1

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåð

¯çýë áàðèìòëàë Õýìæ¿¿ð, ä¿í øèíæèëãýý Áîäëîãî òºëºâëºëò

Óëààíáààòàð 2011

ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÀÊÀÄÅÌÈ

ÆÅÍÄÅÐ

2

DDC 305.3Æ - 51

©2011, ÌÕÇ-9 òºñºë, ͯÁÕÕ, Moíãîë Óëñ. Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýíã ò¿øèãëýí ͯÁÕÕ, ͯÁ-ûí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò-II” òºñ뺺ñ Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí áîëîâñðóóëëàà. Íîìûí ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ àøãèéí áóñ çîðèëãîîð îëøðóóëàí õóâèëæ òàðààõûã çºâøººðíº.

Áîëîâñðóóëñàí: Í.Íàðàí÷èìýã (Ph.D) Á.Íàðàíòóëãà ×.Áààòàð ×.Ýðäýíý÷èìýã

Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä

Ìàêåò, õýâëýë, äèçàéí “Ñàíñóäàé” ÕÕÊ

3

ÆÅÍÄÅÐ

Ãàð÷èã

ªìíºòãºë 4

Íýã. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë 5-14 Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóä 5 Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë 11 Äýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä 12

Õî¸ð. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð 15-31 Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ 17 Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð 22 Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ 27

Ãóðàâ. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý 32-54 Ýð¿¿ë ìýíä 33 Áîëîâñðîë 35 Õºäºëìºð ýðõëýëò 42 ßäóóðàë 51

ĺðºâ. Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò 55-65 Æåíäåð, õºãæëèéí õàìààðàë 55 Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,

òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü 58

4

ÆÅÍÄÅÐ

ªÌͪÒêË

Íèéãìèéí õºãæëèéã òýòãýã÷ íýãýí èø ¿íäýñ íü ýìýãòýé, ýðýãòýéí òýãø òýíöâýðòýé ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèéã íü äýëáýýë¿¿ëýã÷ çºâ çàñàãëàë, ýíý ºëãèéä íèéëýí ºíäèéõ ýðõýì áàÿëàã áîëñîí Õ¿í çîíû õ¿÷, óõààí ãýäýãòýé îëîí, ò¿ìýí, óëñ ¿íäýñòýí ìàðãàõàà áîëüæýý.

Õîâîð îëäîõ çàÿà ò¿øèæ ýíý åðòºíöºä ìýíäýëñýí ÷ îëîí ñàÿ ýãýë õ¿ì¿¿í íü òýð òóñìàà á¿ñã¿é÷¿¿ä íü áóñäàäàà ÿëãàâàðëàãäàæ, àëèâàà íýãýí ç¿éë, ¿éëä îðîëöîõ, õàìòðàëöàõ õóâü äóòàõ áàéäàë ýðòíýýñ ýä¿ãýýã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð õ¿íèé íèéãìèéí ñàéí ñàéõíûã áîîãäóóëàõ íýãýí ñýæèì áîëñîîð áàéíà. Ýíý ë àðàíøèíã “æåíäåð” õýìýýõ íýð òîìü¸îãîîð òîäîòãîí èëýðõèéëæ, XX çóóíû 70-ààä îíîîñ çîí îëîí ººðñ人 óõààðàí, óëìààð óë ñóóðüòàé õýëýëöýæ õàìòðàí øèéäâýðëýõýýð øèéäýöãýýñýí þì.

Ýíý òàëààð óðàëäóóëñàí óõààíû öîãöëîëûã æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë õýìýýí áèä ýíý íóòàã îðîíäîî òîéìëîí áîëãîîæ, îéëãîëöîæ íýãýíò çàíøæýý. Õàðèí Ìîíãîë õ¿í á¿ð ýíý òàëààð ¿íýí áîäèò îéëãîëò, ºðãºí ìýäëýãòýé ãýâýë áàñ ¿ã¿é áîëîâ óó.

ͯÁ-ûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí äýìæëýãòýé Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëëàà.

Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàãø áèä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä æåíäåðèéí ìºí ÷àíàð, àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë, ºíººãèéí áàéäàë òºðõ, ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ¿ç¿¿ëýëò, õýìæ¿¿ð áîëîí õýòèéí áîäëîãî, çîðèëò, ò¿¿íèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûí òàëààð ñóðàëöàã÷äàä àíõíû ìýäëýã îëãîõ çîðèëãî òàâüñàí þì. Æåíäåðèéí òàëààðõ ýíý ìºðººð ìºøãèæ, áóñàä îëîí á¿òýýëèéã ñóäëàí óõààí õóðæ, óëìààð øèíèéã áîäèò àìüäðàëä ãàðäàí á¿òýýæ, Ìîíãîë óëñûíõàà õºãæèëä íýãýí ò¿øèö áîëîõ ýíý õ¿÷èí ç¿éëèéã àøèãòàéãààð ýðã¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëæ ÷àäíà ãýäýãò á¿ðýí èòãýëòýé áàéíà.

Ãàðûí àâëàãûí “Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë” õýñãèéã Í.Íàðàí÷èìýã, “Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð” õýñãèéã Á.Íàðàíòóëãà, “Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò” õýñãèéã ×.Áààòàð, “Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý” õýñãèéã Ìîíãîë óëñûí æèøýýãýýð òîâ÷ òîäðóóëæ, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ÿäóóðëûí òàëààð Á.Íàðàíòóëãà, áîëîâñðîëûí òàëààð Í.Íàðàí÷èìýã, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð ×.Ýðäýíý÷èìýã íàð áîëîâñðóóëëàà. Ãàðûí àâëàãûí àãóóëãûã Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ñàéä, äîêòîð (Ph.D) Ò.Ãàíäè õÿíàí òîõèîëäóóëñàí áîëíî.

Ãàðûí àâëàãûí òàëààðõ ñàíàëàà Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèìä èð¿¿ëíý ¿¿.

5

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóäÆåíäåðèéí òýãø áàéäàëÄýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä

Æåíäåðèéí àñóóäàëä õ¿í òºðºëõòºí àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà.

Äýëõèé íèéòèéí õºãæèë äýâøëèéã óðüäàõ ¿åý ºíººòýéãýý, ºâºã äýýäñýý ººðñºäòýéãýý æèøèõ çàìààð øèíæèõ¿éä îëîí ç¿éë õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, îëîí ç¿éë ¿ã¿é áîëîí îëîí ç¿éë øèíýýð áóé áîëæ, îëîí ç¿éë ýðòíýýñ ºä㺺ã õ¿ðòýë óëàìæëàí ºðòººëºãäºæ èðæýý. Ýäãýýð äóíäààñ ýíý äýëõèéí ýçýí áîëñîí ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸ðõîí õ¿éñ á¿õèé Õ¯Í-èé àìüäðàëä îëîëòòîé, äóòàãäàëòàé îëîí ç¿éë áàéãààãèéí íýã íü þì þìàíä ýðýãòýé íü èë¿¿ðõýæ, ýìýãòýé íü ò¿¿íýýñ õóâü äóòàæ áàéäàã íýãýí ç¿é áóñ ç¿éë áàéñààð... ¯¿íèéã îíîîí ñóäàëæ, àíõààðàí øèéäâýðëýõýýð õ¿í òºðºëõòºí åðºíõèéä íü æåíäåðèéí àñóóäàë ãýæ íýðèéäñýí þì.

Èíãýõëýýð “Æåíäýð” õýìýýõ íü õ¿íèé íèéãìèéí ò¿¿õèéí îð÷èëä íèéãìèéí áàéãóóëëûí äýã æóðàì, ýëäýâ ¿çýë ñóðòëûí óëáààíä òîäîð÷ á¿äãýðýí îðøèñîîð èðæýý. Æåíäåð íü ýðýãòýé, ýìýãòýéí õ¿éñ çààñàí îéëãîëò òºäèé áèø, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëñýí, óãò ÷àíàðòàà õ¿íèé íýð òºð, ýðõ ìýäýë, ìýðãýæèë áîëîâñðîë, ýðõ ÷ºëºº çýðýã ¿íýò ç¿éëñòýé íü äàðóé õîëáîîòîé.

Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëä “Õ¿í òºðºëõòíèé àì á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿õýíä óãààñ çàÿàñàí íýð òºð áîëîí òýäíèé àäèë òýãø, ñàëøã¿é ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ýðõ ÷ºëºº, øóäàðãà ¸ñ, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíû ¿íäýñ ìºíèéã èø áîëãîí...”, “...õ¿í ¿íäñýí ýðõòýé, õóâü õ¿í íýð òºð, ¿íý öýíýòýé, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø ýðõòýé ãýäýãò Íýãäñýí ¯íäýñòíèé óëñ ò¿ìýí èòãýë òºãñ áàéãààãàà ä¿ðìýýðýý íîòëîõûí õàìò, èë¿¿ ýðõ ÷ºëººòýé áàéäàëä íèéãìèéí äýâøëèéã óðàãøëóóëàõ, àìüäðàëûí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñíèéã õàðãàëçàí...” ãýñýí õýäèé ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìýýñ “õóâààðüòàé” ¿¿ðãèéí ÿëãàà öàã õóãàöàà ºíãºðºõºä ººð÷ëºãäñººð èðñýí áºãººä ýäãýýð íü íèéãýì á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é, ìºí îëîí ÿíç áàéäàã. Æåíäåð íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òýäýíä ó÷èðñàí ñààä áýðõøýýë, áîëîìæ, áîëîëöîîã ä¿ãíýí øèíæëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí øèíæòýé õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí àëü àëèíä íü õàìààòàé. Æåíäåð íü ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ, õ¿éñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé áèîëîãèéí øèíæèéã èëýðõèéëäýã1.

1 Taborga Carolina and Beryl leanch, IPS Gender and Development Glossary, Rome, 1996

ÍÝÃ. ÆÅÍÄÅÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

6

ÆÅÍÄÅÐ

Ýíä äóðüäàãäààä áàéãàà æåíäåðèéí ¿¿ðýã íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí àíãè äàâõàðãà, íàñ, øàøèí ø¿òëýã çýðãýýñ õàìààðñàí ¿¿ðýã, ¿éë, òýäíèé õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûí òóõàé îéëãîëò áºãººä òýä õàìòðàí àæèëëàõ, õàðèëöàõ ÿâöàä èëðýõ õàðüöàíãóé òîãòñîí ìºðäºìæ þì. Ýíý íü çºð÷èë çîõèöëûã õàìòàä íü àãóóëäàã áºãººä ýíý ¿¿ðãèéã íèéãìèéí öîãö õàðèëöààíä íü òóõàéí îð÷èíä íü èë¿¿ áîäèòîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã 1970-ààä îíîîñ äýëõèé äàõèíàà îëîí íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí þì. Ýíý ¿åýñ çºâõºí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ ãýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààð äýëõèéí õýìæýýíèé áàãà õóðëûã õýä õýäýí óäàà çîõèîí áàéãóóëæ, áîäëîãûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áàòàëñàí ò¿¿õòýé.

ͯÁ-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ “òýãø ýðõ, õºãæèë áà ýíõ òàéâàí” áàãà õóðàë 1975 îíä Ìåêñèêî õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, òýãø ýðõèéí òóõàé àñóóäëûã àíõëàí äýâø¿¿ëæýý. Õóðëààñ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ áîëîí õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéã óðèàëñàí íü æåíäýðèéí òýãø ýðõ, òýãø áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñèéí ãàðààíû òîìîîõîí àëõàì áîëñîí þì.

Äýëõèéä îëîí ñàÿ ýìýãòýé÷¿¿ä “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë” äàõü àìüä ÿâàõ, ýðõ òýãø áàéõ, ýðõ ÷ºëººòýé, õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ, õóóëèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéõ, àëèâàà àëàã÷èëëààñ àíãèä áàéõ, áèå áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãèéí áîëîìæèéí õýìæýýíä õàìãààëóóëàõ, õºäºëìºðèéí øóäàðãà áîëîí àÿòàé íºõö뺺ð õàíãóóëàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëò áîëîí áóñàä õýðöãèé, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàäóóð áóþó íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàæ, øèéòã¿¿ëýõýýñ àíãèä áàéõ ýðõýý ýäýëæ ÷àääàãã¿é.

Îëîí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ2 ¿çýõýä äýëõèéí ãóðâàí ýìýãòýéí íýã íü àðüñíû ºíãº, íàñ, íèéãìèéí äàâõàðãà, øàøèí ø¿òëýã, ÿñ ¿íäýñ áîëîí áýëãèéí ÷èã õàíäëàãà, ñî¸ë, øàøèí, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë çýðãýýñ ¿ë õàìààðàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýëä ºðòòºã áºãººä ýíý íü äýëõèé äàõèíàà õàìãèéí èõ òàðõñàí, áàñ õàìãèéí èõ íóóãäìàë øèíæòýé õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë þì. Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëáàë ýìýãòýé õ¿í áîëæ òºðñºíèéõºº òºëºº ãýðòýý áèå ýðõòýíýý çýðýìäýãë¿¿ëýõýýñ ýõëýýä àæèë õºäºëìºð ýðõýëñýí ÷ õàìãààëàëò, õºíãºëºëò ýäëýëã¿é, äîîãóóð öàëèí õºëñ àâ÷, íèéãìèéí ãèø¿¿í, èðãýí õ¿í áîëîâ÷ àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, äóó õîîëîéãîî õ¿ðãýõ áîëîìæã¿é õýâýýð áàéäàã íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ øààðäëàãûã ã¿íçãèéð¿¿ëñýí þì.2 Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë, 2004

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ãýäýã íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû áóþó íèéãýì áà áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí íèéãìèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã òóñãàõ ÿâäàë

Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà: ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ,

¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü ÓÁ., 2006

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü àëü ÷ ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä òºëºâëºëò, õóóëü òîãòîîìæ áîëîí áîäëîãî õºòºáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í õýðõýí ýðýãòýé ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëæ áàéãààã ¿íýëýõ ¿éë ÿâö

Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî.

ÓÁ., 2001, UNIFEM

7

ÆÅÍÄÅÐ

¯¿íèé äàðààõ îí æèë¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òàëààð òóñãàéëàí õýëýëöýãäýæ ñóäëàãäàõ áîëñîíîîñ ãàäíà äýëõèé íèéòýä òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæèí, íèéãìèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê òîî áàðèìòàä õ¿éñèéí øèíæèëãýý õèéõ áîëæýý. Ãýâ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, õºòºëáºðò ò¿¿íèéã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí áîëîí íèéãìèéí áóñàä õàðèëöààíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã õàíãàõ çýðýãò òºäèéëºí àõèö ãàð÷ ÷àäààã¿é áºãººä ¿¿íèéã ÷ îëîí ñóäàëãààãààð íîòîëñîí áàéäàã.

Êîïåíãàãåíä 1980 îíä áîëñîí II áàãà õóðàë, 1985 îíä Íàéðîáèä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ III áàãà õóðëûí ¿ð ä¿íä õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéã èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîæ, æåíäåðèéí àñóóäàëä øèíý àãóóëãààð õàíäàõ áîëñîí áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã,

óëñ òºð, ñî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäëûã àðèëãàõ, ò¿¿íä õºãæëèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã ÷èãë¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí îíöëîãòîé.

“Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü” Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé èëòãýëä (2001) æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ, àäèë òýãø áîëîìæîîð õàíãàãäàõ (¯¿íä õºäºëìºðèéí õºëñíèé òýãø áàéäàë, õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, íèéãìèéí íººöººñ àäèë òýãø õ¿ðòýõ, ìºí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ àäèë òýãø

áîëîìæ õàìààðíà), õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ ò¿¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÷àäàâõè õýìýýí òîäîðõîéëæýý.

Ñóäëàà÷ Ò.Àìãàëàí Í.Îþóí÷èìýã íàð “æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýäëýõ ýðõòýéã èëýðõèéëäýã. Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ãýäýã íü ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ èæèëõýí áàéõûí íýð áóñ õàðèí òýäíèé ýäëýõ áîëîëöîî, àìüäðàëä õ¿ðòýõ áîëîìæ íü òýãø áàéõûã õýëíý” ãýæýý3.

Íèéãýì ñî¸ëûí á¿õ õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ãàðãàõäàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áàéäàë ãýæ þó âý ãýäýãò ñîíãîëò õèéõ òýãø áîëîìæ îëãîõ õýðýãòýé áºãººä òýðõ¿¿ òýãø áîëîìæèéí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé4.

3 Амгалан Т, Оюунчимэг Н, “Жендерийн нэр томьёо: тодорхойлолт, ¿ндсэн ойлголтууд” УБ., 20034 http//www.oecd.org//dac/htm/guidelin1.htm,as at 30/03/1999

8

ÆÅÍÄÅÐ

1990-ýýä îíîîñ æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààðõ 1992 îíû Ðèîãèéí áàãà õóðàë, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ 1993 îíû Âåíèéí áàãà õóðàë, õ¿í àì áà õºãæëèéí àñóóäëààðõ 1994 îíû Êàéðûí áàãà õóðàë, íèéãìèéí õºãæëèéí àñóóäëààðõ 1995 îíû Êîïåíãàãåíû áàãà õóðàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ 1995 îíû Áýýæèíãèéí áàãà õóðëààð óëàì ºðãºæèí áàÿææýý.

1994 îíû Êàéðûí îëîí óëñûí “Õ¿í àì áà õºãæèë” áàãà õóðëààñ àíõ óäàà óëñ îðíóóäàä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð:

Íýãä¿ãýýðò, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 ÷àäâàðàà á¿ðýí óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ,

Õî¸ðäóãààðò, á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ¿éëäâýðëýë, õºäºëìºð ýðõëýëò, îðëîãî áóé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ñïîðò, ñî¸ëûí ãýõ á¿õèé ë õ¿ðýýíä ýìýãòýé÷¿¿ä èäýâõèòýé øèéäâýð ãàðãàã÷, îðîëöîã÷, ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ,

Ãóðàâäóãààðò, á¿õ ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿¿í÷ëýí ýðýãòýé÷¿¿äýä ººðñäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõ, õ¿íèé ýðõýý ýäëýõýä íü øààðäàãäàõ áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.

Ýäãýýð çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä òýãø

Îðîëöîã÷ óëñóóä äàðààõ çîõèñòîé á¿õ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý: (à) àëü íýã æåíäýðèéã äîîðä, ýñõ¿ë äýýðä ¿çýõ, ýñõ¿ë ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéí òàëààðõ õýâøñýí ¿çýëä òóëãóóðëàñàí õîõèðîëòîé ¿éë àæèëëàãàà, çàíøèë áîëîí áóñàä á¿õ äàäëûã óñòãàõ çîðèëãîîð ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàí òºëâèéí íèéãýì, ñî¸ëûí õýâ øèíæèéã ººð÷ëºõ.

Ýõ ñóðâàëæ: Ýìýãòýé÷¿¿äèéã Àëàã÷ëàõ Á¿õ Õýëáýðèéã Óñòãàõ òóõàé Êîíâåíöèéí 5 äóãààð ç¿éë

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ ¿¿ðãýý ¿ë áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ îðíóóä íü àëèâàà ¸ñ çàíøèë, óëàìæëàë ýñõ¿ë øàøíû ¿éëäëèéã äóðüäàõ ¸ñã¿é.

Ýõ ñóðâàëæ: Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññàìáëåéãààñ áàòëàñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Ýñðýã Õ¿÷èðõèéëëèéã Òàñëàí Çîãñîîõ Òóõàé Òóíõàãëàëûí 4 ä¿ãýýð ç¿éë.

Äýëõèéí 171 óëñûí òºëººëºã÷èä õóðàí ÷óóëñàí 1993 îíû “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òóíõàãëàëä:• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæóóä• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ àíãèä

áàéõ• Õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð

õàíãàãäñàí áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì. Ýõ ñóðâàëæ: Human development report. 1995

9

ÆÅÍÄÅÐ

øóäàðãààð îðîëöîõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ, óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ÿäóóðàë, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäãèéã îíöëîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.

Ýíý áàãà õóðëààñ áàòëàñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-ò “Á¿õ øàòíû áîëîí ñàëáàðûí õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàõ, íººö õóâààðèëàëòûí áîäëîãûã îäîîãèéí áà õîé÷ ¿åèéíõíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîòîé õîëáîõ”5, “Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ”6 çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæýý. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ áàãà õóðëûí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.

Íýãä¿ãýýðò, æåíäåðèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý Õ¯Í, ò¿¿íèé ýðõýä ñóóðèëàõ õàíäëàãûã áèé áîëãîñîí, ººðººð õýëáýë, ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿íèé ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã ýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çñýí.

Õî¸ðäóãààðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë¿¿ä, ýì òàðèàãààð õàíãàõ, ýì÷ëýí ýäãýð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëæ áàéñàí õàíäëàãààñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã õàíãàõ, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëñýí

Ãóðàâäóãààðò, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ îëîí àñóóäëóóäûí äîòðîîñ áèåèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí õîëáîîòîé øèéäâýðýý áèå äààí ãàðãàõ ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã îëãîõ ýðõèéã òóíõàãëàñàí,

ĺðºâä¿ãýýðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä öîãö áàéäëààð õàíäàõ àðãà ç¿éã áèé áîëãîñîí ÿâäàë þì.

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ò¿ãýí äýëãýðýõýä óëìààð òýãø ýðõ, õºãæèë, ýíõ òàéâíû óðèàí äîð 1995 îíä áîëñîí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äºðºâä¿ãýýð áàãà õóðëààñ áàòëàñàí Áýýæèíãèéí òóíõàãëàë, ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð íü ò¿¿õýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäëîëòîé áîëñîí þì. Óã õºòºëáºðò äàðààõü àñóóäàëä àíõààð÷, øèéäâýðëýõèéã çºâëºìæ áîëãîñîí îíöëîãòîé. ¯¿íä:

Îõèäûã äîðä ¿çýõ, îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ áàéäëûã çîãñîîõ

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõÎõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ àñóóäàëä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã

õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ Ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëààãààíä

á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí ãýñýí îðëîãîòîé áîëîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ

Îõèä, õºâã¿¿ä õ¿íñ òýæýýë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîí ºì÷ õºðºí㺠çàëãàìæëàõ çýðýã ýðõèéã òýãø ýäëýõ áîëîìæ îëãîõ

5 Êàéð õîòíîî 1994 îíä õóðàëäñàí “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”, Ãóðàâäóãààð á¿ëýã, Çîðèëò 3.4.

6 ̺í òýíä, ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã, Çîðèëò 4.3.

10

ÆÅÍÄÅÐ

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, àëáàí õ¿÷ýýð ãýðë¿¿ëýõ, áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõèéã òàñëàí çîãñîîõ

Õ¿íèé ýðõ, òýãø áóñ áàéäàë, ÿëàíãóÿà æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí òàëààð òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí 1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “...æåíäåðèéí òýãø áàéäàëä õ¿ðíý ãýäýã íü òåõíîêðàò çîðèëò áèø þì... ýíý íü ñýòãýëãýýíä ýðñ ººð÷ëºëò õèéõèéã øààðäñàí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö” ãýäãèéã òîäîðõîéëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì äýõ áàéð ñóóðèéã äýýøë¿¿ëýõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäíèé àæèë õºäºëìºðèéí ¿íýëýìæèéã ºñãºõ òàëààðõ ÷óõàë çîðèëòóóäûã óëñ îðíóóäûí ºìíº òîäðóóëæ òàâüñàí þì.

Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä çîõèõã¿é ç¿éë ãýæ ¿çäýã òàøóó ¿çëèéí ýñðýã óëñ îðíóóä äàðààõü òàâàí áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëñýýð áàéãàà þì. ¯¿íä:

1. Õºãæëèéã äýìæèõ õàìòûí àæèëëàãààíû ñàíàà÷èëãà á¿ð ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòýé õîëáîîòîé áàéäàã

2. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààð äýëõèéí îëîí óëñ õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, òîäîðõîé õýëöýë õèéñýí

3. Õºãæèæ áóé îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººð÷ëºëò õèéõ õ¿ñýëò óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà

4. Íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä íºëººëäºã îëîí ç¿éë áàéäàã. Æåíäåðèéí îíöëîã øèíæèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü çºâõºí õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä òºäèéã¿é áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ ÷ ìºí àäèë ¿¿ñýí ãàð÷ èðæ áàéíà.

5. Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã ºðãºæ¿¿ëñíýýð õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë áîëîõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõîä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ á¿ðýí îðîëöîõ áîëîìæ îëãîíî.

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä òóñãàãäàí õýðýãæèæ áàéíà. 2000 îíä áàòàëñàí Ìÿíãàíû õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí õ¿ðýýíä îëîí îðîí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëºº, òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ õàìòûí øèéäâýð ãàðãàâ. 2001 îíä õóðàëäñàí ͯÁ-ûí Åðºíõèé àññàìáëåéí 26 äàõü òóñãàé ÷óóëãàíààð ýð÷¿¿ä áîëîí õºâã¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë, æåíäýðèéí òàëààðõ õàíäëàãûã ººð÷ëºõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí þì. Óëñ îðîí á¿ð íèéãìèéí õºãæèë äýâøèëä ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿äèéã òýãø îðîëöóóëàõ, òýäíèé ýðõ, òýãø áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ íü äýëõèé íèéòýä ýíõ òàéâàí, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýí äýýäýëñýí íèéãìèéã öîãöëîîí á¿òýýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà õýìýýí îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ èäýâõèéëýí àæèëëàñààð áàéíà.

Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü äýëõèé íèéòèéí ýðõýìëýí øèéäâýðëýõ íýãýí çîðèëãî áîëîí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºíººñ ãàäíà ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã ýõýíäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõ, óäààõíàà òýäíèéã ººðñäèéã íü ÷àäàâõèæóóëàõ, äàðàà íü õºãæëèéí áîäëîãî, õºòºëáºðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õîæèì íü õºâã¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ çýðãýýð óëàì ºðãºæèí áàÿæèñààð áàéíà.

11

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü õ¿íèé ýðõ, õºãæëèéí øèéäâýðë¿¿øòýé îëîí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã õýâýýð áàéíà.

Äýëõèéí ò¿¿õèéí óðñãàëûã ýðãýí øèíæèõýä ýöãèéí ýðõò ¸ñ äàâàìãàéëàõ áîëñîí ¿åýñ èõýíõ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä íü ãýð á¿ëäýý, îòîã, îâîã, àéìàã, ÿñòàí, ¿íäýñòýí äîòðîî, õ¿íèé àõóéí îëîí òàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿äýýñ ÿëãààòàé, äèéëýíõäýý òýãø áóñ íºõöºëä àìüäàðäàã íü íýãýíò òîäîðõîé áàéíà. ªíººäðèéí ºíäºðëºãò ÷ ýíý áàéäàë õýâýýð áàéãààã îëîí áàðèìòààñ õàðæ áîëíî.

Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ äýëõèé íèéòèéí çîðèëòûã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëäîã ñóóðü ¿íäýñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýíý ÿëãàâàðòàé áàéäàë óëñ ¿íäýñòíèé ñî¸ë, øàøíû çàí ¿éë, ºâ óëàìæëàë, íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé åðºíõèé òºëºâ çýðýãòýé ã¿íçãèé íºõöºëääºãòýé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, Ýíýòõýãò íºõºð íü íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ýõíýðèéã íü øàòààæ öóã îðøóóëàõ ¸ñëîëûã îäîî ÷ ¿éëääýã áàéõàä Ò¿âäýä îëîí õ¿¿õýäòýé àéëûí àíõíû áýð òýð àéëûí á¿õ çàëóóñûã õ¿íòýé ñóóòàë ýð ýì áîëîëöîõ áè÷èãäýýã¿é õóóëü îäîîã õ¿ðòýë ò¿ãýýìýë áèø óãøìàë áàéñààð. ̺í Ôèëèïïèí, Èíäîíåçè, Êåíè çýðýã îðîíä ýìýãòýé õ¿íèé áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõ øàøíû ýòãýýä òàõèëûí ¸ñëîë áèé. Ãâèíåé, Áèññàóä 15-49 íàñíû îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 44,5 õóâü íü ýíý çàí ¿éëä ºðòñºí áàéäàã. Ýäãýýð óëñ îðíóóäàä áýëýã ýðõòíýý çýðýìäýãë¿¿ëýýã¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéã àðèóí áóñ ãýæ ¿çíý.

Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, ªìíºä àçèä ýðýãòýé õ¿¿õäèéã èë¿¿ä ¿çäýã ÿëãàâàðëàëààñ ¿¿äýí ýìýãòýé õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë ºíäºð áîë íèéãìèéí îëîí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîìæ, ñîíãîëò õÿçãààðòàé áàéãààãààñ æèøýý íü ºìíºä àçèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöàà íü äóíäæààð ýðýãòýé÷¿¿äýýñ òàë õóâèàð áàãà áàéíà. Äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ÿäóó íýã òýðáóì èðãýíèé òàâíû ãóðàâ íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä, áè÷èã ¿ñýãã¿é 960 ñàÿ ãàðóé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãóðàâíû õî¸ð íü ýìýãòýé÷¿¿ä

Õîðüäóãààð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò èõýíõ õºãæèíã¿é îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðëàà.• Èõýíõ óëñ îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ìýäýãäýõ¿éö ñàéæðàâ. Áàãà

ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ îõèäûí ýëñýëò ªìíºä Àçè, Ñàõàðààñ äîîøõè Àôðèêèéí îðíóóä, Îéðõè Äîðíîä áîëîí Õîéä Àôðèêò õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ, õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä ýëñýëòèéí õóâèàñ õóðäàí ºñ÷ áàéíà. Ýíý íü áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàãàñãàâ.

• Õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñ 15-20 æèëýýð íýìýãäëýý. Îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëä èõýýõýí õºðºí㺠îðóóëæ, òýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä èë¿¿ õàìðàãäàõ áîëñíîîð õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëòûí õýâ çàãâàðò ººð÷ëºëò ãàðñàí áàéíà. 1990-ýýä îíä àíõ óäàà ªìíºä Àçèéí ýìýãòýé÷¿¿ä äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð ýðýãòýé÷¿¿äýýñýý óðò íàñëàõ áîëîâ.

• Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ºñºâ. 1970-ààä îíîîñ ªìíºä Àçè áîëîí Ëàòèí Àìåðèêò ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëò äóíäæààð 15 õóâèàð ºñ뺺. Ýíý ºñºëò íü ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéñàí íü õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöàà áîëîí öàëèí õºëñíèé ÿëãààã áàãàñãàæ áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü.Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí ñóäàëãààíû èëòãýë

12

ÆÅÍÄÅÐ

òºäèéã¿é, ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 130 ñàÿ ãàðóé õ¿¿õäèéí 70 õóâèéã îõèäóóä ýçýëæ áàéíà7.

Äýëõèéí ãóðâàí òîì øàøèíä îäîî ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéð ñóóðü ýð÷¿¿äèéíõýýñ äîîãóóð òóõàéëáàë, õðèñòèéí øàøíû áèáëèä åðòºíöèéí ýçýí åðòºíöèéã çóðãààí õîíîã á¿òýýæ, Àäàìûí õàâèðãàíààñ Åâàã áèé áîëãîñîí áîëîâ÷ Åâàãèéí áóðóó ¿éëäëýýð õ¿í òºðºëõòºí í¿ãýëòýí áîëîâ ãýñýí ñàíààã àãóóëñàí áàéõàä Õðèñòèéí øàøèíòàé íýãýí ãàðàë ¿¿ñýëòýé Èñëàì øàøíû “Øàðèàò” õóóëèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºâ çàëãàìæëàõ õóâü õýìæýý ýðýãòýé÷¿¿äýýñ áàãà áàéõààð çààæýý. ̺í èñëàìûí øàøèíòàé Îéðõè Äîðíîäûí óëñ îðíóóä àä ýìýãòýé÷¿¿ä íü ýð íºõðººñºº ººð õ¿íä í¿¿ð öàðàéãàà ¿ç¿¿ëýõ ýðõã¿é, íàñààðàà ãýâë¿¿ð ç¿¿æ ÿâàõ õàòóó ÷àíä õóóëü ºíººã õ¿ðòýë ¿éë÷èëñýýð áàéíà. Õàðèí áóääèçìä ìºíººõ ãýãýýðýëä õ¿ðýõýä õàìãèéí îéð õ¿íèé òºð뺺ñ ýðýãòýé÷¿¿äýä íü èë¿¿ áîëîìæòîé ãýñýí äàëä ñàíàà áàéõ æèøýýòýé.

Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àëèâàà øàøíû çàí ¿éëèéã ìºðäºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýõ áºãººä øàøíû íýðèéí äîð õàðãèñ ¿éëäýë, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, ò¿¿íèéã çºâòãºõ õàíäëàãà áàéäàã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã áàéëãàõ íýã õºðñ áîëæ áàéíà. Çàðèì îðîíä “íýð òºðèéí” (øàøèíä õ¿í ÿàæ àìüäðàõ, þó õèéõèéã çààñàí áàéäàã, ò¿¿íèéã íü äàãàæ áàéõ íü íýð òºðèéí õýðýã ãýæ ¿çíý) ãýìò õýðãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéäàã. Ýíä àëëàãà, àëáàäàí ãýðë¿¿ëýõ, ýìýãòýéã õ¿÷èðõèéëñýí õ¿íòýé íü õ¿÷ýýð ãýðë¿¿ëýõ, õóóëü áóñààð õºðºíãèéã íü õóðààõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºë㺺íèéã ÷àíäëàí õîðèõ çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõ æèøýýòýé.

Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé íèéãìèéí ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ¿éëäýãäýõ îëîí ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä áàéñààð áàéíà. Òóõàéëáàë, “æèíõýíý” ýð õ¿í áîëæ õàðàãäàõ ãýñýí ñýäëèéí óëìààñ áýëãèéí îëîí õàâüòàã÷òàé áàéõ, ýìýãòýé õ¿íä ººðèéí õ¿÷, ýðõ ìýäëýý õàðóóëàõ ãýæ õ¿÷èðõèéëýõ çýðýã ýðñäýëòýé ¿éëäýë õèéõýä íºëººëæ áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿ä íîòîëæ áàéíà. Ëàòèí àìåðèêèéí 9 îðîíä õèéñýí ÷àíàðûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 10-24 íàñíû ýð÷¿¿ä ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäýýñ èë¿¿ ýð õ¿í øèíæýý õàðóóëàõàä àíõààðàë òàâüæ, ñàíàà çîâèíîäîã ãýäãýý èëýðõèéëñýí áàéíà.

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êèðãûçñòàí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí äºðâºí ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ãýðèéí àæèë èõòýé ó÷èð ãýðýýñ ãàäóóð àæèëëàõ áîëîìæã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ ñóäàëãààíû îëîí óëñûí òºâèéí ¿çýæ áóéãààð äýëõèéí ãàçàð íóòãèéí 15 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýìøäýã8.

Ýíý ìýò ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã ÿìàð íýã õýìæýýíä äîîãóóð àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà áàéñààð áàéíà. Õ¿íèé íèéãìèéí õàðèëöààíä ºä㺺ã õ¿ðòýë àìü áºõòýé àãóóëàãäñààð áàéãàà “çîõèîìëîîð” áèé áîëãîñîí ýíýõ¿¿ “ýðýãòýé÷¿¿äèéí çàñàãëàë”-ûí ìºðäºìæèéã òàÿãäàí õàÿõàä ñààä áîëæ áàéãàà õ¿÷ íü ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Òýä ººðñäèéõºº äóòóó

7 ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, “Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë”, 20088 ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñ àí, Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë: “Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë”, 2010

13

ÆÅÍÄÅÐ

õóâü çàÿàã áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ìýòýýð ñýòãýæ, õ¿ëöýíã¿é õàíäñààð áàéíà.Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü íèéãìèéí õºãæèë, äýâøèëä õîðò ìóó

íºëººëëèéã ó÷ðóóëäàã æàìòàé. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä, îõèä õºâã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõàí áàéäàëä õ¿íäýýð òóñ÷, àæ áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõ ÷àäàâõèä íü ìóóãààð íºëººëäºã. Õóâü õ¿íä íîãäîõ ýäãýýð õ¿íäðýë áýðõøýýëýýñ ãàäíà æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã áóóðóóëæ, óëìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàõ õýòèéí òºëºâò ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë çàñàãëàëûã, óëìààð õºãæëèéí áîäëîãûí ¿ð ºãººæèéã ñóëðóóëäàã9.

1981-2002 îíû õîîðîíä äýëõèéí 141 îðîíä ãàðñàí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí òîîí ìýäýýã ò¿¿âýðëýí ñóäàëñíû ä¿íä õ¿í àìûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë òààðóó áàéõ òóñàì íàñ áàðñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé òîîíä ÿëãàà èõ áàéãààã, óëìààð “íèéãìèéí ñýòãýëãýýíýýñ ¿¿äýëòýé õ¿éñèéí ÿëãàâàðëàëûã áýõæ¿¿ëñýí ýìçýã áàéäàë íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ºäºð òóòìûí õýâ ìàÿãò ã¿í øèíãýñíèé óëìààñ ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿åä ýð÷¿¿äýýñ îëíîîðîî íàñ áàðäàã áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.

Öàã õóãàöàà óëèðàí ºíãºðºõºä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðîí á¿ðò ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõýëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà, íèéãìèéí íººöººñ õ¿ðòýõ áîëîìæ, íººöèéã õÿíàõ áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ îðîëöîî õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.

Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àãóóëãà ã¿íçãèéðýí õºãæèõºä ò¿¿í÷ëýí ººð÷ëºãäºí õóâüñàæ áàéãàà õ¿íèé õºãæëèéí îíöëîã ÷ ÷óõàë íºëººòýé. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ á¿ãä ººðñäèéí àæèë, àìüäðàëàà çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ ¿¿äíýýñ ººðñäèé㺺 áàéíãà ÷àäàâõèæóóëæ, òýäíèé ñîíãîëò áàéíãà ºðãºæèí òýëñýýð áàéãàà þì.

Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ýäëýõ òýãø ýðõòýéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ãýð á¿ë, íèéãýìä èæèë òýãø ¿¿ðýãòýé áàéõ òºäèé áèø òýäíèé áîëîëöîî, áîëîìæ íü ìºí òýãø áàéõ íü ÷óõàë þì. Èéìýýñ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàëä àíõààðàõûí òóëä óëñ îðîí á¿ð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààðõ áóñäûí ¿ã, æóðìûã äóóðàéõààñ èë¿¿ òóõàéí àãøèíä ýðýãòýé,ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø áàéäàëä ñîíãîëò õèéæ, òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õàìòðàõ òýãø áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ó÷èðòàé.

ªíººãèéí ÿëãààòàé íºõöºë áàéäàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø õàíäàõ íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ çºâ àðãà áèø þì. Òýãø áóñ íºõöºëä òýãø õàíäñàíààð ÿëãàâàðòàé áàéäàë óëàì íýìýãäýæ áàéãààã àíçààð÷ æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã áèé áîëãîõûí òóëä ÿëãàâàðòàé áàéäàëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîîöîí, áàéãóóëëàãóóäûí õºøèí㺠áàéäàë, íèéãìèéí òîãòîíãè õóó÷èíñàã õàðèëöààã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

9 Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäå ðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü. Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé èëòãýë, 2001

14

ÆÅÍÄÅÐ

Ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë ýëäýâ ãàäóóðõàë, õ¿÷èðõèéëëèéí çîëèîñ áîëæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéã õºãæëèéí îáúåêò ãýæ ¿çýí õàëàìæ, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý àâñíààð òýäíèé àñóóäëûã çîõèñòîé øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ãýõ õàíäëàãà ºíººäºð

òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Èéìä òýäíèéã õºãæèëä èäýâõòýé îðîëöîõ ñóáúåêò ãýæ ¿çýæ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõèéã áîäèòîéãîîð õàíãàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.Òýãø áàéäëûã õàíãàõàä ñóóðü íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà îð÷èí ¿åèéí ãîãöîî íü

õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò þì ãýäýãò àíõààðàë õàíäóóëæ, ò¿¿íèéã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ àñóóäàë òóëãàð÷ áàéíà.

Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ ãýäýã íü òýäãýýðèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áîëîìæèò á¿õ ò¿âøèíä ¿íýëýõ ¿éë ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã õèéæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä áîäèò àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã òóñãàõ, çàéëøã¿é àíõààð÷ àâ÷ ¿çýõ ç¿éë, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàéõ íü ÷óõàë þì.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëíà ãýäýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã òîäîðõîéëîõ, îéëãîõ áà ò¿¿íòýé òýìöýõ/äàâàí òóóëàõ èíãýñíýýðýý àìüäðàëàà õÿíàõ, æîëîîäîõ áîëîìæòîé áîëîõûí òºëºº á¿ëãýýðýý áîëîí õóâü õ¿í õ¿÷èí ÷àäëàà äýýøë¿¿ëýõ ¿éë ÿâö þì.

Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà: ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü

15

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñÆåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ðÆåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ

Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð õýðýãòýé áàéíà.Óëñ îðíû õºãæèë äýâøèëä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ òýãø îðîëöîîã õàíãàæ, òýäíèéã íèéãìèéí áàÿëãèéí ¿ð øèìýýñ àäèë òýãø õ¿ðòýõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü õ¿í àìûí àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, íèéãýì äýõ ñºðºã ¿çýãäëèéã àðèëãàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì10. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áîë àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, óëìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ ºðòºã çàðäàë óëàì á¿ð ºñíº11.

Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü èéíõ¿¿ õºãæëèéí ãîë àñóóäàë, áèå äààñàí çîðèëò, õ¿íèé õºãæëèéí òóëãóóð áºãººä íýãä¿ãýýðò, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, èðãýíèé áîëîí

óëñ òºðèéí àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé áàéõ ãýñýí àãóóëãûã, õî¸ðäóãààðò, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, íººöèéã õ¿ðòýõ, ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ áîëîìæ çýðãèéã õóâààðèëàõäàà ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä òýãø øóäàðãà õàíäàõ õàíäëàãûã áàãòààäàã12. Áîäèò àìüäðàë äýýð æåíäýðèéí òýãø áàéäàë õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãààã òîäîðõîéëîõîä ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, õàìò îëîí, ãýð á¿ë äýõ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí ¿¿ðýã, àæ áàéäëûí áîäèò ä¿ð çóðãèéã ¿íäýñëýëòýé òóñãàñàí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ìýäýýëýë, òýð äóíäàà

ñòàòèñòèê ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé þì.Ãàãöõ¿¿ íàéäâàðòàé, ¿íäýñëýëòýé ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ðò òóëãóóðëàí ýðýãòýé,

ýìýãòýé õ¿í àìûí íºõöºë áàéäàë, õàíäëàãà, áàéð ñóóðèéí ÿëãààã îëæ õàðàõ áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòýíä ¿íýëãýý õèéõ á¿õèé ë ÿâöàä ñóóðü áîëîí àøèãëàãäàíà. Áèä æåíäåðèéí àñóóäëûã õý÷íýýí ÿðüæ, áè÷èæ áàéñàí ÷ íºõöºë áàéäëûã ººð÷ëºõ, áîäëîãîä íºëººëºõèéí òóëä ¿ãýí èëýðõèéëëèéã òîîí áàðèìòààð áàòàëãààæóóëñàí íºõöºëä ñàÿ èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëæ, äýìæëýã àâàõ áîëîìæ á¿ðääýãèéã óëñ îðíóóäûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà.

Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð íü äàâóó áîëîí ñóë òàëòàé

10 Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé 3 äàõü èëòãýë, 200911 Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 200112 Âàðèàðà Ìáóãóà, Æîåë Áàðáîò-Êîðäåâèí, Ñòýí Áýðíøòýéí íàð, Æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà: ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü, 2005

ÕΨÐ. ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

16

ÆÅÍÄÅÐ

ªíººäºð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý, áîäëîãî, òºëºâëºëòºíä íýãä¿ãýýðò, õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, õî¸ðäóãààðò, æåíäýðèéí ñòàòèñòèê, ãóðàâäóãààðò, æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð àøèãëàãäàæ áàéíà13. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ðò Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ), Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (ÆÝÕÌ) áîëîí Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (ÆÒÁÁÈ) áàãòäàã.

Ýä¿ãýý õºãæëèéã çºâõºí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëààð áóñ, õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíä èë¿¿ îéð ç¿éë¿¿äýýð àâ÷ ¿çýõèéã ÷óõàë÷èëæ, õºãæèë íü äàí ãàíö ýäèéí çàñãèéí áàéäàë áóñ, õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õýë á¿òýí áîäëîãî õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéíà. Äýëõèé äàõèíàà èéíõ¿¿ õ¿í-õºãæëèéí òºâ ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, 1990 îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ Äýëõèéí Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áàéãàà áèëýý .Õ¿íèé õºãæèë äýõ äóíäàæ îëîëò àìæèëòûã õýìæèõ îëîí îðîëäëîãóóä õèéãäýæ, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä 1990 îíä Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (Human development index), 1995 îíä Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender development index) áà Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure), 1997 îíä Õ¿íèé ÿäóóðëûí èíäåêñ (Human poverty index), 2010 îíä Òýãø áóñ áàéäëûã çàñâàðëàñàí Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (In-equality-adjusted human development index), Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (Gen-der Inequality index), Îëîí õýìæýýñò ÿäóóðëûí èíäåêñ (Multidimensional poverty index) çýðãèéã òóñ òóñ áîëîâñðóóëæýý.Óëìààð õ¿íèé õºãæèë, æåíäåðèéí òýãø áàéäàë, àìüæèðãààíû ä¿ð çóðàã ÿìàð áàéãààã õàðóóëñàí äýýðõ õýìæ¿¿ð¿¿äèéã óëñ îðíóóäààð õàðüöóóëàí Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä òîëèëóóëæ áàéíà.

ÆÕÈ, ÆÝÌÕ, ÆÒÁÁÈ íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã åð人 ãàíö òîîãîîð áóþó ìàø ýíãèéí áàéäëààð íýãòãýí õàðóóëäàãààðàà èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ò¿¿í÷ëýí õýìæ¿¿ðèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäàë ÿìàð áàéãààã îëæ õàðàõ, òýäãýýðò ãàð÷ áóé îëîëò àìæèëò, àëäàà äóòàãäëûã òîäîðõîéëîõ, óëìààð îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý õèéæ áîëíî. Æèøýýëáýë, æåíäåðèéí õºãæèë, æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã öàã õóãàöààíû òóðøèä õàðüöóóëàí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò, öààøëààä õ¿í àìûí ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàëä ÿìàð îëîëò ãàðñàíûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ áèé.

Ò¿¿í÷ëýí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õîëáîãäîõ ÷èãëýëýýð øèéäâýð ãàðãàõ, æåíäåðèéí àñóóäëààðõ ¿éë àæèëëàãààíä õýâëýë ìýäýýëýë, èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí ÒÁÁ-óóäûã íýãòãýõ, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðýãò æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã àøèãëàæ áîëîõ áà ýíý íü õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äàâóó òàë, à÷ õîëáîãäëûí èëðýë þì.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëã¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ õºäºë㺺íèé èäýâõèòí¿¿ä, èðãýíèé íèéãìèéí õºäºë㺺íèéõýí ÆÕÈ áîëîí ÆÝÌÕ-èéã ñóðòàë÷èëãààíä íýëýýä ºðãºíººð àøèãëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 1995 îíä Áýýæèíä áîëñîí Äýëõèéí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí 4-ð áàãà õóðàë äýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéã àøèãëàí ýìýãòýé÷¿¿ä ÷àäàâõèéí õóâüä ÷, áîëîìæèéí õóâüä ÷ ÿëãàâàðëàëòàé áàéãààã õàðóóëæ ÷àäñàí áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèì, Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëä àøèãëàõ íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàë, 2007

13 ͯÁ-ûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, Æåíäåðèéí ñóðãàëòûí ìîäóë, 2006

17

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã æèë á¿ð Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä íèéòýëæ áàéãàà íü íýã òàëààñ, æåíäýðèéí àñóóäëààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, ò¿¿íä ¿íäýñëýí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä, íºãººòýéã¿¿ð æåíäýðèéí àñóóäàëä àõèö àìæèëò îëîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà. Òóõàéëáàë, Íîðâåãè÷óóä æåíäýðèéí õºãæèë, ýðõ ìýäýëä ýçëýõ áàéðàà Øâåäèéíõòýé, Ýíýòõýã÷¿¿ä Ïàêèñòàíûíõòàé õàðüöóóëäàã áàéíà14. Èéíõ¿¿ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ººðèéí óëñ îðíûã ÿàãààä õºðø çýðãýëäýý óëñààñàà õîöîð÷ áàéíà ãýäãèéã àíõààðàí ¿çýæ, ýíý òàëûí äóòàãäàë äîãîëäëûã àðèëãàõàä áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ áîëæýý. Óëìààð òýä õºãæëèéíõýý ñòðàòåãè, òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäàà íÿãòëàí ¿çýæ, òºñâèéíõºº õóâààðèëàëòûã ¿íýëýí ä¿ãíýõ, ýíý á¿õíèéã õ¿íèé ýí òýðã¿¿íèé ýðýëò øààðäëàãàä ÷èãë¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.

Àëèâàà îéëãîëò áîë òýðõ¿¿ îéëãîëòûã õýìæäýã ¿ç¿¿ëýëòýýñ èë¿¿ ºðãºí àãóóëãàòàé15 ó÷ðààñ æåíäýðèéí õýìæ¿¿ð¿¿ä ÷ ìºí àäèë æåíäåð õýìýýõ îéëãîëòûí áàÿëàã àãóóëãà, öàð õ¿ðýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é. Ǻâõºí õýìæ¿¿ðò áàãòàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òîäîðõîéëæ, àæ áàéäàë, õºãæëèéí çàðèì ãîë õýìæýýñ¿¿äèéã îðõèãäóóëäàã áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äóòàãäàëòàé òàë áîëíî.

ÆÕÈ ãýõýä æåíäåðèéí õºãæëèéã ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí á¿õèé ë õýìæýýñýýð áóñ çºâõºí ñóóðü õýìæýýñ¿¿ä áîëîõ ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãî ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã. ÆÒÁÁÈ íü á¿õýëäýý ãýð á¿ë, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë õýð ò¿âøèíä áàéãààã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é, çºâõºí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûã õàðóóëíà. Òýð÷ëýí, ÆÝÌÕ íü ýðõ ìýäëèéã ãýð á¿ëýýñ ýõëýýä á¿õèé ë ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ áóñ óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë ãýñýí õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã þì. Èéìýýñ æåíäåðèéã õýìæ¿¿ð¿¿äèéã ñóäàëãàà, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõäýý õýìæ¿¿ð á¿ðèéí äóòàãäàëòàé òàëûã àíõààð÷ ¿çâýë çîõèíî.

Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender-related development index)Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé õ¿íèé õºãæëèéã òýäíèé ñîíãîëòûí õ¿ðýý õýðõýí ºðãºæèæ

áàéãààãààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð ñîíãîëòóóä íü õÿçãààðã¿éí çýðýãöýý áàéíãà õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ãýõäýý õºãæëèéí ÿìàð ÷ ò¿âøèíä ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ óðò íàñëàõ, ìýäëýã, áîëîâñðîëòîé áàéõ, àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíä àæ òºðºõ ãýñýí ñóóðü ãóðâàí ñîíãîëò çàéøã¿é øààðäëàãàòàé16 áºãººä ýäãýýð ñîíãîëòûã õ¿í á¿ð òýãø õ¿ðòýõ ¸ñòîé. Ýíä õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí òóëãóóð áîëñîí òýãø áàéäëûí àñóóäàë, òýð äóíäàà õ¿éñýýñ ¿ë õàìààðàí ýðýãòýé, ýìýãòýé àëèí áàéñàí ÷ íèéãìèéí ç¿ãýýñ æèãä äýìæëýã àâ÷, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã àäèë òýãø ýäëýõ ýðõòýé áàéõ àñóóäàë äóðüäàãäàæ áàéíà.

Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ íü õ¿íèé õºãæëèéí ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ, óðò óäààí íàñëàõ; ýðäýì ìýäëýã ýçýìøèõ; àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõ ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí õýìæýýñò æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã íýãòãýí õàðóóëäàã õýìæ¿¿ð þì. Ýíý óòãààðàà óã õýìæ¿¿ð íü òóõàéí óëñ îðîí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí õóâüä ÿìàð ñîíãîëò õèéæ áàéãààã õàðóóëäàã ãýæ áîëíî.14 Shoutir Kishore Chatterjee. Measurement of human development: Alternative approach, 200715 UNDP, Cracking human development index, 200516 Æàõàí Ñ., Áàòíàñàí Í., Õ¿íèé õºãæèë” ñóðàõ áè÷èã, 2007

18

ÆÅÍÄÅÐ

1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “Àëü ÷ íèéãýìä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äèéí àäèë áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéã ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà” õýìýýí òýìäýãëýæ, ÆÕÈ, ÆÝÕÌ-èéã àíõ äýâø¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Èéíõ¿¿ óëñ îðíóóä 1995 îíîîñ ýõëýí ÆÕÈ-èéã òîîöîîëæ, õ¿íèé õºãæëèéí õ¿ðñýí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áàéíà.

1993 îíä áîëñîí “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí áàéíà. Óã òóíõàãëàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ:

• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæîîð õàíãàãäàõ• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ

àíãèä áàéõÍèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð õàíãàãäñàí

áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì.

ÆÕÈ íü ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàë, óðò óäààí íàñëàëòûã èëýðõèéëýõ äóíäàæ íàñëàëò, áîëîâñðîë, ìýäëýãèéí ò¿âøèíã èëýðõèéëýõ íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí áîëîí áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò, àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíã õàíãàõàä øààðäàãäàõ íººöèéã èëýðõèéëýõ íýã õ¿íä íîãäîõ áîäèò ÄÍÁ (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí ò¿âøèíãýýð òýãøèòãýñýí) ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ á¿ðääýã.

ÆÕÈ-èéã òîäîðõîéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ¿ç¿¿ëýëò áîëîí õýìæýýñèéí èíäåêñ, öààøèëáàë ÆÕÈ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áîëíî. ÆÕÈ íü 0-îîñ 1 õ¿ðòýë óòãà àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí õºãæëèéí äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí õºãæëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ªºðººð õýëáýë, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëò á¿õýëäýý õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ-èéí óòãà òºäèé÷èíýý ºíäºð ãàðíà.

Çóðàã 1. Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í

,

( )

( )

(

)

( . )

19

ÆÅÍÄÅÐ

Õàðèí ýäãýýð õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã òîäîðõîéëîõäîî ÆÕÈ-èéã ÕÕÈ-òýé õàðüöóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãîä æåíäåðèéí ÿëãàà õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ íü ÕÕÈ-ýýñ òºäèé÷èíýý äîîãóóð ãàðäàã, õàðèí ÆÕÈ-èéí óòãà ÕÕÈ-èéí óòãàòàé àäèë ò¿âøèíä áàéâàë õ¿íèé õºãæëèéí ñóóðü õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãà áàéãààãèéí íîòîëãîî þì.

Ìîíãîë óëñ æåíäýðèéí õºãæèëä àìæèëò îëñîí ÷, áýðõøýýë áàéñààð áàéíà.1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä Ìîíãîë óëñ 0.596 ãýñýí ÆÕÈ-òýéãýýð 130 óëñààñ 67-ð áàéðàíä æàãñ÷ýý Ò¿¿íýýñ 14 æèëèéí äàðàà, 2009 îíä ìàíàé óëñûí ÆÕÈ 1995 îíû ò¿âøèíãýýñ îéðîëöîîãîîð 20 õóâèàð íýìýãäýæ, 0.727 áîëñîí áàéíà. Ñîíãîñîí õóãàöààíä ÆÕÈ áà ÕÕÈ-èéí ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä àäèë ò¿âøèíä î÷ñîí íü ýð¿¿ë ñàðóóë àæ òºðºõ, áîëîâñðîë ýçýìøèõ, àìüæèðãààíû çîõèñòîé ñòàíäàðòûã õ¿ðòýõ áóþó îðëîãî îëîõ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãà áîëñîíû èëðýë þì.

ÆÕÈ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äèéã àâ÷ ¿çýõýä, öàã õóãàöààíû òóðøèä òîäîðõîé ÿëãàà àæèãëàãäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòûí çºð¿¿ íýìýãäýæ áàéíà. 1995 îíä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 2-3 æèëýýð óðò íàñàëæ áàéñàí áîë 2002 îíä 4 æèëýýð, 2009 îíä 6-7 æèëýýð òóñ òóñ óðò íàñàëäàã áîëñîí áàéíà. ̺í õóãàöààíû ýõýí ¿åä ýðýãòýé õ¿í àìûí äóíä áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë èë¿¿ áàéñàí áîë 2009 îíä ýñðýã õàíäëàãà àæèãëàãäæýý.

Àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõºä øààðäëàãàòàé íººöèéã èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ îðëîãûí ò¿âøèíã àâ÷ ¿çýõýä, 2002 îíä ýìýãòýé õ¿í àìûí îëæ áóé îðëîãî ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãîîñ äàðóé 50 õóâèàð áàãà áàéñàí áîë 7 æèëèéí äîòîð ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí îðëîãûí çºð¿¿ 14 õóâü áîëæýý.

Îðëîãûí ýíýõ¿¿ çºð¿¿ íü íýã òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí àâ÷ áóé öàëèí ýðýãòýé àæèëëàã÷äûí öàëèíãèéí ÿëãàà áàãà áàéãààã èëýðõèéëæ áàéãàà áà ¿¿íèéã çàðèì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ìºí áàòàëæ áàéíà. 2010 îíû 5 äóãààð ñàðä 1013 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí 47478 àæèëëàã÷èä õàìðàãäñàí Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé àæèëëàãñäûí ¿íäñýí öàëèí 242.6 ìÿíãàí òºãðºã áàéõàä ýìýãòýé àæèëëàãñäûíõààñ äàðóé 10.6 õóâèàð äîîãóóð áóþó 219.3 ìÿíãàí òºãðºã áàéñàí áà ýíý õàíäëàãà á¿õèé ë ìýðãýæëèéí õóâüä äàâòàãäæýý.17 Öààøèëáàë, íýìýãäýë, îëãîâðûã îðóóëæ òîîöñîí òîãòìîë öàëèí ÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 11.2 õóâèàð äîîãóóð áàéëàà.

2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð 0.966 èíäåêñòýéãýýð Àâñòðàëè óëñ æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý òýðã¿¿ëæ, Íîðâåãè, Èñëàíä

17 Ñàðàí÷èìýã Á., Öàëèí õºëñíèé ò¿âøèí, á¿òýö èëòãýë, “Õºäºëìºð-õºãæëèéí ¿íäýñ” ¯íäýñíèé ÷óóëãàíû èëòãýë, ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë, 2010

20

ÆÅÍÄÅÐ

óëñóóä óäààëñàí áîë Íèãåðè óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìãèéí õàíãàëòã¿é ¿íýëãýýã àâñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñ ÆÕÈ-ýýðýý äóíäààñ õîéøõè áàéðàíä áàéãàà áºãººä ÆÕÈ-èéí óòãà íü æåíäåðèéí õºãæèë õàìãèéí ºíäºð Àâñòðàëè óëñààñ 0.239 ïóíêòýýð äîîãóóð, õàìãèéí äîîãóóð Íèãåðè óëñààñ 2.4 äàõèí ºíäºð ò¿âøèí þì.

Ìàíàé óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Àâñòðàëè, Íèãåðè óëñóóäòàé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõýä þóíû ºìíº áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë, á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò, îðëîãûí ò¿âøèíä æåíäåðèéí ÿëãàà õàðüöàíãóé áàãà áàéãàà ýåðýã ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñàä ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ îðëîãî ýðýãòýé õ¿í àìààñ 14 õóâèàð äîîãóóð áàéõàä Àâñòðàëèä 43 õóâèàð, Íèãåðèò 192 õóâèàð òóñ òóñ äîîãóóð áàéíà.

ÆÕÈ-èéí íýã ¿íäñýí õýìæýýñ áîëîõ áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã õàðóóëàõ íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã, ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä, äýëõèé íèéòýä ýìýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿ä áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãýýð èë¿¿ áàéäàã áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ßìàéêà, Ìàëòè, Óðóãâàé, Àðãåíòèí, Ìîíãîë çýðýã 20 îð÷èì óëñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä 10 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð, áóñàä óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 30 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð áàéíà. Áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâüä ºíäºð áàéãàà 130 ãàðóé óëñûí íýã íü Íèãåðè óëñ áàéâ.

Õ¿ñíýãò 1. Æåíäåðèéí õºãæèëä ãàðñàí ººð÷ëºëò

1995*

2002*

2009*

62.3 60.9 63.0 65.0 64.9 69.6

87.4 99.1 96.6 74.8 98.8 97.7

56.2 51.0 73.7 62.9 64.0 84.9

61.5** 2135 3454 38.5** 1430 3019

0.596 0.653 0.727 - 130 67 146 95 155 92 0.604 0.655 0.727 - 174 110 173 113 182 115

: UNDP, Human development report 1995, 2002, 2009

21

ÆÅÍÄÅÐ

Îõèä èéíõ¿¿ áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëààñàà áîëîîä á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãääàã ó÷ðààñ á¿õ íèéòýýðýý àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ, óëìààð áîëîâñðîë äàõü õ¿éñèéí ÿëãààã áàãàñãàõ çîðèëò Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóññàí áàéäàã. Ìàíàé óëñûí õóâüä áîëîâñðîëûí øàòëàë àõèõ òóñàì ò¿¿íä õàìðàãäàõ ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâü áóóð÷ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ õàíäëàãà óäààí ¿ðãýëæëýõ íü ãýð á¿ë, öààøëààä íèéãìèéí àìüäðàëä ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä ãàðàõ ìàãàäëàëòàé þì.18

Æåíäåðèéí õºãæëèéí õî¸ð äàõü á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ äóíäàæ íàñëàëòûã àâ÷ ¿çýõýä, ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä õàðüöàíãóé óðò íàñàëäàã àæýý. 2009 îíû áàéäëààð Àôãàíèñòàí, Ñâàçèëàíä óëñóóäààñ áóñàä 153 óëñàä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 13 õ¿ðòëýõ æèëýýð óðò íàñàëæ áàéíà. Ñîíãîñîí óëñóóäûí äóíäàæ íàñëàëò äàõü æåíäåðèéí ÿëãààã àâ÷ ¿çýõýä ÌÓ-ä õàìãèéí ºíäºð áóþó 6-7 æèë áàéâ.

ÆÕÈ-èéí ãóðàâ äàõü õýìæýýñ áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã àâ÷ ¿çýõýä õýäèéãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ºíäºð áîëîâñðîëòîé áîëîâ÷ òýäíèé îëæ áóé îðëîãî ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð áàéäàã áàéíà. 2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð á¿õ óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãî ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áàéãàà áà îðëîãûí ÿëãààíû àáñîëþò çºð¿¿ 300-63000 àì.äîëëàð áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëã¿éäýëä èë¿¿ ºðòäºã áîëîõûã, íºãºº òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð öàëèí õºëñòýé àæèë ýðõýëäýã, ýñâýë áàãàõàí õýìæýýíèé áèçíåñèéí îðëîãî îëäîã áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.

Ìàíàé óëñûí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâüä àæèãëàãäñàí îðëîãûí çºð¿¿ íü öàëèí ºíäºðòýé óóë óóðõàé, òýýâýð, õîëáîî çýðýã ñàëáàðóóäàä ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ àæèëëàäàã, õàðèí öàëèí áàãàòàé íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãîëäóó ñàëáàðóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ëõ¿¿ àæèëëàäàãòàé õîëáîîòîé þì19.

ͺ㺺 òàëààð ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºíäºð á¿òýýìæòýé áàéõ øèíæ¿¿äèéã àãóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ öàëèí 11.7 îð÷èì õóâèàð ºíäºð áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ä¿ãíýëòèéã Ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèã÷äèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ÎÓÕÁ-

18 ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 201019 Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäýðèéí áàéäàë, 2005

Õ¿ñíýãò 2. Æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð

: UNDP, Human development report 2009

22

ÆÅÍÄÅÐ

ààñ õèéñýí öàëèíãèéí ÿëãààí äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òîäîðõîéëñîí ó÷ðààñ äýýðõ õàíäëàãà íü öàëèí õºëñ äýõ æåíäåðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëæ áàéæ áîëîõ òàëòàé20. ̺í Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé ñ¿¿ëèéí 12 ñàðä ýðýãòýé àæèëëàã÷äûí 48.3 õóâü, ýìýãòýé àæèëëàã÷äûí 51.7 õóâü íü øàãíàë, óðàìøóóëàë àâñàí ãýñýí ¿ð ä¿í ãàðñàí áà ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæ ºíäºð áîëîõûã õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì.

Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure)Ýìýãòýé÷¿¿ä ýõèéí, ýõíýðèéí, èðãýíèé îëîí à÷àà ¿¿ðýõèéí çýðýãöýýãýýð ýðõ ìýäýë, íºëºº áàãàòàé áàéãàà íü äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíä, àæ áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà21. Ýðõ ìýäýë ãýäýã íü ñîíãîëò õèéõ áîëîí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ áîëîìæ22 áºãººä íàñ, æåíäåð, óãñàà ãàðëààñ õàìààðàí òýð á¿ð òýãø õóâààðèëàãääàãã¿é íü óëñ îðíóóäàä íèéòëýã áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, ýìýãòýé÷¿¿ä ýð¿¿ë ñàðóóë, á¿òýýë÷ àìüäðàë çîõèîõîä ñààä áîëæ áàéãàà ýðõ ìýäëèéí õàðüöàà íü áèå õ¿íýýñ ýõëýýä íèéãìèéí äýýä øàòàíä õ¿ðòýë çîíõèëæ áàéíà23. Èéìýýñ ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí ÷ áîëîâ àäèë áîëîìæèéã ýäëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã ÆÝÌÕ-ýýð òîäîðõîéëäîã.

Çóðàã 2. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéíõýìæ¿¿ðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í

Ýíýõ¿¿ õýìæ¿¿ð íü ÷àäàâõèàñ èë¿¿ áîëîìæèä àíõààð÷, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîìæ, ýðõ ìýäýë ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâüä ÿìàð áàéãààã èëýðõèéëæ, òýãø áóñ áàéäëûã äàðààõ ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã.

20 Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 200721 ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 201022 “Ýìýãòýé÷¿¿ä ¿¿íèéã õèéæ ÷àäíà” Ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, 200823 ͯÁ-ûí ÕÀÑ, “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994

( )

,

(

)

( )

( . )

23

ÆÅÍÄÅÐ

¯¿íä:Óëñ òºðèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Ïàðëàìåíòûí ñóóäàë äàõü

ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèàð õýìæèãäýíý.Ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Õóóëü, çàõèðãààíû áîëîí

óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ìºí ìýðãýæëèéí áîëîí òåõíèêèéí àæèëä ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéí æèíãýýð õýìæèãäýíý.

Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäýë. Ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ îðëîãîîð (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð òýãøèòãýñýí) õýìæèãäýíý.

Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òýäãýýðèéí áîëîí õýìæýýñ¿¿äèéí èíäåêñ, öààøëààä ÆÝÌÕ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæ áèé. ÆÝÌÕ íü 0-îîñ 1 ãýñýí óòãûã àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ÆÝÌÕ íü íýãä õýð çýðýã îéðõîí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ýðýãòýé÷¿¿äòýé àäèë èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéãààãèéí áàòàëãàà áîëäîã.

Àëèâàà íèéãýìä íºëººëºë íü Çàñãèéí ãàçðûí, õóâèéí õýâøëèéí, èðãýíèé íèéãìèéí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ óëñ òºð, áèçíåñò àäèë òýãø áàéäëààð îðîëöîæ áàéõ íü áèçíåñèéí öýâýð îð÷èí, øóäàðãà çàñàãëàëûí íºõöºëä¿¿ëäýã àæýý. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëºº õýäèé÷èíýý õ¿÷òýé áàéíà, òºäèé÷èíýý àâëèãàë áàãàòàé áàéäàã íü íîòëîãäñîí áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý íü ñàíàà òºäèé ç¿éë ìýò áîëîâ÷ óëñ òºðä èë¿¿ îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðóóëàõûã äýìæèõ íîòîëãîî ìºí.24

Áèçíåñ ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ òºëáºð áàðàã òºëäºãã¿é áºãººä ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¸ñ ç¿éí ò¿âøèí èë¿¿ ºíäºð, ýñâýë àëèâàà ýðñäëýýñ èë¿¿ áîëãîîìæèëäîãòîé õîëáîîòîé. ÿðæ óëñûí 350 ôåðìèéã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä áóé ôåðì¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä áóé ôåðìòýé õàðüöóóëàõàä Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ òºëáºð òºëºõ ìàãàäëàë 10 õóâèàð ºíäºð áàéãààã òîãòîîñîí áàéíà25.

Íýëýýä îëîí òîîíû ñóäàëãàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ýðñäýëä õàðèëöàí àäèëã¿é õàíääàã áîëîõûã õàðóóëæýý. Ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ èõèéã îëîõûí òóëä ºíäºð ýðñäýë õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã áîë ýìýãòýé÷¿¿ä îëîõ àøèã íü áàãàññàí ÷ òîìîîõîí ýðñäýë õèéõýýñ çàéëñõèéäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Ôðàíöàä õèéñýí ñóäàëãààãààð óäèðäëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëñàí êîìïàíèóä 2008 îíû äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã àìæèëòòàé äàâàí òóóëñàí ä¿í ãàð÷ýý. Ýìýãòýé ìåíåæåð¿¿ä ýðñäýëä èë¿¿ óëàìæëàëò áàéäëààð õàíääàã áºãººä ýíý ÷àíàðààðàà ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãàðãàñàí òîìîîõîí õîõèðëûã áóóðóóëàõàä òóñàëäàã íü àæèãëàãäæýý26.

Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãààñ 2008 îíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ “òîãòâîðòîé õýðýãëýã÷èä” áºãººä ýêîëîãèä õîðã¿é, îðãàíèê á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâ÷, õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ, ýð÷èì õ¿÷èéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûã ýðìýëçäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áºãººä íèéò 24 Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 200125 Ñß, ßïîíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁÕÕ, Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà, 200526 ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëæõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 2010

24

ÆÅÍÄÅÐ

õýðýãëýýíèé øèéäâýðèéí 80 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ãàðãàäàã àæ. Ýíý òîî áàðèìò íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëèâàà àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé õàíääàã, íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº àæèëëàæ ÷àääàã áîëîõûã õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì27.

Ìîíãîë óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò õàíãàëòã¿é áàéíà.Ìàíàé óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 2005 îíîîñ ýõëýí

Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä òîîöîõ áîëæýý. ÕÕÈ, ÆÕÈ çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñûí æåíäåðèéí ýðõ ìýäýëä îëñîí àìæèëò, ýçýëæ áóé áàéð ñóóðü õàíãàëòã¿é áàéíà. 2005 îíä ÆÝÌÕ íü 0.429 èíäåêñòýéãýýð 78 óëñààñ 62-ð áàéðàíä ýðýìáýëýãäýæ áàéñàí áîë 2009 îíä ýíýõ¿¿ àìæèëòààñàà óõàð÷, õýìæ¿¿ðèéí óòãà 0.410 áîëæýý.

ÆÝÌÕ-ä àæèãëàãäñàí ýíýõ¿¿ ñºðºã ººð÷ëºëòèéí ãîë øàëòãààí íü ïàðëàìåíòàä ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí õóâü áóóðñàí ÿâäàë áàéâ. Îëîí óëñûí ïàðëàìåíòûí õîëáîîíîîñ Äýëõèéí 180 óëñûã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààãààð ýìýãòýé ãèø¿¿ä ïàðëàìåíòûí ñóóäëûí 17 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áºãººä ìàíàé óëñ äýëõèéí äóíäæààñ äàðóé 4 äàõèí äîîãóóð ò¿âøèíä áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäýëä ãàðñàí ººð÷ëºëò

Õàðèí ýíý õóãàöààíä õóóëü, çàõèðãààíû áîëîí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü ºñ÷, òåõíèêèéí áóþó ìýðãýæëèéí àëáàí òóøààë, àæèë ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü áóóð÷, íèéò îðëîãîä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãûí ýçëýõ õóâü ºññºí ýåðýã õàíäëàãà àæèãëàãäæýý. Ìàíàé óëñûí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöäîãã¿é, ãýðèéí õàÿàíààñ öààø ýðõ ìýäýëã¿é áàéñàí ¿å íýãýíò ºíãºð÷, òýä àæèë ýðõëýõ, ìàë áîëîí áóñàä ýä õºðºí㺠ýçýìøèõ, ºâëºõ ýðõèéã Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Èðãýíèé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ãýð á¿ëèéí õóóëèàð îëãîñîí28 íü èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëñýí þì.

Ìîíãîë óëñ æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâüä äýëõèéí óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ÷óõàì àëü ò¿âøèíä áàéãààã òîäðóóëæ ¿çüå. 2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí

27 ̺í òýíä., 28 ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä, Øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé, 2001 îí

2005 2009

: UNDP, Human development report 2005, 2009

25

ÆÅÍÄÅÐ

èëòãýëä äóðüäñàíààð ÆÝÌÕ òîîöîãäñîí 109 óëñààñ Øâåä óëñ 0.909 èíäåêñòýéãýýð òýðã¿¿ëæ, Íîðâåãè, Ôèíëÿíä óëñóóä óäààëñàí áà ñ¿¿ëèéí áàéðóóäàä Åãèïåò, Áàíãëàäåø, Éåìåí óëñóóä îðæýý.

Øâåä óëñàä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ, áàéãóóëëàãûã óäèðäàõ, îðëîãî îëîõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîî áàðàã àäèë ò¿âøèíä áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ìàíàé óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ ìýäýëòýéãýýð îðîëöîõ áîëîìæ Øâåäèéí ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 2 äàõèí äîîãóóð, õàðèí Èåìåíèé ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 3 äàõèí ºíäºð áàéíà.

Õ¿ñíýãò 4. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð

Ñîíãîñîí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîë óëñàä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áóé ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâü ºíäºð, íèéò îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõýä ýìýãòýé õ¿í àìûí îðîëöîî ºíäºð áàéãàà äàâóó òàëóóä àæèãëàãäàæ áàéíà.

Äýëõèéí óëñ îðíóóäàä èéíõ¿¿ ÿëãààòàé áàéãàà æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéã ñàéæðóóëàõ, õóâèéí õýâøèë, Çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé íèéãìèéí á¿õ ò¿âøèíä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ÷èãëýëä èõýýõýí èäýâõè, ÷àðìàéëò ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Íîðâåãèéí õºäºëìºðèéí íàìûí ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºë㺺í õýäýí àðâàí æèëèéí òóðø òóñ óëñàä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã áèé áîëãîõûí òºëºº àæèëëàæ, èõýýõýí àìæèëòàíä õ¿ðñýí òóðøëàãà áàéäàã. Òýä ýíý ¿éë àæèëëàãààíäàà ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óëñ òºðèéí íàìóóä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäûã òàòàí îðîëöóóëæ, íèéãýìä òîãòñîí æåíäåðèéí ¿¿ðýã, õýì õýìæýýã ýâäýõ, á¿õ ò¿âøèíä ìàíëàéëàõ, õóóëü ä¿ðýìä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã òóñãàõ çýðãýýð àæèëëàñàíû ¿ð ä¿íä æåíäýðèéí òýãø áàéäàë õàìãèéí ñàéí õàíãàãäñàí óëñ îðíóóäûí òîîíä ç¿é ¸ñîîð îðîõ áîëæýý.

Ìàíàé óëñûí õóâüä æåíäåðèéí àñóóäàëä àíõààð÷ áóé äàðààõ æèøýý áàéíà. Þóíû ºìíº “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (1996-2002), “Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (2002)-èéã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ̺í Åðºíõèé ñàéäààð àõëóóëñàí Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õîðîîã (ÆÒÁ¯Õ) àæëûí àëáàòàéãààð áàéãóóëñàí íü æåíäåðèéí àñóóäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàðèóöàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã øàò á¿ðò èäýâõèæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîìîîõîí àëõàì áîëñîí þì.

Îäîîãîîð áîëîâñðóóëàëòûí øàòàíäàà áàéãàà Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òóõàé õóóëèéã äýìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÆÒÁ¯Õ-îîñ øèéäâýð ãàðãàã÷äûí äóíä áîäëîãûí

: UNDP, Human development report 2009

26

ÆÅÍÄÅÐ

õýëýëö¿¿ëýã, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààã óäàà äàðààëàí çîõèîí áàéãóóëæýý. 2008 îíä “Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäàë” ñýäýâò ÷óóëãàíûã çîõèîí áàéãóóëñàí áà ¿¿íä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí 150 òºëººëºã÷ îðîëöñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ÷óóëãàí íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.

Êèðãûçñòàí óëñàä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 4 ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ãýðèéí àæèë èõòýé ó÷èð ãýðýýñ ãàäóóð àæèëëàõ ÿìàð ÷ áîëîëöîîã¿é áàéäàã ãýæýý . Àôðèêèéí Ñàõàðûí á¿ñèéí õºäºº îðîí íóòàãò ýìýãòýé÷¿¿ä ãýðýýñýý 400 ìåòð çàéòàé ãàçðààñ óñ 纺õºä 2-6 öàã çàðöóóëäàã àæýý.

Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁÕÀÑ, Ìîíãîë óëñ Õ¿í àì áà õºãæëèéí

õóðëààñ õîéøõè 15 æèëä, 2009

Ìîíãîë óëñàä ãýðèéí àæèë, ¿ð õ¿¿õäýý àñðàõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çºâõºí ãýð á¿ëèéí ýìýãòýé ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã ãýñýí îéëãîëò äàâàìãàéëñàí õýâýýð áàéíà. պ人 îðîí íóòàãò ñ¿¿ öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ, õ¿¿õäýý àñðàõ, ãýðèéí àæèë õèéõ çýðýã äàâòàãäàõ ÷àíàðòàé, èõýâ÷ëýí ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºðò ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ëõ¿¿ îðîëöîæ áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê.

Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 2005

Íèéãìèéí õàíãàëòòàé äýìæëýã áàéõã¿éãýýñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí ãýð á¿ëèéí ¿¿ðýã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí, èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæèéã íü õÿçãààðëàæ áóé áàéäàë ìàíàé óëñûí õóâüä ìºí òîõèîëäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, õ¿¿õýä, àõìàä íàñòíûã àñðàìæëàõ, ãýðèéí àæèë çýðýã ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºðèéí óëìààñ íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäñààð áàéíà29.

ªºð íýã áýðõøýýë íü áàðüöàà áîëîí áèçíåñèéí ýõëýëòèéí õºðºí㺠áîëãîæ àøèãëàäàã ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠èõýíõèäýý ºðõèéí òýðã¿¿í áóþó ýðýãòýé ãèø¿¿íèé íýð äýýð áàéõ íü îëîíòàà áºãººä ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí çýýë àâàõ, öààøëààä àæ àõóéãàà ºñãºõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàäàã. ¯¿íèé íîòîëãîî íü ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ, õºðºí㺠îðóóëàëò èõýýð øààðääàã òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî çýðýã ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéõàä æèæèã õóäàëäàà, õ¿íñ áîëîâñðóóëàõ, õóâèéí ¿éë÷èëãýý çýðýã ýõëýëòèéí õºðºí㺠áàãà øààðääàã, ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëàìæëàëò, äàäëàãà, òóðøëàãûã àøèãëàäàã, ãýõäýý îðóóëñàí õºäºëìºðººñºº áàãà îðëîãî îëäîã ñàëáàðóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä îëíîîð àæèëëàäàã ÿâäàë þì30. Ýíä, ºìíºõ õóâü÷ëàëûí ìýäýýëëèéã äóðüäàõàä, íèéò ºì÷èéí 46 õóâü íü íºõðèéí íýð äýýð, 30 õóâü íü ýõíýð, íºõðèéí õî¸óëàíãèéíõ íü íýð äýýð, 16 õóâü íü ýõíýðèéí íýð äýýð á¿ðòãýãäæýý31.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà ÿìàð ÷ ñàëáàðûí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàõ íü çîõèìæã¿é, ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òîõèðîõ àæèë áàéäàã ãýñýí íèéãìèéí

29 ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë- 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 201030 ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 201031 Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 2005

27

ÆÅÍÄÅÐ

¿çýë õýâøìýë õýâýýð áàéíà32. “Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ìýðãýæèëòýé àæèë÷äûí õýðýãöýý” ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðüäñàíààð àæèë îëãîã÷èä øààðäëàãàòàé àæëûí áàéðíû çàðä òóõàéí àæëûí áàéðíû îíöëîã íü æåíäåðèéí ÿëãààãààð òîäîðõîéëîãäîõã¿é áàéñàí ÷ ýðýãòýé õ¿éñèéã îíöîëæ çààäàã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. ͺ㺺 òàëààð æåíäåðèéí ìýäðýìæã¿é ¿éë àæèëëàãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã àëáàí áóñààð ãàäààäàä àæèëëàõ, óëìààð áèåý ¿íýëýõ áîëîí õ¿íèé íàéìààíû çîëèîñ áîëîõ, æåíäåðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõºä íºëººëæ áóéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Æèøýý íü 2007 îíû 5-ð ñàðä Ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ èëãýýõ òºâ ÁÍÑÓ-ä àæèëëàõ õ¿÷ ãàðãàõ àæëûíõàà äàãóó õýëíèé ò¿âøèí òîãòîîõ øàëãàëòàíä 15000 ýðýãòýé, 4000 ýìýãòýéã á¿ðòãýíý ãýæ çàðëàæýý33.

Ýäãýýð áàðèìòóóä íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäàâõèæèõ, íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ, á¿õ ò¿âøèíä íºëººëºõ áîëîìæóóäàä ñààä áýðõøýýë áàéñààð áàéãààã èëòãýæ áàéãàà þì.

Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (Gender inequality index)2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéã ººð÷ëºí, Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ õýìýýõ õýìæ¿¿ðèéã øèíýýð òîäîðõîéëæ, óã ¿ç¿¿ëýëòýýðýý äàìæóóëàí æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéæýý. Èíãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä òýãø áàéäàë õàìãèéí òîä èëýðäýã íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýñýí 3 ãîë õ¿ðýýã àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ãýñýí õýìæýýñò ýõèéí ýíäýãäýë, ºñâºð íàñíû îõèäûí òºðºëòèéã, ýðõ ìýäýë (empowerment) ãýñýí õýìæýýñò ýìýãòýé õ¿í àìûí ïàðëàìåíò äàõü òºëººëºë, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíä áà ò¿¿íýýñ äýýø øàòíû áîëîâñðîëä õàìðàãäàëò, õºäºëìºðèéí çàõ çýýë ãýñýí õýìæýýñò ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèíã òóñ òóñ òîäîðõîéëîõîîð øèíý÷ëýãäæýý.

ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéí õóâüä íýãä õýäèé÷èíýý îéðõîí áàéíà, íºõöºë áàéäàë òºäèé÷èíýý ñàéí áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí. Òýãâýë ÆÒÁÁÈ-èéí õóâüä ýñðýãýýð, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä òýãø áàéäàë õýäèé÷èíýý õàíãàãäñàí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ÆÒÁÁÈ-èéí óòãà äîîãóóð ãàðíà. ªºðººð õýëáýë, ÆÒÁÁÈ íü 0-îîñ 1 ãýñýí óòãûã àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí õºãæëèéí äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà.

32 ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 201033 ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010

28

ÆÅÍÄÅÐ

Çóðàã 3. Æåíäåðèéí òýãø áóé áàéäëûíèíäåêñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í

Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í íü íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ìºí

ªíººäºð ýìýãòýé÷¿¿ä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé àñóóäàë, òóõàéëáàë õ¿¿õýä òýýæ, òºð¿¿ëýõ, òýäíèéã àñàð÷ õàëàìæëàõ, öààøëààä æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ, áýëãèéí çàìûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ çýðýãòýé õîëáîîòîé àëèâàà ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí äèéëýíõèéã õ¿ëýýæ áàéíà34.

Æèðýìñëýõ, òºðºõ íü ºâ÷èí ýìãýã áóñ õ¿íèé àìüäðàëûí õýâèéí ¿éë ÿâö áîëîõ ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ ôèçèîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ó÷ðààñ ýíäýæ, îñîëäîõ ¸ñã¿é áèëýý. Ãýòýë äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò æèë á¿ð íºõºí ¿ðæèõ¿éí íàñíû ìÿíãà ìÿíãàí ýõ÷¿¿ä òîäðóóëáàë æèë òóòàì õàãàñ ñàÿ ýìýãòýé æèðýìñëýëò, òºðºõèéí óëìààñ ýíäýæ áàéãàà íü õàðàìñàëòàé35.

Ýìýãòýé÷¿¿ä ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã òîäîðõîéëîõäîî ¿ð õ¿¿õäýý ýð¿¿ë ýíõ, ñàéí õ¿í áîëãîæ ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ýíõ áàéõ, õàðèóöëàãàòàé íºõºðòýé áàéõ, íèéãýìä òîäîðõîé áàéð ñóóðüòàé áàéõ, áóñäààñ õ¿íäëýë õ¿ëýýõ çýðãýýð îéëãîæ áàéíà. Õàðèí ýðýãòýé÷¿¿ä ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã èë¿¿ ìàòåðèàëëàã òàëààñ íü òóõàéëáàë, ñàéí àæèëòàé, îëîí ìàëòàé, óíàõ óíààòàé áàéõ çýðýãòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí òààìàãëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãûíõîî èë¿¿ ºíäºð õóâèéã ãýð á¿ëèéíõýý íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë çàðöóóëäàã áàéíà. Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ, ÄÁ,

Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ ñóäàëãàà, 2001

Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, áèå áÿëäàð, ñýòãýë ñàíàà, íèéãýìøèõ¿éí õºãæèëä ýýæ¿¿ä õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã íü îëîí îðíûã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãääàã.

Ýõ ñóðâàëæ: UNICEF Innocent research center, An overview of child well-being in rich countries, 2007

34 ͯÁÕÀÑ, Ýðýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, 200335 ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994

(

)

( ) ( )

( )

(

)

29

ÆÅÍÄÅÐ

ªñâºð íàñíû îõèäûí íºõºí ¿ðæèõ¿éí õýðýãöýýíä èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëàõ íü õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò, ¿ð õºíäºëòèéã áóóðóóëàõ, ýñýí ìýíä àìàðæèõóé ä àñàð èõ ¿¿ðýãòýé. Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ìýäýýãýýð õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé øàëòãààíààð 20 ýõèéí íýã íü íàñ áàðàõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã áºãººä ¿¿íä õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ýõëýõ íàñ ãîë íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë àæýý36.

2008 îíä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ õèéãäñýí ͯÝÌ-èéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ òîäðóóëáàë, ìàíàé óëñûí 15-19 íàñíû îõèäûí 8.2 õóâü íü õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí áºãººä, ýäãýýð îõèäûí ýçëýõ õóâü õºäººä èë¿¿ ºíäºð áàéíà. ªñâºð íàñíû îõèäûí 16.7 õóâü íü áýëãèéí õàðüöààíä îðñîí, 11 õóâü íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áîëîí áýëãèéí çàìûí õàëäâàð àâàõ ýðñäýëòýé áàéãààãààñ ìàíàé óëñàä ºñâºð ¿åèéíõíèé ͯÝÌ-èéí àñóóäàë àíõààðàë òàòñàí ò¿âøèíä áàéíà37.

Ò¿¿í÷ëýí ͯÝÌ-èéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã ͯÁ-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Êîôè Àííàí èëòãýëäýý òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýðýýð “õ¿í àì, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿éãýýð áèä Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã äýìæèõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã íýìýãä¿¿ëæ, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, òýð äóíäàà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä óëàì èõ õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäàíà ãýñýí ¿ã þì. Òîâ÷îîð õýëáýë, õýçýý, õýäýí õ¿¿õýäòýé áîëîõîî ýìýãòýé õ¿í ººðºº øèéäýõ áîëîìæòîé áîëîõ ¿åä õ¿éñèéí òýãø áàéäàëä áèä óëàì äºõºõ áºãººä õ¿éñèéí òýãø áàéäàë ººðºº íºõºí ¿ðæèõ¿éãýý çîõèöóóëàõ ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëäýã. Ãýð á¿ë ñàéí äóðûí òºëºâëºëòèéí øóóä íºëººãººð õ¿¿õýä, ýõèéí ýíäýãäýë áóóð÷, ͯÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýýìæòýé áîëñíîîñ ¿¿äýõ õ¿í àìûí ºñºëòèéí óäààøðàë íü ºëñãºëºí, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä äºõºìòýé” þì38.

Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë ºíºº ¿åä2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä íèéò 138 óëñûí ÆÒÁÁÈ-

èéã òîîöîîëæýý. Ýäãýýð óëñóóäààñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë õàìãèéí áàãàòàé óëñ íü Íèäåðëàíä, õàìãèéí õàíãàëòã¿é óëñ íü Èåìýí óëñ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õóâüä 0.523 èíäåêñòýéãýýð 57-ð áàéðàíä îðñîí áºãººä ºãºãäñºí õýìæýýñ¿¿ä äýõ òýãø áóñ áàéäàë Íèäåðëàíä óëñààñ 0.349 ïóíêòýýð ºíäºð, Èåìýí óëñààñ 0.33 ïóíêòýýð äîîãóóð ò¿âøèíä áàéíà.

Íèäåðëàíä óëñòàé õàðüöóóëàõàä ïàðëàìåíò äàõü ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí òºëººëºë õàíãàëòã¿é, ýõèéí ýíäýãäýë, ºñâºð íàñíûõíû òºðºëò ºíäºð áàéãàà õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Õàðèí äóíäààñ äýýø ò¿âøíèé áîëîâñðîëä õàìðàãäàëò áîëîí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíä õ¿éñèéí ÿëãàà áàãà àæèãëàãäñàí áà Íèäåðëàíä óëñòàé îéðîëöîî ò¿âøèíä áàéíà.

36 ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 199437 Ìîíãîë óëñûí ÝÌß, ¯ÑÕ, ͯÁÕÀÑ, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà: 2008, 200938 ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 2010

30

ÆÅÍÄÅÐ

Õ¿ñíýãò 5. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð

Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, öààøëààä æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ àñóóäàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Ìàíàé óëñûí õóâüä 1990 îíä 100.000 àìüä òºðºëòºíä íîãäîõ ýõèéí ýíäýãäýë 200 áàéñàí áºãººä ýíý ò¿âøèíã 2015 îíä 50 áîëãîõ çîðèëò òàâüñàí. Ýõèéí ýíäýãäýë 2008 îíä 48.6 ïðîìèëë áîëæ, çîðèëòîò ò¿âøèíäýý õ¿ðñýí áîëîâ÷ 2009 îíä ýðãýýä ºñ÷, 81.4 ïðîìèëë áîëæýý39. Ãýõäýý õàíäëàãûí õóâüä ýõèéí ýíäýãäýë áóóð÷ áàéãàà íü ýõ÷¿¿äèéí æèðýìñíèé õÿíàëòàä îðñîí áàéäàë, óëìààð ýìíýëãèéí òºðºëò íýìýãäñýí, æèðýìñíýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéí õýðýãëýý ñàéæèðñàí, ¿ð õºíäºëò áóóðñàí çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õîëáîîòîé40. ªíººäºð Ìîíãîë óëñàä ýõèéí ýíäýãäýëä øóóä áóñààð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä, òóõàéëáàë, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë áóóðààã¿é, ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý òºäèéëºí øààðäëàãà õàíãàõóéö ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà çýðýã íü ýõèéí ýíäýõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëæ áîëçîøã¿é þì.

Õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàë íü ìàø îëîí õýëáýðýýð èëýðäýã. Ǻâõºí íýã æèøýýã àâ÷ ¿çýõýä, öóñ áàãàäàëò áóþó áè÷èë ýëåìåíòèéí äóòàãäàë íü õîîë õ¿íñýí äýõ òºìðèéí õýìæýý áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñýý áàãà áàéõòàé õîëáîîòîé áºãººä ¿¿íèé óðøãààð ýõèéí ýíäýãäýë, ¿ð çóëáàëò, äóòóó òºðºëòèéí ýðñäýë íýìýãääýã. Öóñ áàãàäàëòòàé ýõýýñ òºðñºí íÿðàé ìºí öóñ áàãàäàëòàé, ñóë äîðîé, ºâ÷ëºëä ºðòºìòãèé áàéäàã àæýý.

Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁ-ûí ÕÑ, Ìîíãîë óëñûí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäàë, 2007

Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî Äýëõèéí èõýíõ óëñ îðîíä õàíãàëòã¿é áàéäàã. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí óäèðäàõ ò¿âøèíä îðîëöîõ îðîëöîî áóóðñàí ãàæóóäëûã àðèëãàõ çîðèëãîîð Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ̄ íäýñíèé õºòºëáºðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéã óëñ òºðèéí óäèðäàõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð òóñãàñàí áîëîâ÷ õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà.

39 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 2000-2009 îí, 201040 Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé ãóðàâ äàõü èëòãýë, 2009

31

ÆÅÍÄÅÐ

Ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áîëîâñðîëòîé áîëîâ÷ óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîî, òºëººëºë áàãàòàé áàéíà. 1992 îíä ÓÈÕ-ä íýð äýâøñýí ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 8 áàéñàí áîë 2004 îíä 13.7, 2008 îíä 18.5 áîëæ ºññºí ¿ç¿¿ëýëò ãàðñàí ÷ ýìýãòýé ãèø¿¿äèéí ñîíãîãäñîí õóâü áóóð÷, 2012 îíä 3.9 áîëæýý.

ÆÒÁÁÈ-èéí ãóðàâ äàõü õýìæýýñ áîëîõ õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä, 2006-2007 îíû àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààãààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîî 58.3 õóâü áàéõàä, ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ 67.5 õóâü áàéíà. ̺í ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 11.4 õóâü, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 11.2 õóâü áàéãàà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä àæèëëàõ áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äýä áàãà çýðýã èë¿¿ áàéãààã èëòãýæ áàéíà.

Ãýõäýý ýìýãòýé àæèëëàõ õ¿÷èíä çîðèóëñàí àæëûí áàéð, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóðãàëò õîöðîãäîæ áàéãàà òºäèéã¿é øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà àæëûí áàéðóóä íü ýðýãòýé÷¿¿äýä ò¿ëõ¿¿ ÷èãëýñýí áàéíà. Àëáàí áóñ ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî, ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîäèò îðîëöîîã òîäîðõîéëîõîä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéãàà òàë àæèãëàãäàæ áàéíà.

32

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Ýð¿¿ë ìýíäÆåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ÁîëîâñðîëÆåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Õºäºëìºð ýðõëýëòÆåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ßäóóðàë

Òóõàéí óëñ îðîíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ áîäëîãî, çîðèëòóóä ÿìàð áàéíà âý? ò¿¿íèé õýðýãæèëò õýð ¿ð ä¿í, ¿ð íºëººòýé áàéíà âý? ÿìàð àõèö, ººð÷ëºëò àæèãëàãäàæ áàéíà âý? ãýäãèéã áàéíãà øèíæèí òîëüäîæ áàéõ íü òýãø áàéäëûã á¿ðä¿¿ëýí ñóóðüøóóëàõ ÷óõàë õºðñ þì. Èéì øèíæèëãýý ñóäàëãààã “æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý” õýìýýí íýðèéääýã.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò õî¸óëàíä íü íºëººëäºã ºíººãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí õýìæ¿¿ð¿¿ä, áîäëîãî áîëîí õºòºëáºð¿¿ä äýõ ¿ð íºëºº áîëîí ÿëãàâàðëàëûã ¿íýëýõ àðãà÷ëàëóóä þì. ̺í æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ò¿¿íýýñ òýãø õ¿ðòýõ, óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ çýðýãò óãøèë ã¿íçãèé æåíäåðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëæ, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõîä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íýí ÷óõàë õýðýãñëýë áîëæ áàéíà.

Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü íýãä¿ãýýðò, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí òàëààðõ èðýýä¿éí áà ºíººãèéí ÿëãàâàðòàé ¿ð ä¿íã ¿íýëýí ñóäëàõ ¿éë ÿâö; õî¸ðäóãààðò, æåíäåðèéí ÿëãàà áîëîí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû ìºí ÷àíàð, òýäíèé íèéãýì äýõ áîäèò áàéäàë, àìüäðàëûí çîðèëãî, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë çýðãèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé àðãà õýðýãñýë; ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí ¿éë ÿâöûã ¿íýí çºâ òàíèí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð ìýäëýãò ò¿øèãëýñýí, îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ, îí÷òîé çîõèöóóëàëò õèéõ ¿íäýñ ñóóðü ìºí.

Òýãýâ÷ ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿íýí áîäèòîé ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõîä èõýýõýí áýðõøýýëòýé áàéäãèéã äóðüäñó. Ó÷èð íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã àìüäðàëûí îëîí òàëáàðò ýíãèéí àæèãëàëòààð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é, ¿ð äàãàâàð íü õîð íºëºº èõòýé àòëàà óãò øàëòãààí íü ãàíö íýã ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òîäðîîä áàéäàãã¿é íàðèéí íèéëìýë øèíæòýé þì.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé ãîë çîðèëãî íü õ¿ì¿¿ñ õ¿éñ ¿ë õàðãàëçàí íèéãìèéí àëèâàà õàðèëöààíä èæèë òýãø îðîëöîõ òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿íèé áîäèò õýðýãæèëòèéã ñóäëàõàä îðøèíî. ͺ㺺 òàëààñ òîäðóóëæ ¿çâýë, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîäèò áàéäàë ÿìàð áàéãàà á¿õèé ë õàðèëöààã õàìðàí ñóäàëñíû ä¿íä öààøèä òýäíèé ýðõ àøèã, õýðýãöýý, ¿¿ðýã áîëîí îðîëöîîã á¿ðýí õàíãàñàí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí õýëáýð þì.

ªíººãèéí íèéãìèéí õºãæèë äýõ æåíäåðèéí õàðèëöààíû òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä á¿õ øàòíû òºëºâëºëòèéí ¿éë ÿâöàä æåíäåðèéí àñóóäëûã öîãö áàéäëààð òóñãàõ, æåíäåðèéí ìýäðýìæ á¿õèé

ÃÓÐÀÂ. ÆÅÍÄÅÐÈÉÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

33

ÆÅÍÄÅÐ

òºëºâëºëòèéí øèíý àðãà÷ëàë, ÷èã õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãöýý óëñ îðîí á¿ðò íèéòëýã áàéíà.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Ýð¿¿ë ìýíäÆåíäåð íü íèéãìèéí, õ¿í àì ç¿éí, çàí ¿éëèéí áîëîí ìàêðî ò¿âøíèé õ¿÷èí

ç¿éëýýð äàìæèí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íü íýãýíò áàòëàãäæýý41. Òóõàéëáàë, ýðñäýëò çàí ¿éëä ºðòºõ ìàãàäëàë ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. ÄÝÌÁ-ûí äýìæëýãòýéãýýð Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýíèé òàëààð ÿâóóëñàí ýïèäåìèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöñîí ýðýãòýé÷¿¿äèéí 33.9 õóâü, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 11.5 õóâü íü ºìíºõ æèëä àæèë, ñóðãóóëü, ãýðòýý íýãýýñ äýýø óäàà ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýæ, àñóóäàëä îðæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý42. ̺í ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä ìàíàé óëñûí ýðýãòýé÷¿¿ä òàìõèíû õýðýãëýýãýýðýý (íèéò ýðýãòýé÷¿¿äèéí 68 õóâü) õàìãèéí ýõíèé áàéðàíä ýðýìáýëýãäæýý43.

Ò¿¿í÷ëýí çàì òýýâðèéí îñîëä ºðòºõ, àìèà õîðëîõ, áóñäàä õîðëîãäîõ áàéäàë 2009 îíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàðàõàä ìàíàéä ýìýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿äýä ºíäºð áàéíà. Æèøýý íü: 100000 õ¿í àìä íîãäîõ àìèà õîðëîëòûí óëìààñ íàñ áàðñàí òîõèîëäîë ýðýãòýé õ¿í àìûí äóíä 27 òîõèîëäñîí áîë ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿¿íýýñ 4 äàõèí áàãà òîõèîëäæýý44.

ªíººäºð ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ èõ ºâ÷èëäºã45 ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîã÷ áîëîõ äóíäàæ íàñëàëòûí ò¿âøèí ºíäºð áàéäàã. 2010 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã õ¿éñèéí ÿëãààòàéãààð òîäîðõîéëîí ãàðãàæ áóé 155 óëñààñ çºâõºí Ñâàçèëàíä, Àôãàíèñòàí óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ìàø áàãà áóþó íýã õ¿ðýõã¿é æèëýýð ºíäºð, áóñàä óëñóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò ºíäºð áàéãàà íü àæèãëàãäëàà.

Äóíäàæ íàñëàëò äàõü æåíäåðèéí ÿëãàà õàìãèéí èõòýé óëñóóäàä ÎÕÓ, Áåëàðóñ, Êàçàêñòàí òóñ òóñ áàãòàæ áàéíà. Ýäãýýð óëñàä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äàðóé 13 îð÷èì æèëýýð óðò íàñàëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÎÕÓ-ä ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò 59.9 æèë áàéõàä, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 72.9 æèë áàéãàà áîë Áîòñâàíà, Ïàêèñòàí, Êåíè çýðýã óëñóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä áàãà çýðýã óðò íàñàëæ áàéãàà ÷ æåíäåðèéí ÿëãàà ìàø áàãà áóþó ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòàíä åð人 0.1 æèëèéí çºð¿¿ àæèãëàãäàâ.

Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò íü õºãæèíã¿é óëñ îðíóóäààñ äîîãóóð, áóóðàé õºãæèëòýé óëñ îðíóóäààñ ºíäºð áàéäàã. Õàðèí îéðîëöîî îðëîãûí ò¿âøèíòýé óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä ÿìàð áàéãààã õàðóóëàâ.

41 Caldwell, J.C. et al, What we know about health transition: The cultural, social and behavioral determinants of health, Canberra: Health Transition Center, Australian National University, 1990. 42 Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 200743 Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 200844 ÝÌß, ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä- 2009, 201045 Annandale Ellen & Kate Hunt. 2000, Gender inequalities in health: Research at the crossroads, Buckingham, UK and Philadelphia: Open University Press, 1999

34

ÆÅÍÄÅÐ

Õ¿ñíýãò 6. Äóíäàæ íàñëàëò, õ¿éñýýð, îðëîãûí ò¿âøèí îéðîëöîî çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð

Ñîíãîñîí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò òºäèéëºí ºíäºð áèø, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòûí çºð¿¿ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà. Êîíãî, Ýíýòõýã çýðýã óëñóóäàä äóíäàæ íàñëàëò äàõü õ¿éñèéí ÿëãàà áàãà áóþó 3 õ¿ðòëýõ æèë áàéñàí áîë Øðè Ëàíêà áîëîí Ìîíãîëä îéðîëöîîãîîð 7 æèëèéí çºð¿¿òýé áàéâ.

Õ¿ñíýãò äýõ ýíýõ¿¿ áàðèìò íü Ìîíãîëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îðëîãûí ò¿âøèí, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóâüä àäèë òºñòýé óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéäàã46 ãýñýí ä¿ãíýëòòýé òºäèéëºí íèéöýõã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, îðëîãûí õóâüä îéðîëöîî ò¿âøèíòýé 8 óëñòàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíã õàðóóëàõ äóíäàæ íàñëàëò Êîíãî, Ýíýòõýã óëñààñ ºíäºð, áóñàä 6 óëñààñ äîîãóóð áàéíà. Ýíý íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë õàíãàëòã¿é, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý òºäèéëºí ñàéí áóñ çýðýã îëîí íºõöºë áàéäëûí èëðýë þì. Òóõàéëáàë, 2010 îíä Øóäàðãà ºðñºë人í, õýðýãëýã÷èéí òºëºº ãàçðààñ õèéñýí “Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷äèéí ýðõèéí òºëºâ áàéäàë” ñóäàëãààíä õýðýãëýã÷èéí ýðõ õàìãèéí èõ çºð÷èãääºã ñàëáàðò íýãä¿ãýýðò, íèéòèéí õîîë, õî¸ðäóãààðò, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð îðæ áàéíà47. Ýíý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿÷èí ç¿éë á¿õýëäýý àíõààðàë õàíäóóëàõ ò¿âøèíä î÷ñîíûã õàðóóëæ áàéíà.

Íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààíä æåíäåðèéí ÿëãàà áàéãààã øèíæèõýä, Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí òýðã¿¿ëýõ øàëòãààí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí àëü àëèíä àäèë áîëîâ÷ ýçëýõ õóâüä çàðèì ÿëãàà àæèãëàãäëàà. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿ä ç¿ðõ ñóäàñ, õîîë áîëîâñðóóëàõ òîãòîëöîîíû ºâ÷èí áîëîí õàâäàðò ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àðàé èë¿¿ ºðòñºí áîë ýðýãòýé÷¿¿ä îñîë, ãýìòýë, õîðäëîãî áîëîí ãàäíû øàëòãààíààð íàñ áàðñàí òîõèîëäîë ýìýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ áàéíà.

46 Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 200547 تÕÒÃ, ÌÕÝÀÕͯÕ, Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí òºëºâ áàéäàë. Ñóäàëãààíû òàéëàí, 2010

Ýõ ñóðâàëæ: UNDP, Human development report 2009

35

ÆÅÍÄÅÐ

Çóðàã 4. Íàñ áàðàëòûí çîíõèëîõ øàëòãààí,õ¿éñýýð, 2009

Ýð¿¿ë ìýíäýä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýõèéí ýíäýãäëèéí àñóóäëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é þì. 2003-2008 îíû äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð àâ÷ ¿çýõýä Ìîíãîë óëñàä 100.000 àìüä òºðºëòºíä íîãäîõ æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé øàëòãààíààð íàñ áàðñàí òîõèîëäîë 46 áàéãàà áà ýíý íü õ¿íèé õºãæ뺺ð äóíä çýðýã ò¿âøèíä áàéãàà óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä îëîëòòîé ¿ç¿¿ëýëò áàéíà48.

Õ¿íèé õºãæèë äóíä çýðýã àíãèëàëä áàãòñàí 40 óëñûí ýõèéí ýíäýãäëèéã àâ÷ ¿çýõýä 34 óëñàä ýõèéí ýíäýãäýë ãóðâàí îðîíòîé òîîíä õ¿ðñýí, åð人 6 óëñàä 2 îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëýãäýæ áàéâ. Õ¿íèé õºãæèë äóíä çýðýã óëñóóäààñ ýõèéí ýíäýãäýë õàìãèéí ºíäºð óëñàä Êîíãî (740), Ýêâàäîð (680) óëñóóä îðæ áàéãàà áà Ìîëäàâ, Óçáåêñòàí óëñóóäàä òóñ ¿ç¿¿ëýëò õàìãèéí áàãà áàéíà (õàðãàëçàí 22 áà 24 ïðîìèëë). 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîë óëñàä ýõèéí ýíäýãäýë òóóøòàé áóóð÷ áàéãàà áîëîâ÷ òºðºõ ýìíýëãèéí áàðèëãà, îð, òºñºâ, õàíãàìæ, ýì÷, ìýðãýæèëòíèé òîî õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéãàà íü öààøèä ýõèéí ýíäýãäýë áóóðàõàä ñºð㺺ð íºëººëºõèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ÁîëîâñðîëÆåíäåðèéí áàéäàë ÿìàð áàéíà âý ãýäãèéã øèíæèõýä òîäîðõîé øàëãóóð áàéõ íü îéëãîìæòîé. Òýð òóñìàà áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí áàéäëûã òîëüäîõ ÿìàð øàëãóóðóóä áàéäàã áîë õýìýýí ñóäëàà÷äûí çàðèì á¿òýýëèéã ø¿¿ðäýí òóíãààõàä îëîí ÿíçûã áîëãîîí äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Ýäãýýðýýñ çàðèìûã òîäðóóëæ ¿çüå.

Ñóðãóóëüä ýëñýõýä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿éñèéí ÿëãàâàðëàë áàéíà óó, åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìøèõ ñóðãàëòûí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îõèä, õºâã¿¿ä òýãø îðîëöîæ ÷àäàæ áàéíà óó, õ¿ññýí ìýðãýæëýý ýçýìøèõ ýðõ, áîëîìæ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä àäèë áàéíà óó ãýäãýýñ ýõëýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàæ áóé áàãø íàðûí õ¿éñèéí õàðüöàà, õ¿í àìûí ÿäóó õýñýã àëáàí áîëîí àëáàí áóñ àëü íýã õýëáýðýýð áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæ, íºõöºë á¿ðäñýí áàéäàë çýðãýýð òîäîòãîí

48 UNDP. Human development report 2010

35

20

20

5

8

5

42

22

8

5

9

5

, , ,

36

ÆÅÍÄÅÐ

òîäðóóëæ, óëìààð ñóðàõ áè÷èãò øèíæëýõ óõààí, ìàòåìàòèê, ãàçàð òàðèàëàí áîëîí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí õîëáîãäîëòîé ä¿ðñ, çóðàã, áè÷ãèéã ýðýãòýé, ýìýãòýéä àëü àëèíä íü õàìààòóóëàõ49 õ¿ðòýë ýãíýýí æàãñààñàí áàéíà.

Ñóäëàà÷ Ò.Àìãàëàí, Á. Îíîí íàð50 íýãä¿ãýýðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí æåíäåðèéí ìýäðýìæ (ñóðàëöàæ áóé îõèä, õºâã¿¿ä, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÿëãààòàé õýðýãöýýã õàíãàñàí á¿òýö, àãóóëãà á¿õèé õºòºëáºð áàéãàà ýñýõ, ÿëàíãóÿà õè÷ýýëèéí àãóóëãà ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî), õî¸ðäóãààðò, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóä (ñóðàõ áè÷èã, ¿ç¿¿ëýí, òàðààõ ìàòåðèàë ãýõ ìýò íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÿíç á¿ðèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ÿëãààòàé áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çñýí ýñýõ), ãóðàâäóãààðò, çààõ, ñóðãàõ ¿éë ÿâö (áàãø íàðûí ñóðãàëòûí àðãà ç¿é íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéãàà ýñýõ), äºðºâä¿ãýýðò, ñóðãóóëèéí îð÷èí (ñóðãóóëèéí áàéð, àíãè, òàíõèì, àðèóí öýâðèéí ºðºº çýðýã íü ñóðàëöàã÷äûí õýðýãöýýã õàíãàæ áóé ýñýõ, áàãø, àæèëòíóóäûí çàí õàðèëöàà, õàíäëàãà ãýõ ìýò), òàâäóãààðò, îðîí íóòàã, ýöýã, ýõèéí îðîëöîî (áîëîâñðîëûí ¿éë õýðýãò îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ýöýã ýõ÷¿¿ä õÿíàëò òàâüæ, òýãø îðîëöäîã áàéõ íü ìºí áîëîâñðîë æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéõûí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî), çóðãàäóãààðò, áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû æåíäýðèéí ìýäðýìæ (áîëîâñðîëûí ýðõ ç¿éí îð÷èí, áîäëîãî, òºëºâëºëò, õýðýãæ¿¿ëýõ, òºñºâëºõ áîëîí õÿíàëò øèíæèëãýý ¿íýëãýýíèé ìåõàíèçìûí æåíäåðèéí ìýäðýìæ) ãýñýí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðîëûí æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä àøèãëàäàãèéã òîäîðõîéëæýý.

JamKart (æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý áîëîí ä¿ãíýëò) çàãâàðûã áîëîâñðîëûí õýðãèéí ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà íü æåíäýðèéí òýãø áàéäàëä ãîë íºëººòýé áàéíà âý, òýäãýýð ¿éë àæèëëàãàà íü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí áîäëîãûí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä õýðõýí òóñ äýì áîëæ áàéíà âý, öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ âý çýðýãò õàðèóëò àâàõàä ÷ àøèãëàæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíý ìýò øàëãóóð øèíæýý íèëýýí áàéõ áîëîâ÷ áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí öîãö ñóóðü ñóäàëãàà ìàíàé îðíû õóâüä õèéãäýýã¿é áàéíà.

Çîõèñòîé õºãæëèéí æåíäåð òºâ áîëîí Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí Æåíäåðèéí àæèãëàõ íýãæýýñ áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàëä ñóäàëãàà õèéõ, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý ñàëáàðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëæ, ¿ð ä¿íã ÷ ñóäëàà÷èä, ñîíèðõîã÷èä, èðãýä ìýääýã áîëæ áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñòàòèñòèê ìýäýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿éñýýð àíãèëàãääàã áîëñîíòîé õîëáîîòîé çàðèì ÷èãëýëýýð ãîë òºëºâ òîî áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí øèíæèëãýýíèé ä¿í íýìýãäýæ áàéãàà íü ÷ ÷óõàë àëõàì þì.

Ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû àæëóóäûã íýãòãýí àæèãëàâàë äàðààõü õýäýí øèíæýý ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿íã õýëýëöýæ áîëîõîîð áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä ñóóðèëàõ ýõíèé øèíæýý ¿ç¿¿¿ëýëò íü áîäëîãûí òàâèëòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ÕÕ çóóíû áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ò¿¿õ÷ëýí ñóäàëæ ¿çýõýä 1767 îíä “ñóðàõ æàñàà” áàéãóóëæ áàéñàí òóõàé51 , Çàñàãò âàí ×àâàãæàâûí òàìãààñ Õàí-

49 Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Æåíäåðèéí øàëãóóð æàãñààëò: Áîëîâñðîë50 Ò.Àìãàëàí, Á.Îíîí Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý áà áîëîâñðîë/”Æåíäåðèéí àñóóäàë” ìýäýýëëèéí òîâõèìîë 2008 äóãààð 1/51Øàãäàð Ø. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ò¿¿õýí òîâ÷îî. ÓÁ., 2000

37

ÆÅÍÄÅÐ

Óóëûí ÷óóëãàíû äàðãàä ºðãºñºí áè÷èã52 çýðýãò õºâã¿¿äèéã ñóðãàõàä àíõààð÷ áàéñíàà äºðâºí àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí 47 õ¿¿õýäòýéãýýð 1912 îíû 3 äóãààð ñàðûí 24-íä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû áàéðàíä íýýñýí òºðèéí ñóðãóóëüä õºâã¿¿ä, îõèäûã ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð ñóðãàõààð øèéäâýðëýæ áàéæýý.

1915 îíû “ñóðãóóëèéí òàíõèì áàéãóóëæ, áàãà õºâ¿¿äèéã ýðäýìä ñóðãàõóé íü” çàðëèãààð áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí ä¿ðìèéã ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òóõàé, ñóðãóóëèéí õóãàöàà, õýìæýýíèé ä¿ðýì, ÷ºëºº õóãàöààíû ä¿ðýì, øàëãàí áàéöààõ ä¿ðýì ãýñýí 5 á¿ëýã, 29 ç¿éëòýéãýýð53 áàòëàí ìºðä¿¿ëæ õ¿¿õäèéã áàãà íàñíààñ íü ñóðãàõ áîäëîãî áàðèìòëàâ.

1924 îíä Àðäûí ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìûã åðºíõèé, ñóðãóóëèéí, àðäûí áîëîâñðóóëàõ ãýñýí 3 õýëòýñòýé áàéãóóëæ, ýíý ¿åèéí Ãýãýýðëèéí ñàéä àñàí Ýðäýíýáàòõààí “Áàãà íàñíû õºâã¿¿ä îõèäûã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ó÷ðûã òîâ÷ëîí ¿ç¿¿ëñýí áè÷èã”-òýý ñóðãóóëü ñî¸ëûã Õ¯Í á¿ð ýðõëýí ñóðàõ òóõàé çààñàí áàéäàã. 1925 îíû áàéäëààð îðîí íóòãèéí çàðäëààð á¿ãä 81 ñóðãóóëü áàéãóóëàãäàí 1502 õ¿¿õýä ñóðàëöàæ áàéñíû äîòîð54 îõèäóóä áàéëàà.

1963 îíû “Ñóðãóóëü àìüäðàëûí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ, àðäûí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ òóõàé õóóëü”, ÁÍÌÀÓ-ûí áîëîâñðîëûí õóóëü (1982, 1991)-ä ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéã á¿ðýí õàìðóóëàõààð òóñãàñàí áîë Ìîíãîë óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëüä (1992) íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí Òºðººñ áîëîâñðîëûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî (1995), Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü (1995)-ä õºâã¿¿ä, îõèäûã åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõýä ýöýã, ýõèéí õàðèóöëàãûã òîîöîí, ñóðàëöàõ ¿íäñýí íºõöºë¿¿äèéí íýã áîëîõ ñóóðü áîëîâñðîëûã ¿íý òºëáºðã¿é ýçýìøèõ, ñóðàëöàõ, õ¿ñýë, ñîíèðõëûã õààæ áîîãäóóëàõã¿é áàéõ òàëààð èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîñîí áºãººä ýäãýýð çîðèëòûí ãîë ¿ð ä¿í íü õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí òàéëàãäàëò, áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé àõèëò áàéëàà. Òóõàéëáàë, õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí 90 ãàðóé õóâüä õ¿ð÷ 2000 îíû áàéäëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí 65.4 õóâü, ýðýãòýé÷¿¿äèéí 64.6 õóâü55 á¿ðýí äóíä ò¿¿íýýñ äýýø ò¿âøíèé áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéâ.

Áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë(1997), Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò 1997-2005 îíä õèéõ ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí ÷èãëýë(1997), Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã 2000-2005 îíä õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè (2000)-èéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä óëñ îðíû õºãæëèéí îíöëîã, íèéãìèéí øèíý õàðèëöàà, õ¿íèé ýðõ, õýðýãöýýã òîîöñîí áîëîâñðîëûí øèíýëýã òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ èíãýñíýýð õ¿íèé ñóðàõ áîëîìæèò íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷ýý. Áîëîâñðîëûí çîðèëãî, àãóóëãà, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿íýëãýý á¿ãäèéã á¿õ ò¿âøèíä íü öîãöîîð íü ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ çîðèëò òàâèí õýðýãæ¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Ýíý ¿éë ÿâö ºíººäºð ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ºíöºãººñ ¿çýõýä ýíý öàã ¿åä îëîí àñóóäëûã çàðèìûã íü øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ, çàðèìûã íü öîî øèíýýð ýõëýõ, çàðèìûã íü óñãàæ ¿ã¿é áîëãîõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéâ. Çàðèìààñ æèøýýëýõýä ýíý ¿åèéí íýã ãîë øèéäâýðëýõ àñóóäàë á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ãàäóóðõ ýðýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë áîëñîí áàéâ. Ǻâõºí ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿í àìûí õóâüä àâ÷ ¿çýõýä 52 Äîíäîã ×. Èðãýíèé àíõíû ñóðãóóëèóä. ÓÁ., 198753 Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ñóðãóóëü (1911-1920) ÓÁ., 196654 Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíû åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü (1911-1940) ÓÁ.,196755 ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð. Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãûí ä¿í. ÓÁ., 2000

38

ÆÅÍÄÅÐ

ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õäèéí òîî56 70 ìÿíãààð õýìæèãäýæ, ò¿¿íä ýðýãòýé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ºíäºð áàéëàà. Øèíýýð ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëñýí äýä ñàëáàð áîëîõ àëáàí ¸ñíû áóñ áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ýõëýõýä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí þì.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº(2006), Äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí 2010-2021 îíû çóðàãëàë(2010), “Áîëîâñðîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð(2010) çýðýã áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ýðýãòýé, ýìýãòýé ñóðàëöàã÷äûí ýðõèéã õàíãàõ, ñóðàëöàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ñîíãîëòûí áîëîìæèéã áèé áîëãîõ, òýäíèé ýçýìøèæ áàéãàà ñóðãàëòûí àãóóëãûã òýäíèé õýðýãöýý, ñîíèðõîëä òóëãóóðëàí èë¿¿ óÿí õàòàí, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ, àðãà ç¿éã ìýäëýã á¿òýýõ, õýðýãëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ, ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàã÷äûí îðîëöîîã õàíãàõ, àìüäðàëûí áîëîìæ òààðóó èðãýäýä áîëîâñðîë ýçýìøèõýä íü òóñàëæ, äýìæèõ ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ çýðãýýð æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ñóóðü á¿ðä¿¿ëýõýýð íèéòëýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.

Ýäãýýð çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòèéã ÷ òîäîðõîé õýìæýýíä çàðèìûã íü àæèãëàí õàðàõ, çàðèìûã íü àìüäðàëäàà ìýäðýõ, çàðèìûã íü àæèëëàæ á¿òýýõäýý àøèãëàõ, óëìààð àþóëã¿é, àÿòàé íºõöºë áèé áîëæ áàéãààã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ õýäèéí á¿ðäñýýð áàéíà.

Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í ñóðãóóëèéí ºìíºõ, áàãà, äóíä, ìýðãýæëèéí áîëîí äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ, àëáàí áà àëáàí áóñ ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ, ìýðãýøèõ áà ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ, àðãà ç¿éí çºâëºãºº àâàõ, ìºí ñóðãàëòûí òýòãýëýã àâàõ òýãø ýðõ, òýãø áîëîìæòîé áàéõ, æåíäåðèéí ñóðãàëò, ãýãýýðëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéí ¿íäñýí äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ, ñî¸ë, óðëàã, õýâëýë, ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãà íü æåíäýðèéí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí àãóóëãà á¿õèé àëèâàà á¿òýýë òóóðâèõ, íèéòëýõ, íýâòð¿¿ëýõ, õýâëýõýýñ òàòãàëçàõ çýðýã çààëòóóäûã õóóëèíä òóñãàæýý.

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí Æåíäåðèéí ýðõ òýãø áàéäëûãõàíãàõ òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éë. 2011

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéãàà á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí õàðüöàà ãýñýí íýãýí øèíæýý çàéëøã¿é ÷óõàë þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí íýã ìîíãîë õ¿í ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöüÿ ãýâýë ººðººñ øàëòãààëàõ øàëòãààí ¿ã¿é áîë òºðººñ, ¿íäýñòýí, ÿñòíû ¸ñ çàíøëààñ, õ¿í àìûí õýñýã á¿ëãèéí äàâàìãàéëëààñ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ìàòåðèàëëàã íºõöºëººñ òºäèéëºí ñààä áýðõøýýë ó÷èðõààðã¿é áîëæ áàéíà. Ñòàòèñòèê òîî áàðèìòààð áàòàòãàí ºíãèéæ ¿çâýë áàãà, äóíä, àõëàõ àíãèä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí õàðüöàà õýâèéí áàéíà (ýëñýã÷äèéí äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 1 ä¿ãýýð àíãèä 48.2, çóðãàäóãààð àíãèä 50.5, 10 äóãààð àíãèä 55.157).

Õàðèí ìýðãýæëèéí áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòàä ýëñýã÷äèéí õ¿éñèéí õàðüöàà äýëõèé íèéòýýð èõýíõ óëñ îðîíä ýðýãòýé íü ýìýãòýéãýýñýý “¿ë ìýäýã” èë¿¿ áîë Ìîíãîë óëñûí õóâüä äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàã÷äûí äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ýðýãòýé÷¿¿äèéõýýñýý èë¿¿ áàéãàà íü

56 Íýã õè÷ýýëèéí æèë ñóðàëöàæ áàéãààä äàðààãèéí õè÷ýýëèéí æèëä ñóðãóóëüäàà ñóðàëöààã¿é õ¿¿õäèéí òîîãîîð èëýðõèéëýãääýã.57 ÁÑØÓß. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ýìõòãýë. ÓÁ., 2010

39

ÆÅÍÄÅÐ

àæèãëàãäàæ áàéãàà þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí áîëîâ ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõýýð õ¿ññýí, ñîíèðõñîí ç¿éëýý æèøýýëáýë, àíãëè õýëèéã ñóðàõ öàã õóãàöàà, ò¿âøèí, õýëáýð, òºëáºð, àðãà, ÷àíàð ãýýä îëîí áîëîìæîîñ ñîíãîõ íºõöºë áèé áîëñîîð áàéíà.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé áàñ íýãýí øèíæýý íü ýðýãòýé, ýìýãòýéã ÿìàð íýãýí àëáàí ¸ñíû ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàæ áàéõàä íü ñóðãàëòûí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíä ýëäýâ ÿëãàâàðëàë áàéãàà ýñýõèéã ñîíæèõ ÿâäàë þì. Ìàíàé îðíû àëü íýã ñóðãóóëèéí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíä ìýð ñýð ãàð÷ áóé òîõèîëäîëóóäûã ýñ òîîöîí îëîí óëñ îðíû íèéòëýã æèøãýýð áîäèò áàéäëàà õàðüöóóëæ ¿çâýë ýðýãòýé, ýìýãòýéã õ¿éñýýð íü ÿëãàâàðëàäàã õ¿í õ¿íèé õîîðîíäûí õàðèëöàà õýì õýìæýýíäýý áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéãàà þì.

Õàðèí áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé óäààõ íýãýí øèíæýý áîë ñóðãàëòûí áóñàä îð÷èíä õýð æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé õàíäàæ á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàæ áàéíà âý ãýäýãò îðøèíî. Ñóðãóóëèéí ìàòåðèàëëàã áîëîí ýð¿¿ë àõóéí îð÷èíä ýðýãòýé, ýìýãòýéí øàëãóóðààð ãýñíýýñ íèéòëýã áàéäëààð àëü àëèíû íü ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíä ñòàíäàðò íºõöºë á¿ðäýæ ÷àäààã¿é áàéãàà ãýäãèéã îëîí áàðèìò, îëîí èðãýä, ñóðàëöàã÷èä, áàãø, àæèëòíóóä áàòàëæ áàéäàã. Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ õèéñýí ñóäàëãààãààð58 æèøýýëýõýä öýöýðëýã, ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí îð÷èí õ¿¿õäèéí õ¿éñèéí îíöëîãèéã õàðãàëçààã¿é, áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí òîõèæèëò, àíãè, òàíõèìûí ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àãóóëãà àëäàãäñàí, íîìûí ñîíãîëò, õàíûí çóðàã, ìýäýýëýë æåíäåðèéí ìýäðýìæ ìóóòàé áàéíà ãýæýý.

Ñóðãóóëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíä (ñóðãóóëèéí äîòîîä ä¿ðýì, æóðàìä) äýýä áîëîâñðîëûí 5 áàéãóóëëàãà, åðºíõèé áîëîâñðîëûí 14 ñóðãóóëü, 12 ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ñóäàëæ ¿çýõýä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ýâäýõýä íºëººëºõ¿éö çààëò, ç¿éë áàéõã¿é áàéíà.

Åð íü ñóðãóóëèéí ýíý îëîí îð÷èíã íýãòãýí ºíººäºð ÿìàðõóó ò¿âøèíä áàéãààã íýãýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýð òîäîòãîæ ¿çüå. Íèéñëýë, Äîðíîä, ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü, Õîâä àéìãèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí ñóðàëöàã÷èä, ýöýã ýõ, áàãø, àæèëòíóóäûã õàìàðñàí ñóäàëãààíû ä¿í59-ãýýñ äàðààõü ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. ̄ ¿íä:

1. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø, áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàëöàã÷äûí õ¿éñèéí òýíöâýðò õàðüöàà àëäàãäñàí

2. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿ä çîíõèëæ, õàðèí çàõèðãàà, àðãà ç¿éí ñàëáàðò èõýâ÷ëýí ýðýãòýé÷¿¿ä àæèëëàæ áàéíà

3. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä áîëîâñðîëä èéíõ¿¿ ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü íèéãýì, õ¿í àìûí äóíä ò¿ãýýìýë áîëñîí “ýìýãòýé áàãø-ñàéí áàãø” ãýñýí óëàìæëàëò îéëãîëò íºëººëºõ áîëñîíîîñ ãàäíà ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí áàãøèéí öàëèí áàãà, íèéãìèéí áàòàëãàà õàíãàëòã¿é áàéãààãààñ ºðõ òîëãîéëñîí ýðýãòýé÷¿¿ä ýíý ñàëáàðò àæèëëàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéíà

4. Àæèë, ñóðãóóëüä îðîõîä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõ ¿çýë áàéíà5. Õ¿éñèéí õóâüä ÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø ýðõ õºäºº, îðîí íóòàãò

58 Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, “Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé îð÷èí” ñóäàëãàà. 2003, 2005, 200759 Í.Áýãç Áîëîâñðîëûí õºãæëèéí îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëóóä ÓÁ., 2008

40

ÆÅÍÄÅÐ

àäèë õýìæýýãýýð õàíãàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ ºíººäºð ìàíàé îðíû ïðàêòèêò ÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìøèõýä õîò, õºäººãèéí ÿëãàà èõ áàéãàà òóë õºäººãèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ, ìýäýýëýë, ìàòåðèàëëàã áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà

6. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õ¿éñèéí òýãø õàðüöàà àëäàãäàõàä ýðýãòýé ñóðàëöàã÷èä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèàñ çàâñàðäàõ íü èõ áàéãàà íü íºëººëæ áàéíà.

7. Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õýä ñóðãóóëüäàà ýðãýæ îðîõ, ÷àíàðòàé áîëîâñðîë ýçýìøèõ ãýñýí ýðìýëçëýë îõèä, õºâã¿¿äèéí õóâüä àäèë áàéãàà áºãººä õ¿¿õäèéíõýý ìýäëýã, áîëîâñðîëûã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ ýöýã, ýõèéí õ¿ñýëò, øààðäëàãà, ñóðàëöàã÷äûí ººðñäèéíõ íü ýðìýëçëýë àäèë ò¿âøèíä áàéíà.

8. Áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàëä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ¿çýõ ¿çýë ¿íäñýíäýý áàéõã¿é áàéíà.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òîãòìîë õýðýãëýãäýæ áàéõ äàðààãèéí øèíæýý íü ìýðãýæèë ñîíãîõ, ýçýìøèõýä ýäëýõ òýãø áîëîìæ þì. Ìàíàé îðíû õóâüä ìýðãýæèë ñîíãîí ýçýìøèõ ¿éë ÿâöàä ýðýãòýé, ýìýãòýéã ÿëãàí íýðëýñýí ç¿éë òºäèéëºí àæèãëàãäàõã¿é áàéãàà áºãººä õàðèí àëü íýã ìýðãýæèëä ýìýãòýé íü ýñâýë ýðýãòýé íü äàâàìãàéëàõ áàéäàë íü çºâõºí õóâü õ¿íèé ñîíãîëòòîé õîëáîîòîé áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä öààøèëáàë ýðýãòýé, ýìýãòýé ñóðàëöàã÷äûí õºãæëèéí îíöëîãò áàãøëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õ¿éñèéí á¿òýö çîõèõ õýìæýýíä çîõèöîæ áàéõ øèíæýý áàéõ ó÷èðòàéã ýðäýìòýä òýìäýãëýæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Ãîððàíñ 23 æèëèéí òóðøèëò ñóäàëãààíûõàà ä¿íä áàãø õ¿íèé ýðýãòýé, ýìýãòýéí îíöëîã øèíæ, ÷àíàð õ¿¿õäèéí õºãæèë, òºëºâøèëä íºëººëæ òýð ÷ áàéòóãàé áàãøèéí ÷àíàð, ñóðàëöàã÷èéí õóâèéí ÷àíàð áîëîí øèëæèõ ìàãàäëàëòàéã òîäîðõîéëæýý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ñóðãàëòàä ýðýãòýé, ýìýãòýé áàãø àæèëëàõ øààðäëàãàòàéã ñàíóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ èõýíõ îðîíä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí á¿ëãèéí 2 áàãø íü ýðýãòýé, ýìýãòýé áàéõ íºõöëèéã çîðèóä á¿ðä¿¿ëñýí áàéäàã. Ãýòýë ìàíàé îðíû õóâüä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ýðýãòýé áàãøèéí ýðýëòèéí íîöòîé áàéäàë ¿¿ñ÷èõñýí áàéíà. ÞÍÅÑÊÎ áîëîí Áîëîâñðîëûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàñ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ýìýãòýé áàãø íàðûí äóíä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íòýé òà á¿õýí äýëãýð¿¿ëýí òàíèëöààðàé60.

Áîëîâñðîëûí àãóóëãà, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿íä æåíäåðèéí àñóóäëûã õýð òóñãàñàí áàéíà âý ãýäýã íü áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäýðèéí áàéäëûí ÷óõàë øèíæýý áºãººä ºìíºõ øèíæýý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàìãèéí òîäîðõîéëîõîä òºâºãòýé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã þì. Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãýýñ õèéñýí ñóäàëãààíóóäûí ä¿í61 áîëîí “Áîëîâñðîë äàõü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ìýäýý, ìýäýýëëèéí õýðýãöýýíèé ¿íýëãýý”62 –íèé ä¿íãýýñ òóñ òóñ ¿çýõýä ñóðãóóëèéí ºìíºõ, áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îõèä, õºâã¿¿äèéí ÿëãààòàé õýðýãöýýã òºäèéëºí òîîöîîã¿é, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿çýë ñàíàà ìýäðýãäýõ¿éö

60 UNECKO, Academy of Educational study. Quality and Status of Female teachers and their impact on EFA in Mongolia UB., 2010.61 Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí. “Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ñòàíäàðòàä õèéñýí æåíäåðèéí ìýäðýìæèéí ñóäàëãàà”2006, “Áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí 10 ñóðàõ áè÷ãèéí æåíäýðèéí ìýäðýìæèéí ñóäàëãàà” 200562 ÁÑØÓß, Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, ÌÓÁÈÑ, ¯ÑÕ, Áîëîâñðîëûí Àëüÿíñ òºâ, Çîõèñòîé õºãæëèéí Æåíäåð òºâ õàìòðàí õèéñýí.

41

ÆÅÍÄÅÐ

òóñãàãäààã¿é, äýýä áîëîâñðîëûí ÿëàíãóÿà áàãø áýëòãýõ ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, øààðäëàãàä õ¿¿õäèéí õ¿éñèéí ÿëãààã òîîöîí ñóðãàæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àíõààðàë õàíäóóëààã¿é, ñóäàëãààíû ÿâöàä øèíæèëñýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðàõ áè÷èãò çºâõºí çóðãèéõ íü õóâüä ãýõýä ë æåíäåðèéí ìýäðýìæã¿é õàíäñàíûã òîäîðõîéëæýý.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé óäààõ øèíæýý æåíäåðèéí òýãø áàéäàëä íèéãìèéí íºõöºë áàéäëààñ ¿¿äýëòýé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºë õýð áàéãààã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ìºí. Íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä îõèäóóääàà õºâã¿¿äýýñýý ò¿ð¿¿í áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ãýñýí àðä èðãýäèéí íèéòëýã áîäîë, ¿éëäëýã, ìàòåðèàëëàã õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä àìüäðàëûí ãà÷ààëàë, õ¿í àìûí ¿íýëýìæèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð õýðýãöýý õàíãàõã¿é áàéíà, ýçýìøñýí áîëîâñðîëûí ¿ð ºãººæ àìüæèðãààíä ìýäðýãäýõã¿é áàéíà ãýõ çýðãýýñ ¿¿äýí ñóðàõ ñîíèðõîëã¿é áàéõ, àìüæèðãààíû õýðýãöýýíèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ æèøýýëýõýä àæèë ýðõëýõ çîðèëãîîð ñóðãóóëü çàâñàðäàõ çýðãèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýðèéã ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é áîëîí ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí áîëîí ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é õ¿¿õä¿¿äèéí áàéäëààð òîäðóóëæ ¿çýæ áîëíî.

Çóðàã 5. 6-14 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöààã¿é áîëîí ñóðãóóëü çàâñàðäñàí øàëòãààí

Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ýìõòãýë-1

Ìàíàé îðíû õ¿í àìûí áîëîâñðîëä íºëººëæ áàéãàà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ñºðºã íºëººëëèéí íýã ¿ð äàãàâàð íü õ¿¿õäèéí õºäºëìºð þì. Ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õýä íýãä¿ãýýðò, “õºäºëìºð” ýðõëýõ ¸ñã¿é, õî¸ðäóãààðò, ñóðàëöàæ áàéõ õóãàöààíäàà “àæèë” ýðõëýõ ÷ ¸ñã¿é ãýòýë áîäèò áàéäàëä òýäíèé òîäîðõîé õýñýã ýíä äóðüäààä áàéãàà “¸ñã¿é”-ã çºð÷ñººð áàéíà. Ýíä õ¿¿õäèéí áóðóó ãýæ ¿ã¿é. Õºâã¿¿ä îõèäîîñîî èë¿¿ àæèë ýðõýëæ áàéíà.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000 1883

1123

760

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

522350

0

17

222152727

993

591

70

4

753

450402

0303

÷

÷

42

ÆÅÍÄÅÐ

Çóðàã 6. Õ¿¿õäèéí èäýâõèéí áàéäàë, 7-14 íàñ

Ýõ ñóðâàëæ: “Ìîíãîë Óëñûí õ¿¿õäèéí õºäºëìºð áàçàëóó÷óóäûí àæèë ýðõëýëòèéã îéëãîõóé” 2009

Áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä îðõèãäóóëàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã äàðààãèéí íýãýí øèíæýý áîë àìüæèðãààíû áîëîìæîîñ ¿¿äýí áîëîâñðîë ýçýìøèæ ÷àäàõã¿é áîëäîã íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí àñóóäàë þì. ªºðººð õýëáýë, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò. Îëîí îðîíä áîëîâñðîë ýçýìøèõýä ýðýãòýé, ýìýãòýéí õóâü òàâèëàí çºðººòýé áàéãàà þì. Äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ÿäóó íýã òýðáóì èðãýíèé òàâíû ãóðàâ íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä, áè÷èã ¿ñýãã¿é 960 ñàÿ ãàðóé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãóðàâíû õî¸ð íü ýìýãòýé÷¿¿ä òºäèéã¿é ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 130 ñàÿ ãàðóé õ¿¿õäèéí 70 õóâèéã îõèä ýçýëæ áàéíà63. Ìàíàé îðîíä õèéãäñýí çàðèì ñóäàëãààíààñ èøëýõ¿ë áè÷èã ¿ñýã ìýääýãã¿é áîëîí çºâõºí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäñàí ãýõ õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéíà64. Ýíý ìýò õ¿í àìûí ÿäóóðàë, àæèë ýðõëýëò, øèëæèõ õºäºë㺺íèé òàëààðõ ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿äýýñ ¿çýõýä õºâã¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæ, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýìçýã á¿ëãèéí îõèä, õºâã¿¿ä, ýðýãòýé, ýìýãòýé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òàëààðõ äýìæëýã, òóñëàìæèéí çºâ øèéäëèéã ýðýëõèéëýõ øààðäëàãà ÷óõàë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

Ýíý á¿ãäýýñ íýãòãýæ ¿çâýë ìàíàé îðíû áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä øàëãóóð øèíæýý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîé áîëãîõ, ýíý òàëûí ñòàòèñòèê òîîí ìýäýýëëèéí öóãëóóëàëò, áîëîâñðóóëàëòûã çîõèñòîé áîëãîõ, ñóóðü áîëîí õàâñàðãà ñóäàëãààíóóäûã òàñðàëòã¿é, ñèñòåìòýé õèéõ, ñóäàëãààíû ä¿íä òóëãóóðëàí ñàëáàðûí áîëîí áàéãóóëëàãûí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîõ, áîëîâñðîëûí õýðýãò æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéõ õàíäëàãûã óäèðäàõ àæèëòíóóä, áàãø, ñóðàëöàã÷èä, ýöýã ýõýä òºëºâø¿¿ëýõ çýðýã øèéäâýðë¿¿øòýé çîðèëòóóä õóðèìòëàãäàæ áàéíà.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: Õºäºëìºð ýðõëýëòÕºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäåðèéí áàéäàë íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí

¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ îëîí íèéòèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààí 63 ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë. 200864 ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, ÝÌØÓÈÑ, ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð. “Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîãñäûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë-Ìîíãîëä” ñóäàëãààíû òàéëàí. 2007

9,42

83

5,6

1,3

87

7,2 4,2 3

7,2

÷ ÷

43

ÆÅÍÄÅÐ

äàõü òýäíèé õ¿éñèéí ÿëãààòàé áàéäàëä ñóóðèëàãäñàí àæèë ¿¿ðãèéí ÿëãàâðààð èëýðõèéëýãäýíý. Èéì ÿëãàâàðëàë áàéãàà ýñýõèéã ãàðãàõûí òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæëûí öàð õýìæýý áîëîí ìºí ÷àíàð, íºõöºë áàéäëûã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààðõ øààðäëàãà õàíãàõóéö ìýäýýëýë õîìñ áàéäãààñ òýäíèé àæëûí ¿íýëýìæ ìýäðýãäýõã¿é ¿ëääýã áàéíà. Ýðýãòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ÿëãàà íü çºð÷èëòýé õàðèëöààíû ãîë ¿íäýñ íü áîëîâ÷ ìºí òýäíèé õàìòûí àæèëëàãààíû ñóóðü íü áîëäîã.

Ýìýãòýé ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí öàëèí àâäàã àæèë á¿òýýë÷ õºäºëìºðò îðäîã. Àìüäðàë, ãýð á¿ëä øààðäëàãàòàé ìºíãºí îðëîãî, á¿õèé ë òºðëèéí àæèë õºäºëìºð, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí áèå äààñàí ôåðìåðèéí õºäºëìºð, òàðèàëàí÷èéí ãýð á¿ëèéí õ¿íèé õºäºëìºð, õºëñíèé àæèë÷íû õºäºëìºð çýðýã íü á¿òýýë÷ õºäºëìºð þì.

1990-ýýä îíîîñ á¿òöèéí øèíý÷ëýëýýð õºäºëìºð ýðõëýëòýä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàð÷ ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿ä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òýíöâýðã¿é áàéäëààð îðîëöîõ íü íýìýãäæýý. Õ¿ì¿¿ñ á¿òýýìæýý äýýøë¿¿ëýõ, îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ, öàëèí õºëñòýé àæèë ýðõëýõ á¿ðýí áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéõ, èéì áîëîìæèéã ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø á¿ðäýæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ íü õ¿íèé ýðõèéí ÷óõàë øàëãóóð þì.

Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä òºðººñ ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ, õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ íºõöëèéã á¿õ òàëààð äýìæèæ, ìýðãýæèëòýé àæèë÷èí îëíîîð áýëòãýí ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý, õºäºº àæ àõóéä àæèëóóëàõ, öýöýðëýã, ÿñëèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ èðñíèé ¿ð ä¿íä óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî íýìýãäñýí. Äýëõèéí èõýíõ îðíû çàñãèéí ãàçàð ýìýãòýé÷¿¿äèéã çºâõºí õºãæëèéí ¿ð ä¿íãýýñ õ¿ðòýã÷èä áóñ õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîã÷èä áîëãîõ áîäëîãî áàðèìòëàí, ¿éë àæèëëàãàà ÷èãë¿¿ëæ áàéíà. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòýä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàð÷, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä ýäèéí çàñàãò òýíöâýðã¿é áàéäëààð îðîëöîõ áîëæýý.

1990 îíîîñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû îãöîì óíàëò, ºì÷ õóâü÷ëàë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí òîî ààæìààð áóóð÷, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí òîî ºññºí þì. ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä ººð÷ëºëò áèé áîëñîí.

Ìîíãîëûí íèéãýìä ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä òîäîðõîé áýðõøýýë¿¿äòýé òóëãàð÷ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí áàéäëààñ øàëòãààëàí ýìýãòýé÷¿¿ä ºðõèéí ãîë òýæýýã÷ ýñâýë íýìýãäýë îðëîãî îðóóëàã÷èéí õóâüä àæèë õàéõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ãýâ÷ öýöýðëýã, ÿñëè õîâîð ó÷èð àæèë, ãýð á¿ëèéíõýý ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õîñëóóëàí áèåë¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéñààð. Öººí áóñ ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí áóñ ñàëáàðò õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà. ̺í îëîí òîîíû ýìýãòýé÷¿¿ä õºäººíººñ õîò ðóó øèëæèõ õºäºë㺺íä îðîëöñîí áàéíà. ¯¿íýýñ óëáààëàí ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ÿëãààòàé áàéäàë ¿¿ñ÷ ýð÷èìòýé õºãæèõ õàíäëàãàòàé ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä ãîëëîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.

44

ÆÅÍÄÅÐ

Õ¿ñíýãò 7. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð äàõüýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü

Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁÕÕ. Ìîíãîëûí Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýë. 2007

Äýýðõ õ¿ñíýãòýä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðààð àíãèëñíààñ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä ¿íäñýíäýý èæèë òýíöâýðòýé áàéãàà ìýò áîëîâ÷ ýíý íü ãîë òºëºâ õºäºº àæ àõóé, àðèëæààíû ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí èõýíõ íü àæèëëàæ áàéãààãààñ øàëòãààëñàí ä¿ð çóðàã þì. Àæèëëàõ õ¿÷íèé òàëààð 2002-2003 îíû ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàí çýðýã ãàçðóóäàä õºäºëìºð ýðõýëæ áàéñàí áîë ýð÷¿¿ä ãîë òºëºâ óóë óóðõàé, áàðèëãà, òýýâýð áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû ñàëáàðò àæèëëàæ áàéâ. ¯ÑÃ-ààñ 2006 îíä ãàðñàí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü õýìæýý ÿëüã¿é ººð áîëîâ÷ ñàëáàðûí õóâüä ¿ç¿¿ëýëò èæèë áîëæýý.

Ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí áóñ ñàëáàðò, öàã õóãàöàà èõ øààðäñàí, ¿íýëãýý áàãàòàé, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð áàãà øààðäñàí àæëóóäûã çîíõèëîí õèéæ áàéíà. Ýíý ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ñààä áîëäîã õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éëñ áèé. ¯¿íä: ýìýãòýé÷¿¿ä æèæèãëýí õóäàëäàà, íèéòèéí õîîëíû ¿éë÷èëãýý çýðýã ñàëáàðò çýýë àâ÷ àæèëëàäàã, àâñàí çýýë íü áàãà òóë áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é, ýíý íü àøãàà íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã äàâõàð õÿçãààðëàíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý öýíý ýðýãòýé÷¿¿äèéí óëàìæëàëò óð ÷àäâàð øààðäñàí òóõàéëáàë, óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ñàëáàðûí ãýõ ìýò õºäºëìºðººñ õàìààã¿é äîîãóóð áàéäàã.

Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã ìýðãýæëýýð àíãèëñàí áàéäëààñ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íýëýýä õýñýã íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãààãèéí äèéëýíõ íü ìàë÷èä áàéíà. Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð, õóâèéí àæ àõóé ýðõëýã÷èä áîëîí òåõíèêèéí àæèëòíóóäûí äóíä ýìýãòýé÷¿¿ä äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéñàí. Õóóëü òîãòîîã÷,

2002 2003 2006

48.0 51.32007

45

ÆÅÍÄÅÐ

ìåíåæåð¿¿ä áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ãóðàâíû íýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéëàà. Ãýõäýý 2006 îíû òîî áàðèìòààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä ýäãýýð àæëûã ýðõëýõ áàéäàë ºñ÷ 38.6 õóâüä õ¿ðýýä áàéâ. Àæèë ýðõëýõ íü èéíõ¿¿ ñàëáàð áîëîí ìýðãýæëýýð ÿëãààòàé áàéãààãààñ Ìîíãîë óëñàä öàëèíãèéí çºð¿¿ áèé áîëñîí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 8. Ñàðûí äóíäàæ öàëèí, õ¿éñýýð

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî,Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíü, 2010 îíû 10 äóãààð ñàð

Ýíäýýñ ¿çâýë, Óëààíáààòàð õîò, Òºâ àéìàãò ñàðûí äóíäàæ öàëèí áóñàä á¿ñ íóòãààñ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èë¿¿ õºãæñºí, àæèë ýðõëýõ áîëîìæ èõòýé, õºäºëìºðèéí ¿íýëãýý çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøààñ õàìààðàí àðàé èë¿¿ áàéäàãòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõîîð áàéíà.

Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãààñ öàëèíãèéí ÿëãààíä æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ ñòàòèñòèê øèíæèëãýýã õèéñíýýñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàëèí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ òèéì ÷ äîîãóóð áèø áàéæýý. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä õºäºëìºðèéí èë¿¿ á¿òýýìæòýé áàéõ øèíæ àãóóëæ áàéãàà íü öàëèíãèéí ýíý ¿ç¿¿ëýëò ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàõ äàëä õýëáýðèéã àãóóëæ áàéæ áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿í øèíæèëãýýãýýð õýðýâ ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàëèíã æåíäåðèéí ÿëãàà áàéõã¿é áóþó èæèë àæèëä èæèë öàëèí àâíà ãýæ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿ä õýðýã äýýðýý 11.7 õóâèàð ºíäºð öàëèí àâàõààð áàéíà ãýæ ä¿ãíýæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí áóñàä ÿëãààòàé øèíæèéã íºëººëºõã¿é ãýæ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàëèí ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäæààñ 22 õóâèàð ºíäºð áàéõààð áàéíà.

Öàëèí ºíäºðòýé ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë áàãà áàéíà. Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ºíäºð áàéäàã ÷ àëü ÷ ñàëáàðò ýìýãòýé õ¿í ºíäºð àëáàí òóøààëä öººí òîìèëîãääîã áîëîõ íü àæèãëàãäëàà.

Óëñ îðíû äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä òîîöîãäîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõîä èäýâõòýé îðîëöîí õºäºëìºð ýðõýëæ áóé àæèëëàõ õ¿÷èíä áàãòñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ, ìºí èéì òºðëèéí àæèë õèéõýä áýëýí áàéãàà áîëîí èéì òºðëèéí àæèë õàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ áóñàä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõã¿é áàéãàà õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûã “èäýâõèã¿é õ¿í àì” ãýæ ¿çíý.

Õ¿í àìûí ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é áàéäàë õ¿éñýýñ õàìààðàí ÿëãààòàé áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëü àëü íü ñóðãóóëüä ñóðàõ áîëîí òýòãýâýðò ãàðñàí øàëòãààíààð ãîë÷ëîí èäýâõèòýé õ¿í àìûí òîîíä îðîîã¿é áàéäàë àæèãëàãäàõûí çýðýãöýý îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿òýéãýýð ãýðèéí àæèë õèéæ, õ¿¿õäýý ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ øàëòãààíààð àæèëëàõ õ¿÷èíä òîîöîãäîîã¿é

46

ÆÅÍÄÅÐ

áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýòãýâýðò ãàðàõ íàñ õóóëèéí äàãóó ýðò ýõëýõ áîëîìæòîéãîîñ óëáààëàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áàéíà. Ìîíãîë óëñàä ºíººãèéí ìºðäºæ áàéãàà õóóëèàð ýìýãòýé÷¿¿ä 55 íàñàíäàà áóþó ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 5 æèëèéí ºìíº òýòãýâýðò ãàð÷ áàéíà. Èéíõ¿¿ òýòãýâðèéí íàñ ÿëãààòàé áàéãàà íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã õºíäºæ áàéãàà áºãººä õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ óðò õóãàöààãààð àæèëëàñíààð îëîõ îðëîãî íü òºäèé õóãàöààãààð íýìýãäýí, èë¿¿ òýòãýâýð àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ þì.

Çóðàã 7. Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é íèéò õ¿í àìûíýçëýõ õóâü, èäýâõèã¿é áàéãàà øàëòãààí

Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁÕÕ, Ìîíãîë Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýë, 2007

Çóðãààñ ¿çýõýä ñóðäàã ãýñýí øàëòãààíààð ýðýãòýé (42,3), ýìýãòýé÷¿¿äèéí (36 õóâü) èõýíõ íü õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéãàà áîë ò¿¿íèé äàðàà òýòãýâýðò ãýñýí øàëòãààí ýçýëæ áàéíà. ¯¿íèé äàðàà ãýðèéí àæèëòàé ãýñýí øàëòãààíààð õ¿ì¿¿ñ õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã õ¿éñýýð àâ÷ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Àëáàí áóñ ñàëáàðûí 50 ãàðóé õóâèéã íü æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà ýçýëäýã áà ýíý ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí 68 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâü íü àëáàí áóñ ñàëáàðò àæèëëàæ áàéíà.

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ìýðãýæëèéí áîëîí èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äèéëýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàà àòàë òýäíèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ äîîãóóð áàéíà. Ýìýãòýé õ¿í íèéãìèéí õàìãààëëûí íºõöºë èë¿¿ øààðääàãààñ òýäíèéã àæèëä àâàõààñ öààðãàëàõ, îðîí òîîíû öîìõòãîëä èë¿¿òýé ºðòºõ, áàòàëãààòàé áóñ àæèëä, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí òààã¿é íºõöºëä àæèëëàõ, àæèëä àâàõäàà ãàäààä ºí㺠ç¿ñ, íàñíû áàéäëààð èëò ÿëãàâàðëàäàã áîëîâ.

“Ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé õ¿éñèéí áàéäàë” ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä (2002) àæèëòàé áîëîõ áîëîìæ, ýäèéí çàñãèéí àøèã õ¿ðòýõ áîëîìæ, àëáàí òóøààë àõèõ áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áàéæýý. Ýíý íü áýëòãýãäýí ãàð÷ áóé áîëîâñîí õ¿÷íèé õ¿éñèéí õàðüöàà àëäàãäñíààñ ýìýãòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé

7,1

42,3

26

6,43,3

0,53,5

1,3

9,612,2

36

30,4

41,4

7,62,4 1

4,8

051015202530354045

47

ÆÅÍÄÅÐ

íèéë¿¿ëýëò ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð, ýñðýãýýð ýðýãòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

Çóðàã 8. Õ¿í àìûí àæèëã¿éäýë, æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð

Ýõ ñóðâàëæ: Íèéãìèéí õàìãààëàë õºäºëìºðèéí ÿàì,Õ¿í àì, íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 2010

2004-2010 îíû áàéäëààð 15 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä áàéíãà äýýã¿¿ð áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ¿¿ðýã, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ àñðàõ çýðãýýñ øàëòãààëàí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàæ, ýíý íü öààøëààä îëæ àâñàí ºíäºð áîëîâñðîë, ìýðãýæèë íü àæèë îëãîã÷äûí í¿äýíä òýäíèéã ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é ìýò õàðàãäóóëàõàä íºëººëæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí õàðüöàíã¿é ºíäºð ÷ ò¿¿íèéãýý àæèë õºäºëìºðòºº àøèãëàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.

Á¿òýýë÷ õºäºëìºð íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èëýðõèé ¿íýëýãääýã áîëîâ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýë÷ õºäºëìºð ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä áàãà ¿íýëýãääýã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ãîëäóó ºðõ ãýð, ãýð á¿ëä çîðèóëäàãääàã òóë òýð á¿ð ¿íýëýãääýãã¿é. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ìºí ÷àíàð, öàð õýìæýý íü èõýýõýí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áºãººä àëáàí ¸ñíû ìýäýýíä òóñãàãääàãã¿é ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºð þì.

Îëîí íèéòèéí àæèëä íèéãýì ñî¸ëûí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã õàìòûí àæèë, áàÿð, ñîíãóóëü, ýâñýë õîëáîîäûí àæèë áîëîí íèéãýì óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíóóä áàãòàíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðã¿¿ä ¿éë àæèëëàãààíû á¿õèé ë õ¿ðýýíä áàðèìòæèí ¿íýëýãäýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Ãýð á¿ë, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ääýý õîîë óíä áýëäýõ, õóâöàñ õóíàð óãààæ, àð÷èæ öýâýðëýõ, õ¿¿õýä, ºâ÷òºí, ºòãºñ áóóðëàà àñàð÷, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí çîâëîí æàðãàëûã õóâààëöàõ öàã ãàðãàõ, ãýð á¿ëä äóëààí óóð àìüñãàë áèé áîëãîõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà íü õèéæ áàéãàà õ¿íýýñ ìàø èõ öàã, õ¿÷ øààðääàã áîëîâ÷ ¿¿íèéã òîîöîæ ¿íýëñýíã¿é ºíººã õ¿ðñýí áèëýý.

Õ¿¿õýä õºãøäèéã àñðàõ, õîîë õèéõ, ãýð îðíîî öýâýðëýõ çýðýã ¿éë÷èëãýýã “ýäèéí çàñãèéí áóñ ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð” ãýæ ¿çýí ¿íäýñíèé òîîöîîíä òîîöîæ ¿çýõã¿é áàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, îëîí íèéòèéí àìüäðàë äàõü îðîëöîî, õºãæëèéí áîäëîãî äàõü æåíäåðèéí áóðóó ìýäðýìæ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí õºäºëìºð ¿íýëãýýã¿é ¿ëäýõýä íºëººëæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí íýð òîìü¸îíû õóâüä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûí ¿ð ä¿í íü ¿íýëýãäýõã¿é ¿ëääýã. Ýíý íü íýã òàëààñ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õÿçãààðëàãäìàë òîäîðõîéëîëòîé, íºãºº òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûí ¿íý öýíèéí òàëààðõ îéëãîëòòîé íÿãò õîëáîîòîé

3,8 3,5

3 2,72,5

3,4 3,1

3,9 3,53,7

0

2

4

6

2004 2005 2006 2007 2008

48

ÆÅÍÄÅÐ

þì.Íèéãýìä áèé áîëæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä ¿íýëýãäýõã¿é áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí

õóâü íýìðýý îðóóëñàí îëîí õ¿íèé õºäºëìºð, ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ¿íýëýãäýõã¿é, õèéñýí á¿òýýñýí ç¿éë íü õàðàãäàõã¿é áàéõàä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì.

20 äóãààð çóóíû ýõýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýäèéí çàñãèéí îíîëûã ¿¿ñãýã÷äèéí íýã Àðòóð Ñåñèë Ïèãîó ýìýãòýé õ¿í ãàíö áèå ýðýãòýé õ¿íèé ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéõäàà õºëñ àâäàã áàéñàí áîë óã ýðýãòýéòýé ãýðëýñíèé äàðàà ò¿¿íèé ºìíº õèéæ áàéñàí àæèë õºëñã¿é àæèë áîëæ õóâèðàí, ¿íäýñíèé îðëîãî áàãàñàõàä íºëººëæ ýõýëíý. Èéíõ¿¿ ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷èéí õºëñòýé àæèë íü õºëñã¿é áîëæ õóâèðàõ ¿åä ¿íäýñíèé îðëîãîä ýçýíã¿é îðîí çàé ¿¿ñíý ãýäãèéã òîäîðõîéëñîí þì. Ýð¿¿ë ýíõ àìüäðàõ, ìýäëýã ýçýìøèõ, õàìààòàí ñàäàí, íàéç íºõºä人 çîðèóëñàí öàã õóãàöàà á¿ð ººðèéí ãýñýí ¿íý ºðòºãòýé áîëîâ÷ ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð ¿íýëýãääýãã¿é.

Ýíý áàéäàë ìàíàé îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàëä åðäèéí áàéäàë áîëîí îðøñîîð áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.

Çóðàã 9. Àæèëëàãñäûí á¿òýö, àæèë ýðõëýëòèéíáàéäàë, õîò, õºäºº, õ¿éñýýð

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ. ͯÁÕÕ. Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007

Äýýðõ çóðãààñ ¿çýõýä, õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí 67 õóâü íü ºðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîí, 15 õóâü íü öàëèí õºëñòºé àæèë ýðõëýí, 13 õóâü íü õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà. ªðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîõ íü õºäººä íèéòëýã, ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õºâã¿¿äèéí 72 õóâü, îõèäûí 83 õóâü íü ºðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîæ áàéíà.

պ人ãèéí ýðýãòýé÷¿¿ä ìàë àæ àõóé çîíõèëîí ýðõýëæ áàéãàà òóë õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí á¿ëýãò îðæ áàéãàà áºãººä õºäººä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ºðõèéí áèçíåñò öàëèí õºëñã¿é îðîëöîæ áàéãàà ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýíý à÷ààëàë

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100%

49,7

10,2

332,3

2,4

5,8 11

5

9,92,3

25,5 32

24,7 49

1,9 3

1,81,6

6,82,1

67,4

9,5

13,4,2 2,5

14,60

49

ÆÅÍÄÅÐ

ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ õî¸ð äàõèí èõ áàéíà65.պ人 áà õîòîä õºäºëìºð ýðõëýõ áàéäëûã õ¿éñýýð àâ÷ ñóäëàí ¿çâýë èõ

ÿëãààòàé áàéíà. պ人ã õîò ñóóðèí ãàçàðòàé õàðüöóóëàõàä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷äûí òîî ìàø öººí áºãººä õàðèí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí òîî èõ áàéíà.

Çóðàã 10. ¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíä íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àìûí çàðöóóëæ áóé äóíäàæ öàã, ºäºðò çàðöóóëæ áóé

íèéò öàã, õ¿éñýýð

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÃ. ͯÁÕÕ. Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ õèéñýí öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíä ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ çîíõèëîí ýðõýëæ áóéã ñóäëàõ çîðèëãîîð íèéò ¿éë àæèëëàãààã ¿íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí (¯ÒÑ), ¿íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí ºðãºòãºñºí õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãàà (ºðã ̄ ÒÑ), ¿íäýñíèé òîîöîîíû áóñ ¿éë àæèëëàãàà (¯ÒÑ áóñ) ãýæ ãóðàâ àíãèëàí ýçëýõ õóâèéã íü òîîöîæ ¿çæýý. Èíãýæ ¿çýõýä ìîíãîë ýðýãòýé õ¿í õºëñòýé àæèë çîíõèëîí ýðõýëæ áàéãàà áóþó ºäºðò çàðöóóëæ áóé íèéò öàãèéí 27.4 õóâü áóþó 395 ìèíóòûã ¯ÒÑ-èéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõýä çàðöóóëæ áàéõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 18.6 õóâü áàéíà66.

Ìîíãîë ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ºäðèéí íèéò öàãèéí íààä çàõ íü 46 õóâèéã óíòàõ, èäýõ, àðèóí öýâýð ñàõèõ, ººðèé㺺 ýì÷ëýõ, àñðàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëæ áàéíà. Õóâü õ¿í ñóðàõ, îëîí íèéòèéí ãàçàð ¿çâýð ¿éë÷èëãýý ¿çýõ çýðýãò öàã áàãà çàðöóóëæ áàéíà. Ìîíãîë õ¿íèé ºäºðò çàðöóóëæ áóé öàãèéí íààä çàõ íü 5 õóâèéã ñîíèí óíøèõ, ðàäèî ñîíñîõ, òåëåâèç ¿çýõ, èíòåðíåò àøèãëàõ çýðýãò çàðöóóëæ áàéãàà áà ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ ºíäºð áàéíà. Ýíý áàéäàëä òóëãóóðëàí Ìîíãîë õ¿í àæèë õèéõ, ãýðèéí àæèë õèéõýä èõýíõ öàãàà çàðöóóëæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîð áàéíà.

¯íäýñíèé òîîöîîíû áóñ àæèëä ýðýãòýé÷¿¿ä 64.0 õóâèéã çàðöóóëæ áàéãàà áîë ýìýãòýé÷¿¿ä 60.5 õóâèéã çàðöóóëæ áàéíà. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ãýð îðíû àæèë õèéõ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í äýëã¿¿ðýýñ õóäàëäàí àâàõ àæëûã ýìýãòýé÷¿¿ä çîíõèëîí õèéæ áàéíà. Ýíý àæèëä ýìýãòýé÷¿¿ä íèéò öàãèéíõàà 21 õóâèéã, õàðèí ýðýãòýé÷¿¿ä åð人 9 õóâèéã çàðöóóëäàã àæýý.

65 ¯ÑÃ, ͯÁÕÕ, Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 200766 ¯ÑÃ, ͯÁÕÕ, Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007

64 60,5

0 08,6

20,9

0 0

27,418,6

0

20

40

60

80

50

ÆÅÍÄÅÐ

Ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ãýð îðîí öýâýðëýõ, ºíäºð íàñòàí áîëîí õ¿¿õýä àñðàõ çýðýã àæëûã ã¿éöýòãýõýä çàðöóóëàõ öàã õóãàöàà èõ áàéíà. Õºëñã¿é õºäºëìºð ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî õºäºº îðîí íóòàãò ìàø èõ áàéãàà áîëíî. ªäºðò 24 öàã áàéäàã.

Àæèë ã¿éöýòãýõýä çàðöóóëàõ öàã õóãàöààíààñ ãàäíà àæëûí ýð÷èì ãýñýí áàñ íýãýí ÷óõàë àñóóäàë óðãàí ãàð÷ èðäýã. Ýíý íü ÿäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä õàìãèéí õ¿íäðýëòýé àñóóäàë þì. Òýä îð÷èí ¿åèéí ãýð àæ àõóéí áàãàæ õýðýãñëýë áàéõã¿é, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã çºâõºí ººðñäèéí áèåèéí õºäºëìºðººð áèé áîëãîäîã áºãººä ãàäíààñ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàæ àâàõààñ èë¿¿òýéãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ººðñ人 ãýð îðîíäîî õèéöãýýäýã. Çàðèì ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí àæëàà õèéõèéí çýðýãöýý îðîí ãýðèéí àæëàà õèéæ áàéäàã. Æèøýý íü: Ýìýãòýé÷¿¿ä äýëã¿¿ðò çîãñîîä áàðàà çàðæ áîëîõ þì. Èíãýæ äýëã¿¿ðò àæèëëàõ íü òýäýíä õ¿¿õäýý äàãóóëæ ÿâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Òýäíèé õóâüä ÷ºëººò öàã, óíòàõàä çàðöóóëàõ öàã ÷ áàãà áàéäàã.

Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä àæèë õèéæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä öàëèí õºëñã¿é àæèë ýðõëýõýä 2.5 äàõèí èë¿¿ öàãèéã çàðöóóëæ áàéãàà ä¿ð çóðàã õîò, õºäººãèéí àëü àëèíä íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéñýí àæëûã ýñ ¿íýëýõ íü ýðãýýä òýäíèé íèéãýìä îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéã ¿íýëýõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ǻâõºí çàõ çýýë äýýðõ àæèë ¿íýëýãäýæ, çàõ çýýëèéí àæëóóä àðèëæèãäàæ áàéõàä ÿàãààä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òºëºº õèéñýí õºäºëìºð ýäèéí çàñãèéí íýð òîìü¸îãîîð èëýðõèéëýãäýæ áîëîõã¿é áàéíà âý? Õ¿íèé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà òîäîðõîé áàÿëãèéã á¿òýýæ áàéäàã. Ãýõäýý õ¿íèé çàðèì ¿éë àæèëëàãàà òîäîðõîé ¿íýëýìæã¿é ÷ òýäíèé àìüä ÿâàõ, àìüäðàëàà çàëãóóëàõ ãîë ¿íäýñ áîëäîã.

Áîäèò àìüäðàë äýýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íýëãýýã¿é àæëóóä ýäèéí çàñãèéí áàÿëãèéã á¿òýýí, ººðèéí ãýñýí òîäîðõîé ºðòºãèéã ººðòºº àãóóëíà. Èõýíõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºðõ ãýðòýý õèéñýí õºäºëìºð ¿íýëãýýã¿é ¿ëääýã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, îëîí íèéòèéí àìüäðàë äàõü îðîëöîî, õºãæëèéí áîäëîãî äàõü æåíäåðèéí áóðóó ìýäðýìæ ¿¿ñýõýä íºëººëæ áàéíà.

Àëèâàà óëñ ¿íäýñòýíä àæëûí à÷ààëëûã ¿¿ð÷ áàéãàà ýð÷¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîë õàìòûí á¿òýýë áºãººä òýäíèé ýõíýð¿¿ä ãýðòýý ¿ëäýæ, ¿ð õ¿¿õäèéã íü õàðæ, ãýðèéí àæëûã íü õèéñíýýð òýä èéì àìæèëòàä õ¿ð÷ áàéãàà íü äàìæèãã¿é. Õýðýâ õºëñã¿é õºäºëìºðèéã çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøààð òîîöîæ ¿çâýë îéðîëöîîãîîð 16 òðèëëèîí äîëëàð áîëîõ áºãººä äýëõèéí äàõèíû á¿òýýìæ áîëîõ 23 òðèëëîí äîëëàðûí 70 õóâèàñ äýýø õóâèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ýíý òîîöîî áîë ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýñýí õºëñã¿é àæèë, çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íýëãýýã¿é õºäºëìºðèéã ÷ ººðòºº àãóóëæ áàéãàà áîëíî. Äýýð äóðüäñàí 16 òðèëëèîíû 11 òðèëëèîí íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿ë ¿çýãäýõ õóâü íýìðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëäîã67.67 ͯÁÕÕ. Õ¿íèé õºãæëèéí óíøèõ áè÷èã. 1999

51

ÆÅÍÄÅÐ

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõàä äýëõèéí óëñ îðíóóä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:

Àëèâàà òîîí ìýäýýëëèéã õ¿éñýýð àíãèëàí, ÿëãàæ ãàðãàäàã áîëîõ, òºëºâëºëò, õÿíàëò ¿íýëãýýã õèéõäýý òýãø áóñ ÿëãààòàé áàéäëûã òóñãàñàí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã áàãòààí ¿çýõ

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àñóóäàëä íºëººëºõ¿éö áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ

Èæèë òýãø ýðõòýé, áîëîìæ áîëîëöîîòîé, èæèë ò¿âøíèé àæèë ýðõëýõýä àäèë õýìæýýíèé öàëèí óðàìøóóëàë àâàõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîé ºðãºæèæ áóé ñàëáàð áîëîí òºðèéí àëáàíû øèíýýð áèé áîëæ áóé ºíäºð öàëèíòàé àæëûí áàéðàíä ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿òýéãýýð àæèëëàõ áîëîìæ, áîëîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâàõ

Õîò, õºäººä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé îëîí íèéòèéã õàìàðñàí àæèë áîëîí èðãýäýä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷èãëýëèéí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèí îðîëöóóëàõ çýðýã áîëíî.

Íèéãìèéí õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í, ò¿¿íèé àøèã øèì õºäºëìºð õèéñýí õ¿ì¿¿ñòýý òýãø õóâààðèëàãäàõ ó÷èðòàé. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãàäóóð àæèë ýðõëýõ íü ãýð á ¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ººðñäèéí øèéäâýð áàéäàã õýäèé ÷ ºðõèéí àæèë õèéäýã ãèø¿¿ä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä õºäºëìºð õèéæ îðëîãî îëîõ óòãààðàà ÷, õºëñã¿é õºäºëìºð õèéõ óòãààðàà ÷ ºðõ ãýðòýý îðëîãî àâ÷èðäàã õ¿ì¿¿ñ þì. ͺõºð íü ýõíýðòýéãýý îðëîãîî õóâààëöàõ íü ýõíýðòýý òóñàëæ áàéãàà ãýñýí õàíäëàãààñ èë¿¿ áèä õî¸ðûí õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ãýñýí õàíäëàãà òºëºâøèõ íü ãîë þì. ¯¿íòýé óÿëäàí îðëîãî, áàÿëãèéí òàëààðõ õýâøìýë îéëãîëòûã ààæèì õàëæ, ¿¿íèéã çîõèöóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã ààæèì ààæìààð á¿ðä¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë çîðèëò þì.

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý: ßäóóðàëßäóóðàë íü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº, ñîíãîëò, áîëîìæ, òýãø áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð

òîäîðõîéëîãääîã ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò þì. Àëèâàà õ¿í ÿäóóðàëä ºðòñºíººð þóíû ò¿ð¿¿íä àìüäðàëûí íààä çàõûí õýðýãöýýíèé õîîë óíä, õóâöàñ õóíàð, îðîí áàéðààð äóòàãäàæ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ áîëîí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãääàã. Èéìýýñ ÿäóóðàë äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ìàíàé óëñàä ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ (õóó÷èí íýðýýð) Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãàà 1998, Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ ñóäàëãàà 2000, ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í çýðýã õýä õýäýí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ñóäàëãààíóóä õèéãäñýí áîëîâ÷ òýäãýýðò õ¿éñýýð àíãèëñàí ìýäýýëýë ìàø áàãà òóññàí áàéíà.

52

ÆÅÍÄÅÐ

Çàðèì õî¸ðäîã÷ ýõ ¿¿ñâýðò, òóõàéëáàë ÌÓÈÑ-èéí Õ¿í àìûí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû òºâººñ õèéñýí “Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóóðàë áà øèëæèõ õºäºëãººí” ñóäàëãààíä Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäèéí ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäëûã îðëîãî/õýðýãëýý, õ¿ðòýýìæ, íèéãìèéí îðîëöîîíä òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çñýí áà ¿ð ä¿íã õ¿éñýýð õàðüöóóëàí õàðóóëæýý. Óã ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çâýë ÿäóóðëûí áàéäàëä æåíäýðèéí ÿëãàà àæèãëàãäñàíã¿é. ªºðººð õýëáýë, Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäèéí îðëîãî, õ¿ðòýýìæ, íèéãìèéí îðîëöîîíû ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäàëä õ¿éñ òºäèéëºí íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë áèø àæýý.

Õ¿ñíýãò 9. ßäóóðëûí ò¿âøèí, õ¿éñýýð

Ýõ ñóðâàëæ: ÍÕÕß, ÕÀÑÑÒ, ͯÁÕÕ, Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóóðàë áà øèëæèõ õºäºë㺺í ñóäàëãààíû òàéëàí, 2005

ßäóóðàëä æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ä¿í øèíæèëãýýã õèéõýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã ººð íýã ¿ç¿¿ëýëò áîë ºðõèéí òýðã¿¿íèé õ¿éñ þì. ªºðººð õýëáýë, ýðýãòýé, ýñâýë ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ áàéõààñ ºðõèéí ÿäóóðàëä ºðòºõ ìàãàäëàë õàìààðäàã àæýý. ßëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðëîãûí ÿäóóðëûí øèíæ áàéäàë, öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõîä ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõèéí ìýäýýëëèéã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàæ áóé òóðøëàãà áàéíà68.

ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàíãèéí Ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí ñàíãààñ Åãèïåòýä íýí ÿäóó èðãýäýä çýýë îëãîõäîî äàðààõü øàëãóóðûã àâ÷ ¿çæýý. ¯¿íä:

• ªðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé• ªðõèéí íýã ãèø¿¿íä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî 12 àì.äîëëàðààñ áàãà• ªì÷èëæ, ò¿ðýýñýëæ áóé ãàçàð íü 0.17 àêðààñ áàãà• Ñàäàòûí òýòãýâðèéí õºòºëáºð áîëîí Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàìíààñ òýòãýâýð

àâàõ íºõöºë õàíãàñàí áàéõÝõ ñóðâàëæ: Ñß, ͯÁÕÕ, ªðõ, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã

òîäîðõîéëæ áóé ºíººãèéí àðãà÷ëàëûûã ñóäëàõ, èæèë òºñòýé çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõ íü, 2005

Ìàíàé óëñàä ºðõèéí òýðã¿¿íèé õ¿éñýýñ õàìààðàí ÿäóóðàë, àæ áàéäëûí ä¿ð òºðõ ÿìàð áàéãààã çàðèì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çýõýä, 2002-2003 îíä ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ¿¿äèéí ÿäóóðàëä ºðòñºí áàéäàë ýðýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõººñ 10 îð÷èì ïóíêòýýð ºíäºð áàéñàí áîë 2007-2008 îíä ýíýõ¿¿ ÿëãàà áàðàã áàéõã¿é áîëñîí áàéâ.

68 Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë äàõü æåíäåðèéí áàéäàë, 2005

53

ÆÅÍÄÅÐ

Çóðàã 11. ßäóóðëûí ò¿âøèí, ºðõèéí òýðã¿¿íèéõ¿éñýýð (2002-2003 áà 2007-2008 îíä)

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, ÄÁ, ͯÁÕÕ. ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, 2004,

¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 2009

Õàðèí òóõàéí ºðõèéí áàéðøëààñ õàìààðàí ÿäóóðëûí ò¿âøèíä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãà çýðýã àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, õîòîä àìüäàð÷ áóé ýìýãòýé òýðã¿¿íòýé, õºäººä àìüäàð÷ áóé ýðýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõ¿¿ä ÿäóóðàëä õàðüöàíãóé èë¿¿ ºðòñºí áàéíà.

Çóðàã 12. ßäóóðëûí ò¿âøèí, ºðõèéíòýðã¿¿íèé õ¿éñ, áàéðøëààð

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 2009

ßäóóðàë íü æåíäåðèéí õóâüä èéíõ¿¿ ÿëãàà áàãàòàé áàéãàà õýäèé ÷ ÿäóóðëûí ¿ð íºëººã ºðõèéí á¿õ ãèø¿¿ä àäèë õ¿ðòäýãã¿é áîëîõ íü îëîí ñóäàëãààãààð áàòëàãäæýý69. Òóõàéëáàë, îðëîãî áàãàòàé àéë ºðõ áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, õîîë òýæýýëä çîðèóëàõ õºðºí㺺 íàðèéí õóâààæ, õóâààðèëàõààñ ººð àðãàã¿é áºãººä ýíý ¿åä îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ õîõèðäîã áºãººä îðëîãûí ò¿âøèí

69 Äýëõèéí áàíê. Æåíäåðèéí àäèë òýãø ýðõ, íººö, äóó õîîëîéã õàíãàõ çàìààð õºãæëèéã õàíãàõ íü, 2004

34,8 35,3

43,8

34,7

2002-2003 2007-2008

25,8

46,8

30,6

45

54

ÆÅÍÄÅÐ

íýìýãäýõýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãàñäàã áàéíà70. ̺í Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë èëòãýëä äóðüäñàíààð ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ ºðõèéí ñàíõ¿¿ã õÿíàæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéõ òîõèîëäîë ýëáýã, ºðõèéí ñàíõ¿¿ã çºâ çàõèðàí çàðöóóëàõ àñóóäàë ÿäóó ºðõèéí õóâüä õàìãèéí ãîë àñóóäàë áîëäîã áàéíà71.

Õ¿í àìûí ÿäóóðëûí àñóóäëûã ñóäàëæ, ò¿¿íä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä ÿäóóðëûí õàìðàëò, ã¿íçãèéðýëò, Æèíè êîýôôèöèåíò çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õ¿éñýýð àíãèëñàí ìýäýýëýë, ºðõèéí ÿäóóðëûã ñóäàëæ áóé òîõèîëäîëä ºðõèéí øèíæ áàéäàë, àìüæèðãààíû ä¿ð çóðãèéã ýðýãòýé áà ýìýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé ºðõººð õàðüöóóëàí õàðóóëñàí ìýäýýëýë øààðäëàãàòàé áà ýäãýýð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðäñýí òîõèîëäîëä ñàÿ ÿäóóðàëä æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã èë¿¿ öîãö áàéäëààð õèéõ áîëîìæòîé áîëíî.

70 Äýëõèéí áàíê. Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001 71ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2008: Ñî¸ë óëàìæëàë, æåíäåð áà õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð íýãäìýë îéëãîëòîíä õ¿ðýõ íü, 2008

55

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåð, õºãæëèéí õàìààðàëÆåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü

Æåíäåð íü õºãæëèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.Æåíäåðèéí àñóóäàë íü õºãæëèéí ¿éë ÿâö, ò¿¿íèé äîòîîä ç¿é òîãòîëòîé íÿãò õîëáîîòîé. Òóõàéí óëñ îðíû íººö áàÿëàã, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿å øàò, òåõíîëîãèéí õºãæèë, íèéãýì, ñî¸ëòîé íü õîëáîí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü õºãæëèéí îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëûí øèéäâýðëýõ íºõöºë áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí õºãæëèéí ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í áîëîí õ¿í àìûí ¿éë ÿâö, õ¿í àìûí ¿ð ä¿í òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã ñàéòàð óõààðñàí áàéõ íü æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä îíîâ÷òîé òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷óõàë óðüä÷èëñàí íºõöºë ãýæ ¿çýæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë òóõàéí óëñûí æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä íºëººëæ áàéäàã áºãººä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò íü ýðãýýä òóõàéí óëñûí æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä áàñ íºëººëæ áàéäàã òýðõ¿¿ ç¿é òîãòëûã ñàéòàð ñóäàëæ ¿çýõ íü ÷óõàë þì.

Æåíäåð áîëîí õºãæëèéí ¿éë ÿâö íü õàðüöàíãóé áèå äààñàí ¿éë ÿâöóóä áîëîâ÷ àëü íýã íü äàíãààðàà îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é. Íýã òàëààñ æåíäåð íü õ¿í àìûí õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã õýñýã áîëîõ ó÷èð “Õ¿í àìûí ¿éë ÿâö ººðºº õ¿í àìûí ¿ð ä¿íã áèé áîëãîæ, óëìààð õºãæëèéí ¿éë ÿâöû㠺人æ õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã áºãººä õºãæëèéí ¿ð ä¿í íü ýðãýýä õ¿í àìûí ¿éë ÿâöàä íºëººëºõ çàìààð òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ ¿éë ÿâöûã íºõöºëä¿¿ëäýã áîäèò áàéäëûí òóñãàë72” þì.

4.2. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãîÆåíäåðèéí òýãø áàéäëûã ãýð á¿ë, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, ñî¸ë, õ¿íèé ýðõèéí

õ¿ðýýíä õàíãàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý.Ñòðàòåãèéí çîðèëò 1. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿íäýñíèé

ñî¸ëûí äýâøèëòýò óëàìæëàë, õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí îëîëòòîé õîñëóóëàí òºëºâø¿¿ëíý:

• æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ, áèå äààñàí õóóëüòàé áîëîõ;

• á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõÝõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä ñóóðèëñàí

¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, 2008

Õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã òóñãàõäàà æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã þóí ò¿ð¿¿íä ÷óõàë÷èëäàã. Ýíä æåíäåðèéí á¿õèé ë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ òýãø áàéäàëòàé õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã ÿàãààä ýíä îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ áîëîâ ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàðíà. Þóíû ºìíº

72 “Ìîíãîë óëñàä õ¿í àì, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäëûí ¿íýëãýý” Ñóäàëãààíû òàéëàí, Ìîíãîë óëñûí ÑÝÇß, ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, Óëààíáààòàð, 2003, 8 äàõü òàë.

ĪЪÂ. ÆÅÍÄÅÐ ÁÀ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ, Ҫ˪Â˪ËÒ

56

ÆÅÍÄÅÐ

“... Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü õ¿í òºðºëõòíèé òîãòâîðòîé õèéãýýä ÷èí øóäàðãà õºãæëèéí íýãýí õýìæ¿¿ð þì73 ...” ͺ㺺òýéã¿¿ð æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãîä òóñãàíà ãýäýã áîäëîãûí á¿õèé ÷èãëýëä æåíäåðèéí õ¿÷èí õ¿÷èí ç¿éëèéã èë, øóóä îéëãîãäîõ áàéäëààð íü òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã áºãººä òóõàéí àñóóäëûã ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýõã¿é áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.

Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿éñèéí òýãø áàéäàë áîëîí æåíäåðèéí øóäàðãà ¸ñûã ïðàêòèê àìüäðàëä õýâø¿¿ëýõýä õ¿ðãýõ õýòèéí áîäëîãî ó÷èð àëü ÷ ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä òºëºâëºëò, õóóëü òîãòîîìæ áîëîí áîäëîãî õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äýä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã ¿íýëýõ ¿éë ÿâö áîëíî. Ýíý íü óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàõ áîëîí ¿íýëýõ ÿâöàä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã òóñãàõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí áàÿëãààñ òýãø õ¿ðòýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã74. Èéìä æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü óã àñóóäàëòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë àñóóäëûã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã ìºí îëãîæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Îð÷èí ¿åä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí îéëãîëò, òýäãýýðèéí õýðýãëýýã æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ õàíäëàãà áèé áîëæýý. Òóõàéëáàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîí æåíäåðèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õîîðîíä áîäëîãûã õ¿íèé õºãæëèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä èë¿¿ íèéö¿¿ëýõ òàëààð ãàðãàæ áóé õ¿÷èí ÷àðìàéëò, ÿðèà õýëýëöýý ºðãºæèæ áàéíà75...“

1994 îíä Êàéð õîòíîî õóðàëäñàí “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-ò “Á¿õ øàòíû áîëîí ñàëáàðûí õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàõ, íººö õóâààðèëàëòûí áîäëîãûã îäîîãèéí áà õîé÷ ¿åèéíõíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîòîé õîëáîõ”, “Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ” çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ íü íèéãýìä õýí íü þó õ¿ðòýæ áàéãàà òàëààð íî¸ðõîæ áóé ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðü, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà, èíñòèòóò÷ëýë, áàéãóóëëàãûí óÿëäàà õîëáîîíû èæ á¿ðäýëèéã áàãòààäàã. Æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ ñàíàë áîëîí áîäèò ¿éë àæèëëàãàà íü ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä áèå áèåíýý äýìæñýí, íýã íýãèéõýý ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã ó÷ðààñ ÿìàðâàà íýã íèéãìèéí íººö, áîëîìæèéí õóâààðèëàëòûã îíîâ÷òîé øèéäâýðýýð õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.

Îð÷èí ¿åä äýëõèéí óëñ îðíóóäàä æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ õàíäëàãà íü äàðààõü áàéäëàà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéíà.

73 “Æåíäåðèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà”, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Óëààíáààòàð, 2000, 4 –ð òàë74“Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë áà õºãæèë”, ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, ÌÓÈÑ-èéí “Õ¿í àìûí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû òºâ”, Óëààíáààòàð, 2002, 5 äàõü òàë75 Ýíõòàéâàí Ë, “Ýäèéí çàñàã äàõü æåíäåðèéí õàðèëöààíû àñóóäëóóä”, “Æåíäåð áà õºãæèë” ¿íäýñíèé ÷óóëãàí. Óëààíáààòàð, 2002, 9-28 äàõü òàë

57

ÆÅÍÄÅÐ

Õ¿ñíýãò 10. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,òºëºâëºëòºä òóñãàõ õàíäëàãûí ººð÷ëºëò

Óëàìæëàëò îéëãîëòûí ¿¿äíýýñ íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õ, ¿çýë ñóðòàë, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, øàøíû íºëºº çýðýã íü æåíäýðèéí òýãø áàéäàëä ñààä ó÷ðóóëäàã ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ áºãººä ýäãýýð íü íèéãýìä àìü áºõòýé îðøèæ, ººð÷ëºõºä õýö¿¿ ãýæ ¿çäýã áàéâ. Ãýòýë ýäãýý𠺺ð÷ëºõ áîëîëöîîã¿é ç¿éë ìýò îéëãîãääîã ýäãýýð ç¿éëèéã “Æåíäåð áà õºãæèë” õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ ººð÷ëºæ áîëíî ãýäãèéã áàòàëæ ÷àäñàí áàéíà. Óã õàíäëàãà íü äàðààõ ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã èëýðõèéëäýã. ¯¿íä:

Æåíäåð íü õàðèëöààíû àñóóäëààñ áèé áîëäîã òóë çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàë áèø

Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàë íü òýäíèé òóñãàé õýðýãöýýòýé õîëáîîòîé

Ýìýãòýé÷¿¿äèéã çºâõºí áèîëîãèéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿éÝìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë ñóë äîðîé áàéõ õàíäëàãàòàé áîëîâ÷ ýíý

íü õàðüöàíãóé îéëãîëò ó÷ðààñ çàðèì íýã ÿëãàà íü ýðýãòýé÷¿¿äèéã ÷ ñóë äîðîé áîëãîõîä õ¿ðãýäýã

Òýãø áóñ áàéäàë íü íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâö, òºðèéí áàéãóóëàë, á¿òýöòýé íÿãò õîëáîîòîé çýðýã þì.

Ýíý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íººöººñ õ¿ðòýõ, ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ, øèéäâýð ãàðãàõ, ¿ð àøãèéã íü õóâààëöàõ, òýäíèéã äýìæèõ çýðýã ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðüöààã èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîòîé. Òóõàéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàñãèéí ãàçàð òºäèéã¿é íèéãýì á¿õýëäýý òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé.

Èéìýýñ æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä õºãæëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí íººöººñ òýãø õ¿ðòýõ áîëîìæ, äýìæëýãýýð õàíãàãäàíà ãýñýí ¿ã þì. ̺í íèéãýìä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ þó á¿òýýõ, õýí íü þó ýçýìøèõ (ýçýìøèõ ÷àäàìæòàéã ìºí õàìààðóóëíà), õýí àæèëòàé, îðëîãîòîé áàéõ, õýí íü íèéãìèéí íººö, áîëîìæ áîëîí áàéãóóëëàãóóäûã õÿíàõ, õýí øèéäâýð ãàðãàõ, õýí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ áîëîìæèéí òàëààðõ àñóóäëóóäûã àãóóëæ áàéäàã.

“ ” “ ”

.

,

,,

, ,

,

,

,

58

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü ºíººãèéí íºõöºë áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, òîäîðõîé ººð÷ëºëò õèéõýä ÷èãëýíý. Ýíý íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãî, èíñòèòóòöèéã ººð÷èëíº ãýñýí ¿ã áºãººä õàìààðàëòàé áàéãóóëëàãà, òîãòîëöîî, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõýä íºëººëºõ àñóóäàë ÷ óðãàí ãàðíà. ªºðººð õýëáýë, õºãæëèéí çîðèëãî, çîðèëòûã íèéãìèéí ¿íýëýìæòýé çýðýãö¿¿ëýí ýðãýæ õàðàõ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý á¿õíýýñ ¿çâýë æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõäàà íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõûí òºëºº íèéãýì, õàìò îëíû á¿õ ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýíý. ¯¿íýýñ ¿¿äýí æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü íàðèéí ò¿âýãòýé, îëîí òàëûã õàìàðñàí, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëü àëèíûõ íü õýðýãöýýã òóñãàí, íèéãìèéí õºãæèëä íºëººëºõ óðò õóãàöààíû ¿éë ÿâö áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâöûã äàðààõ áàéäëààð òîìü¸îëæ áîëíî. ̄ ¿íä, íýãä¿ãýýðò, íèéãýìä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã áèé áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé óÿëäàà õîëáîî, äýñ äàðààëàëòàé ¿éë àæèëëàãàà, õî¸ðäóãààðò, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºâºðìºö áàéäàë, õàíäëàãàä òóëãóóðëàñàí çàñàãëàëûã äýìæèõ, ò¿¿íä àíõààðëàà õàíäóóëàõ, ãóðàâäóãààðò, íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðûí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã õàðãàëçàõ, õýðýãæ¿¿ëýëòýä íü õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ¿éë ÿâö, äºðºâä¿ãýýðò, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òóëä íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é, õàíäëàãà, óëàìæëàë, ¸ñ çàíøèë, èíñòèòóöèä èäýâõèòýé íºëººëºõ ¿éë ÿâö, òàâäóãààðò, õºãæëèéí çîðèëò, íèéãýì-ñî¸ëûí ¿íýëýìæèéã æåíäåðèéí àñóóäëóóäòàé óÿëäóóëàí ººð÷ëºõ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëíî.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàà áîëüæ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë þìóó ýñâýë òóñ òóñûí îíöëîã áàéäëààñ ¿¿äýëòýé õýðýãöýýã íèéãìèéí øèíæòýé áîëãîõ àñóóäàë áèø þì.

Ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëñàí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýí¿¿ä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõàä çàéëøã¿é ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Æèøýý íü õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí ýäèéí çàñãèéí òýãø áîëîìæ, õ¿ðòýýìæèéí òóõàé áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòóóä íèéò ýìýãòýé÷¿¿äýä òºäèéëºí õàìààã¿é áàéæ áîëîõ òàëòàé þì.

Çàñãèéí ãàçðóóäûí ç¿ãýýñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí îíöëîã áàéäëààñ ¿¿äýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí õºãæëèéí òóñãàé õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õýâýýðýý ë áàéãàà áºãººä ýíý ÷ òºðèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûí ñàëøã¿é õýñýã áàéñààð áàéõ þì. Ýíý óòãààðàà æåíäýðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë ÿâö íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷ ýðýãòýé÷¿¿äèéí ÷ á¿õèé ë òóëãàìäñàí àñóóäëûã æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ á¿õýëä íü òóñãàõ áîëîëöîîã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîé.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéíà.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõòàé õîëáîîòîé ¿¿äýí ãàðäàã íýã ÷óõàë àñóóäàë íü òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä íèéãìèéí ç¿ãýýñ þó, õýðõýí íºëººëäºã òóõàé àñóóäàë þì. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëñ ãîë íºëººòýé. ¯¿íä:

59

ÆÅÍÄÅÐ

Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, ìàíëàéëàëÁîäëîãî çîõèöóóëàëòÇàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòÑàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí íººö, áîëîëöîîÕ¿éñèéí çàäàðãàà á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîÆåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é, òóðøëàãàÁîäëîãî, áîëîâñðóóëàã÷äûí ñýäýë, òýì¿¿ëýë Èðãýíèé íèéãìèéí øààðäëàãà,

îðîëöîî çýðýã þìÝäãýýðèéã òóñ òóñàä äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çâýë æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä

òóñãàõ “óðüä÷èëñàí íºõöºë” õèéãýýä áîëîìæèéã èë¿¿ òîäðóóëàí îéëãîõ áîëîìæòîé áîëíî. ¯¿íä:

Íýã. Óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, ìàíëàéëàë íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä ýðõ áàðèã÷äûí îéëãîëòûã ººð÷ëºõ, ò¿¿íèéã áîäèò ¿éë àæèëëàãàà áîëãîõ ¿íäñýí ñóóðü áîëäîã.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ æåíäåðèéí àñóóäëûã îíöãîé àíõààð÷ ͯÁ-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíòàé õàìòðàí 2001 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò ¿íäýñíèé äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿í àì, õºãæëèéí õîëáîãäîëòîé îëîí ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýæ íýãäñýí çºâøèëöºëä õ¿ðñíèé äîòîð “.. õ¿í àì, æåíäåðèéí àñóóäëààð ãàð÷ áóé áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëæ, õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ, ýíý ÷èãëýëýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, øèéäâýð ãàðãàã÷èä áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ”, “Õ¿í àìûí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íäýñíèé õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºãºº, áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äýä íýãäñýí àðãà ç¿éãýýð òóñãàæ õîîðîíä íü íÿãò óÿëäóóëàõ...” çýðýã öººíã¿é çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñíèé çýðýãöýý “... õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäàë íü ººðºº óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õ¿í àì ç¿éí çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàëòàé ó÷èð ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, íèéãìèéí õºãæëèéã áàòàëãààæóóëàõ á¿õèé ë áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äòýé íÿãò óÿëäàõ ¸ñòîé ...” ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë óëñûí ÑÝÇß, ͯÁÕÀÑ, “Ìîíãîë óëñàä õ¿í àì, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õºãæëèéí áîäëîãî,

òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäëûí ¿íýëãýý” Ñóäàëãààíû òàéëàí, ÓÁ, 2003

Õî¸ð. Áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë íü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí òàëààð òóñãàéëñàí áîäëîãî, òºëºâëºëò çýðýã àëáàí ¸ñíû ñòðàòåãè, ýíý òàëààð ºìíº íü ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà, îëñîí àìæèëò çýðýãòýé íÿãò óÿëäààòàé. Òîäðóóëáàë, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº Çàñãèéí Ãàçðààñ îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, àìëàëò ýíä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. 1995 îíä Áýýæèíä ͯÁ-ûí èâýýë äîð áîëñîí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí IV áàãà õóðàë, ò¿¿íýýñ áàòàëñàí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð íü äýëõèé äàõèíàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä øèíý õàíäëàãààð õàíäàõ, æåíäåðèéí òóõàé øèíý îéëãîëò äýëãýðýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã íèéãìèéí õàëàìæ õ¿ðòäýã á¿ëýã ãýñýí îéëãîëòûã ýðñ ººð÷èëñºí áàéõ æèøýýòýé.

Íèéãìèéí õºãæèëä æåíäåðèéí òýãø îðîëöîî, òýãø ò¿íøëýëèéí àñóóäëûã ãàðãàí òàâüæ, ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ îðíû õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéæ, íèéãìèéí áàÿëãèéã ¿éëäâýðëýí á¿òýýõ, ò¿¿íýýñ òýãø øóäàðãààð õóâü õ¿ðòýõ, ºì÷ õºðºíãºòýé áàéõ, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä òýãø õàìðàãäàõ, àëèâàà õýëáýðèéí õ¿÷èðõèéëýëä àâòàõã¿é áàéõ ¿çýë õàíäëàãûã äýâø¿¿ëñýí íü áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí ãîë ¿ð ä¿í þì.

60

ÆÅÍÄÅÐ

̺í àðä÷èëëûã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, ñàéí çàñàãëàëûã òîãòîîõ, èë òîä íýýëòòýé áàéäëûã õºãæ¿¿ëýõ, õàðèóöëàãàòàé, ¸ñ ç¿éòýé óëñ òºðèéã áèé áîëãîõ, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéõ øèíý ¿çýë áàðèìòëàë áèé áîëîâ.

Ãóðàâ. Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ãîë îíöëîã íü Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàõ, æåíäåðèéí õýòèéí òºëºâèéã öààøäûí áîäëîãî, õºòºëáºðòºº òóñãàí òºëºâëºõºä íºëººòýé. Ýäãýýðò õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, íººöèéí õóâààðèëàëò õèéõ, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ çýðýã àñóóäëóóä áàãòàíà. Èõýíõ Çàñãèéí ãàçðóóä æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ, æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, çîõèöóóëàõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõýä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äýìæèõ ÿìàð àæèë õèéõ øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé áîëäîã.

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí Äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí IV áàãà õóðëààñ áîëîâñðóóëñàí Áýýæèíãèéí ìºðèéí õºòºëáºðò: “¯íäýñíèé ìåõàíèçì íü Çàñãèéí ãàçðààñ æåíäåðèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäëûã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íèéò áîäëîãîä òóñãàõûã äýìæèæ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí õýòèéí òºëâèéã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí òºðèéí áîäëîãûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé íýãæ þì.

Æåíäåðèéí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî íü Çàñãèéí ãàçðûí ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä (ÿàìä) - ààð äàìæóóëàí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, áîäëîãîîð äýìæèõ òºäèéã¿é “ªºð÷ëºëò õèéõ ìàíëàéëàã÷ õ¿÷ þì” ãýæýý. Áýýæèíãèéí áàãà õóðëààñ ºìíº Í¯Á-ûí ãèø¿¿í èõýíõ óëñ îðíóóä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàë ýðõýëñýí ¿íäýñíèé á¿òýö, òîãòîëöîîòîé áîëñîí áàéâ. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÿàì, ãàçàð, õîðîîíóóä íü äèéëýíõäýý íèéãìèéí õàëàìæèä ÷èãëýñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºòºëáºðèéã àíõàí øàòàíä õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áàéñíûã æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé äýýä øàòíû (áîäëîãûí) áàéãóóëëàãà áîëãîí ººð÷ëºõ ¿éë ÿâö Áýýæèíãèéí áàãà õóðëûí äàðàà äýëõèé äàÿàð ºðíºñºí áàéíà.

ĺðºâ. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí íººö, áîëîëöîî íü õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõýä õàìãèéí ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õàíãàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí íººö õóâààðèëàõã¿éãýýð æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü õýðýãæèõã¿é àìëàëò, õîîñîí ÿðèà áîëäîã. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé íººöèéã õóâààðèëàõòàé õîëáîãääîã áºãººä ýíý íü çºâ á¿òýö, ¿ð ä¿íòýé àæëûã äýìæèõýä òóñ áîëîõ ó÷èðòàé.

Òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õ¿ì¿¿ñ íü æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéõ, æåíäåðèéí ÷èã áàðèìæààòàé òºëºâëºõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî, õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàä õàíãàëòòàé õºðºíãèéã õóâààðèëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

ͺ㺺òýéã¿¿ð óã àñóóäàëä ÷èãëýñýí íýã òîìîîõîí àðãà õýìæýý íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë þì. Õýí íü ÿäóóðàõ ýðñäýëòýé áàéíà âý? ãýäãèéã òîäîðõîéëîõäîî õ¿éñèéí ÿëãààòàé øèíæèëãýý õèéõ íü èõýýõýí

61

ÆÅÍÄÅÐ

¿ð ä¿íòýé ãýäýã íü îëîí óëñûí òóðøëàãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä Çàñãèéí ãàçàð íººöèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûí òóëä æåíäåðèéí ¿íäýñëýëòýé ãàð÷ áîëîõ ãàæóóäàë, ÿëãàâàðëàëòûã õàðãàëçàí, ò¿¿íèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí çîõèöóóëàëò õèéõ øààðäëàãà ãàðäàã. ¯¿íèé òóëä õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãîä æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéæ, ¿ð íºëººã íü æåíäåðèéí ¿¿äíýýñ ¿íýëíý. Ýíý íü òºñâèéí íàðèéâ÷èëñàí õóâààðèëàëòàä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ, óëìàà𠺺𠺺ð ñàëáàðò çàðöóóëàãäàæ áóé òºñºâò õàðüöóóëñàí ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæ îëãîäîã.

ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí äýìæëýãýýð õèéãäñýí “Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ” áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü òºñºâò æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéõ àðãà ÷àäâàðûã áèé áîëãîõ, á¿õ áîäëîãî, õºòºëáºðèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä ÷èãëýæ áàéíà76.

Òàâ. Õ¿éñèéí çàäàðãàà á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîòîé áàéõ íü æåíäåðèéí ÿëãàà, òýãø áóñ áàéäàë, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. ͺ㺺òýéã¿¿ð ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òóñãàé õýðýãöýýíä ¿íäýñëýñýí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí áîäëîãî, òºëºâëºëò, õºòºëáºð, òºñºë, òºñâèéí ¿ð íºëºº ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñò õýðõýí, ÿìàð áàéäëààð íºëººëæ áóéã õÿíàí, øèíæëýõ áîëîëöîî îëãîäîã.

ßëàíãóÿà öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãàà, àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãàà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãàà çýðãèéã òîäîðõîé õóãàöààíû äàâòàìæòàé õèéõ íü öàã õóãàöààíû ÿâöàä ãàð÷ áóé àõèö, äýâøëèéã õýìæèõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí ýíý íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðèëöàí àäèëã¿é íºõöºë áàéäàë, áîëîìæèéã áàðèìòæóóëàõ íîòîëãîîã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿íäýñëýë áîëäîã. Õ¿éñèéí àíãèëàë á¿õèé ¿íýí çºâ òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä äàðààõü àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:

Õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé àðãûã õîëáîãäîõ (æåíäåðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí) ìýðãýæèëòí¿¿äýä ýçýìø¿¿ëýõ

Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã õ¿éñýýð àíãèëàí ãàðãàæ õýâøèõ, òîãòìîëæóóëàõ

Àëèâàà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ á¿ëãèéí òàëààðõ òîî, ìýäýýëëèéã ãàðãàäàã áîëîõ

Ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýð òîãòìîë ãàðãàäàãã¿é òîî, áàðèìòûã ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð òîäîðõîéëîõ

Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä æåíäåðèéí ìýäýýëëèéã òóñãàñàí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí øèíý ¿ç¿¿ëýëò íýâòð¿¿ëýõ

Õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, ìýäýýëëèéã ºðãºíººð ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, àøèãëàõ, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýéãýýð òàéëáàðëàõ àðãà ç¿é, àðãà÷ëàëûã ñàéæðóóëàõ çýðýã áîëíî.

Çóðãàà. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é, òóðøëàãà íü õºãæëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, òºëºâëºã÷èä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ ñòðàòåãèéã ¿ð ä¿íòýé õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿é, òýäãýýðèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë àëõàì þì.

Äîëîî. Áîäëîãî, áîëîâñðóóëàã÷äûí ñýäýë, òýì¿¿ëýë íü æåíäåðèéí àñóóäëûã

76 Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê, “Æåíäåðèéí àñóóäàë Ìîíãîë óëñàä” Ñóäàëãààíû òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2004, 53 äàõü òàë.

62

ÆÅÍÄÅÐ

áîäëîãîä òóñãàõ Çàñãèéí ãàçðûí àæèëòíóóäûí óð ÷àäâàðàà øèíýýð õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîîä çîãñîõã¿é øèíý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, ýíý òàëààð ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàõ íºõöºë íü áîëäîã. ̺í òºðèéí àëáàí õààã÷äûã ýíý àæèëä îðîëöóóëàõ, õàìðóóëàõ, óðàìøóóëàõ íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, òºëºâëºëò õèéõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ñóóðü íºëººòýé.

Íàéì. Èðãýíèé íèéãìèéí øààðäëàãà, îðîëöîî íü ìºí æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ äàðààãèéí õ¿÷èí ç¿éë ìºí. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæèí õèéãääýã. Ãýâ÷ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà ººð÷ëºëòèéí òóõàé õóâü õ¿ì¿¿ñ, á¿ëã¿¿äèéí ñàíàëûã òóñãàõã¿éãýýð ýíý íü ¿ð ä¿íòýé, òîãòâîðòîé áîëæ ÷àäàõã¿é. Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãîä íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ íü èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäñýí ¿¿ðýã þì.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîìæèò áà òåõíèêèéí ãýæ õî¸ð ¿íäñýí àíãèëëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé èõýíõ óëñ îðíóóäûí õóâüä æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ áîëîìæèò ¿éë àæèëëàãààíû àíãèëàëä õàìààðàãäàõ çàãâàðûã õýðýãæ¿¿ëæ èõýýõýí àìæèëòàä õ¿ð÷ýý.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ áîëîìæèò ¿éë àæèëëàãààã õàìãèéí ýíãèéíýýð îéëãîâîë òºðèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä õóóëèàð äàìæóóëàí õàòóó òîãòîîñîí ä¿ðýì æóðìûí òóñëàìæòàéãààð æåíäåðèéí òóëãàìäñàí þì óó ýñâýë öààøèä õèéõ íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàéãààð ã¿éöýòãýõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààã æåíäåðèéí õóâüä íýëýýä äîãîëäîëòîéä òîîöîãääîã ç¿¿í ºìíºä Àçèéí çàðèì îðíóóä õýðýãæ¿¿ëýí ÷àìã¿é àìæèëòàíä õ¿ðñýí áàéíà.

Ôèëèïïèíä “Á¿ãä íàéðàìäàõ òóõàé 7192” òîîò áóþó Ýìýãòýé÷¿¿ä-õºãæèëä áîëîí ¿íäýñòýí îðøèí òîãòíîõ òóõàé õóóëèóä íü Çàñãèéí ãàçðûí õºãæëèéí òºëººõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõûã èíñòèòóò÷ëýõ çîðèëãîòîé ìàêðî ò¿âøíèé åðºíõèé áàðèìò áè÷èã þì. Ôèëèïïèíèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé êîìèññ ýäãýýð õóóëèóäàä íèéöñýí ä¿ðýì æóðìûí áàãöûã áîëîâñðóóëæ, õóóëèéí çîðèëòóóä, ¿íäýñëýë, äàãàæ ìºðäºõ ç¿éëèéã Çàñãèéí ãàçðûí á¿õ áàéãóóëëàãàä îéëãîìæòîéãîîð òàéëáàðëàæýý. ¯íäýñíèé êîìèññ ìºí æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíººñ ãàäíà óðò õóãàöààíä æåíäåðèéí àñóóäëûã ìàêðî ò¿âøíèé áîäëîãîä òóñãàõ 30 æèëèéí õýòèéí òºëºâëºãºº çýðãèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Æåíäåðèéí Òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé õîðîî,

“ªºð÷ëºëòèéã ò¿ðãýñãýõ íü” ãàðûí àâëàãà, 2007

Ôèëèïïèíä “õóóëü÷ëàõ” çàìààð õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã ñóóðüøóóëñàí áàéíà. Áàíãëàäåøä “Çàñãèéí Ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà”-íä òóëãóóðëàí æåíäýðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ áîëîìæèéã àøèãëàñàí áàéäàã.

Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, òºëºâëºëòºä óëìààð æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, æåíäåðèéã òºñºâëºõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ àðãà ç¿éã ºðãºí àøèãëàæ áàéíà.

63

ÆÅÍÄÅÐ

Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý áîë æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ èæ á¿ðýí àðãà õýðýãñëèéí õàìãèéí ÷óõàë íü þì. Áîäëîãûí ¿ð íºëºº ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä ÿíç á¿ðýýð òóñ÷ áàéãààã íîòîëæ, øèíýýð áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áóé áîäëîãî æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõàä ÿìàð ¿ð íºëºº àâ÷ðàõûã óðüä÷èëàí òààìàãëàõ ìåõàíèçì íü áîëîâñðîíãóé áîëñîí õýäèé ÷ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òºëºº îëîëò äýâøèëòýä ñààä áýðõøýýë ó÷èðñààð áàéíà. Íèéò èðãýä òýãø áîëîìæîîð õàíãàãäñàí ýñýõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàë, áîäèò áàéäëûã Çàñãèéí ãàçàð íýýëòòýé ìýäýýëæ, õàðóóëàõ íü õîâîð áàéäàã. Òýãø áîëîìæ çààâàë òýãø ¿ð ä¿íä àâ÷ðàõ àëáàã¿é. Ãàãöõ¿¿ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ¿ð ä¿íã íü óðüä÷èëàí òààìàãëàñàí, ýäãýýð ¿ð ä¿í íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä àëü áîëîõ òýíöâýðòýé áàéõ õóóëü, áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí øèíýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà áóþó îäîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîäëîãî, õºòºëáºð, õóóëü òîãòîîìæèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëæ áàéãàà õóâüñàõ ¿ð íºëºº, õºãæëèéí òºëºº õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä æåíäåðèéí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ¿íýëýõ ¿éë ÿâö þì. Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàë áîäèò áàéäàëä ººð áàéãàà íü èæèë áîëîìæ çààâàë èæèë ¿ð ä¿í ºãíº ãýñýí ¿ã áèø ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Æåíäåðèéí øèíæèëãýý íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ àðãà õýðýãñë¿¿äèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé íýã ÷óõàë õýñýã ¿ð íºëººíèé ä¿í øèíæèëãýý77 áàéäàã. Æåíäåðèéí ¿ð íºëººíèé øèíæèëãýý íü îäîî õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí øèíýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, õºòºëáºð, òºñºë, ¿éë àæèëëàãààíû ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëºõ ¿ð íºëººã ¿íýëýõ ïðàêòèê øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà þì. Æåíäåðèéí ¿ð íºëººíèé øèíæèëãýýíèé õ¿ðýý íü Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé òºëºâëºãºº, Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûã äýìæèõ ¿¿ðýãòýé. ͺ㺺òýéã¿¿ð ¿ð íºëººíèé øèíæèëãýý õèéæ áàéæ ë õ¿éñèéí ÿëãààòàé òîî, áàðèìòûã èë¿¿ òîä õàðóóëàõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Õ¿éñèéí ÿëãààòàé òîî áàðèìò áîë æåíäåðèéí øèíæèëãýýíèé ãîë òóëãóóð ìýäýýëýë áºãººä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ àæèëä áàòàëãàà áîëæ ºãäºã. Ýíý íü áîäëîãûã òºëºâëºõ, áîäëîãûí ¿ð íºëººíä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ÷óõàë ¿íäýñëýë áîëäîã. Ýðýãòýé, ýìýãòýéãýýð íü ÿëãàñàí ìýäýýëýë áàéõã¿éãýýð, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà òýäýíä õýðõýí òóñ÷ áàéãààã õàðóóëæ, áàòëàãäààã¿é îíîëûã äýìæèõ áîëîìæã¿é þì. Ýíýõ¿¿ õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí òóõàé òîî áàðèìòûí õîìñäîë íü æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí íºëººã õýìæèõýä ìàø õýö¿¿ áàéäàã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òàëààð ¿íäñýí òîî áàðèìòûã öóãëóóëàõ íü á¿õ ñàëáàð, áàéãóóëëàãóóäàä õèéãäýæ áàéãàà ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ¿éë ÿâöûí ñàëøã¿é íýã õýñýã ìºí.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéíà. Õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéñíýýðýý Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà, ¿ð àøèã, ÷èã áàðèìæààã ñàéæðóóëäàã.77 Gender Impact Analysis

64

ÆÅÍÄÅÐ

Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã õýìæèõ, ¿íýëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. ªºðººð õýëáýë õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé á¿õèé ë ìýäýýëýëòýé õîëáîîòîé ¿éë ÿâöûã íýãòãýõ, ãàð÷ áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë ÿâöûã ººðòºº àãóóëñàí óäèðäëàãûí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãèéí íýã þì78.

Èéìä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé õºòºëáºð, òºñëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëíî. ͺ㺺òýéã¿¿ð õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò äýõ æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýâèéí áàéëãàõàä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëò íü òîî, òîäîðõîéëîëò ýñâýë ººð÷ëºëòèéã õýìæèõ àðãóóäààð òîäîðõîéëîãäîæ áîëíî. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä æåíäåðèéí àñóóäëûã áîäëîãîä òóñãàõ ¿éë àæèëëàãàà çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõýä ÿìàð çàìààð, õýðõýí óðàãøèëñàí, îëîëò àìæèëò ãàð÷ áàéíà óó ãýäãèéã õàðóóëäàã. ̺í òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä ãàðñàí æåíäåðòýé õîëáîîòîé öàã ¿åèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã äàãàæ ìºðäºõèéã øààðääàã.

Áàíãëàäåøèéí Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ÿàì Õóóëü ç¿éí ÿàìòàéãàà õàìòàð÷, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé õóóëèóäûã áèé áîëãîõ çîðèëòûí òºëºº àæèëëàæ, ýíý çîðèëòîä õ¿ðýõ îëîí ¿éë àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ò¿¿íèé äîòîð ÿàìäûí àæèëòíóóä, øèéäâýð ãàðãàã÷äàä æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, Çàñãèéí ãàçðûí òàíõèìä íºëººëºõ çýðãýýð àæèëëàæýý. Çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä ãàðñàí îëîëò äýâøëèéã õàðóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í õî¸óëàíã íü õýìæèõèéí ÷óõàë÷èëñàí áàéíà. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ñóðãàëòûí íýã ¿ç¿¿ëýëò íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºëºâëºëò, õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã äýìæñýí ¿çýë áàðèìòëàë, ÷àäâàðûã ýçýìøèæ, èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé ÿàìíû àæèëòíóóäûí òîî ºññºí çýðýã äýâøèëòòýé ¿ç¿¿ëýëò áàéíà. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé õóóëü òîãòîîìæèéí òîäîðõîé õýñãèéã äýìæèõ Çàñãèéí ãàçðûí òàíõèìûí äýìæëýã íýìýãäñýí áàéõ íü íºëººëëèéí íýã ¿ð ä¿í áîëíî.

Ýõ ñóðâàëæ: ͯÁ-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Æåíäåðèéí Òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé õîðîî

“ªºð÷ëºëòèéã ò¿ðãýñãýõ íü” ãàðûí àâëàãà, 2007

Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæèëòàí ººðèéí õàðèóöñàí àæëûã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýõ, ìºí îðîëöîîíû èäýâõèòýé, íýýëòòýé õýëáýð áîëäîã ó÷èð áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí õîîðîíä ¿¿ñ÷ áóé òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë, á¿õèé ë àñóóäëûã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ øèéäâýðëýõ áèø õàðèí èðãýä, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî, èäýâõèéã íýìýãä¿¿ëäýã îíöëîãòîé. Èéìä æåíäýðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàæ áóé áàéäàëä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéæ áóé õ¿ì¿¿ñèéã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãà ÷ áîëîõ òàëòàé þì.

Õÿíàëò-øèíæèëãýý íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, èðãýä, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûã ¿íäñýí çîðèëòîîñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð 78 ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, ×.Áààòàð, Í.Áîëä, “Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý” ãàðûí àâëàãà, 2010, 4 äýõ òàë.

65

ÆÅÍÄÅÐ

áàéíãà õàíãàæ áàéäàã. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä íü õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëò ÿìàð áàéãààä ¿íýëýëò ºãºõ, ãàðàõ ¿ð ä¿íãèéí òàëààð óðüä÷èëñàí òºñººëºõ, øààðäëàãàòàé çàñâàð, ººð÷ëºëò õèéõýä ãîë òºëºâ àøèãëàäàã.

Õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òóñëàìæòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëò, áîäèò áîëîí áàéæ áîëîõ àìæèëò, äóòàãäëûã àëü áîëîõ ýðò èëð¿¿ëæ, ãàæóóäëûã öàã òóõàéä íü çàñ÷ çàëðóóëäàã. Ýíý ¿¿äíýýñ õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàñíààð ÿìàð ¿ð ä¿í, ¿ð àøèã áèé áîëñîí ýñýõèéã òîäðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàæ ÷àäâàë ºðãºí õ¿ðýýíä äýìæëýã àâ÷, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä ãàðñàí æåíäåðèéí ººð÷ëºëòèéã òºðººñ ãàðöààã¿é ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé áîëíî. ¯ð ä¿íã èëòãýõ ÿã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ ìàø õýö¿¿ áàéäàã øèã æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòºä òóñãàõàä òóëãóóð áîëäîã ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ, õàíäëàãûã ººð÷ëºõ íü íèëýýä ò¿âýãòýé ¿éë ÿâö þì.

66

ÆÅÍÄÅÐ

Óíøèõ ìàòåðèàë:

1. Ìîíãîë óëñûí “Æåíäåðèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ òóõàé õóóëü” ÓÁ., 20112. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé

õºòºëáºð. ÓÁ., 20043. Âàðèàðà Ìáóãóà, Æîåë Áàðáîò-Êîðäåâèí, Ñòýí Áýðíøòýéí íàð, Æåíäåðèéí

àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà: ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü, 2005

4. Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001 îí5. Äýëõèéí áàíê. Æåíäåðèéí àäèë òýãø ýðõ, íººö, äóó õîîëîéã õàíãàõ çàìààð

õºãæëèéã õàíãàõ íü, 20046. Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäåðèéí áàéäàë, 20057. Æàõàí Ñ., Áàòíàñàí Í., Õ¿íèé õºãæèë, ñóðàõ áè÷èã, 20078. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ

íü: æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà. ÓÁ., 2005

9. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 2007

10. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé 3 äàõü èëòãýë, 2009

11. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÍÕÕß, ÌÀÎÝÍÕ, ÎÓÕÁ, ̯ÝÕ, “Õºäºëìºð-õºãæëèéí ¿íäýñ” ¯íäýñíèé ÷óóëãàíû ¿íäñýí áà ñàëáàð õóðàëäààíû èëòãýë, ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë, 2010

12. Ìîíãîë óëñûí ÝÌß, ¯ÑÕ, ͯÁÕÀÑ, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà: 2008, 2009

13. ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, × Áààòàð, Í Áîëä, “Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý” ãàðûí àâëàãà, 2010

14. ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Óäèðäëàãûí Àêàäåìè, Á.Íàðàíòóëãà ×.Áààòàð “Îðîí íóòãèéí õºãæèë: Áîäëîãûí ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàë”, 2010

15. ͯÁÕÕ. Æåíäåðèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà, ÓÁ., 200016. ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2008. Ñî¸ë, óëàìæëàë, æåíäåð áà õ¿íèé

ýðõèéí àñóóäëààð íýãäìýë îéëãîëòîíä õ¿ðýõ íü, 200917. ͯÁÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé

åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 201018. ͯÁÕÀÑ. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð,

199419. ͯÁÕÀÑ, Ìîíãîë óëñ Õ¿í àì áà õºãæëèéí õóðëààñ õîéøõè 15 æèëä, 200920. ͯÁÕÀÑ, Ýðýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, 200321. ͯÁÕÑ, Ìîíãîë óëñûí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäàë, 200722. ͯÁÝÕÑ, Æåíäåðèéí ñóðãàëòûí ìîäóë, 200623. ͯÁÝÕÑ. Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä, Øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé,

200124. Ñß, ßïîíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁÕÕ, Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã

ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà, 2005

25. Ñß, ͯÁÕÕ, ªðõ, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òîäîðõîéëæ áóé ºíººãèéí àðãà÷ëàëûûã ñóäëàõ, èæèë òºñòýé çàðèì óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõ íü, 2005

67

ÆÅÍÄÅÐ

26. “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”, 1994

27. Óâø Ï, Íàðàí÷èìýã Í, Ýðäýíý÷èìýã ×, Çóëüôèêàð Ñ, Õ¿í àì, õºãæèë, æåíäåð, ÓÁ., 2006

28. Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèì, Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëä àøèãëàõ íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàë, 2007

29. ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010

30. ¯ÑÃ, ÄÁ, Àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëýõ ñóäàëãàà, 200131. ¯ÑÕ, ÄÁ, ͯÁÕÕ. ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ò¿¿âýð

ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí 2002-2003 îí, 200432. ¯ÑÕ, ÄÁ. Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí

ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, 200933. تÕÒÃ, ÌÕÝÀÕͯÕ, Ìîíãîë óëñ äàõü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí òºëºâ áàéäàë

ñóäàëãààíû òàéëàí, 201034. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, ͺõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

2000-2009 îí, 201035. Caldwell, J.C. et al, What we know about health transition: The cultural, social and

behavioral determinants of health, Canberra: Health Transition Center, Australian National University, 1990.

36. Ronnie Vernooy, Social and Gender analysis in Natural resources management: Asia-Lessons and experiences, 2007

37. Shoutir Kishore Chatterjee. Measurement of human development: Alternative ap-proach, 2007

38. UNDP, Cracking human development index, 200539. UNDP, Human development report 1995, 2000, 2002, 2005, 2009, 2010UNICEF In-

nocenti research center, An overview of child well-being in rich countries, 2007