз бе?

О к ы ғ а а Енді ж азылатын кісі жок па? Қапы қалып жүрмеңіздер! (Ж ігіттер біріне-бірі қарасып, ундемейді). Ж ок болса, енді мәжілісті ж абуға тура келеді. («Жоқ, ж оқ» деген дауыс шыгады.) Ендеше болыс, сіз мынау жазылған бес ж ігітке бес байдан бес жаксы ат әперіп, ертең кешке қалаға жеткізесіз. Б о л ы с. Қүп болады. (Кеудесін қагады. )

О қ ы ғ а н. М әж іліс жабылды. Ж азы лған ж іг іттер д ен б ас қ ал ар ы ң ы з т а р ау ға р үқсат. (Ж урт орны нан т ура, т опы рлай ж өнеледі. Оқыган, болыс, мелисенер, бес ж ігіт уйге кіреді.)

Ш ымылдык 5 минут шамалы түсіріліп, кай- та ашылады. Сахна аз өзгереді, М анағыдан гөрі кедейлеу үйдің есігі, үстел, орындык жоқ. Боса- ғада шылапшын, күм ақ түйш ің жабуы тәрізді нәрселер жатса да жарайды.

К ереку-Баян кітапханасы “Рухнама"

Ж үсіпбек Анмауытов

Ү ш інш і корінісШ ымылдык. аш ылғанда сахнада төрт кісі

түрады : 0 р а з - м илиш ю нер, м ы лты кты . Б а й б е к б а й - камшылы. Қ о р а б а й - кедей, ауыл жігіті.

Қ а с е н - орташа, о да ауыл жігіті.Б а й б е к (ашуланып, қолын сермеп, тепсіне

свйлейді). Менен баска бай күрып кап па? Өзге- лерден неге мінбейсін?

О р а з (саспай, ж ай сөйлейді). Кезегі келген- де олардан да мініледі.

Б а й б е к. Табандаткан он бес күн міндін гой? Енді өлтіресін ғой?

О р а з. Отағасы, сіз атты айтасыз, біз жаны- мызды неғып киып жүрміз? М эпн жолдасым Әбіш актарға колға түсіп калыпты деп естідім. Ол кім үшін түскенін білесін бе?

Б а й б е к. Кім үшін түсіпті?О р а з (ныгызданып). Сендер үшін тусіп отыр.Б а й б е к. Мені сактамай-ак койсын.О р а з. Сені емес, елді корғап жүр. Сш ел

емеспісін? Әбіш хабар бермесе, әнгуп банды бар жылкынды айдап кетер еді, онда не кылар едін?

Б а й б е к (атқа бір қарайды да). Сөзді кой- ып, атымды бер!

О р а з (теріс қарап). Мен жаяу жүре алма- дым.

Б а й б е к (бажылдап). Ана Мүса байлардан, Ж акыптардан неге мінбейсін? Олардын жыл- кысы сенін шекене тар кеп түр ма?

О р а з. Олардан мінбеймін Б а й б е к. Неге мінбейсің?О р а з. Олар сендей кедейдің кызыл бүзауы-

3 ^ ^ \н а н баііы ған жок. Сен ж анш ы лы қта үйіннен угГ кісіге бір тостаған саумал бересің бе?'ІГ Б а й б е к (қат т ы рақ ашуланады). Өзің ма- !|\\ ған бола мелисе болып па ең? Не сөйлеп түрсын? ІШ Малды саған бола жиып жүр екеміз ғой. Қой,

бала, калжындама! Атымды бер!Қ а с е н. Ораз, үлкен кісімен ерепсіп қайтесің,

саған ат табылмай ма?! О р а з. М аған беретін атың бар ма?

<ф Қ а с е н. Қайдан атым болады? Елдегі бай мен бе екем? Бір айғырдың үйірін кімге жеткі- зейін'.’

Қ о р а б а й. М аған салсаң, берме атын? Ана жылы бгр жарым бүт тарысына екі тайыншам- ды куып алған. М үның кедейге мүсылманш ы- лығы жоқ адам, берме аты я

Б а й б е к (адырайып Қ орабайга қарай қала- ды). Үйбай, ш ф ік күл-ау! Сенщ мүнда не жүмы- сың бар'.’ Пысык болсаң қашып кеткен қатының- ды тауып ал!

Қ о р а б а й. М аған қатын не керек? Қатын табылмай ма? Балшабайым келсе, сеніңтоқалың мапкі.

Б а й б е к. Ондай онер саған қайдан пайда болды? М үрныңа иісі келмес.

Ораз м ы рс етіп күледі.Қ о р а б а й. Келе ме, келмей ме, кезінде

көрерміз.Б а й б е к. Саған сөз қалған жоқ, қыстырыл-

ма! (Оразга). Ш ырағым, тәлкегің жетті, ақың болмаса атымды бер.

О р а з. О зің шын айты п түрм ы сы ң, бер- меймін.

К с р .к у Б „ : н кітапханасы “ Рухнама”

Ж үсіпбек Аймауъгтов

Б а й б е к. (Омыраулап). Қалай бермейсің менде не өтесін бар еді?

О р а з. Омыраулама! (Мылтыгын оқтанып). Қалай аласын?

Б а й б е к (мылтыққа ж армасып). Ой, өзін кісі өлтірейін деп пе ен?

Қ а с е н (арага түсіп). Қойындар, қойындар!0 р а з (теріс айналып, мылтыгының қүла-

гын сартыпдатып). Атшы, кәне, күдай екенсін!

Т ө р тін ш і кор ін ісБ і р ж і г і т (ж үгіріп келіп), Ойбай, банды

келіп калды!Қ а с е н. О йбай, ат кайда? Ат, ат! (Түра

жүгіреді).Б а й б е к (Оразга). Бәлем, бересін бе? Дереу

м я сап бандыға үстап берем. (Түра үмтылады.)0 р а з (Қорабайга). С аіде ат бар ма? Мына-

ны қайттік?Қ о р а б а й. Менін колау байталым түр.О р а з. Мен соған мінейін, ш акы рана төбетті!Қ о р а б а й (айқайлап). Әй, әй, бай - төбет!

Ала бер атынды!О р а з (мылтыгын Қорабайга беріп). Мына-

ның көзін жытыр! Мен бандыға кеттім. (Жөне- леді).

Қ о р а б а й. Өй, күтырдын ба?О р а з (кетіп бара жатып). Үндеме бір іс

кыламын!Қ о р а б а й. М ынау жынды ма?Б а й б е к (келеді). Анау қайда кетті?Қ о р а б а й. Ж үмысы бар білем.Б а й б е к. Ер тоқымын кайтеді екен?

Қ о р а б а й .С ы п ы р ы п т а с т а . (Байбекж угірт кет еді). Бұл мы лты кты кайда ты қты м ? Әлгі құтырған шығар... Тезектің астына ты ксам ба екаі'7 Уа, таптым. (Тура ж угіреді).

Ш ымылдык 3-4 минут түсіріліп, кайта ашылады.

Б есін ш і к өр ін ісЕсік алдына екі әпесер аяңдап келеді. Қаста-

рында Ораз.О р а з. Өтірік айтсам, күдай біледі, оңбайын!қ а з а қ-о р ы с ә п е с е р . Қызылдар атымды

алды дейсің ғой? Тағы не істеді?О р а з. Әкемді өлтіріп кетті, ауылымды шауып

кетті, өзімді өлімші қып сабады.қ а з а қ-о р ы с (басын іиайқап, көзіне цадала

қарап). И ттің баласы, сен бізді алдап түрсың. Ш ыныңды айт, алаяк-

О р а з. Құдайға рас, азырақ атқа мінетінім бар еді.

қ а з а к-о р ы с. Н ем ак , нгмене?О р а з. Азырак үрлық қылушы едім.қ а з а қ-о р ы с. Ә, ұрымысың?О р а з. О ның мәнісі бар еді. Болыстың бір

ж ақын адамының малын үрлап, маті ұстаймыз дегенін есітіп, кашып шығып едім. Сіздерге еріп жаным қалмаса, ел пшне сия алатын ем еспің Не қыл дегаідеріңізді қандай жақсы білемін Қызыл- дардың қайда жүргенін де біліп беремш.

2-ә п е с е р. Не дейді?қ а з а қ-о р ы с. Ұ рлық қылып қаш ып жүр

едім дейді.2-о п е с е р. Ендеше, тіпті жақсы!

У К ереку-Баян кітапханасы ' Рухнама

Ж үсіпбек Аймауытов

Екі әпесер орысша сөйлессе де жарайлы.Не дейді?- Что он говорігг?- Украл лошадь... и скрывается.- Тогда совсем хорошо!- Примем что ли?- Примем. Он будет хороший разведчик.Қ а з а қ-о р ы с. Аламыз ба?2-о п е с е р. Алу керек. Бұл жақсы шолғын-

шы болады.Қ а з а қ-о р ы с. Жарайды, біз сені кісі қылып

алайык. Н а смотри, алдап ж>"рме! Онда басын бір-акшабылады.

О р а з. Құдай сактасын! Сіздерді алдап ба- сым екеу дейсіз бе?

Қ а з а к-о р ы с. Біз азырак дем аламыз. Бізге кой сойғызып, тамак даярлат!

Орыстар үйге кіреді. М ылтыктарын ішкі бо- сағаға сүйеп кояды. Есік аш ықтүрады. Ораз кой союға кетеді.

Ал гы нш ы кор інісБірінін артынан бірі бандының екі

салдаты кіреді.1-с а л д а т (иыгында мылтыгы, ж анында

қылыш, қолында кішірек кілем). Осыдан баска жақсы нәрсе таба алмадым. Бәрін тығып кой- ыпты.

2-с а л д а т (О да қару-жарақты, қолында білезік сақина). Мынау біздін катынға кандай тарту! М үнда қанша алтын-күміс бар?

1-с а л д а т. Сен мұны қайдан таптың?2-с а л д а т. Найзамен бір сандыктын аузына

сүғып, көтеріп калып едім, ішінен сау ете түсті.

1 -с а л д а т. Мен де айнып едім, мұндай нәрсе іабылмады, жіп пе, аркан ба? Ш орт-мазарат... С'ен катын кердің бе?

2-с а л д а т. Екі кемпір көрдім. Одан басқа әйел жок. Қашып кетті-ау бұлар.

Ж етін ш і көрінісТағы бір салдат келеді.

3 -с а л д а т (қ о лы н д а қ ур а н ). Н е с ө й л е сш тұрсыңдар?

I -с а л д а т. Сен катын таптың ба?3-с а л д а т. Таптым.1-2 с а л д а т. Рас па'.>3-с а л д а т. Құдай біледі, тапты м?I -с а л д а т. Мынауың іе '7 (Кітапты туртеді.)3-с а л д а т. Бұл - құран. Бір кемпірден жыла-

тып тартып алдым.1 - с а л д а т . Мұны кайтесің?3-с а л д а т. Ш ылым кып тартамын.1-2-с а л д а т. Қатынды қайдан таптың?3-с а л д а т. Не деген айлагер. Тезектщ асты-

на тығылып жатыр екен.1 -2-с а л д а т. Ж ас па?3-с а л д а т. Жас.1-2-с а л д а т. Ж ақсы ма?3-с а л д а т. Ж арайтын қ аты а1 - с а л д а т. Әйда, жүр, бізге көрсет!

С егізін іп і көр ін ісОраз келеді.

і -с а л д а т. С ш бізге кісі болдың ба?0 р а з (қолындагы нарселгріне қарап). Болдым.1 -с а л д а т. Сен мына нәрселерді қарап түра-

сың.

Кереку-Баян кітапханасы "Рухнам а”

О р а з (кілемді нусқап). М ұның нг керегі бар?1-с а л д а т. Атка токым болады.О р а з (кітапқа қарап). М ынау не?3 - с а л л а т . Бұл шылым кылуға...О р а з (қуранды ашып көріп. басын шайқап).

Обал емес пе?3-с а л д а т. Какой Ш орт обал? Пажалыста,

сш бізге үйретпе!(Ораз ундемейді.).1-с а л д а т. М ыналарды баккай тұр, Біз анда

барып келеміз. (Ж уре бастайды.)О р а з. Қайда барасыңдар?2-с а л д а т. М аржа, маржа...О р а з (үндемейді. Олар үзаган соң қабагын

шытынады. тістенеді, курсінеді). Әй, корлык- ай! Ак некелі әйел сүндетсіздерге рәсуа болды- ау!.. Ж арыктык күран дәретсіз колга түсті-ау! Ш ошка етін жейтін арам ауызда шылым болып тарты лды -ау!.. Т аланы п ж аткан м үлікті не кы лайы н?!.. Я пы р-ай! Бүл калай болды ?!.. А рамдалмаған, аякка басылм аган не калды? Мынаны көре түра, дәтің капай шыдар? Жүрегін кайтып пайыз табар? Бірак кішкенг шыдау ке- рек: жалғыз менің колымнан нг келеді? Қой, әзір сыр білдірмейін! Бір есебі табылар... (Сазарып. қабагы тусіп, бір-екі минуттай турады.)

Әйел даусы (алыстан). Ойбай-ай! Жасаған- ай!.. Қүдай-ай.. мені неге алмадың?!. (Деп біресе шырылдап, біресе аузы басылып, туншыққан дауыс естіледі.)

О р аз (елең етіп, қулақ қояды). Ой, адамның күйка тамырын шымырлатты гой!..

Ж үсіпбек Аймауьггов

К ереку-Баян кіталханасы "Рухяама

Д а у ы с. Ораз-ау!.. Ағажан-ау!.. Өлтірді-ау!.. Келсейші!..

О р а з (бет-аузы тырж иып, т ісі ырсиып, қүшырланып, малга шабатын қасқырша, қүнти- ып. оңт айланады ). Қ айтсем екен?.. Қ айтсем екен'.’ .. Қ ары ндасы м , бауы ры м! Ж ан даусың өңмаңмнен өтті-ау! Не бар енді?.. Қой, ж де бол- са көрейін!.. (Түсін бүзып, қалт ыраган буынын бекітіп. ж айымен үйге кіреді. Әпесерлер үйық- тап жатыр. Ораз босагада суйеупі түрган мыл- тықгпы а.чып. әр ж ерін көреді. қүлагын қайы- рады. Сол кезде.)

Қ а з а қ-о р ы с ә п е с е р (басын көтеріп алып). Алма мылтықты! (Деп ақырады).

О р а з. Алса несі бар? (Деп м ылт ықт ы атуга оңтайлап, үстай бастайды.)

Қ а з а қ-о р ы с. Таста мылтықты! Атылып кетеді! (Деп көтеріле бергенде, Ораз басып са- лады. Қазақ-орыс қүлайды. Қалган біреу шоіиып оянып: што-што! деп түрып-ж ыгылып, қалба- лақт ап ж үргенде Ораз тагы атады. О да өкіре барып, ж ер қүіиады. Ораз дереу үйден шыгады да. алақтап қарайды. Қараса, салдат т ар іиау- ып келе ж атыр. Ат т ың дүбірі естіледі. Ораз үйге кіріп. босагада түра қапып. екі-үіи рет ба- сып ж ібереді. Алы ст ан өкіріп ж ыгылган адам- дардың даусы естіледі. Ораз босагадан сыгалап түрады да, атып тысқа иіыгады). Ат ын үста! Ат ын үста! (Деп түра үмтылады.)

Ш ымылдық төрт минуттай ж абылып, кайта аш ылады. С ахна, бұры нғы есік алды. Ж ерде өлтірілгеи төрт банды катар сұлап жагыр.

Ж усілбек Аймауьггов

Т о гы зы н ш ы көр ін ісОРАЗ бш ӘБІШ

Екдтнің де қолында мылтық.Ә б і ш (қалпагы шекеде, екі езуі қулагында,

қолды сермеп, Оразды иыққа бір қагып сөйлейді). Не дегенмен ж арады ң, сабазы м ! С ертім ізге жетгік, кегімізді алдық. Әлгі біре/і кұтылмаған- да, тіпті онды болатын еді. Атың жаман болды ма? Не ғып жете алмадың?

О р а з. ¥ за п кетті, жалғыз өзім олай жү- гіремін, бүлай жүгіремін. Ат үстасуға біреуі шықсашы. М ылтық даусы шыққан соң, жым- жылас бәрі де ініне тығылып кетіпті.

Ә б і ш. Нысанаға ілінсе, бірдеме қылсаң ке- рек еді, ілінбеді ме?

О р а з. Ілінбеді. Екі шакырымға таяу ұзап кетті. Ат үстінш аткан болдым. Не керек? Ал енді өзіндікін айтшы! Қалай қүтылдьщ?

Ә б і ш (күлімсіреп, қолын сермеп). Қапысын тапкан соң, қүтылмай тұра ма? Қазақ ауылына келсе, койға ш апқан қасқы рдай есі шығып, ұмтылатын бұл иттердің әдеті емес пе? Бәрі ж абы рласы п , үй д і-үй ге кезіп , ж асау іздеп жүргенде, ж ауш ы-ж алам бір атқа міне сала, өзекті өрлей жытқаным ғой. Қуып берді. Бытыр- латып атып келеді. Зәрем зәр түбіне кетті. Апак- сапақ мезғіл еді. Ы лдиға түскш соң көз жазды- рып кеттім. Со күні түнімш жүріп, сүрастырып оты ры п , ө з ім ізд ің к іс іл ерд і тауы п алдым. Әтіретті алып, іле қудық. Ертеңінде қас қарая Қарашығанакка жаңа келіп, кіргш жерде келіп басқанымыз ғой.

О р а з. Атысты ма? Қанша кісі екен?

Ә б і ш. Атыса алмады, есі шығып кетті. Он бес шакты кісі еді. Бес арба азық-түлігі, қару- жарагы.мен қолга түсті. Бізді көп екен деп ойлап

,'ТД калса керек, уйткзп каланы қамап алып, түс- і 'А түстан октың астына ала бастап елік.

О р а з. Өзің таяқ жеген жоқсың ба9 Ә б і ш. Қолға түскенде ме?О р а з. Иә.Ә б і ш. Жегенде қандай! Бүл иттер қыл бүра-

уды шекедеи салады екен. Бае сүйеғім сынып кетер ме екш деп едім. Сүмбемен ж алаң аяқ та- банға дүре соққаны-ақ жанды көзге керсетті-ау!

О р а з. Қолға түскенде мылтықсыз ба едін? Ә б і ш. М ы лты қты апам аулы на тығыгі,

киімді озгертіп, тың-ш ы боп барған кісі емеспін бе?

О р а з. О жерің ақыл болған екси!Ә б і ш. Мылтығым болса, созге келе ме? Бірақ

қалбитады гой. (Оіпыз ж ақты қолымен нусқап.) Әнс, ІІІықты!

О р а з. А лдынан шығамыз ба? Күтеміз бе?Ә б і ш (далаеа қарап турып). Таянсын, тая-

ныңқырасын... М үндағы кепті олар білген жоқ қой. Сені м аі бір мақтап берейін!

О р а з. М ақтайтын онш а не бар? Соті боп кеткем бір жүмыс қой! Ж ан күйген соң тә>екел- ге бсл байлағандық та.

Ә б і ш. Сүйтсе де мынауың көзсіз срлік қой!О р а з. Сен болсаң қайтер ең?Ә б і ш, Ретіне қарай көрер ек: Болмадым, не

керек!

К ерску-Баян кітапханасьі “ Рухнама"

Ж үсіпбек Айма\ъггов

О н ы н ш ы көр ін ісҚ о р а б а й. (ентігіп. ж угіріп келеді). Ана

көрінгш солар ғай?Ә б і ш. Солар, солар...Қ о р а б а й. Біз кайтеміз?Ә б і ш. Даяр болдындар ма?Қ о р а б а й. Даяр, даяр... Ж алгыз-ак кызыл

шүберегі түскір табылмай жатыр.Ә б і ш. Қатындардын дамбалы болса да та-

бындар!Қ о р а б а й. Күргырлардын кай жөнді ыста-

ны бар дейсін?Ә б і ш. Не де болса табындар!Қ о р а б а й. Шыға береміз бе? Тосамыз ба?Ә б і ш. Таяна бергенде сендер де осы жерге

келесіңдер... Уай, олі ауыл атынан кім сөйлсйді?Қ о р а б а й. Сөйлей алад деймісін? Өздерін

бірдеме демесен, үрейі үшып жүр...Ә бі ш. Сен өзін сөйле!Қ о р а б а й. Қой, ойбай! Түк білмеймін, ис

сө й л сй ін ? Б олм айлы ... сөй л сй сің ? А узы ңа күдай иені салса,

Ә б і ш. Соны айт?Қ о р а б а й. Міне, кызык!.. Таянып каллы

ғой, м зі а ід і әкеле берейіиӘ б і ш. Бар жылдам! (Қорабайж үгіреж өне-

леді. Сауылдап дурс-дүрс еткен аяқтың тықы- ры, марш күйін гулеткен дуқабай аркестрдіқ дау- сы таянып келе ж атқандай естіледі, таянгап сайын, Әбіш пен Ораз елең қагып дамылсызда- нып, қару-жарагын, белбеуін түзеп, үйдің екі жа- гына кезек шыгып қояды, ж атқан өліктерге қарасып, ауыл жаққа қолдарын былгасып қояды.)

к гү Қызыл жалау. М арш күйін екілендіре тартып, м Р алдымен кызыл жалау көрінеді, оның артынан

Он б ір інш і көрін іс

К ереку-Баян кітапханасы "Рухнама"

оркестр адаімдары шығады, оркестр тынады.Кбмандир. (Қызыл әт ірет т і бастап. «раз.

раз, раз» деп командир ке.іеді), Рәді стрОй! (Деп команды береді, сап тізілді.) Стой!

Ауыл адамдары. Қорабай бағанға байлаған кызыл шүберегі бар, үш -төрт еркек, екі кемпір, төрт-бес балаш ағаны ертіп, сол ж актан келіп кіреді. Кемпірлердін колында аякка, табакка сал- ған бауырсағы, түзы болады.

Ә б і ш (командирдің қасы на келіп, честь беріп). Камандір жолдас, хабар естіртуге рүксат сүраймын.

Командир. Сөйлеңіз!Ә б і ш. Жолдастар! Қызыл әтіретке жазылып,

қызмет істеп жүрғен мынау түрған Ораз дейтін жолдасымыз бүгін осы ауылда бандының екі әпе- сер, екі салдатын өлтіріпті. Өлг® бандылар, мііе, жатыр (деп беті жабулы кісілерді ашады.)

(Бәрі мойнын созып қарайды.)Командир. Ж олдастар, біздщ төңкеріс жау-

лары м ы зды өл тір іп , кеңес үкім етіне ж аны п қиған Ораз ж олдасқа кызыл әскер атынан ал- ғы с айтам ы н. М үн дай ер д ің ең б егін кенес үкіметі бағалайды. Атын кызыл тактайға жаза- ды, мақтау береді деп саем ін . Ж асасын жауын- гер қызыл әскер! Ж асасын төңкеріс ері Ораз жолдас! Ура!

О т р я д. Ура! Ура! Ура!О ркестр қоіиемет шолак, куйін тартады.Қ о р а б а й (ж алауын Қасенге успштып,[

Ж усіпбек Аймауьгтов

алдына та.иан шыгады/. Қызылдар, жолдастар кедейді, нашарды жақтайды дегенге біз катты куанып, сіздерді күрметтем, алдарыға нанымыз- ды, түзымызды әкеп түрмыз. Нан мен түздан кадірлі там ак жок, сіздерге тілеулестігіміздін белгісі осы. Қадамдарыныз күтты болсын! Елге береке, тыныш тык орнап, кедейдін көз жасын иіп, өмірлі, баянды болындар!

Командир. Ж олдастар, біздің жауынгер кы- зыл әскер зор О ктябрь төңкерісінін жемісін енбекш і елге жегізуге, іш кі, тыскы жауымен алысып, күн санап жеңіп келеді. Қызыл әскер түрганда, кенес өкіметін ешбір жау ала алмай- ды. Езілген еңбекші елді, жапшыларды тендікке жеткізуге, тегістік түрмысын орнатуға жаны- мызды күрбан етеміз. Бүл жолда талайымыз өлерміз, кыры лармыз, бірак б іздін енбегіміз өлмейді, біздің атымыз адам баласының тари- хында алтын жазумен жазылып, мәңгі калады. Комунес партиясы бастаған кеңес өкіметі - дүние жүзінде болмаған өкімет, бүл бар адам баласын сәулетгі, бакытты түрмыска жеткізуге көш бастаған өкімет. Үлтын, каның, дінін, тілін баска деп, жүрт біткдаді ала-күла көрмейтін, кім корлықта, зорлықта жүрсе, соның мүңын тын- дайты н, соны н тілегін оры ндайты н өкімет. Бүрынғы мал есебінде жүрген үлттардын бәріне өз алдына жүрт болуға, өз тілі мен білім-өнгр үйрдауге, өзін-өзі билеп, катарға кіруге кеңес үкіметі ерік беріп отыр. Қазақ ез алдына ел бол- ды, республикесі жарияланды.

Енді казақ кедейлері күндерін туды, заман сендердікі, окы, талпын, талаптан, үйымдас,

Кг,,к> 1;: >ляіі кітдпхамлс ы Р у х іи м *

У'ііГ>сі н и і. есаіл і оаш а. жуанга жеі п б с ' Вп саі- лер .и к . корі алама. коры кпа' Качак келей.і-рініи кһпы л-ларіа ті іекіестіііи білліріп, н а а гуіын а.п,іп шыкканыи 6 п ле куанышпен карсы ала- м ы і. ііан. ту ілы а к т а ймыі леп ссрт ГіеремпI нлермен б ір .ісскаіім гиін белгтсіне кы іыл жа- іач.гы і . і ж п і еткп ем п іЖ а іс п с і ік іж о і и ү ы і і)а

м іі іи \ ып і,цыліітісі)і і /Касасын камуісс паріия сы ' Ж асасын кенес окімсті'

Ж асасын онын кыты.і оскері' Ж асасын ка іак аптанамиясы '

іО рксстр интернационал куйін тартаОы )

Ь скгр ту . 1) , ; пьсс ,і .і іам ат а>і ысы кетінле е.і ншнле Гк> н ан октн алан алыныи жа іыдлм Окиі а 20-жыл;а.ін ж аіы нла һ.іск >сіііілс боліан ( ах на.та ки п ^й.тін ал.ті.і корінсе. жарар с.ті. іабыл Маса. ама.т Жок

Жны.тыстарла л.іам.ыр с.шы 20 шакты бо.тып. кобі сахнанын артынла корінбсй оТыріан сы- кыллы оі ырі ыіы .тсмн ( ахнаны н жа рымына жакыны б и і ^рса ла жарай.ты. оны сахнанын ко «.-міне караіі кор> керск

I л каіактары ны н киімі. сака.т м^рты. колла- рынла таяі ы, камшылары оілеріш кінлси болг а- ІІЫ ж он

І)\ л пьеса еллс (иналса. ойтиесс калалы жер- лс сахна ко.тайлы болса. банлылар, О рамлар. 6аи-6ектср а іы м а і корінгаи іурыс бсі.тар слі г Чірсчс Ьацбеі ; л Ор.і :.іын атка таласкан жс- рінле. '*ан.д.; іар.и.ііі р^і :,іе:ш шапкан жерле- ріНЛе аТ 6(, ,'іаны аріы к емес

I I I ы « ы і () ы к

Ж үсіпбек Аймауытов

Қ ы зы л әтіреттін* алды нан нан, тұз алы шығатын ауыл адамдары кедейлер, орта шаруа- лар болғаны лайық. Пьеса ойналарда, шымыл- дык үш қайтара жабылып, аз кідіріп, қайта ашы- латы нды ғы н, ш ы м ы лды қ түскенде ш ы ғы п, түрып кетпеуін ескертіп қою керек.

О ркестр мен қы зы л әт ір ет адам дары ны ң саны сахнаны ң ы ңғайы на, ойнауш ы ларды ң табылуына қарай болар.

Сахна. О рта кезде, әнтек оңға таман есік көрініп тұрсын, екі жақ аш ық дала, алыстан көгерген аспан көрінсін, есік алдында оң боса- ғада бір кішірек үстел, бір-екі орындық түрсын.

Есік алдында ел қазақтары аулағырақ шеғініп отырсын, көпшілігі сол жақта болсын, оң жақ ашығырақ тұрсын. Алдыңғы ретте келбетгі екі зор ақсақал, оларға таяу жақсы киімді, жуан қарынды үш бай, оған тете орташа киімді би, ауылнай сықылдылар орын алсын. Төменгі жақ- та жаман тымақты, жалба киімді кедейлер, орыс, қазақ киімін араластыра киген мүғалімдер, жас- тар, жай жігіттер отырсын. Ақсақалдар жақ, ес- ікке таяу отырғандар тамак жейтіндей катарла- нып, алқа қотан сала отырса да, төменгі жақта- ғылар үйлығып, үйме-ж үйме отырғаны жөн. Төменгі жақтағылар бастары еңкейіп, кейбіреу- лері күбірлеп, сөйлесіп, кейбіреулері насыбай атысып, жөтеліп, түкірініп отырғанда, асқақал- дар сақалдарын сипап, шалқайып, манызданып отырғаны жөн. Кейбіреулер төмш қарап, кейбі- реулер ақсақал, байлардың аузына қарап, сөз тындағаны жөн.

Ж азушы Қызыл әскердің дегш сөз

Т һ а п к у о и ^ о г ә ү а і и а і і п д А п у В і г З о Я : Р Ә Ғ З р і і Н ә г .

А м а іе г т а г к із агігіегі а і іһө епгі о ̂еасһ ои іри і Р Р Ғ ЯІе.

Т о г е т о ү е іһ е м а іе г т а г к , уои пеегі іо ригсһазе іһ е зо й м аге І г о т

һНрҮ/шшш.апурййооІз.сот/Ьиу/Ьиу-р^-зрШег.һІтІ