Τόνι Κλιφ-Τρότσκι _ 1923-1927_ Η Πάλη Ενάντια Στην Ανερχόμενη Σταλινική Γραφειοκρατία-Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 3.

Η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία 1923-1927

κ1923-1927

Η πάλη cvavTia στην αν«ρχόμ<νη

^ σταλινικήγραφαοκρατια

TPOTZKI

Tony Cliff Trotsky 3.1923-1927 Fighting the Rising Stalinist Bureaucracy

Bookmarks, London 1991

ISBN: 978-960-7967-53-4 www.mandetlkD.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: ΤΘ 8161,100 10, Αθήνα ΛΕΤΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία

Τυπώθηκε τον Μάη του 2010 σε 1000 αντίτυπαΜετάφραση-πρόΑογος: Λέανδρος ΜπόλαρηςΕπιμέλεια: Κώστας ΠίτταςΔιόρθωση κειμένου: Ηλίας ΚολοβόςΕξώφυλλο, σελιδοποίηση: Παντελής ΓαβριηλΙδηςΕκτύπωση: Αφοί Παππά ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΦειδΙου 14-16, Τ.Κ.10678, τηλ.: 210 5247584 [email protected]

http://www.mandetlkD.gr

mailto:[email protected]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογοςτου μεταφραστή______________________________ 11

Εισαγωγή__________________________________________ 15

Κεφάλαιο ΠρώτοΗ αντιπαράθεση για τη «Νέα Πορεία»______________________ 31

Αναταραχή στους βιομηχανικούς εργάτες

Η αντίδραση του Τρότσκι στην εργατική αναταραχή

Η Τρόικα αντιδρά

Ο Τρότσκι επεξεργάζεται τη Νέα Πορεία

Αδυναμίες στη Νέα Πορεία του Τρότσκι

Κεφάλαιο ΔεύτεροΗ εκστρατεία εναντίον του Τρότσκι________________________ 58

Η αντίδραση της Τρόικα στη Νέα Πορεία του Τρότσκι

Η Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη του κόμματος

Ο θάνατος του Λένιν

Η «Στρατολογία Λένιν»

Το Δέκατο Τρίτο Συνέδριο του κόμματος

- 5 -

Κεφάλαιο ΤρίτοΗ Γερμανική Επανάσταση του 1923________________________ 84

Η Γερμανική Επανάσταση και ο ενθουσιασμός στη Ρωσία

Μια σύντομη παρουσίαση της Γερμανικής Επανάστασης

Η πολιτική του KPD

Η κατάρρευση της Γερμανικής Επανάστασης

Κεφάλαιο ΤέσσεραTh Διδάγματα του Οκτώβρη______________________106

Μια χιονοστιβάδα ύβρεων πέφτει στο κεφάλι του Τρότσκι

Η Αντιπολίτευση του 1923 θρυμματίζεται

Η αντίδραση του Τρότσκι στην επίθεση

«Σοσιαλισμός σε μια χώρα»

Μια παύση

Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ Τρότσκι για την κουλτούρα___________________________ 135

Για την Τέχνη και τη Λογοτεχνία

Τέχνη και επανάσταση

Η στάση απέναντι στις καλλιτεχνικές ομάδες

Η στάση του κόμματος απέναντι στην τέχνη

Επιστήμη και κοινωνία

Αποτελέσματα και Προοπτικές

- 6 -

Κεφάλαιο ΈκτοΡήξη στην Τρόικα____________________________________173

Το δυνάμωμα των κουλάκων ασκείπίεση στον Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ και τον Στάλιν

Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ στρέφονται ενάντια στον Μπουχάριν και τον Στάλιν

Η διάλυση της Τρόικα

Η κατάρρευση του οχυρού του Ζινόβιεφ στο Αένινγκραντ

Ο Τρότσκι παραμένει σιωπηλός

Η συγκρότηση της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Κεφάλαιο ΕπτάΗ Ενωμένη AvnndXheuon______________________________203

Το ξεκίνημα της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Η Ενωμένη Αντιπολίτευση υποχωρεί και συνθηκολογεί

Η Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη

Κάτω ξανά

Κεφάλαιο ΌγδοοΗ Γενική Απεργία στη Βρετανία__________________________ 229

Η Αγγλορωσική Επιτροπή

Πού πηγαίνει η Βρετανία;

Η Γενική Απεργία του 1926

Η αντίδραση του Τρότσκι στη Γενική Απεργία

Η κομμουνιστική ηγεσία και η κατάρρευση της Γενικής Απεργίας

Η Αγγλορωσική Επιτροπή σέρνεται στο θάνατο

- 7 -

Κεφάλαιο ΈνατοΗ ΚινέΟκη Επανάσταση_______________________________ 255

Οι πρώτες παρεμβάσεις της Μόσχας στην Κίνα

Το ξεκίνημα της Κινέζικης Επανάστασης

Οι απόψεις του Στάλιν και του Μπουχάριν για το ΚΜΤ

Ο Τρότσκι ασκεί κριτική στη σχηματική αντίληψη του Στάλιν και του Μπουχάριν

Το πραξικόπημα της 20ης Μάρτη 1926

Η αντίδραση του Στάλιν και του Μπουχάριν στο Πραξικόπημα της 20ης Μάρτη

Η σφαγή των εργατών της Σαγκάης

Παρακοιμώμενοι του Βανγκ Τσι-Βέι

Το πραξικόπημα στην Καντόνα

Η εξέλιξη της στάσης του Τρότσκι απέναντι στην Κινέζικη Επανάσταση

Κεφάλαιο ΔέκατοΤο προτελευταίο επεισόδιο της Ενωμένης Ανττπολίτευσης_______ 305

Ο Στάλιν χρησιμοποιεί την απειλή του πολέμου ενάντια στην Αντιπολίτευση

Ο Τρότσκι γίνεται από κατηγορούμενος, κατήγορος

Ο Στάλιν πιέζει για έφοδο ενάντια στην Αντιπολίτευση

Η επίθεση του Στάλιν στον Τρότσκι

Η Πλατφόρμα της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Το μαστίγιο του Πρεομπραζένσκι

- 8 -

Κεφάλαιο ΕνδέκατοΗ συντριβή της Ενωμένης ΑνππολίΓΕυσης__________________ 346

Το αμάλγαμα Βράνγκελ

Οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης απευθύνονται κατευθείαν στους εργάτες

Η αυτοκτονία του Γιόφε

Πόσο ισχυρή ήταν η Αντιπολίτευση;

Το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο και η διάλυση της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Ο Τρότσκι εξορίζεται στην ΆλμαΆτα

Συμπερασματικά

Σημειώσεις________________________________________ 378

- 9 -

Η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία

Πρόλογος του μεταφραστή

Στον τρίτο τόμο της βιογραφίας του Λέον Τρότσκι, ο Τόνι Κλιφ, όπως αναφέρει στην εισαγωγή του, παρουσιάζει το μεσοδιάστημα ανάμεσα σε δυο πολύ σημαντικές περιόδους της ζωής του Τρότσκι. Στην προηγούμενη περίοδο ο Τρότσκι ήταν ο οργανωτής του Οκτώβρη, ο ηγέτης του Κόκκινου Στρατού και ένας από τους κεντρικούς ηγέτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Από τα τέλη της δεκαετίας του '20, εξόριστος και κυνηγημένος, έδωσε μια τιτάνια αλλά και άνιση μάχη για να χτίσει και να εξοπλίσει πολιτικά και θεωρητικά επαναστατικές οργανώσεις ικανές να απαντήσουν στις τρομακτικές πιέσεις και τις εντονότατες προκλήσεις της δεκαετίας του '30. Στην πρώτη περίοδο καθοδήγησε, στο πλευρό του Λένιν, την πρώτη νικηφόρα εργατική επανάσταση. Στην τελευταία περίοδο, διέσωσε την κληρονομιά της επανάστασης στο επίπεδο των ιδεών.

Όμως, αυτό το μεσοδιάστημα ανάμεσα στο 1923 και το 1927 έχει μεγάλη σημασία, καθοριστική θα μπορούσε να πει κανείς. Για δυο λόγους. Ο πρώτος έχει να κάνει με τις διεθνείς εξελίξεις.

Συνήθως, οι αναλύσεις για τη Ρωσία της ΝΕΠ και τις επιλογές που άνοιγαν μπροστά στο μπολσεβίκικο κόμμα, όσο κριτική άποψη και να έχουν για τον Στάλιν και την κοινωνία που διαμορφώθηκε στη Ρωσία τα επόμενα χρόνια, επιμένουν να εξετάζουν το αντικείμενό τους ξεκομμένα από το διεθνές περιβάλλον. Κι όμως, το τι έγινε στη Ρωσία και στο Κομμουνιστικό Κόμμα εκείνα τα χρόνια

-11 -

Τόνι Κλιφ Τ ρότσκι1923-1927

καθορίστηκε αποφασιστικά από ένα παράγοντα που επισημαίνει ξανά και ξανά ο Κλιφ σε αυτό τον τόμο: την ήττα της διεθνούς επανάστασης.

Για τη Γερμανική Επανάσταση δεν χρειάζεται να πούμε πολλά σε αυτό το σημείο, το βιβλίο του Κρις Χάρμαν που κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο δίνει μια πλήρη και συνολική εικόνα της επανάστασης και της σημασίας που είχε η έκβασή της για την πορεία της Ρωσίας, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας συνολικά. Σε αυτόν τον τόμο ο Τόνι Κλιφ δίνει μια συνοπτική εικόνα της Γερμανικής Επανάστασης, επικεντρωμένη στην κορύφωση και την οριστική ήττα της το 1923. Εξηγεί το ρόλο που έπαιξε στις αντιπαραθέσεις που μόλις έπαιρναν συγκεκριμένη μορφή στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ρωσίας.

Όμως, τα κεφάλαια που αφορούν την Κινέζικη Επανάσταση του 1925-1927 και τη Γενική Απεργία στη Βρετανία είναι εξίσου σημαντικά και ενδιαφέροντα. Πρώτον, για τον απλό λόγο ότι η βιβλιογραφία στα ελληνικά γι’ αυτά τα ιστορικά γεγονότα είναι από φτωχότατη έως ανύπαρκτη. Δεύτερον, γιατί τα δυο αυτά γεγονότα είναι και μια απόδειξη για το πόσο δίκιο είχαν οι μπολσεβίκοι, ο Λένιν, ο Τρότσκι, όταν το 1917 «στοιχημάτιζαν» στην παγκόσμια επανάσταση. Ο ρώσικος Οκτώβρης δεν ήταν προϊόν απλά των αντιθέσεων της ρώσικης κοινωνίας, αλλά του παγκόσμιου καπιταλισμού όπως εκφράστηκαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και σε αυτή την αρένα κρίθηκε η μοίρα του. Επίσης, μιας κι η συζήτηση για την Κίνα σήμερα επανέρχεται εν μέσω οικονομικής κρίσης - και στην αριστερά - χρήσιμο είναι να πάρουμε μια γεύση για την πραγματική και άγνωστη επανάσταση των εργατών της Κίνας, και την τραγική κατάληξή της.

Για καιρό, επίσης, απούσιαζε μια συστηματική παρουσίαση των απόψεων και της δράσης της Αντιπολίτευσης στη Ρωσία εκείνα τα χρόνια, ακριβέστερα των δύο Αντιπολιτεύσεων: του 1923 και του 1926-27. Οι κατηγορίες που συνεχίζουν να απευθύνονται στον

-12 -


Τρότσκι ακόμα και σήμερα και που λίγο πολύ αποφαίνονται ότι μοιραζόταν με τον Στάλιν την ίδια εμμονή για την εκβιομηχάνιση και τη «δικτατορία του πλάνου», στηρίζονται είτε σε γιγάντια άγνοια του ζητήματος είτε σε συνειδητή διαστρέβλωση. Ο Κλιφ αποκαθιστά τις ιδέες που υποστήριξαν οι επαναστάτες στη Ρωσία εκείνα τα χρόνια, όσοι επέμειναν να μείνουν πιστοί στη διεθνιστική προοπτική του Οκτώβρη 1917, στην πεποίθηση ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι μια κοινωνία που μοιράζει τη φτώχεια αλλά μια κοινωνία ισότητας και αφθονίας, που μόνο σε διεθνές επίπεδο μπορεί να χτιστεί.

Αποκαθιστά τις ιδέες και τις αντικειμενικές συνθήκες στις οποίες έδρασαν. Γραμμένο κάμποσα χρόνια πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και το «άνοιγμα» των αρχείων, το έργο του Κλιφ εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα με τη ζωντάνια της γραφής, την οικονομία της έκφρασης, αλλά και τον πλούτο των πηγών που αξιοποι- εί. Τα αποσπάσματα από τα πρακτικά ολομελειών της κεντρικής επιτροπής ή συνεδρίων του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκοι) το 1923, το 1925 ή το 1926, οι δηλώσεις Αντιπολιτευόμενων κλπ, δεν είναι παραξενιές που αφορούν κάποιους αραχνιασμένους μελετητές της περιόδου, αλλά ο τρόπος να βασίζει κάποιος τα επιχειρήματα και τα συμπεράσματά του σε βάσεις πολύ πιο στέρεες από την πολυλογία που αναφέρεται στα πάντα χωρίς να έχει να πει τίποτα, κάτι το οποίο δυστυχώς συνεχίζει να είναι της μόδας σε κάμποσους κύκλους.

Χωρίς να μελετήσουμε αυτήν την περίοδο, τόσο τις γενικότερες συνθήκες στη Ρωσία όσο και τις απόψεις και τη δράση του Τρότσκι, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τι έγινε τα επόμενα χρόνια. Αυτό θα είναι το θέμα του επόμενου και τελευταίου τόμου της βιογραφίας του Τρότσκι από τον Τόνι Κλιφ.

Λέανδρος Μπόλαρης

- 13-


Εισαγωγή

Αυτός ο τόμος καλύπτει το μεσοδιάστημα ανάμεσα σε δυο αποφασιστικές περιόδους της ζωής του Τρότσκι.

Στα χρόνια της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου ο Τρό- τσκι βρισκόταν επικεφαλής εκατομμυρίων ανθρώπων. Ήταν, μαζί με τον Λένιν, ο ηγέτης του κόμματος, της κυβέρνησης και της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στα τέλη του 1927 ο Τρότσκι διαγράφτηκε από το κόμμα, εξορίστηκε αρχικά στην Άλμα-Άτα, στα βάθη της ανατολικής ΕΣΣΔ και λίγο αργότερα απελάθηκε από τη χώρα. Από το 1927 και μέχρι τη δολοφονία του το 1940, ο Τρότσκι ήταν απομονωμένος και ηγέτης ολιγάριθμων ομάδων υποστηρικτών του ανά τον κόσμο. Το μεσοδιάστημα, τα χρόνια ανάμεσα στο 1923 και το 1927, ήταν η περίοδος που μπήκε σε τροχιά σύγκρουσης με την ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία.

Ο Τρότσκι ήταν στο στοιχείο του στη διάρκεια της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Η φωνή του έκφραζε με καθαρότητα τις ελπίδες των μαχόμενων επαναστατών εργατών. Από το 1927 και μετά, ελάχιστοι εργάτες τον άκουγαν.

Η πορεία του Στάλιν, του βασικού ανταγωνιστή του, ήταν η ακριβώς αντίστροφη. Ο Στάλιν έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο το 1917. Βαρετός ως συγγραφέας, φτωχός ως ομιλητής, χωρίς τη σπίθα της φαντασίας που απαιτούνταν για να ξεσηκώσει τις μάζες (τις οποίες έτσι κι αλλιώς δεν εμπιστευόταν), ο Στάλιν ζούσε μια σκιώδη ύπαρξη την περίοδο των μεγάλων επαναστατικών γεγονότων. Όπως

- 15-

Τόνι Κλιφ Τ ρότσ κι1923-1927

αναφέρει ο Α. Σουχάνοφ, ο οξυδερκής χρονικογράφος της επανάστασης: «Ο Στάλιν... με την όχι και τόσο σημαντική του δραστηριότητα στην Εκτελεστική Επιτροπή [των Σοβιέτ], μου προξενούσε - και όχι μόνο σε μένα - την αίσθηση μιας γκρίζας θολής εικόνας που πότε-πότε φωτιζόταν και μετά έσβηνε χωρίς να αφήνει ίχνη. Πραγματικά, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο να πει κανείς γι* αυτόν».1

Ο Τζον Ρηντ δεν έχει καταγράψει ούτε μια ομιλία ή πράξη του Στάλιν στο υπέροχο βιβλίο του Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο.

Πολλοί συγγραφείς έχουν αποδώσει την επικράτηση του Στάλιν απέναντι στον Τρότσκι, στις ανώτερες οργανωτικές ικανότητες του πρώτου. Πρόκειται για γελοίο ισχυρισμό, αν αναλογιστούμε το γνωστό σε όλους ρόλο του Τρότσκι στην οργάνωση της Οκτωβριανής Επανάστασης και στη συγκρότηση και διοίκηση του Κόκκινου Στρατού με τα εκατομμύρια των μαχητών του.

Η εξήγηση για την άνοδο και την επικράτηση του Στάλιν πρέπει να αναζητηθεί στις αλλαγές στην αντικειμενική κατάσταση, συγκεκριμένα στην υποχώρηση της επανάστασης. Ο μαρξισμός αναγνωρίζει το σημαντικό ρόλο του ατόμου στην ιστορία. Όμως, ταυτόχρονα, ο μαρξισμός αντιμετωπίζει το κάθε συγκεκριμένο άτομο ως κρίκο σε μια αλυσίδα αντικειμενικών συνθηκών. Ο Μαρξ έχει δείξει, στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, πως «η ταξική πάλη δημιούργησε τις περιστάσεις και τις συνθήκες οι οποίες επέτρεψαν σε μια κάτω του μέτριου, χυδαία προσωπικότητα να παίξει το ρόλο ενός ήρωα». Αλλού ο Μαρξ έχει γράψει: «Κάθε κοινωνική εποχή χρειάζεται τους μεγάλους άνδρες της και όταν δεν τους βρίσκει, τους εφευρίσκει...».2 Ο Στάλιν ταίριαζε απόλυτα στην εποχή της αντίδρασης. Αν δεν υπήρχε, κάποιος άλλος με παρόμοια χαρακτηριστικά θα είχε εμφανιστεί για να παίξει το ρόλο του.

Πάντοτε, μια περίοδος αντίδρασης ανακαλύπτει ένα σπουδαιοφανές διακοσμητικό πρόσωπο για να την εκπροσωπήσει. Αυτό

- 1 6 -


συμβαίνει επειδή η αντίδραση στηρίζεται σε όλες τις παλιές συνήθειες σκέψης, την «υποτακτικότητα» και την έλλειψη αυτοπεποίθησης των εργατών, την υποταγή τους στη ρουτίνα, το φυσικό συντηρητισμό της κρατικής γραφειοκρατίας και άλλους παρόμοιους παράγοντες. Όμως, όπως έχει επισημάνει ο Τρότσκι σχετικά με το ρόλο του Λένιν τον Οκτώβρη, μια περίοδος προοδευτικών εξελίξεων και ειδικότερα μια επανάσταση δεν μπορεί απλά να περιμένει την ιστορία να εφεύρει τη μεγάλη της προσωπικότητα.

Ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός της Ρώσικης Επανάστασης και η επικράτηση του Στάλιν είχαν τις ρίζες τους στην οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση της Ρωσίας και στην απομόνωσή της. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε σαν αποτέλεσμα την εξάρθρωση του προλεταριάτου ως τάξη. Την ανασύνταξή του την έκανε ακόμα πιο δύσκολη η ήττα του διεθνούς προλεταριάτου - των Γερμανικών Επαναστάσεων το 1918 και το 1923, της Γενικής Απεργίας στη Βρετανία το 1926 και της Κινέζικης Επανάστασης το 1925-1927. Οι εργάτες ήταν καταβεβλημένοι και αποθαρρυμένοι. Αυτό ήταν το πλαίσιο για την επικράτηση της γραφειοκρατίας με επικεφαλής τον Στάλιν.

Ήταν η εξάντληση που ώθησε τους εργάτες να αποδεχτούν το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» που διατύπωσε ο Στάλιν. Αυτό το δόγμα ανταποκρινόταν στη λαχτάρα του λαού για σταθερότητα, ασφάλεια και ειρήνη. Η ίδια κούραση τους έκανε αδιάφορους απέναντι στη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρό- τσκι, που έμοιαζε σαν κάλεσμα σε επικίνδυνες περιπέτειες.

Για να νικήσει ο Τρότσκι δεν αρκούσε η υποστήριξη μιας μειοψηφίας της εργατικής τάξης. Αυτό που χρειαζόταν ήταν η ενεργητική και συνειδητή ανάμιξη της πλειοψηφίας στην πάλη του. Αντίθετα, στον Στάλιν αρκούσε η υποστήριξη μιας μειοψηφίας, όσο η πλειοψηφία παρέμενε παθητική και ενδοτική.

Ο Τρότσκι που στη διάρκεια της επανάστασης και του εμφυλίου μπορούσε να ξεσηκώνει εκατομμύρια, βρέθηκε τώρα απομονω-

- 17-

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 1923-1927

μένος και ανήμπορος να ξεσηκώσει τους εργάτες. Ενώ στον εμφύλιο πολλές χιλιάδες εργάτες ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους στο άκουσμα του καλέσματος του, τώρα δεν ήταν διατεθειμένοι καν να τον ακούσουν.

«Οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους, αλλά σε συνθήκες τις οποίες δεν επιλέγουν οι ίδιοι». Οι αντικειμενικές συνθήκες με τις οποίες βρισκόταν αντιμέτωπος ο Τρότσκι δεν ήταν μοναχά οι υλικές, οικονομικές και κοινωνικές περιστάσεις της εποχής, αλλά και το επίπεδο συνείδησης της εργατικής τάξης. Ο παράγοντας αυτός περιόριζε σημαντικά τις δυνατότητές του να αντισταθεί στη σταλινική γραφειοκρατία.

Η υποχώρηση των εργατών συνοδευόταν από τον κίνδυνο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Στην περίοδο της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ), με το δυνάμωμα των κουλάκων και των ΝΕΠμεν, αυτή η απειλή ήταν κάθε άλλο παρά γέννημα της φαντασίας του Τρότσκι. Σε συνδυασμό με την κούραση των εργατών, περιόριζε περαιτέρω τη δυνατότητά του για δράση. Ο φόβος του μην τυχόν προκαλέσει τη διάσπαση του κόμματος ενισχύοντας κάτι που θα είχε ως αποτέλεσμα την ενθάρρυνση της αντεπανάστασης, ήταν πολύ υπαρκτός.3

Ανάμεσα στο 1923 και το 1927 η μεγαλοφυΐα του Τρότσκι συνυπήρχε με μια αδυναμία. Η αχίλλειος πτέρνα του μπορεί να συνοψιστεί σε μια λέξη: συμφιλιωτισμός.

Η μεγαλοφυΐα του αποτυπώνεται στον πλούτο των κειμένων που έγραψε εκείνη την περίοδο. Αντέδρασε σε κάθε γεγονός, είτε στο εσωτερικό είτε διεθνώς. Επιδείκνυε μια εξαιρετικά βαθιά γνώση της στρατηγικής και της τακτικής. Από αυτή την περίοδο έχουμε κληρονομήσει ένα σώμα κειμένων τα οποία αποτελούν μια πλούσια πηγή εφαρμοσμένου μαρξισμού. Εκείνη την περίοδο, επίσης, ο Τρότσκι έκανε την πρώτη σημαντική απόπειρα για μια ιστο- ρικο-υλιστική ανάλυση του σταλινισμού. (Ολες οι μετέπειτα σοβαρές αναλύσεις έπαιρναν ως αφετηρία τους την ανάλυση του Τρό-


τσκι, ακόμα και αν παρέκκλιναν από τα συμπέρασματά της). Ταυτόχρονα όμως την ίδια περίοδο, η καθαρή του ματιά, η οξυδέρκεια και η σιδερένια του θέληση συνυπήρχαν με τα ζιγκ-ζαγκ και τους συμβιβασμούς με τους συνεργάτες του στην Ενωμένη Αντιπολίτευση, τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ. Ο συμβιβασμός με αυτούς τους δυο, σήμαινε επί της ουσίας και συμβιβασμό με την ηγετική ομάδα του κόμματος και του κράτους.

Αυτό το μείγμα αδιαλλαξίας και αυστηρής τήρησης των επαναστατικών αρχών από τη μια, με την αστάθεια και το «στρογγύλε- μα» των ζητημάτων από την άλλη, θυμίζει την προηγούμενη περίοδο ανάμεσα στο 1903 και την ένταξή του στο μπολσεβίκικο κόμμα το 1917, όταν ο Τρότσκι συνδύαζε την έξοχη επαναστατική πολιτική και θεωρία - πάνω απ’ όλα τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης - με το συμφιλιωτισμό απέναντι στους μενσεβίκους.

Οι προσπάθειες του Τρότσκι να έρθει σε συνεννόηση με τους μενσεβίκους πήγαζαν από την πεποίθησή του ότι όταν η αντικειμενική κατάσταση γινόταν επαναστατική, τότε οι μενσεβίκοι θα κινούνταν προς την επαναστατική πολιτική. Όπως έγραψε πολλά χρόνια αργότερα: «Ο συμψιλιωτισμός μου πήγαζε από ένα είδος σοσιαλ-επαναστατικού φαταλισμού».4

Τώρα - το 1923-1927 - ο συμφιλιωτισμός του Τρότσκι πήγαζε από την εκτίμηση ότι το Ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα και η Κομμουνιστική Διεθνής δεν ήταν χαμένα για την επανάσταση, ότι εξακολουθούσαν να είναι τα εργαλεία της μελλοντικής προλεταριακής επανάστασης.

Ο Τρότσκι έγραφε σε μια διακήρυξή του προς το Έκτο Συνέδριο της Κομιντέρν στις 12 Ιούλη 1928:

Βασίζουμε όλους τους υπολογισμούς μας στο γεγονός ότι στο εσωτερικό του ΠΚΚΡ [Πανενωσιακό Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσίας], της Κομιντέρν και της Σοβιετικής Ένωσης υπάρχουν μεγάλες επαναστατικές δυνάμεις τις οποίες έχει φιμώσει προς το παρόν η ψεύτικη κομματική ηγεσία και το επαχθές καθε-

- 19-


στώς που έχει επιβάλει, αλλά που με τη βοήθεια της εμπειρίας, της κριτικής και της ανάπτυξης της ταξικής πάλης διεθνώς, είναι απολύτως ικανές να διορθώσουν τη γραμμή της ηγεσίας και να διασφαλίσουν μια ορθή, προλεταριακή κατεύθυνση.5

Ο Τρότσκι συνέχισε να υποστηρίζει ότι το σοβιετικό καθεστώς, το κόμμα και η Κομιντέρν μπορούν να μεταρρυθμιστούν, μέχρι το 1933, όταν η καταστροφική πολιτική της Κομιντέρν επέτρεψε τη νίκη των ναζί στη Γερμανία. Έγραφε για παράδειγμα:

Η αποδοχή της θέσης ότι το παρόν σοβιετικό κράτος είναι ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος, δεν σημαίνει μόνο ότι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο η αστική τάξη μπορεί να κατακτήσει την εξουσία είναι η ένοπλη εξέγερση, αλλά και ότι το προλεταριάτο της ΕΣΣΔ δεν έχει απεμπολήσει τη δυνατότητα να υποτάξει τη γραφειοκρατία στη θέλησή του, να ανα- γεννήσει το κόμμα ξανά και να αναζωογονήσει το καθεστώς της δικτατορίας - χωρίς την ανάγκη μιας νέας επανάστασης, αλλά με τις μεθόδους και το δρόμο της μεταρρύθμισης *

Ο Τρότσκι άλλαξε γνώμη και εγκατέλειψε τη θέση ότι το ρώσικο κόμμα και η Κομιντέρν μπορούν να μεταρρυθμιστούν μόνο όταν εκτυλίχτηκαν τα γεγονότα του 1933. Την 1η Οκτώβρη του 1933 έγραψε:

Θα ήταν αφελές, μετά τις εμπειρίες των τελευταίων χρόνων, να υποθέσουμε ότι η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να πα- ραμερισθεί μέσα από ένα συνέδριο του κόμματος ή των σοβιέτ. Στην πραγματικότητα, το τελευταίο συνέδριο του μπολσεβίκικου κόμματος έγινε στις αρχές του 1923, το Δωδέκατο Συνέδριο. Όλα τα επόμενα συνέδρια δεν ήταν τίποτα περισσότερο από γραφειοκρατικές παρελάσεις. Σήμερα, ακόμα και αυτά τα συνέδρια έχουν μπει στην άκρη. Δεν έχει απομείνει καμιά κανονική, «θεσμική» οδός απομάκρυνσης της γραφειοκρατικής κλίκας. Ο μόνος τρόπος για να αναγκαστεί η γραφειοκρατία να παραδώσει την εξουσία στα χέρια της προλε-

- 2 0 -


ταριακής πρωτοπορίας, είναι η βία.7

Αν το 1933 ο μόνος δρόμος για την ανατροπή της σταλινικής γραφειοκρατίας ήταν η βία, τα πράγματα δεν ήταν διαφορετικά λίγα χρόνια πριν. Όταν το 1927 ο Στάλιν έλεγε απευθυνόμενος στην Αντιπολίτευση ότι «αυτά τα στελέχη μπορούν να φύγουν μόνο με εμφύλιο πόλεμο»,8 επισήμαινε ένα πραγματικό γεγονός.

Ωστόσο, από τη χρονική απόσταση που εξετάζουμε σήμερα εκείνη την περίοδο, είναι εύκολο να κάνουμε τη διαπίστωση ότι η σταλινική γραφειοκρατία «μπορούσε να φύγει μόνο με εμφύλιο πόλεμο». Δεν ήταν και τόσο εύκολο τότε. Η κατάσταση ήταν ιδιαιτέρως περίπλοκη και μπερδεμένη κι ο Τρότσκι δεν διέθετε καμιά ιστορική εμπειρία στην οποία θα μπορούσε να βασιστεί. Ο εκφυλισμός ενός εργατικού κράτους ήταν ένα νέο φαινόμενο, χωρίς ιστορικό προηγούμενο - το μόνο εργατικό κράτος που είχε υπάρξει στο παρελθόν ήταν η Παρισινή Κομμούνα το 1871. Ήταν περιορισμένο σε μια πόλη και συντρίφτηκε μετά από 74 μέρες ζωής.

Ως συνέπεια των παραπάνω, ο Τρότσκι υποτίμησε σοβαρά την απειλή που αντιπροσώπευε τόσο ο Στάλιν ως πρόσωπο όσο και η σταλινική γραφειοκρατική φράξια. Είχε πλήρη συναίσθηση του κινδύνου καπιταλιστικής παλινόρθωσης που έθετε το δυνάμωμα των κουλάκων και των επιχειρηματιών της ΝΕΠ, όμως δεν μπόρεσε να συλλάβει την πιθανότητα μιας καπιταλιστικής παλινόρθωσης, στηριγμένης στην κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, από την ίδια τη γραφειοκρατία. Από τη σκέψη του Τρότσκι απούσιαζε η έννοια του κρατικού καπιταλισμού.*

Αυτό με τη σειρά του, εμπόδισε τον Τρότσκι να κατανοήσει το χαρακτήρα της γραφειοκρατίας ως μιας άρχουσας τάξης η οποία

• Για μια πλήρη ανάλυση του κρατικού καπιταλισμού όπως αναπτύχθηκε στη Ρωσία μετά το 1928, βλέπε Τόνι Κλιφ, Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία, εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Επίσης, στον επόμενο τόμο αυτής της βιογραφίας το ζήτημα θα εξετασθεί εκτενέστερα.

- 21 -


επεδίωκε να ικανοποιήσει τα δικά της συμφέροντα που ήταν διαμετρικά αντίθετα με τα συμφέροντα του προλεταριάτου και της αγροτιάς. Όταν ο Τρότσκι έγραφε για τη γραφειοκρατία, οι αναφορές του ήταν η συνδικαλιστική γραφειοκρατία και οι γραφειοκρατικές ηγεσίες των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Η γραφειοκρατία του εργατικού κινήματος ισορροπεί ανάμεσα στις δυο βασικές ανταγωνιστικές τάξεις της κοινωνίας: τους καπιταλιστές και τους εργάτες. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς αυτού του στρώματος είναι η αμφιταλάντευση: τη μια στιγμή κινείται προς τ’ αριστερά κάτω από την πίεση της εργατικής τάξης και την επόμενη προς τα δεξιά κάτω από την πίεση των καπιταλιστών. Αντίστοιχα, ο Τρότσκι χαρακτήρισε τη σταλινική γραφειοκρατία «κεντριστι- κή», δηλαδή ένα στρώμα που αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στην πίεση της ρώσικης εργατικής τάξης και την πίεση της επίδοξης αστικής τάξης των κουλάκων και των επιχειρηματιών της ΝΕΠ. Η πρόβλεψη κι ο φόβος του ταυτόχρονα, ήταν ότι ο Στάλιν θα συνθηκολογούσε με τη δεξιά. Όλες του οι ελπίδες κι οι προσπάθειες υπηρετούσαν ακριβώς αυτό τον σκοπό, δηλαδή η πίεση από την εργατική τάξη και την αριστερά να κατάψερνε να αποτρέψει αυτή τη συνθηκολόγηση. Αντί γι’ αυτό το σενάριο όμως, η σταλινική γραφειοκρατία κινήθηκε διαδοχικά και με ταχείς ρυθμούς τόσο ενάντια στην αριστερά (Τρότσκι, «Ενωμένη Αντιπολίτευση» κλπ), όσο και ενάντια στη δεξιά (Μπουχάριν, Ρίκοψ, Τόμσκι κλπ). Μέσα σε λίγα χρόνια, η γραφειοκρατία συνέτριψε πλήρως τους εργάτες, τους κουλάκους και συνολικά την αγροτιά και αναδύθηκε ως η μοναδική πολιτική εξουσία στη Ρωσία, με επικεφαλής τον Στάλιν ως προσωπικό της δικτάτορα.

Η φράξια του Στάλιν έφτασε σε αυτό το σημείο γιατί ήταν ριζικά διαφορετική από τη συνδικαλιστική γραφειοκρατία στον καπιταλισμό. Σε μια κοινωνία όπου το κράτος έχει ήδη γίνει ο κύριος κάτοχος των μέσων παραγωγής και η αστική τάξη έχει ήδη τσακιστεί και απαλλοτριωθεί (όπως συνέβη με τη ρώσικη αστική τάξη το

- 2 2 -


1917-18), μια κρατική γραφειοκρατία η οποία απαλλάσσεται από κάθε έλεγχο της εργατικής τάξης (όπως έκανε η σταλινική γραφειοκρατία ανάμεσα στο 1923 και 1928) γίνεται ντε φάκτο ιδιοκτήτης και διαχειριστής αυτών των μέσων παραγωγής και ο εργοδότης των εργατών. Με δυο λόγια μετατρέπεται σε μια νέα εκμεταλλεύ- τρια τάξη.

Η πολιτική αδιαλλαξία των επαναστατών μαρξιστών στην πάλη τους ενάντια στον καπιταλισμό, βασίζεται στη γνώση του γεγονότος ότι η ταξική αντίθεση ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο δεν μπορεί να γεφυρωθεί. Ο Τρότσκι γενικά δεν έπασχε από έλλειψη αδιαλλαξίας. Όμως, στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο όταν η σταλινική γραφειοκρατία μόλις είχε αρχίζει να διαμορφώνεται, η αποτυχία του να την αντιμετωπίσει ως ταξικό εχθρό τον αποπροσανατόλισε στρατηγικά και στόμωσε την πολιτική του αιχ- μηρότητα. Ιδιαίτερα, τον εμπόδισε να εκτιμήσει ότι το κομμουνιστικό κόμμα και η Κομιντέρν ήταν ήδη νεκρά, όσον αφορά τους σκοπούς της επανάστασης.

Η ίδια αδυναμία επίσης, τον οδήγησε να συνεχίσει να υποστηρίζει το μονοκομματικό κράτος. Έγραφε, για παράδειγμα, το 1923: «Είμαστε το μοναδικό κόμμα στη χώρα και στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου <5εν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά [η έμφαση δική μου]».9

Ο Τρότσκι διατύπωσε ξανά αυτή την ιδέα το Σεπτέμβρη του 1927 στην Πλατφόρμα της Ενωμένης Αντιπολίτευσης: «Θα παλέψουμε με όλες μας τις δυνάμεις ενάντια στην ιδέα της ύπαρξης δυο κομμάτων, επειδή για τη δικτατορία του προλεταριάτου είναι απαραίτητη η ύπαρξη στον πυρήνα της ενός και μοναδικού προλεταριακού κόμματος».10

Απόρροια της αποδοχής του μονοκομματισμού ήταν και η αποδοχή της απαγόρευσης των φραξιών μέσα στο κόμμα.

Αυτή η στάση, σε συνδυασμό με την εκτίμηση ότι το κόμμα, έστω και υπό τον έλεγχο της σταλινικής γραφειοκρατίας, μπορού-

-23-

Τόνι Κλιφ Τ ρότσκι1923-1927

σε ακόμα να μεταρρυθμιστεί ειρηνικά, δημιούργησε αξεπέραστα εμπόδια σε κάθε συνεπή αντιπολιτευτική πολιτική: ανάγκασε τον Τρότσκι σε υποχώρηση ξανά και ξανά, κάθε φορά που η ηγεσία αποφάσιζε να απαγορεύσει τις δραστηριότητές του, κάτι που συνέβη συχνά στην περίοδο 1923-1927.

Ο Τρότσκι βρέθηκε εγκλωβισμένος σε ένα δίλημμα: πώς να πολεμήσει τη γραφειοκρατία αποφεύγοντας ταυτόχρονα τον φραξιονισμό. Σε αυτές τις περιστάσεις υπέκυψε πολλές φορές στις πιέσεις των Ζινοβιεψικών και της ομάδας Στάλιν-Μπουχάριν.

Ο συμφιλιωτισμός του Τρότσκι στην περίοδο 1923-1927 εκδηλώθηκε επανειλημμένα. Αποφάσιζε να ξεκινήσει τη μάχη ενάντια στην ηγετική ομάδα του κράτους και του κόμματος, μετά σταματούσε, υποχωρούσε, σιωπούσε και μετά ξεκινούσε πάλι. Αυτός ο τόμος θα περιγράφει αυτά τα ζιγκ-ζαγκ.

Στο Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος (Απρίλης 1923), ο Τρό- τσκι δεν πραγματοποίησε την επιθυμία του Λένιν να περάσει στην επίθεση ενάντια στην πολιτική του Στάλιν στο εθνικό ζήτημα, στο ρόλο του στη Ράμπκριν (εργατο-αγροτική επιθεώρηση), στην «άξεστη και ύπουλη» συμπεριφορά του ως γενικού γραμματέα. Στην Ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής, αμέσως μετά το συνέδριο, ο Τρότσκι δεν έκανε καμιά προσπάθεια να εμποδίσει την επανεκλογή του Στάλιν στο πόστο του γενικού γραμματέα. Έκρυψε από το κόμμα τις διαφορές του με την τρόικα - την τριανδρία Στάλιν, Ζι- νόβιεψ και Κάμενεφ.

Η κεντρική επιτροπή, παρά τις διαμαρτυρίες της Κρούπσκαγια ενέκρινε με μεγάλη πλειοψηψία την απόκρυψη της Διαθήκης του Λένιν. Ο Τρότσκι σιώπησε αντί να ταχθεί στο πλευρό της Κρούπ- σκαγια. Σχολίασε επιδοκιμαστικά τη γενικευμένη και χωρίς επιλογές καμπάνια στρατολογίας στο κόμμα που επέβαλλε η γραφειοκρατία ως «φόρο τιμής στον Λένιν» - κάτι που αργότερα θα περιέγραφε ως «το θανάσιμο χτύπημα στο κόμμα του Λένιν».11

Μετά το φούντωμα της εσωκομματικής πάλης γύρω από τη

- 24 -


Νέα Πορεία και τα Διδάγματα του Οκτώβρη - δηλαδή από τα τέλη του 1924 μέχρι τα μέσα του 1926 - ο Τρότσκι απέφυγε κάθε αντιπαράθεση, φτάνοντας στο σημείο να αποκηρύξει δημόσια την περιγραφή της Διαθήκης του Λένιν που παρουσίασε ο Μαξ Ίστμαν στο βιβλίο του Από τότε που πέθανε ο Λένιν.

Το 1926 χρειάστηκε ιδιαίτερα μεγάλη προσπάθεια για να επα- νασυγκολληθεί η Αντιπολίτευση του 1923* και η ισχύς της ήταν πολύ μικρότερη από την αρχική της, τρία χρόνια πριν. Η ομάδα γύρω από τον Ζινόβιεφ που συμμάχησε με τον Τρότσκι στην Ενωμένη Αντιπολίτευση στηριζόταν σε σαθρές βάσεις. Η ευκολία με την οποία ο Στάλιν καθυπέταξε τους Ζινοβιεφικούς «Λενιγκραντια- νούς», έδειξε πόσο ασθενική ήταν η επιρροή του Ζινόβιεφ στην πραγματικότητα, άλλωστε έξω από το Λένιγκραντ δεν είχε καμιά υποστήριξη.

Η προσχώρηση του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ στην Ενωμένη Αντιπολίτευση ήταν ένα δίκοπο μαχαίρι. Πρόσθετε δυνάμεις, ήταν όμως και πηγή αδυναμίας. Ακόμα και όταν βρέθηκαν μαζί με τον Τρότσκι στην Ενωμένη Αντιπολίτευση, συνέχιζαν να φοβούνται και τη σκιά τους για να αποφύγουν την όξυνση των διαφορών τους με τον Στάλιν και τον Μπουχάριν. Επέμεναν ότι δεν είχαν «συνθηκολογήσει» με τον τροτσκισμό.

Ο Τρότσκι, με τη σειρά του, για να διατηρήσει ανέπαφη τη συμμαχία του με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, έφτασε στο σημείο να απορρίψει δημόσια τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, να αποδεχτεί το σύνθημα της «δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς» και να αποσιωπήσει το αίτημά του για τη διάλυση της Αγγλορωσικής Συνδικαλιστικής Επιτροπής και για την αποχώρηση του κινέζικου Κομμουνιστικού Κόμματος από το Κουομιντάνγκ.

* Η Αριστερή Αντιπολίτευση, σε διάκριση με την αντιπολίτευση του 1926-27 που ονομαζόταν Ενωμένη Αντιπολίτευση. Στμ.

- 25 -

Τόνι Κλιφ Τρότσ κι1923-1927

Σχετικά με το τελευταίο σημείο: στην πραγματικότητα ο Ζινό- βιεφ, ως πρόεδρος της Κομιντέρν μέχρι το Μάη του 1926, ήταν σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για την πολιτική της Κομιντέρν στην Κίνα. Παρόλο που ο Τρότσκι διαφωνούσε από το 1923 με την είσοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Κουομιντάνγκ, δεν είχε εκδηλώσει ποτέ δημόσια αυτή του την άποψη. Τις θέσεις του στο ζήτημα τις αγνοούσαν όχι μόνο το ευρύτερο κοινό και η βάση του κόμματος, αλλά ακόμα και η κεντρική επιτροπή του κόμματος και η εκτελεστική επιτροπή της Κομιντέρν που δεν είχαν ενημερωθεί σχετικά. Η πρώτη του δημόσια και γραπτή τοποθέτηση υπέρ της αποχώρησης του Κομμουνιστικού Κόμματος από το Κουομιντάνγκ έγινε στις 10 Μάη του 1927, δηλαδή μετά τη σφαγή των εργατών και των κομμουνιστών στη Σαγκάη από τον Τσιανγκ Κάι Σεκ, τον αρχηγό του Κουομιντάνγκ. Το γεγονός ότι η Ενωμένη Αντιπολίτευση ασχολήθηκε τόσο καθυστερημένα και με τόσο μεγάλες επιφυλάξεις με τα κινέζικα γεγονότα, αδυνάτισε ιδιαίτερα την αποτελε- σματικότητά της.

Η πίεση του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ ήταν ο παράγοντας που ώθησε τον Τρότσκι να ζητήσει ανακωχή με το πολίτμπυρο (το πολιτικό γραφείο) στις 4 Οκτώβρη 1926, να αποδεχτεί ότι είναι ένοχος φραξιονισμού, να διαλύσει τη φράξιά του και να αποκηρύ- ξει τους συντρόφους ομοϊδεάτες του σε άλλα τμήματα της Κομιν- τέρν. Η παράδοση ήταν μάταιη. Ο Στάλιν απλά κλιμάκωσε την επίθεσή του.

Το χειμώνα του 1926-27 η Αντιπολίτευση σπαρασσόταν από εσωτερικές εντάσεις. Ο Τρότσκι έκανε ότι περνούσε από το χέρι του για να εμποδίσει την κατάρρευση της συνεργασίας. Υποχώρησε στις πιέσεις των Ζινοβιεφικών ξανά και ξανά - δηλαδή εμμέσως υποχώρησε στον Στάλιν. Η αναποφασιστικότητα και η ταλάντευση ήταν το τίμημα που πλήρωσε η Ενωμένη Αντιπολίτευση.

Από τότε, συγγραφείς φιλικοί απέναντι στον Τρότσκι έχουν είτε παραβλέψει τις παραχωρήσεις που έκανε, είτε τις έχουν αντιμε

- 26 -


τωπίσει ως στιγμιαίες παρεκκλίσεις. Ο Χάρολντ Άιζακς στο εξαιρετικό βιβλίο του Η Τραγωδία της Κινέζικης Επανάστασης δεν αναφέρει τις δηλώσεις του Τρότσκι υπέρ της εισόδου του κινέζικου Κομμουνιστικού Κόμματος στο Κουομιντάνγκ ή αυτές με τις οποίες απαρνιόταν τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης. Ο Ισαάκ Ντόιτσερ επισημαίνει κάποιες από τις παραχωρήσεις που έκανε ο Τρότσκι, όμως επειδή τις εκλαμβάνει ως ασύνδετα επεισόδια, δεν διακρίνει κάποια γενικότερη συνοχή σε αυτά τα επεισόδια και συνεπώς δεν αναζητάει μια γενική εξήγησή τους. Ο Τρότσκι, ωστόσο, ήταν μια πολύ μεγάλη προσωπικότητα ώστε να έχει ανάγκη από ψεματάκια και παρασιωπήσεις που υποβαθμίζουν τη σημασία των λαθών που μπορεί να έκανε.

Τα ζιγκ-ζαγκ στην πάλη ενάντια στον Στάλιν δεν μπορούσαν παρά να αδυνατίσουν τους ίδιους τους υποστηρικτές του Τρότσκι. Τα στελέχη δεν διατηρούνται με αποχή από τη δράση. Ο Τρότσκι προσωπικά μπορούσε να διατηρήσει τη μαχητικότητά του, όσο δύσκολη κι αν γινόταν η κατάσταση. Από το 1923 μέχρι το 1927 δεν έπαυσε να κριτικάρει τις επίσημες πολιτικές και το καθεστώς, έστω κι αν ήταν αναγκασμένος να επιστρατεύει γι* αυτό το σκοπό υπονοούμενα και μεταφορές που ήταν δυσνόητες για πολλούς. Όμως, αυτοί που αντιπολιτεύονταν στη βάση δεν μπορούσαν να επιβιώσουν πολιτικά χωρίς να παλεύουν ενεργητικά στο εδώ και τώρα.

Για τον Τρότσκι συνιστούσε πραγματικό δίλημμα το πώς θα κρατήσει τη συνοχή των στελεχών του χωρίς να τα εμπλέξει σε μια πάλη που θα έφευγε πέρα από τις γραμμές του κόμματος, που θα απευθυνόταν δηλαδή μαζικά στους εργάτες, το πώς θα συνέχιζε την εσωκομματική πάλη χωρίς να παραβιάζει την απαγόρευση λειτουργίας φραξιών.

Είχε πλήρη συνείδηση της ανάγκης για τον επαναστάτη να μην αντανακλά την αντιδραστική διάθεση των κουρασμένων μαζών. Κατανοούσε ότι μπορεί και να χρειαζόταν να μείνει απομονωμένος και να συνεχίσει τον αγώνα, είτε ζούσε για να δει την υπόθεσή του

- 2 7 -


να θριαμβεύει όπως ο Λένιν, είτε για να την υπηρετήσει με το μαρτύριό του, όπως ο Λήμπκνεχτ.

Όμως, αυτή την κατανόηση την υπονόμευε ο συμφιλιωτισμός του. Ο Άντολφ Γιόφε είχε καταλάβει αυτή την αδυναμία όταν, λίγες ώρες πριν αυτοκτονήσει, έγραφε μια επιστολή στον Τρότσκι στην οποία του ασκούσε κριτική επειδή του «έλειπε η αλύγιστη θέληση του Λένιν, η απροθυμία του να κάνει πίσω, η ετοιμότητά του να μείνει μόνος στο μονοπάτι το οποίο θεωρούσε σωστό προβλέπον- τας ότι στο μέλλον θα κερδίσει την πλειοψηφία και τη μελλοντική αναγνώριση από όλους για την ορθότητα της επιλογής του... έχεις παραιτηθεί απ’ το δίκιο σου για χάρη μιας υπερεκτιμημένης συμφωνίας ή ενός συμβιβασμού».12

Όμως ακόμα κι αν λάβουμε υπόψη όλους τους συμβιβασμούς και τις ταλαντεύσεις, παραμένει το γεγονός ότι ο Τρότσκι πάλεψε ενάντια στη σταλινική αντίδραση και συνέχισε να την αντιπαλεύει, όταν τόσοι άλλοι συνθηκολόγησαν ή κάθισαν στην άκρη. Πολύ περισσότερο, συνέχισε να παλεύει ακόμα και όταν οι υλικές και ψυχολογικές πιέσεις για να σταματήσει να το κάνει έγιναν ασφυκτικές. Αυτό είναι ένα μεγάλο ιστορικό επίτευγμα.

Στο τέλος του 1927 ο Τρότσκι είχε πλέον συλλάβει το μέγεθος των εγκλημάτων του Στάλιν και αφού η συμμαχία με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ είχε καταρρεύσει, τον αποκάλεσε καταπρόσωπο «νεκροθάφτη της επανάστασης». Από κει και πέρα τήρησε μια απόλυτα ασυμβίβαστη στάση.

Έστω κι αν το χάσμα ανάμεσα στους μεγάλους στόχους και τα μικροσκοπικά μέσα ήταν πιο μεγάλο από ποτέ, έστω κι αν το επίπεδο της συνείδησης των μαζών ήταν πολύ πιο χαμηλό από αυτό που απαιτούσαν οι αντικειμενικές ανάγκες της απελευθέρωσης του προλεταριάτου, ο Τρότσκι ποτέ ξανά δεν απέτυχε να εξάγει το πολιτικό συμπέρασμα. Η καθαρότητα της ματιάς του μετά το 1927 δεν έκανε λιγότερο τραγική τη ζωή του, όπου το χάσμα ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα μεγάλωνε απίστευτα- όμως τότε πια μι

λάμε για τη μεγαλύτερη τραγωδία. Με αυτή την περίοδο θα ασχοληθούμε στον επόμενο τόμο της βιογραφίας.

Η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία________

Τόνι Κλιφ

- 29-


Κεφάλαιο ΠρώτοΗ αντιπαράθεση για τη «Νέα Πορεία»

Η τρόικα των Στάλιν, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ σχηματίστηκε με πρωταρχικό στόχο την πάλη ενάντια στον Τρότσκι, ο οποίος στο Δωδέκατο Συνέδριο (Απρίλης 1923) είχε χάσει την ευκαιρία να εκπληρώσει την επιθυμία του Λένιν για σύγκρουση με τις γραφειοκρατικές μεθόδους του Στάλιν.

Ο Λένιν κι ο Τρότσκι είχαν συμφωνήσει να ενώσουν τις δυνάμεις τους ενάντια στον Στάλιν και ενάντια στη γραφειοκρατία, συγκεντρώνοντας τα πυρά τους σε δυο βασικά ζητήματα: τη Γεωργία, στην οποία ο Στάλιν αρνιόταν τα εθνικά της δικαιώματα και στη Ράμπκριν, την Εργατο-Αγροτική Επιθεώρηση, η οποία, ενώ υποτίθεται ότι είχε σαν αποστολή την καταπολέμηση των γραφειοκρατικών τάσεων, η χειραγώγησή της από τον Στάλιν σήμαινε ότι τις ενίσχυε. Ο Τρότσκι αναφέρει μια φράση της Φοτίεβα, της γραμ- ματέως του Λένιν: «Ο Βλαντίμιρ Ίλιτς ετοιμάζει μια βόμβα στο συνέδριο για τον Στάλιν». Η λέξη «βόμβα» δεν ήταν δική της, ήταν του Λένιν. «Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς σας ζητά να πάρετε τη γεωργιανή υπόθεση στα χέρια σας. Τότε θα νιώσει σιγουριά».1

Ο Τρότσκι ωστόσο, απέφυγε κάθε αντιπαράθεση στο συνέδριο. Το σχέδιο απόφασης για το ζήτημα των εθνοτήτων που πρό- τεινε ο Στάλιν υιοθετήθηκε ομόφωνα. Ο Στάλιν παρέκαμψε με ευκολία τη σκληρή επίθεση του Λένιν στη Ράμπκριν και στην Κεντρι

- 31 -


κή Επιτροπή Ελέγχου. Το συνέδριο υιοθέτησε το σχέδιο απόφασης «Για την Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής» - που πάλι εισηγήθηκε ο Στάλιν - το οποίο ήταν γεμάτο με αυτάρεσκη ικανοποίηση για την οργανωτική κατάσταση του κόμματος, της Ράμπκριν και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου. Ο Τρότσκι παρέμεινε σιωπηλός, χωρίς να αφήσει ούτε καν ένα υπονοούμενο για τις διαφωνίες του με τον Στάλιν. Όχι μόνο έμεινε σιωπηλός, αλλά και κατσάδιασε κάποιους που τον υπερασπίστηκαν απέναντι στην τρόικα.2

Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι ενίσχυσε την τρόικα όταν διακήρυξε την «ακλόνητη» αλληλεγγύη του στην κεντρική επιτροπή και το πολιτικό γραφείο, καλώντας παράλληλα τη βάση του κόμματος να επιδείξει την πιο αυστηρή αυτοσυγκράτηση και τη μέγιστη επαγρύπνηση «σε αυτή την κρίσιμη συγκυρία». Ο Τρότσκι είπε τα εξής στην τοποθέτησή του πάνω σε ένα σχέδιο απόφασης σχετικά με την ανάγκη ενότητας και πειθαρχίας κατά τη διάρκεια της απουσίας του Λένιν: «Δεν θα είμαι ο τελευταίος σ’ αυτή την αίθουσα που θα υπερασπιστώ αυτή την πρόταση, που θα την εφαρμόσω, που θα παλέψω ανελέητα ενάντια σε όποιον προσπαθήσει να την παραβιάσει... Γιατί, όπως είναι η κατάσταση τώρα, αν το κόμμα σε προειδοποιεί εμψατικά για πράγματα τα οποία θεωρεί ότι το θέτουν σε κίνδυνο, τότε το κόμμα έχει δίκιο, έστω κι αν υπερβάλλει, επειδή κάτι που χθες μπορεί να μην ήταν επικίνδυνο, στις τωρινές περιστάσεις μπορεί να είναι διπλά και τριπλά ύποπτο».3

Αναταραχή στους βιομηχανικούς εργάτεςΗ ΝΕΠ προκάλεσε μια σχετική χειροτέρευση της οικονομικής

και κοινωνικής κατάστασης του προλεταριάτου.Καταρχάς, οι εργάτες υπέφεραν από την ανεργία. Η khozrash-

chet (η αρχή της «λειτουργίας με βάση το κόστος» ή της «οικονομικής αυτοτέλειας»), την οποία ο Λένιν είχε περιγράψει ως «μετάβαση στις εμπορικές αρχές», ήταν ένα αναπόσπαστο στοιχείο της

- 32 -


ΝΕΠ, που ως άμεσο αποτέλεσμα είχε τις απολύσεις.

Το κύμα των απολύσεων πλεονάζοντος προσωπικού απλώθηκε παντού. Ο αριθμός των σιδηροδρομικών από 1.240.000 το καλοκαίρι του 1921, το καλοκαίρι του 1922 είχε περιοριστεί στις 720.000. Σε μια μεγάλη υφαντουργία ο αριθμός των εργατών ανά 1.000 αδράχτια μειώθηκε από 30 το 1920-21 σε 14 ένα χρόνο αργότερα.4

Ο αριθμός των ανέργων ανέβηκε απότομα:

Γενάρης 1922 175.000 Γενάρης 1923 625.000 Γενάρης 1924 1.240.0005

Μια ακόμα μάστιγα για τους βιομηχανικούς εργάτες ήταν οι κόκκινοι διευθυντές. Η ΝΕΠ αύξησε τη δύναμή τους σε πολύ μεγάλο βαθμό. Όλο και περισσότεροι διευθυντές προέρχονταν από παλιές διευθυντικές οικογένειες και βαθμιαία ενσωματώνονταν στην κομματική ιεραρχία. Η συμπεριφορά τους απέναντι στους εργάτες γινόταν ολοένα και περισσότερο αυταρχική. Τον Αύγουστο του 1922 η Τρουντ - η εφημερίδα των συνδικάτων - εξαπέλυσε μια έντονη επίθεση στο νέο «ενωμένο μέτωπο» των διευθυντών που στόχο είχε τον «περιορισμό του ρόλου των συνδικάτων», ιδιαίτερα γύρω από το ζήτημα των απολύσεων. Η εφημερίδα κατηγόρησε τους διευθυντές ότι θέλουν να επιβάλλουν το «ελεύθερο εμπόριο» στα «θέματα προσλήψεων και απολύσεων». Το άρθρο τέλειωνε με το ρητορικό ερώτημα: «Μήπως πλέον οι διευθυντές μας έχουν αναλάβει το ρόλο των “αφεντικών” που προτιμάνε ανοργάνωτους εργάτες από τα πειθαρχημένα μέλη των συνδικάτων»;6

Τι συνέβαινε με τους μισθούς των εργατών; Το 1922-23 τα πραγματικά εισοδήματά τους ήταν μόνο το μισό των αντίστοιχων του 1913. Εκείνη τη χρονιά, το 1923, οι διευθυντές πέρασαν στην επίθεση για να μειώσουν τους μισθούς των εργατών. Το κύριο άρθρο της Τρουντ στις 11 Μάρτη 1923 με τίτλο «Παρόλ’ αυτά, οι μι

- 33-


σθοί πέφτουν», κατέγραφε μια γενική μείωση των μισθών από το Δεκέμβρη και αναφερόταν «στην καμπάνια των βιομηχάνων για σταδιακή μείωση των μισθών», ενώ παραπονιόταν για την παθητι- κότητα «μερικών» συνδικάτων. Το κεντρικό συμβούλιο των συνδικάτων σε μια απόφασή του με ημερομηνία 14 Απρίλη 1923, δηλαδή στις παραμονές του Δωδέκατου Συνεδρίου, παραδεχόταν ότι «οι πραγματικοί μισθοί πέφτουν» και ζητούσε μέτρα για το σταμάτημα αυτής της πτώσης.7

Ένα από τα κόλπα που επιστράτευαν οι διευθυντές ήταν η καθυστέρηση πληρωμής των μισθών, ώστε μ’ αυτόν τον τρόπο να επωφελούνται από την υποτίμηση του ρουβλιού. Ήδη από το χειμώνα του 1921-22 ακούγονταν παράπονα για την καθυστέρηση πληρωμής δεδουλευμένων, ιδιαίτερα σε περιοχές μακριά από το κέντρο. Η μείωση του εισοδήματος των εργατών ήταν μεγάλη, μιας και το νόμισμα μπορούσε να χάσει μέχρι και 30% της αξίας του σε ένα μήνα. Εξαιτίας της υποτίμησης του νομίσματος οι εργάτες στο Ντον έχασαν τους τρεις τελευταίους μήνες του 1922 το 34%, το 23% και το 32% της αξίας των πραγματικών μισθών τους αντίστοιχα. Το Γενάρη του 1923 η εφημερίδα των συνδικάτων εκτιμούσε ότι «οι περιπτώσεις καθυστέρησης πληρωμής δεδουλευμένων δυο και τριών μηνών έχουν γίνει πλέον καθημερινό φαινόμενο».8 Ο ιστορικός Ε. Η. Carr υπολογίζει ότι το 1923 η μείωση των πραγματικών μισθών έφτασε μέχρι και 40%.9 Συνοψίζει τη γενικότερη κατάσταση των εργατών με αυτά τα λόγια:

Αν και το βιοτικό επίπεδο του βιομηχανικού εργάτη ήταν το 1923 υψηλότερο από εκείνο των σκληρών χρόνων του Πολεμικού Κομμουνισμού, δεν είχε υπάρξει άλλη στιγμή από την εποχή της επανάστασης όπου οι διακρίσεις σε βάρος του να εφαρμόζονταν τόσο φανερά ή που να υπήρχαν τόσοι δικαιολογημένοι λόγοι να είναι δυσάρεστη μένος ο βιομηχανικός εργάτης με ένα καθεστώς το οποίο ισχυριζόταν ότι κυβερνούσε στ' όνομά του.10

-34 -


Την ίδια στιγμή, οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ και οι κουλάκοι ευημε- ρούσαν, με αποτέλεσμα να βαθαίνει το χάσμα που τους χώριζε από τους εργάτες. Ο πλούτος και η πολυτέλεια αποτελούσαν πια νομιμοποιημένες καταστάσεις και εξαλείφθηκε κάθε ανάγκη να κρύβεται η χλιδή. Οι νεόπλουτοι, άξεστοι αλλά με χοντρά πορτοφόλια, δεν έδειχναν καμιά αυτοσυγκράτηση. Οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ και οι κουλάκοι, σε μια ατμόσφαιρα πυρετώδους κερδοσκοπίας που κανείς δεν ήξερε πόσο θα διαρκέσει, είχαν σαν οδηγό τους ένα και μοναδικό σλόγκαν: «Αρπάξτε την ευκαιρία!». Βιάζονταν να βγάλουν λεφτά και να τα ξοδέψουν. Ο πλούτος και η πολυτέλεια παρέλαυναν επιδεικτικά παντού.

Τα σοβιετικά διηγήματα της εποχής είχαν συχνά ως θέμα τους την απογοήτευση των επαναστατών από την επανεμφάνιση των προνομίων και τη ΝΕΠ. Οι αναμνήσεις ενός αμερικάνου δημοσιογράφου, που η πολιτική του αντίληψη ήταν περιορισμένη αλλά που τα ρεπορτάζ του για τη ζωή στη Ρωσία των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του *20 είναι αξεπέραστα, περιέχουν δυνατές εικόνες της κοινωνικής διαφθοράς εκείνης της περιόδου. Περιγράφει τη ζωή των προνομιούχων στη Μόσχα στη διάρκεια της ΝΕΠ ως Ια dolce vita. Σαμπάνιες και ακριβά κρασιά από τη Γαλλία και τη Γερμανία, κονιάκ πενήντα ετών, αρωματικός καφές, ζάχαρη, κρέας και κοτόπουλο, φρέσκο χαβιάρι - όλα ήταν διαθέσιμα γι’ αυτούς. Αυτοί οι άνθρωποι αγωνιούσαν να τρυγήσουν τους καρπούς της ευδαιμονίας και να απολαύσουν τις χαρές που είχαν στερηθεί για τόσο καιρό:

Ήταν παράξενο το θέαμα της Πράγκα στο κέντρο της πρώτης προλεταριακής δημοκρατίας στον κόσμο. Οι περισσότεροι άν- δρες έμοιαζαν με τα αρπακτικά και τα παράσιτα που ξεπηδούν από τις κατώτερες τάξεις σε κάθε μπουμ... όμως επίσης εκεί συναντούσες παλιούς αριστοκράτες με τα ξεφτισμένα ακριβά επίσημα ενδύματά τους και στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού με τις στολές τους... όλοι ανυπόμονοι να γνωρίσουν τα καυτά


μέρη της Μόσχας και έτοιμοι για κουτσομπολιό γύρω απ’ τα τραπέζια. Υπήρχε κι ένα πασάλειμμα από ξένους, μεσάζοντες, εμπορικούς αντιπροσώπους που απαρτίζουν την εμπροσθοφυλακή μιας ντουζίνας μεγάλων επιχειρήσεων που έλκονταν από την πολιτική των παραχωρήσεων του Λένιν με την ελπίδα ότι η Ρωσία θα γινόταν ξανά το βαρέλι με το μέλι για τις δυτικές μέλισσες. Και γυναίκες κάθε είδους... κυρίως κορίτσια της διασκέδασης, που έχει κλωσήσει η ΝΕΠ και τιτ ιβίζουν σαν σπουργιτάκια. Κι αργότερα, κάνουν την εμφάνισή τους οι γυ ναίκες και οι οικογένειες των Νέπμεν, των νέων κερδοσκόπων, με χρυσά δακτυλίδια στο χοντροδάκτυλά τους...11

Η πορνεία, ο πλήρης υποβιβασμός της γυναίκας μπροστά στις διαθέσεις του άνδρα που διαθέτει χρήματα, δεν εμφανιζόταν μόνο στα μπουρδέλα και στα μπαρ, αλλά έκανε και συχνά την εμφάνισή της στη σοβιετική λογοτεχνία της εποχής. Για παράδειγμα, ο Ισαάκ Μπάμπελ έγραψε μια σειρά διηγήματα με κεντρικούς χαρακτήρες πόρνες, όπως τα Η Πρώτη μου Αμοιβή (1922), Ο Κινέζος (1923) και Στο Φως τον Φαναριού (1923). Η κοινωνία βυθιζόταν στο βόθρο.

Το χειμώνα του 1922-23 η μείωση των μισθών οδήγησε σε κά- ποιες σημαντικές συγκρούσεις στις κρατικές βιομηχανίες οι οποίες επεκτάθηκαν λίγους μήνες αργότερα. Τον Ιούνη και τον Ιούλη του 1923 η Μόσχα κι η Πετρούπολη συγκλονίστηκαν από γενικευμένη εργατική αναταραχή. Οι εργάτες ένιωθαν ότι τους υποχρέωναν να επωμιστούν μεγάλα βάρη. Οι μισθοί τους ήταν ψίχουλα που συχνά δεν έπαιρναν καν. Τα συνδικάτα, που φοβόντουσαν μη διαταρά- ξουν την κοινωνική ειρήνη, αρνήθηκαν να ασκήσουν πίεση για την ικανοποίηση των εργατικών αιτημάτων. «Ανεπίσημες» απεργίες ξέσπασαν σε πολλά εργοστάσια και σε κάποιες περιπτώσεις συνοδεύτηκαν από βίαια ξεσπάσματα οργής. Η συνδικαλιστική ηγεσία αιφνιδιάστηκε, όπως και η κομματική.

Το Νοέμβρη του 1923 η Μόσχα κυριαρχούταν από φήμες για επικείμενη γενική απεργία και το απεργιακό κίνημα έμοιαζε να βρίσκεται στα πρόθυρα της μετατροπής του σε πολιτική εξέγερση.

-36-


Μόνο στην εποχή της εξέγερσης της Κρονστάνδης, το 1921, η ένταση στις γραμμές της εργατικής τάξης είχε φτάσει σε τέτοια επίπεδα και ο συναγερμός στους κυβερνητικούς κύκλους σήμανε τόσο δυνατά.12

Το απεργιακό κύμα έδωσε μια νέα πνοή ζωής στους μενσεβίκους στους οποίους αποδόθηκε η ευθύνη για την υποδαύλιση πολλών τέτοιων επεισοδίων. Το 1923, για παράδειγμα, οι μενσεβίκοι και οι εσέροι κατηγορήθηκαν ότι υποκίνησαν την απεργία στο μεγάλο υφαντουργικό εργοστάσιο Τρεχογκόρναγια Μανουφακτού- ρα. Μια έκθεση απέδιδε σε αδιευκρίνιστα «αντιπολιτευόμενα στοιχεία» μια απεργία σιδηροδρομικών στη διοικητική περιφέρεια Σο- κολνιτσέσκι. Σε μια συνδιάσκεψη μη κομματικών μελών στην περιφέρεια Κράσνο-Πρεσνένσκιι το Μάη, ομιλητές με «μενσεβίκικη οσμή» άσκησαν κριτική στις μισθολογικές ανισότητες και τις άσχημες συνθήκες ζωής των εργατών.

Στις 4 Ιούνη 1923 η κεντρική επιτροπή κυκλοφόρησε μια εγκύκλιο «Για τα μέτρα πάλης ενάντια στους μενσεβίκους» στην οποία τους κατηγορούσε για συνειδητή υποστήριξη της αντεπανάστασης. Ταυτόχρονα, η GPU εξαπέλυσε ένα μαζικό κύμα συλλήψεων μενσεβίκων. Μόνο στη Μόσχα συνελήφθησαν περίπου 1.000.13

Δυο ομάδες διαφωνούντων μέσα στο κόμμα αποτελούσαν πολύ πιο σοβαρή πρόκληση για την κυβέρνηση. Ήταν η Εργατική Αλήθεια και η Εργατική Ομάδα.

Την Εργατική Αλήθεια την αποτελούσαν κυρίως φοιτητές, υποστηρικτές του Μπογκντάνοφ, του παλιού μπολσεβίκου που είχε έρθει σε ρήξη με τον Λένιν το 1907. Δεν είχε περισσότερα από 20 μέλη. Εκτός από τις συζητήσεις που έκανε στον κύκλο της, η δημόσια δραστηριότητα της ομάδας ήταν η έκδοση δυο τευχών του περιοδικού της.

Πολύ μεγαλύτερη επιρροή είχε η Εργατική Ομάδα την οποία αποτελούσαν κυρίως εργάτες με επικεφαλής τους Μιάσνικοφ, Κουζνετσόφ και Μοϊσέεφ που είχαν διαγραφεί από το κόμμα το

- 37 -


1922. Η ομάδα συγκροτήθηκε την άνοιξη του 1923. Αμέσως μετά το Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος κυκλοφόρησε μια διακήρυξη με την οποία κατήγγειλε τη «Νέα Εκμετάλλευση του Προλεταριάτου» [λογοπαίχνιο με τα αρχικά της ΝΕΠ, Στμ] και καλούσε τους εργάτες να παλέψουν για δημοκρατία στα σοβιέτ. Ο Μιάσνικοφ συνελήφθη το Μάη, αλλά η ομάδα συνέχισε την προπαγάνδα της. Όταν τον Ιούλη-Αύγουστο του 1923 ξέσπασαν οι απεργίες, η ομάδα προβληματίστηκε αν πρέπει να πάει στα εργοστάσια με κάλεσμα για γενική απεργία. Το συζητούσαν ακόμα, όταν το Σεπτέμβρη η GPU συνέλαβε πολλά μέλη της ομάδας, περίπου είκοσι. Απ’ ό,τι φαίνεται, η ομάδα είχε 200 μέλη στη Μόσχα.14 Ο αριθμός των κομμουνιστών που διαγράφτηκαν από το κόμμα μέχρι το τέλος του 1923 για συμμετοχή στην Εργατική Αλήθεια και την Εργατική Ομάδα υπολογίζεται στους 200.,s

Παρά το μικρό της μέγεθος η Εργατική Ομάδα είχε μεγάλη επιρροή. Τα απλά μέλη του κόμματος άκουγαν με συμπάθεια τις εκκλήσεις της. Σε συνθήκες μαζικής εργατικής δυσαρέσκειας, με τα συνδικάτα να μην δίνουν φωνή στα παράπονα των εργατών και με το κόμμα να τους δίνει πολύ λίγη προσοχή, μια μικρή ομάδα μπορούσε να έχει πολύ μεγαλύτερη επιρροή από όσο κανονικά θα της επέτρεπε το μέγεθός της. Στο κάτω-κάτω, οι υποκινητές της εξέγερσης στην Κρονστάνδη δεν ήταν περισσότεροι ούτε είχαν μεγαλύτερη επιρροή.

Η κομματική ηγεσία αποφάσισε να σβήσει αυτές τις σπίθες. Ο Ντζερζίνσκι, ο επικεφαλής της GPU, ανέλαβε να φέρει σε πέρας την καταστολή. Όταν διαπίστωσε ότι πολλά κομματικά μέλη αντιμετώπιζαν τις δυο ομάδες με συμπάθεια, αποτάνθηκε στο πολιτικό γραφείο, ζητώντας τη λήψη απόφασης με την οποία όλα τα κομματικά μέλη θα υποχρεώνονταν να αναφέρουν στη GPU οποιοδήπο- τε μέλος συνεργαζόταν με αυτές τις υπονομευτικές ομάδες: στην πραγματικότητα, αυτή η απόφαση θα σήμαινε ότι τα μέλη του κόμματος θα μετατρέπονταν σε αστυνομικούς. Ο μόνος τρόπος με τον


οποίο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη στάση του Ντζερζίνσκι είναι ο γραφειοκρατικός χαρακτήρας του κόμματος και η τεράστιας κλίμακας αποξένωση της βάσης του από αυτό.

Η αντίδραση του Τρότσκι στην εργατική αναταραχή

Η δήλωση του Ντζερζίνσκι ώθησε τον Τρότσκι να μιλήσει ανοιχτά. Δεν ενέκρινε την ύπαρξη της Εργατικής Αλήθειας και της Εργατικής Ομάδας, ούτε είχε αντιρρήσεις για το διωγμό τους. Δεν διαμαρτυρήθηκε για τις συλλήψεις των υποστηρικτών τους. Δεν μπορούσε να βρει τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση θα ικανοποιούσε τα εργατικά αιτήματα, όσο η βιομηχανική παραγωγή ήταν ακόμα αμελητέα. Για τον Τρότσκι, ο κατευνασμός των εργατικών απαιτήσεων θα επιτυγχανόταν με μια πολιτική εκβιομηχάνισης μα- κράς πνοής. Επίσης, ο Τρότσκι δεν ήταν έτοιμος να υποστηρίξει το αίτημα για δημοκρατία στα σοβιέτ στην ακραία μορφή που το διατύπωναν η Εργατική Ομάδα και η Εργατική Αλήθεια. Ωστόσο, θεωρούσε ότι ο Ντζερζίνσκι είχε υπερβεί τα όρια. Στις 8 Οκτώβρη 1923 έγραψε μια επιστολή στην Κεντρική Επιτροπή και την Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου, στην οποία διαμαρτυρόταν για τη στάση του Ντζερζίνσκι.

Ο Τρότσκι ομολογούσε ότι αρχικά κι ο ίδιος αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό τα επιχειρήματα των παράνομων ομαδοποιήσεων σχετικά με τη δημοκρατία. Δήλωνε αναψερόμενος στο Δωδέκατο Συνέδριο:

Πολλές από τις ομιλίες που γίνηκαν εκείνη την περίοδο υπέρ της εργατικής δημοκρατίας μου φαίνονταν υπερβολικές και σε ένα σημαντικό βαθμό δημαγωγικές, αν λάβουμε υπόψη την ασυμβατότητα μιας πλήρως ανεπτυγμένη ς εργατικής δημοκρατίας με το καθεστώς της δικτατορίας...

Ωστόσο, τα πράγματα πήγαν από το κακό στο χειρότερο:

- 3 9 -

Τόνι. Κλιφ Τρότσκι 1923-1927

Το καθεστώς που ουσιαστικά είχε διαμορφωθεί ήδη πριν το Δωδέκατο Συνέδριο και το οποίο, μετά το συνέδριο, επικράτησε πλήρως στην ολοκληρωμένη του μορφή, είναι πολύ πιο μακριά από την εργατική δημοκρατία ακόμα και σε σύγκριση με την πιο άγρια περίοδο του πολεμικού κομμουνισμού. Μέσω της εφαρμογής μεθοδεΰσεων στην επιλογή των γραμματέων [των κομματικών οργανώσεων, Στμ], η γραφειοκρατικοτιοίηση του κομματικού μηχανισμού έχει λάβει ανήκουστες διαστάσεις. Ακόμα και στις πιο σκληρές στιγμές του εμφυλίου πολέμου διαφωνούσαμε ανοιχτά μέσα στο κόμμα αλλά και στα έντυπά μας... ενώ τώρα δεν υπάρχει ούτε ίχνος μιας τέτοιας ανοιχτής ανταλλαγής απόψεων για ζητήματα που βασανίζουν το κόμμα...

Ως αποτέλεσμα:

Στη βάση του κόμματος η δυσφορία έχει λάβει εξαιρετικά μεγά λες διαστάσεις... Η δυσφορία αυτή δεν μετριάζεται μέσα από την ανοιχτή ανταλλαγή απόψεων στις κομματικές διαδικασίες ή με την επιρροή των μαζών στις κομματικές οργανώσεις (με την εκλογή των κομματικών επιτροπών, των γραμματέων κλπ), αλλά αντίθετα, συνεχίζει να διογκώνεται καλυμμένα και εν καιρώ θα δημιουργήσει εσωτερικά αποστήματα ·16

Επίσης, ο Τρότσκι ανανέωσε την επίθεσή του στην οικονομική πολιτική της Τρόικας. Η εργατική αναταραχή, υποστήριζε, ενέτεινε τον αναβρασμό στο εσωτερικό του κόμματος. Αυτή η αναταραχή είχε σαν αιτία της την απουσία οικονομικού σχεδιασμού. Ο Τρότσκι διαπίστωνε ότι οι παραχωρήσεις που του είχε κάνει η Τρόικα σε αυτό το ζήτημα στο Δωδέκατο Συνέδριο ήταν κάλπικες. Το συνέδριο είχε υιοθετήσει το σχέδιο απόφασής του για την πολιτική στη βιομηχανία, όμως αυτή η απόφαση είχε μείνει κενό γράμμα.

Ο Τρότσκι τελειώνει την επιστολή του με τη δήλωση ότι, παρόλο που μέχρι τώρα είχε αρνηθεί να δημοσιοποιήσει τις απόψεις του, από δω και μπρος είναι αναγκασμένος να κυκλοφορήσει τις ιδέες του, όχι στο ευρύ κοινό ούτε καν στη βάση του κόμματος, αλλά σε

-40 -


όσα μέλη θεωρούσε «ώριμα» να τις ακούσουν:

Μέχρι τώρα έχω αποφύγει συνειδητά να υποβάλλω τις διαφωνίες που υπάρχουν μέσα στην κεντρική επιτροπή στην κρίση ακόμα και του πιο στενού κύκλου συντρόφων: συγκεκριμένα σ’ εκείνους που, αν το κόμμα είχε μια εύλογη λειτουργία, είναι βέβαιο ότι θα κατείχαν διακεκριμένες θέσεις στην κεντρική επιτροπή και στην κεντρική επιτροπή ελέγχου. Νιώθω την ανάγκη να δηλώσω ότι οι προσπάθειές μου τον προηγούμενο ενάμιση χρόνο ήταν άκαρπες.Θεωρώ ότι δεν αποτελεί μόνο δικαίωμα αλλά και καθήκον μου να γνωστοποιήσω την πραγματική κατάσταση σε κάθε μέλος του κόμματος το οποίο θεωρώ ότι είναι επαρκώς προετοιμασμένο, ώριμο και ψύχραιμο, επομένως ικανό να βοηθήσει το κόμμα να βρει το δρόμο του για να ξεφύγει απ’ αυτή την αδιέξοδη κατάσταση, χωρίς φραξιονιστικές συγκρούσεις και αναταράξεις.17

Η επιστολή του Τρότσκι κρατήθηκε κρυφή από τη βάση του κόμματος.

Στις 15 Οκτώβρη η κεντρική επιτροπή παρέλαβε μια άλλη επιστολή, αυτή τη φορά με τις υπογραφές 46 διακεκριμένων κομματικών μελών. Στη δήλωσή τους ασκούσαν κριτική στην κομματική ηγεσία με όρους σχεδόν ταυτόσημους μ’ εκείνους που είχε χρησιμοποιήσει ο Τρότσκι. Δήλωναν ότι η χώρα βρισκόταν μπροστά στην απειλή μιας «οικονομικής καταστροφής» επειδή η «πλειοψη- φία του πολιτικού γραφείου» δεν θεωρούσε αναγκαίο το σχεδιασμό στη βιομηχανία. Επίσης οι «46» διαμαρτύρονταν για την εξουσία της ιεραρχίας των γραμματέων και την κατάπνιξη της συζήτησης στο κόμμα:

Μέλη του κόμματος που είναι δυσαρεστημένα με αυτή ή την άλλη απόφαση της κεντρικής επιτροπής ή ακόμα και μιας επαρχιακής επιτροπής, που αμφιβάλλουν για τούτο ή το άλλο, που ιδιαιτέρως επισημαίνουν κάποιο λάθος, κάποια παραβίαση των κανόνων ή αταξία, φοβούνται να μιλήσουν στις

-41 -


κομματικές διαδικασίες, ακόμα και σε προσωπικές συζητήσεις... Στις μέρες μας, η προώθηση και επιλογή των μελών των επαρχιακών επιτροπών και της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΡ, δεν είναι πλέον υπόθεση του κόμματος και των μαζών που το αποτελούν. Αντίθετα, η ιεραρχία των γραμματέων είναι εκείνη που όλο και περισσότερο καθορίζει εκ των προτέρων τη σύνθεση των συνδιασκέψεων και των συνεδρίων, που σε μεγάλο βαθμό έχουν μετατραπεί σε διαδικασίες επικύρωσης αυτής της ιεραρχίας...Αυτή η κατάσταση εξηγείται από το γεγονός ότι το εσωκομματικό καθεστώς είναι η δικτατορία μιας φράξιας μέσα στο κόμμα....Το φραξιονιστικό καθεστώς πρέπει να καταργηθεί και αυτό πρέπει να γίνει καταρχάς από εκείνους που το έχουν δημιουργήσει. Πρέπει να αντικατασταθεί από ένα καθεστώς συντροφικής ενότητας και εσωκομματικής δημοκρατίας.18

Οι «46» προχώρησαν περισσότερο απ’ ό,τι ο Τρότσκι με την επιστολή του στις 8 Οκτώβρη. Ζήτησαν την άρση της απαγόρευσης σχηματισμού ομαδοποιήσεων στο εσωτερικό του κόμματος. Τέλος, ζήτησαν από την κεντρική επιτροπή να συγκαλέσει έκτακτη συνδιάσκεψη για να εξετάσει την κατάσταση.

Στους «46» συγκαταλέγονταν οι στενότεροι πολιτικοί φίλοι του Τρότσκι: Ο Εβγκένι Πρεομπραζένσκι, ο λαμπρός οικονομολόγος. Ο Γιούρι Πιατάκοψ, ο πιο ικανός ανάμεσα στα στελέχη της βιομηχανίας. Ο Λεβ Σοσνόφσκι, ο ταλαντούχος αρθρογράφος της Πράβδα. Ο Ιβάν Σμιρνόφ, ο νικητής του Κολτσάκ [στον εμφύλιο, Στμ]. Ο Αντόνοφ-Οβσεένκο, ο ήρωας της εξέγερσης του Οκτώβρη και εκείνη την περίοδο ανώτατος πολιτικός επίτροπος του Κόκκινου Στρατού. Ο Ν. Μουράλοφ, διοικητής της φρουράς της Μόσχας. Σε μια ξεχωριστή δήλωση ο Ράντεκ έκφρασε την αλληλεγγύη του στους «46». Οι παραπάνω απάρτισαν τον πυρήνα της λεγόμε- νης Αντιπολίτευσης του 1923 και αντιπροσώπευαν το τροτσκιστικό στοιχείο στις γραμμές της.

-42 -


Δίπλα σ’ αυτούς υπήρχαν πρώην υποστηρικτές της Εργατικής Αντιπολίτευσης και των «ντετσεμιστών» (από τα αρχικά των λέξεων Δημοκρατικός Συγκεντρωτισμός) όπως ο Β. Σμιρνόφ, ο Τ. Σα- πρόνοφ, ο Β. Κοσιόρ, ο Α. Μπουμπνόφ και ο Β. Οσίνσκι, οι απόψεις των οποίων απέκλιναν από εκείνες των τροτσκιστών. Πολλοί απ’ τους υπογράφοντες επισύναψαν έντονες επιφυλάξεις σε συγκεκριμένα σημεία της κοινής δήλωσης ή έκφρασαν σκέτη δυσαρέσκεια. Οι «46» δεν αντιπροσώπευαν μια ομοιογενή φράξια, αλλά μια χαλαρή συμμαχία ομάδων και ατόμων που τους ένωνε μόνο η κοινή διαμαρτυρία για την έλλειψη δημοκρατίας στο κόμμα.

Το γεγονός ότι ο Τρότσκι δεν υπέγραφε τη δήλωση των «46» ήταν συμπτωματικό της αναποφασιστικότητάς του και της απροθυμίας του να αμφισβητήσει ανοιχτά την Τρόικα, όσο ήταν πιθανή μια ανάρρωση του Λένιν. Επίσης, τηρώντας αυτή τη στάση απέφευγε και την κατηγορία του φραξιονισμού.

Η διακήρυξη των «46» έχανε μέρος της αιχμηρότητάς της, με την παραδοχή ότι «σε κάθε περίπτωση το κόμμα δεν θα παραλείψει να τοποθετήσει την παρούσα κομματική ηγεσία στις ηγετικές θέσεις της εργατο-αγροτικής δικτατορίας» - δηλαδή αποδεχόταν ότι δεν υπήρχε διαθέσιμη εναλλακτική ηγεσία. Τη διακήρυξη την αδυνάτιζε ακόμα το γεγονός ότι η μόνη συγκεκριμένη πρόταση στην οποία κατέληγε ήταν η σύγκληση μιας διευρυμένης ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής και άλλων βασικών στελεχών του κόμματος.

Στις 24 Οκτώβρη ο Τρότσκι έγραψε ακόμα μια επιστολή στην κεντρική επιτροπή με την οποία ασκούσε κριτική στο εσωκομματικό καθεστώς και έκανε ειδική αναφορά στην κριτική του Λένιν για τη Ράμπκριν.

Η Τρόικα αντιδράΑνάμεσα στις 25 με 27 Οκτώβρη διεξήχθη η διευρυμένη ολομέ

λεια της κεντρικής επιτροπής μαζί με την κεντρική επιτροπή ελέγ

- 4 3 -


χου και αντιπροσώπους από τις δέκα μεγαλύτερες κομματικές οργανώσεις. Η Τρόικα χρησιμοποίησε αυτή τη συνεδρίαση για να λάβει αντίμετρα απέναντι στον Τρότσκι και τους «46». Ο Τρότσκι δεν συμμετείχε στις εργασίες της, εξαιτίας μιας μυστηριώδους ασθένειας που τον κράτησε άρρωστο το μεγαλύτερο μέρος του χειμώνα. Στα τέλη Οκτώβρη είχε αρπάξει ένα γερό κρύωμα στη διάρκεια ενός κυνηγιού πάπιας, για το οποίο αφιερώνει κάμποσες σελίδες στην αυτοβιογραφία του, διανθισμένες με φιλοσοφικούς στοχασμούς για το ρόλο των ατυχημάτων στην ιστορία.19 Η συνέχεια ήταν αυτό που αργότερα περιέγραψε ως μια «επίμονη, μυστηριώδης μόλυνση, η φύση της οποίας παραμένει για τους γιατρούς μου μυστήριο ακόμα και σήμερα».20 Ο πυρετός που διακοπτόταν και ξανάρχιζε συνεχίστηκε μέχρι το Γενάρη, όταν ο Τρότσκι έφυγε από τη Μόσχα και πήγε στον Καύκασο για ν’ αναρρώσει.

Στη συνδιάσκεψη του κόμματος, που συνήλθε μετά τη διευρυ- μένη ολομέλεια, στις 16-18 Γενάρη 1924, ο κύριος εκπρόσωπος της Αντιπολίτευσης ήταν ο Πρεομπραζένσκι, ο οποίος θα συνέχιζε να εκπληρώνει αυτόν το σημαντικό ρόλο και στους μήνες που ακολούθησαν - το διάστημα δηλαδή που έμεινε γνωστό ως «η αντιπαράθεση για τη Νέα Πορεία». Στη διευρυμένη ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου πρότεινε ένα σχέδιο απόφασης στο οποίο υιοθετούνταν η αρχή της εργατικής δημοκρατίας, με κατοχύρωση της ελεύθερης έκφρασης και συζήτησης των απόψεων, πραγματικό έλεγχο, εκλογή των οργάνων από τα μέλη του κόμματος και τερματισμό της κυριαρχίας της γραμματείας.21

Η Τρόικα απέρριψε χωρίς περιστροφές την πρόταση του Πρε- ομπραζένσκι. Αντίθετα, τα μέλη της πέρασαν στην αντεπίθεση, κατηγορώντας τον Τρότσκι και τους «46» για φραξιονισμό.

Η δικαιολογία που πρόβαλε η Τρόικα για να υπερασπίσει την απόφαση της κεντρικής επιτροπής να μην κυκλοφορήσει στα μέλη του κόμματος τη διακήρυξη των «46» ήταν πως κάτι τέτοιο θα πα

-44 -


ραβίαζε την απόφαση του Δέκατου Συνεδρίου για απαγόρευση των φραξιονιστικών δραστηριοτήτων. Την ίδια στιγμή, η κεντρική επιτροπή ανακοίνωσε ότι αποδέχεται την αρχή της εργατικής δημοκρατίας.22

Το σχέδιο απόφασης που περιλάμβανε και τα δυο αυτά στοιχεία, εγκρίθηκε με συντριπτική πλειοψηφία: 102 ψήφοι υπέρ, 2 κατά και 10 αποχές. Αυτή η απόφαση θα αποτελούσε το εφαλτήριο για την επίθεση ενάντια στην Αντιπολίτευση, που θα ξεκινούσε σύντομα.

Τα νέα για την ύπαρξη της Αντιπολίτευσης απλώθηκαν γρήγορα και το ενδιαφέρον για τις ιδέες της ήταν μεγάλο. ΓΓ αυτό το λόγο, η Τρόικα δεν έμεινε ικανοποιημένη απλά με την άρνηση να δη- μοσιευθούν οι δυο επιστολές του Τρότσκι και η Διακήρυξη των «46», ούτε με την απειλή για πειθαρχικές ποινές εις βάρος της Αντιπολίτευσης. Αποφάσισε να εξουδετερώσει την επιρροή του μηνύματος της Αντιπολίτευσης υιοθετώντας τις αρχές της σαν δικές της. Ο Ζινόβιεφ σε ένα άρθρο του στην Πράβδα της 7 Νοέμβρη με τίτλο «Νέα Καθήκοντα για το Κόμμα», διακήρυξε:

Είναι αναγκαίο η εσωκομματική δημοκρατία, για την οποία τόσο πολύ έχουμε μιλήσει, ν’ αρχίσει να παίρνει σε μεγαλύτερο βαθμό σάρκα και οστά... Το βασικό μας πρόβλημα είναι ότι όλες οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται εκ των προτέρων και μεταφέρονται από τα πάνω προς τα κάτω...

Το άρθρο του Ζινόβιεφ συνοδευόταν από ένα σημείωμα στο οποίο ανακοινωνόταν ότι οι σελίδες της εφημερίδας θα άνοιγαν σε ένα διάλογο, στον οποίο κλήθηκαν να διατυπώσουν τις απόψεις τους μέλη του κόμματος, συνδικαλισμένοι εργάτες και εξωκομματικοί. Η ανταπόκριση ήταν τεράστια και στις σελίδες της Πράβδα η συζήτηση συνεχίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος του Νοέμβρη. Το πολιτικό γραφείο όρισε μια υποεπιτροπή, αποτελούμενη από τους Στά- λιν, Κάμενεψ και Τρότσκι, με αποστολή να διαμορφώσει ένα σχέδιο

-45-


απόφασης για τη δημοκρατία στο κόμμα. Η Τρόικα ήταν πρόθυμη να κάνει φραστικές παραχωρήσεις στον Τρότσκι, για να διατηρήσει την επίφαση της ενότητας. Ζήτησαν από τον Τρότσκι να βάλει την υπογραφή του σε ένα κείμενο το οποίο αποτελούσε ουσιαστικά αντιγραφή των δικών του θέσεων. Το κόλπο έπιασε, μιας κι ο Τρότσκι δεν είχε εκδηλωθεί ποτέ δημόσια ενάντια στην Τρόικα.

Η απόφαση που πρότεινε η υποεπιτροπή ήταν, όσον αφορά στα προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα, η κυβέρνηση και το κόμμα, πολύ κοντά στη σκέψη του Τρότσκι. Ήταν αόριστη στις προτάσεις της για την εσωκομματική δημοκρατία, ωστόσο ζητούσε «μια σοβαρή αλλαγή στη λειτουργία του κόμματος προς την κατεύθυνση της εφαρμογής των αρχών της εργατικής δημοκρατίας». Όμως, παρέμενε ασαφής και διφορούμενη στο κρίσιμο ζήτημα του ελέγχου που ασκούσε το κέντρο στους διορισμούς των γραμματέων των τοπικών κομματικών οργανώσεων. Το κείμενο επεσήμανε ότι το καταστατικό του κόμματος προέβλεπε την επικύρωση τέτοιων διορισμών από την ανώτατη κομματική αρχή. Την ίδια στιγμή δεχόταν ότι είχε φτάσει η στιγμή «υπό το φως της εμπειρίας που πια διαθέτουμε, ιδιαίτερα από τις κομματικές οργανώσεις βάσης», να επανεξετασθεί η χρησιμότητα τέτοιων περιορισμών της αυτονομίας των τοπικών πυρήνων. «Σε κάθε περίπτωση», κατέληγε αυτό το σημείο της απόφασης, «το δικαίωμα επικύρωσης των γραμματέων δεν μπορεί να μετατραπεί σε ουσιαστικό διορισμό τους».

Το σχέδιο απόφασης ενώ τυπικά υμνούσε την εσωκομματική δημοκρατία, ήταν ανένδοτο στην καταδίκη κάθε φραξιονιστικής ομαδοποίησης μέσα στο κόμμα:

Εργατική δημοκρατία σημαίνει ελεύθερη συζήτηση των πιο σημαντικών ζητημάτων της κομματικής ζωής αϊτό όλα τα μέλη και την εκλογή όλων των ηγετικών στελεχών και επιτροπών από τα αντίστοιχα κομματικά σώματα. Ωστόσο, η εργατική δημοκρατία δεν υποδηλώνει και την ελευθερία σχηματισμού φραξιονιστικών ομαδοποιήσεων, οι οποίες είναι ιδιαίτερα επι

-46 -


κίνδυνες για το κυβερνών κόμμα, επειδή απειλούν να διασπά- σουν και να κατακερματίσουν συνολικά τον κυβερνητικό και κρατικό μηχανισμό.23

Ενώ αποδεχόταν την εργατική δημοκρατία, η απόφαση καταδίκαζε την Εργατική Ομάδα και την Εργατική Αλήθεια και, κατ’ επέκταση, τη Διακήρυξη των «46». Επίσης, το κείμενο υιοθετούσε και έκανε αναφορές σε αποσπάσματα της απόφασης της ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής της 25ης Οκτώβρη, η οποία ενέκρινε «τη γραμμή που εφαρμόζει το πολιτικό γραφείο στο ζήτημα της εργατικής δημοκρατίας», καταδίκαζε έντονα τους «46» και έκανε κριτική στην επιστολή που είχε γράψει ο Τρότσκι στις 8 Οκτώβρη. Το σχέδιο απόφασης ενέκρινε ομόφωνα στις 5 Δεκέμβρη η κοινή συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου. Η Τρόικα μπορούσε να βγάλει ένα αναστεναγμό ανακούφισης: για άλλη μια φορά είχε αποτραπεί ο κίνδυνος μιας ανοιχτής ρήξης, κατά την οποία ο Τρότσκι θα οδηγούσε εναντίον της τη βάση του κόμματος.

Ο Τρότσκι απέδωσε ύψιστη σημασία σ’ αυτή την απόφαση, την οποία θεωρούσε ως επιβεβαίωση των απόψεών του. Στην έντονη αντιπαράθεση που θα ακολουθούσε, χαρακτήρισε την απόφαση ως απαρχή μιας τέταρτης περιόδου στην ιστορία του κόμματος - οι προηγούμενες ήταν η «προ-Οκτώβρη», η δεύτερη «ο Οκτώβρης» και η τρίτη η «μετά-Οκτώβρη».24 Το Μάη του 1924, στη διάρκεια του Δέκατου Τρίτου Συνεδρίου του κόμματος, δήλωσε ότι αυτή η απόφαση περιείχε τα βασικά στοιχεία όσων διεκδικούσε.25

Η απόφαση της 5ης Δεκέμβρη μπορεί να ήταν στα λόγια μια νίκη του Τρότσκι. Ομως, ουσιαστικά, το δικαίωμα διορισμού των γραμματέων των τοπικών και επαρχιακών οργανώσεων οι οποίοι διαδραμάτιζαν τον αποφασιστικό ρόλο στην εκλογή αντιπροσώπων για τα συνέδρια και τις συνδιασκέψεις του κόμματος, παρέμενε στα χέρια της κεντρικής επιτροπής. Η υλοποίηση της εργατικής

- 47 -


δημοκρατίας θα ήταν έργο της γραφειοκρατίας, και μιας και η γραφειοκρατία ήταν αποφασισμένη να κρατήσει την εξουσία της, η απόφαση δεν έλυνε απολύτως τίποτα.

Ο Τρότσκι επεξεργάζεται τη Νέα ΠορείαΠαρόλο που τη συνυπέγραψε, ο Τρότσκι συνέχιζε να φοβάται

ότι αυτή η απόφαση του πολιτικού γραφείου μπορούσε να έχει την τύχη των παραχωρήσεων που είχε κάνει προς αυτόν η Τρόικα στο Δωδέκατο Συνέδριο: να παραμείνει στα χαρτιά, απλά για να απο- φύγει τις επικρίσεις η Τρόικα. Για να αποτρέψει τη μετατροπή της απόφασης σε κενό γράμμα, ο Τρότσκι αποφάσισε να απευθυνθεί στη βάση του κόμματος, καλώντας την να ασκήσει πίεση στην ηγεσία.

Ο Τρότσκι ανέλυσε τα θέματα των γραφειοκρατικών πρακτικών και της έλλειψης ανεξαρτησίας και πρωτοβουλίας της βάσης σε μια σειρά σύντομα άρθρα που δημοσιεύτηκαν το Δεκέμβρη στην Πράβδα. Το Γενάρη του 1924 η συλλογή αυτών των άρθρων μαζί με μερικά αδημοσίευτα μέχρι τότε, κυκλοφόρησαν σε μια παμ- φλέτα με τίτλο Νέα Πορεία. Σ’ αυτά τα άρθρα περιλαμβάνονται συμπυκνωμένες όλες οι ιδέες που θα γίνονταν σήμα κατατεθέν του «τροτσκισμού».

Στις 8 Δεκέμβρη ο Τρότσκι έγραψε μια Ανοιχτή Επιστολή προς τα μέλη του κόμματος με την οποία αποσαφήνιζε τη θέση του. Περιέγραψε τη Νέα Πορεία ως ένα σημείο καμπής, όμως προειδοποιούσε ότι κάποιοι στην ηγεσία είχαν δεύτερες σκέψεις και ήδη προσπαθούσαν να την υπονομεύσουν.

Ο υπερβολικός συγκεντρωτισμός του μηχανισμού σε βάρος της πρω τοβουλίας γέννησε ένα αίσθημα ανησυχίας - μια ανησυχία που στα περιθωριακά στρώματα του κόμματος πήρε μια μορφή εξαιρετικά νοσηρή και εκφράστηκε, ανάμεσα στ' άλλα, με την εμφάνιση παράνομων σχηματισμών που κατευ- θύνονταν από στοιχεία αναμφισβήτητα εχθρικά στον κομμού-


νισμό. Την ίδια στιγμή, το σύνολο του κόμματος αποδοκίμαζε όλο και περισσότερο τις μεθόδους του μηχανισμού στη λύση των προβλημάτων. Η ιδέα, ή τουλάχιστον το συναίσθημα, ότι ο γραψειοκρατισμός απειλούσε να οδηγήσει το κόμμα σ’ ένα αδιέξοδο, σχεδόν γενικεύτηκε. Από παντού ακούγονταν φωνές που τόνιζαν τον κίνδυνο. Η απόφαση πάνω στη Νέα Πορεία είναι η πρώτη επίσημη έκφραση της αλλαγής που έχει γίνει στο κόμμα. Αυτή θα υλοποιηθεί στο βαθμό που το κόμμα, δηλαδή τα 400.000 μέλη του, θα θέλουν να την πραγματοποιήσουν και πετύχουν να το κάνουν.26

Ο Τρότσκι έκανε επίσης έκκληση στη νέα γενιά να δείξει μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και να μην θεωρεί το κύρος της Παλιάς Φρουράς [του κόμματος] ως κάτι το

απόλυτο. Μόνο με μια διαρκή και ενεργητική συνεργασία με τη νέα γενιά, μέσα στα πλαίσια της δημοκρατίας, η παλιά φρουρά θα διατηρήσει τον εαυτό της ως επαναστατικό παράγοντα. Αλλιώς, μπορεί να αποστεωθεί και να γίνει χωρίς να το συνειδητοποιήσει η πιο ολοκληρωμένη έκφραση του γραφει- οκρατισμού.

Ήταν η πρώτη φορά που ο Τρότσκι κατηγόρησε την Παλιά Φρουρά σαν φορέα του κινδύνου του «γραφειοκρατικού εκφυλισμού». Υποστήριξε αυτή την κατηγορία με παραδείγματα από την ιστορική εμπειρία της Δεύτερης Διεθνούς:

Η ιστορία μας προσφέρει περισσότερες από μια περιπτώσεις εκφυλισμού της «Παλιάς Φρουράς». Ας εξετάσουμε το πιο πρόσφατο και πιο χτυπητό παράδειγμα: αυτό των ηγετών των κομμάτων της Δεύτερης Διεθνούς. Ξέρουμε ότι οι Βίλχελμ Λήμπκνεχτ, Μ πέμπελ, Σίγκερ, Βίκτορ Αντλερ, Κάουτσκι, Μπερνστάιν, Ααφάργκ, Γκενστ και πολλοί άλλοι ήταν οι άμεσοι μαθητές του Μαρξ και του Ένγκελς. Όμως, ξέρουμε επίσης, ότι μέσα στην ατμόσφαιρα του κοινοβουλευτισμού και κάτω από την επίδραση της αυτόματης ανάπτυξης του μηχανισμού του κόμματος και των συνδικάτων, όλοι αυτοί οι ηγέτες στράφηκαν, ολοκληρωτικά ή εν μέρει, προς τον οπορτου-

-49 -


νισμό......εμείς οι «παλιότεροι» πρέπει να πούμε καθαρά στον εαυτό μας πως η γενιά μας, που παίζει φυσικά τον ηγετικό ρόλο στο κόμμα, δεν αποτελεί απόλυτη εγγύηση ενάντια στη βαθμιαία και ανεπαίσθητη εξασθένηση του επαναστατικού και προλεταριακού πνεύματος στις γραμμές της, αν το κόμμα πρόκειται να ανεχθεί την παραπέρα ανάπτυξη και σταθεροποίηση των γραφειοκρατικών μεθόδων...27

Μ’ αυτό τον τρόπο, με καθυστέρηση περίπου εννιά μηνών, ο Τρό- τσκι έριξε επιτέλους τη βόμβα την οποία ο Λένιν περίμενε απ’ αυτόν να ρίξει στο Δωδέκατο Συνέδριο. Από τη στιγμή που ο Τρότσκι τέθηκε δημόσια επικεφαλής της Αντιπολίτευσης, η ανοιχτή πολιτική μάχη ανάμεσα στις φράξιες γινόταν πλέον αναπόφευκτη.

Ο Τρότσκι για πρώτη φορά ανέπτυξε μια συνεκτική κριτική της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Απέρριψε την άποψη ότι η γραφειοκρατία είναι ένα τυχαίο φαινόμενο και επέμεινε ότι οι ρίζες της βρίσκονται στις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε η επανάσταση.

Είναι ανάξιο για ένα μαρξιστή να θεωρεί ότι ο γραφειοκρατι- σμός είναι μόνο το σύνολο των κακών συνηθειών εκείνων που κατέχουν επίσημα πόστα. Ο γραφειοκρατισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο επειδή αποτελεί ένα καθορισμένο σύστημα διοίκησης ανθρώπων και πραγμάτων. Οι βαθύτερες αιτίες του βρίσκονται στην ετερογένεια της κοινωνίας, στη διαφορά ανάμεσα στα καθημερινά και τα θεμελιώδη συμφέροντα διαφόρων ομάδων του πληθυσμού. Ο γραφειοκρατισμός περιπλέκεται από την έλλειψη κουλτούρας των πλατιών μαζών. Σε μας, η βασική πηγή του γραφειοκρατισμού βρίσκεται στην αναγκαιότητα να δημιουργήσουμε και να διατηρήσουμε έναν κρατικό μηχανισμό που να ενώνει τα συμφέροντα του προλεταριάτου με τα συμφέροντα της αγροτιάς σε μια τέλεια οικονομική αρμονία, από την οποία όμως απέχουμε πολύ. Η αναγκαιότητα να διατηρούμε ένα μόνιμο στρατό είναι επίσης μια άλλη σημαντική πηγή του γραφειοκρατισμού.2*

- 50-


Η καταπολέμηση της ασφυκτικής πίεσης που επιβάλλεται από την κρατική και κομματική γραφειοκρατία έπρεπε να λάβει ως αφετηρία της τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της καθυστερημένης Ρωσίας και την απομόνωσή της μέσα στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα.

Όσο πιο αδύναμη ήταν η κρατική βιομηχανία σε σχέση με τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ, τόσο μεγαλύτερη ήταν η ανάπτυξη της γραφειοκρατίας στο κόμμα και το κράτος.

...η αυξανόμενη δυσαρμονία ανάμεσα στην κρατική και την αγροτική οικονομία, το δυνάμωμα των κουλάκων στην ύπαιθρο, η συμμαχία τους με το ιδιωτικό εμπορο-βιομηχανικό κεφάλαιο: τα παραπάνω μπορούν να αποτελέσουν - δεδομένου του χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου των εργαζόμενων μαζών στην ύπαιθρο και εν μέρει στις πόλεις - τις αιτίες για ενδεχόμενους αντεπαναστατικούς κινδύνους.29

Συνεπώς, η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη γραφειοκρατία ήταν ένας πολυμέτωπος αγώνας: αγώνας για την εσωκομματική δημοκρατία, αλλά παράλληλα και αγώνας για το ξεπέρασμα της καθυστέρησης της χώρας και του χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου των μαζών, όπως κι αγώνας για το άπλωμα της επανάστασης σε διεθνές επίπεδο.

Η πάλη ενάντια στο γραφειοκρατισμό του κρατικού μηχανισμού είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό αλλά και μακροχρόνιο καθήκον, που εξελίσσεται λίγο πολύ παράλληλα με τα άλλα βασικά μας καθήκοντα, την οικονομική ανασυγκρότηση και την ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου των μαζών.30 Σε τελευταία ανάλυση το ζήτημα θα κριθεί από δυο μεγάλους, διεθνούς σημασίας, παράγοντες: την πορεία της επανάστασης στην Ευρώπη και την ταχύτητα της οικονομικής μας ανάπτυξης.31

Η Νέα Πορεία, υποστηρίζοντας την ανάγκη επιτάχυνσης της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Ρωσία, αποτέλεσε στο εξής την επιτομή

-51 -


του «τροτσκισμού» και σκιαγράφησε τις βασικές γραμμές του.Η διατήρηση και ενδυνάμωση της σμίτσκα (συμμαχίας) ανάμε

σα στο προλεταριάτο και την αγροτιά, είχε ως προϋπόθεση μια σωστή σχέση ανάμεσα στη βιομηχανία και τον αγροτικό τομέα της οικονομίας. Ο οικονομικός σχεδιασμός της βιομηχανίας πρέπει να βοηθάει και να διαμορφώνει τον αγροτικό τομέα. Η κρατική βιομηχανία θα πρέπει να προσαρμόζεται

...στην αγροτική αγορά και τον ξεχωριστό αγρότη ως φορολογούμενο. Όμως, αυτή η προσαρμογή έχει ως βασικό σκοπό της να εξυψώσει, να εδραιώσει και να αναπτύξει την κρατική βιομηχανία ως το θεμέλιο της δικτατορίας του προλεταριάτου και τη βάση του σοσιαλισμού.32

Κατόπιν, ο Τρότσκι εξηγεί ότι ο βιομηχανικός σχεδιασμός δεν πρέπει να λειτουργήσει εις βάρος της αγροτιάς, αλλά αντίθετα, σκοπός του θα έπρεπε να είναι να την βοηθήσει.

Το εργατικό κράτος πρέπει να σπεύσει σε βοήθεια των χωρικών (στο μέτρο που επιτρέπουν τα μέσα του) με την παροχή αγροτικών πιστώσεων, με γεωπόνους κλπ, ούτως ώστε να τους ελαφρύνει από το κόστος εξαγωγής των προϊόντων τους (σιτηρά, κρέας, βούτυρο κλπ) στην πα γκόσμ ια αγορά ... Όμως, τη γεωργία μπορούμε να την επηρεάσουμε άμεσα - αν όχι έμμεσα - κυρίως μέσω της βιομηχανίας. [Η βιομηχανία] θα πρέπει να εφοδιάσει την ύπαιθρο με αγροτικά εργαλεία και μηχανήματα σε προσιτές τιμές. Πρέπει να της δώσει λιπάσματα και φτηνά οικιακά είδη. Για να οργανώσει και να αναπτύξει τις πιστώσεις στην αγροτική οικονομία, το κράτος χρειάζεται ανακυκλούμενη χρηματοδότηση. Για να την εξασφαλίσει, χρειάζεται η βιομηχανία του να παράγει κέρδη, κάτι το οποίο είναι αδύνατο αν οι κλάδοι της δεν συνεργάζονται αρμονικά. Αυτός είναι ο πραγματικά γνήσιος τρόπος υλοποίησης της σμίτσκα ανάμεσα στην εργατική τάξη και την αγροτιά.”

Πόσο διαφορετικό είναι αυτό το είδος οικονομικού σχεδιασμού

- 52 -


από τη σταλινική κεντρικά κατευθυνόμενη οικονομία που επιβλήθηκε μετά το 1928 και από την καρικατούρα που παρουσίαζαν ως άποψη του Τρότσκι οι σταλινικοί αλλά και πολλοί άλλοι!

Αδυναμίες στη Νέα Πορεία του ΤρότσκιΗ Νέα Πορεία, όσο λαμπρή και να ήταν, είχε μερικές σημαντι

κές αδυναμίες. Πρώτα απ’ όλα ήταν φτωχή σε συγκεκριμένες προτάσεις και αιτήματα. Είναι αλήθεια ότι ο Τρότσκι έθεσε αντιμέτωπη την Παλιά Φρουρά με την κατηγορία του γραφειοκρατικού εκφυλισμού, έστω και με πολλές επιφυλάξεις. Όμως, δεν έκανε κάλεσμα για την ανατροπή της.

Επίσης, άμβλυνε σε μεγάλο βαθμό την προειδοποίησή του για τους κινδύνους γραφειοκρατικού εκφυλισμού των ηγετών του κόμματος και του κράτους:

Είναι αυτός ο κίνδυνος όντως μεγάλος στην πράξη; Το γεγονός ότι το κόμμα κατανόησε ή ένιωσε αυτό τον κίνδυνο και αντέδρασε με ενεργητικό τρόπο - πράγμα που ήταν και η αιτία πίσω από την απόφαση της κεντρικής επιτροπής - μαρτυ- ρά τη βαθιά ζωτικότητά του και αποκαλύπτει τις δραστικές πηγές του αντίδοτου που διαθέτει ενάντια στο γραφειοκρατικό δηλητήριο. Σ’ αυτό το γεγονός έγκειται η βασική εγγύηση για τη διατήρησή του ως επαναστατικό κόμμα.34

Συνεχίζοντας, θεωρούσε πως η γραφειοκρατία δεν είχε περάσει το κατώφλι χωρίς πια να υπάρχει δυνατότητα σωτηρίας. Ο μηχανισμός δεν

αποτελείται αποκλειστικά από γραψειοκρατικοποιημένα στοιχεία ή, ακόμα χειρότερα, από δηλωμένους και αδιόρθωτους γραφειοκράτες. Κάθε άλλο! Η παρούσα κρίσιμη περίοδος, το νόημα της οποίας θα αφομοιώσουν, έχει να διδάξει πολλά στην πλειοψηψία των στελεχών του μηχανισμού και θα τα βοηθήσει να ξεπεράσουν τα περισσότερα από τα λάθη τους. Η ιδεολογική και οργανική ανασύνταξη που θα προκα-

- 53 -


λέσει η παρούσα κρίση θα έχει, μακροπρόθεσμα, υγιείς επιπτώσεις τόσο στη βάση των κομμουνιστών όσο και στο μηχανισμό.35

Όμως, η πιο επιζήμια αδυναμία της Νέας Πορείας ήταν ότι παρουσίαζε την Αντιπολίτευση ως τον καλύτερο υπερασπιστή της ενότητας του κόμματος και τον πιο αποφασιστικό αντίπαλο των εσωκομματικών φραξιών. Ο Τρότσκι δεν πρότεινε τη νομιμοποίηση των φραξιών, αλλά ένα στυλ καθοδήγησης που θα τις έκανε περιττές:

Είμαστε το μοναδικό κόμμα στη χώρα και στην περίοδο της δικτατορίας δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά... Το Κομμουνιστικό Κόμμα είναι υποχρεωμένο να μονοπωλεί την κατεύθυνση της πολιτικής ζωής.36Το ότι οι φράξιες στην παρούσα περίοδο αντιπροσωπεύουν μια πληγή είναι κάτι το αδιαφιλονίκητο, όπως και το ότι οι ομαδοποιήσεις ακόμα κι αν είναι προσωρινές μπορούν να με- τατραπούν σε φράξιες... Το κόμμα δεν θέλει τις φράξιες και δεν πρόκειται να τις ανεχθεί.37

Από τη μια μεριά η γραφειοκρατία στραγγάλιζε το κόμμα και από την άλλη ο Τρότσκι ήταν απρόθυμος να καλέσει κοινωνικές δυνάμεις έξω από το κόμμα να παλέψουν ενάντια στη γραφειοκρατία.

Και μόνο το γεγονός ότι η Αντιπολίτευση επιχειρηματολογούσε ενάντια στο φραξιονισμό, δεν μπορούσε παρά να αξιοποιηθεί από την Τρόικα που κατηγορούσε την Αντιπολίτευση ότι είναι μια φράξια.

Η Νέα Πορεία καλεί το κόμμα να διαφυλάξει το μονοπώλιο εξουσίας του ως τη μοναδική εγγύηση για την επιβίωση της επανάστασης. Την ίδια στιγμή, εκφράζει αντιρρήσεις στο μονοπώλιο εξουσίας της Παλιάς Φρουράς μέσα στο κόμμα. Ήταν πολύ εύκολο για την Τρόικα να υποστηρίξει ότι το δεύτερο είναι αναγκαία συνέπεια του πρώτου. Αν 400.000 κομματικά μέλη μπορούν να υποκαταστήσουν τα εκατομμύρια των προλετάριων, τότε γιατί δεν ήταν

-54 -


λογικό αυτά τα μέλη να τα υποκαθιστούν οι «πιο αξιόπιστοι» βετεράνοι του κόμματος, ιδιαίτερα από τη στιγμή που το 97% των κομματικών μελών το 1923 είχε ενταχθεί στο κόμμα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση;

Υπήρχε μια παραπέρα αδυναμία στη Νέα Πορεία. Παρακινούσε το κόμμα να διατηρήσει τον προλεταριακό προσανατολισμό του, αλλά την ίδια στιγμή επισήμαινε ότι μόνο το 1/6 των κομματικών μελών ήταν χειρώνακτες εργάτες. (Το 1923 σχεδόν τα 2/3 όλων των κομματικών μελών κατείχαν κάποιου είδους διοικητικά πόστα).38 Η εσωκομματική δημοκρατία με δεδομένη μια τέτοια κοινωνική σύνθεση θα σήμαινε ασήμαντη προλεταριακή επιρροή και κυρίαρχη επιρροή της γραφειοκρατίας. Ο συγγραφέας έχει γράψει στο δεύτερο τόμο αυτής της βιογραφίας:

Ο Λένιν και ο Τρότσκι δε μπορούσαν να στραφούν στα προλεταριακά στοιχεία του κόμματος, γιατί τώρα πια αυτά τα στοιχεία αποτελούσαν τη μειοψηφία. Δεν μπορούσαν να στηριχτούν στην εσωκομματική δημοκρατία - ακόμα κι αν την επανέφερε ένα θαύμα - γιατί πλέον το κόμμα το αποτελούσαν κατά κύριο λόγο διευθυντές εργοστασίων, κυβερνητικοί αξιωματούχοι, αξιωματικοί του στρατού, στελέχη του κομματικού μηχανισμού- μια τέτοια δημοκρατία θα αντανακλούσε απλά τις φιλοδοξίες της γραφειοκρατίας. Ούτε μπορούσαν να κάνουν έκκληση στην «παλιά φρουρά» [των μπολσεβίκων] γιατί, πρώτον, ήταν μια απειροελάχιστη μειοψηφία στο κόμμα- μόλις το 2% των μελών - και, δεύτερον, πολλοί απ’ αυτούς κατείχαν πλέον εξέχουσα θέση στη γραφειοκρατική κάστα.39

Τέλος, η επίκληση της δημοκρατίας από τη Νέα Πορεία ήταν αμφι- σβητήσιμης αξίας, συγκρινόμενη με τη θέση του Τρότσκι (και του Λένιν) για το ίδια ζήτημα στο Δέκατο Συνέδριο. Τότε, ο Τρότσκι είχε πει τα εξής:

Η Εργατική Αντιπολίτευση ρίχνει επικίνδυνα συνθήματα, κάνοντας τη δημοκρατία φετίχ. Φαίνεται ότι βάζει το δικαίωμα

- 55 -


των εργατών να εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους πάνω από το κόμμα, θαρρείς και το κόμμα δεν έχει το δικαίωμα να υπερασπιστεί τη δικτατορία του, ακόμα κι αν αυτή η δικτατορία έρθει προσωρινά σε αντίθεση με τις εφήμερες διαθέσεις της εργατικής δημοκρατίας... Αυτό που είναι απαραίτητο είναι, για να το πούμε έτσι, η επίγνωση του επαναστατικού, ιστορικού «εκ γενετής» δικαιώματος του κόμματος να διατηρεί τη δικτατορία του παρά τις προσωρινές ταλαντεύσεις των αυθόρμητων διαθέσεων των μαζών, παρά τις προσωρινές αμφιταλαντεύσεις ακόμα και της εργατικής πρωτοπορίας. Για μας, αυτή η επίγνωση αποτελεί αναπόδραστο ενοποιητικό στοιχείο. Η [προλεταριακή, Στμ] δικτατορία δεν στηρίζεται στις τυπικές δημοκρατικές αρχές της εργατικής δημοκρατίας, όσο κι αν η εργατική δημοκρατία αποτελεί, φυσικά, τη μοναδική υγιή μέθοδο με την οποία οι μάζες όλο και περισσότερο έλκονται στην πολιτική ζωή.40

Επίσης, η Νέα Πορεία ήταν διατυπωμένη με όρους τόσο γενικούς και ασαφείς, ώστε πολύ λίγοι κατανοούσαν το νόημά της.

Στην απαρίθμηση των αδυναμιών της Νέας Πορείας χρειάζεται να επισημάνουμε μια εξόφθαλμη παράλειψή της: απουσιάζει το ζήτημα των μισθών, το οποίο ήταν τόσο καυτό για τους εργάτες εκείνη την περίοδο. Η αποτυχία της Αντιπολίτευσης να συμπαραταχθεί με τους βιομηχανικούς εργάτες και να εκφράσει τη δυσαρέ- σκειά τους, ήταν μια από τις μεγαλύτερες αδυναμίες της. Στην πραγματικότητα, η αναταραχή στα εργοστάσια είχε παραλύσει τον Τρότσκι. Φοβόταν μην διασπάσει το κόμμα και δώσει πάτημα στην αντεπανάσταση 41 Βλέπουμε, λοιπόν, τον Τρότσκι να βασανίζεται από μια αντίφαση. Η εργατική αναταραχή του 1923 αποτέλεσε ώθηση για τη Νέα Πορεία αλλά ταυτόχρονα και βαρίδι στα πόδια της.

Ενδεικτικά, ο Σλιάπνικοφ, ο πρώην ηγέτης της Εργατικής Αντιπολίτευσης, μπορούσε να υποστηρίζει ότι «σε ζητήματα πολιτικής δεν υπάρχει κανένας λόγος να ξεχωρίζουμε το σύντροφο Τρότσκι

- 56 -

Η πάλη ενάντιο στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία

από τα άλλα μέλη της κεντρικής επιτροπής» κι ότι ο Τρότσκι, που απλά ήθελε μεγαλύτερη συγκεντροποίηση της βιομηχανίας και μεγαλύτερες αρμοδιότητες για τη Γκοσπλάν, αδιαφορούσε «για τη μοίρα της εργατικής τάξης».42

Πάνω απ’ όλα όμως, η αντιπαράθεση γύρω από τη Νέα Πορεία ανέδειξε το τραγικό πρόβλημα ενός προλεταριάτου, το οποίο απο- τελούσε μια μικρή μειοψηφία του πληθυσμού, εξασθενημένου από τον εμφύλιο πόλεμο, που γύρω του είχε μια θάλασσα αγροτών σε μια καθυστερημένη αγροτική χώρα, περικυκλωμένη από τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Το 1904 ο Τρότσκι είχε γράψει: «Είναι σαφές ότι ένα προλεταριάτο ικανό να ασκεί τη δικτατορία του στην κοινωνία δεν πρόκειται να ανεχθεί καμιά δικτατορία πάνω του».43 Όμως, τι συμβαίνει όταν το προλεταριάτο παύει, εξαιτίας των συνθηκών, να «είναι ικανό να ασκήσει τη δικτατορία του στην κοινωνία»;

- 57 -


Κεφάλαιο Δεύτερο Η εκστρατεία εναντίον του Τρότσκι

Η αντίδραση της Τρόικα στη Νέα Πορεία του Τρότσκι

Η αντίδραση της Τρόικα στη Νέα Πορεία του Τρότσκι ήταν δηλητηριώδης. Την ξεκίνησε ο Στάλιν, με ένα άρθρο του στην Πρά- βδα στις 15 Δεκέμβρη 1923 και ακολούθησε ο Ζινόβιεφ με μια ομιλία του στην Πετρούπολη (που δημοσιεύτηκε στην Πράβδα στις 20 και 21 Γενάρη). Κι οι δυο τους κατηγόρησαν τον Τρότσκι ότι με τη δημόσια αντιπολιτευτική του δήλωση παραβίασε την ομόφωνη απόφαση του πολιτικού γραφείου της 5ης Δεκέμβρη. Στις πιο σημαντικές κομματικές οργανώσεις εκτυλίχθηκε μια άγρια αντιπαράθεση από τα μέσα Δεκέμβρη μέχρι τη Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη, στις 16 με 18 Γενάρη 1924.

Η Τρόικα εξαπέλυσε ένα μπαράζ επικρίσεων ενάντια στον Τρότσκι. Τον κατηγόρησαν για απείθεια προς το πολιτικό γραφείο, για εγκληματική υποδαύλιση της νεολαίας ενάντια στους παλιούς μπολσεβίκους οι οποίοι ήταν οι φορείς της επαναστατικής παράδοσης. Τον κατηγόρησαν, επίσης, ότι είναι κακόβουλο να στρέφει τη βάση του κόμματος ενάντια στο μηχανισμό: κάθε καλός μπολσεβίκος γνώριζε τον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζει ο μηχανισμός

- 58 -


στην προστασία και καθοδήγηση του κόμματος. Ο Τρότσκι απέφευγε να πάρει μια καθαρή θέση σχετικά με την απαγόρευση των φραξιών: δεν τολμούσε να αμφισβητήσει ανοιχτά τη σχετική απόφαση του Δέκατου Συνέδριου, αλλά προσπαθούσε να την υπονομεύσει έμμεσα. Η Τρόικα υποστήριζε ότι ο Τρότσκι παρίστανε ότι μιλούσε εκ μέρους των εργατών, αλλά στην πραγματικότητα αυτό που έκανε ήταν να κολακεύει τους φοιτητές και τη διανόηση. Το μίσος του για τον κομματικό μηχανισμό, οι συκοφαντίες του για την παλιά φρουρά, η ασέβειά του προς τις μπολσεβίκικες παραδόσεις και η υποτίμηση της αγροτιάς εκ μέρους του, όλα αυτά ήταν μια σαφής απόδειξη ότι ο Τρότσκι ήταν ξένος προς το κόμμα, προς τον Λένιν - ότι είχε παραμείνει ένας μισο-μενσεβίκος.

Ο Στάλιν ήταν ασυγκράτητος στο άρθρο του της 15ης Δεκέμ- βρη. Έγραφε:

Πρέπει να διαλύσω μια πιθανή παρεξήγηση. Όπω ς φαίνεται κι από την επιστολή του, ο Τρότσκι κατατάσσει τον εαυτό του στην παλιά φρουρά των μπολσεβίκων. Δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο τη διαθέσιμοτητά του να αναλάβει το φορτίο των κατηγοριών ενάντια στην παλιά φρουρά, αν η τελευταία πάρει το δρόμο του εκφυλισμού. Ομολογουμένως, αυτή η αυτοθυσία είναι μια ευγενική χειρονομία. Όμως, πρέπει να προστατέψω τον Τρότσκι από τον εαυτό του μιας και, για προφανείς λόγους, δεν μπορεί και δεν πρέπει να φέρει ευθύνη για τον πιθανό εκφυλισμό των βασικών στελεχών της μπολσεβίκικης παλιάς φρουράς. Η θυσία, φυσικά, είναι καλό πράγμα, αλλά τη χρειάζονται οι παλιοί μπολσεβίκοι; Δεν το νομίζω....είναι αδιανόητο πώς οπορτουνιστές και μενσεβίκοι όπως ο Μπερνστάιν, ο Αντλερ, ο Κάουτσκι, ο Γκεσντ και άλλοι, μπορεί να μπαίνουν στην ίδια σειρά με την παλιά φρουρά των μπολσεβίκων η οποία πάντοτε πάλευε - και ελπίζω ότι θα συνεχίσει να το κάνει τιμημένα - ενάντια στον οπορτουνισμό, τους μενσεβίκους και τη Δεύτερη Διεθνή...1

Το άρθρο του Στάλιν άνοιξε τους κρουνούς της αντιτροτσκιστικής

- 59 -

Τόνι Κλιφ Τρότσκι1923-1927

εκστρατείας. Ο στόχος ήταν να αττοσπάσει την προσοχή του κόμματος από τη συζήτηση για τη Νέα Πορεία. Ο Νικολάι Μπουχάριν, ο διευθυντής της Πράβδα, έκανε σαφή την υποστήριξή του στην Τρόικα σε ένα άρθρο του με τίτλο «Κάτω ο Φραξιονισμός» - το οποίο δημοσιεύτηκε ως «απάντηση του Κεντρικού Οργάνου» στους επικριτές της ηγεσίας, σε πέντε συνέχειες, στα φύλλα της εφημερίδας στις 28, 29 και 30 Δεκέμβρη 1923 και στις 1 και 4 Γενάρη 1924.0 Μπουχάριν έγραψε:

Το κόμμα μας έχει ζήσει τρεις σοβαρές κρίσεις από τον Οκτώβρη μέχρι τώρα: το Μπρεστ, την αντιπαράθεση για τα συνδικάτα και τη σημερινή κρίση... Ο σύντροφος Τρότσκι έχει πάρει τη λάθος θέση και στις τρεις αυτές στιγμές της διαδρομής του κόμματος...Η ειρήνη του Μπρεστ. Ποια ήταν η ουσία των λαθών του συντρόφου Τρότσκι (και των Αριστερών Κομμουνιστών); Παρασύρθηκε από την επαναστατική φρασεολογία, τα σχήματα, τα ανεδαφικά σχέδια. Οι αντίπαλοι της ειρήνης του Μπρεστ είχαν ωραία σχήματα στο μυαλό τους αλλά δεν μπορούσαν να αντικρύσουν τη σκληρή πραγματικότητα με το λαμπρό τρόπο που την αντίκρυζε η μεγαλοφυία του Λένιν. Πάνω απ’ όλα, δεν μπορούσαν να καταλάβουν την αγροτιά, η οποία δεν ήθελε και δεν μπορούσε να κάνει πόλεμο.

Στην τωρινή φάση, υποστήριζε ο Μπουχάριν, ο Τρότσκι με τις εκκλήσεις του για οικονομικό σχεδιασμό και «δικτατορία της βιομηχανίας», επεδείκνυε την ίδια μονομέρεια και τάση προς τις ανεδαφικές λύσεις.

Ο Μπουχάριν χτυπούσε άγρια τον Τρότσκι. Ξεχνούσε βολικά ότι στη διάρκεια της αντιπαράθεσης γύρω από τη Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ, ήταν ο ίδιος ο Μπουχάριν που είχε ταχθεί με τους Αριστερούς Κομμουνιστές παίρνοντας θέσεις πολύ πιο ακραίες από εκείνες που είχε υποστηρίξει ο Τρότσκι. Είχε υποστηρίξει με ενθουσιασμό τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας (το 1919-1920) και είχε υποστηρίξει απόλυτα τη θέση του Τρότσκι στη διάρκεια της αντι

-60 -


παράθεσης για τα συνδικάτα (Δεκέμβρης 1920-Μάρτης 1921).Στην Πράβδα δημοσιεύονταν σωρηδόν τα άρθρα που επιτίθον-

ταν στην Αντιπολίτευση, ενώ αυτά που την υπεράσπιζαν ήταν μετρημένα στα δάκτυλα. Συγκεκριμένα στελέχη της εφημερίδας απολύθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες κατόπιν εντολής της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου.2 Όπως παρατήρησε ο Μαξ Ίστμαν, ήταν πολύ δύσκολο να βρεις στα βιβλιοπωλεία τη μπροσούρα του Τρό- τσκι Νέα Πορεία.3 Κάθε είδους επιχείρημα επιστρατεύτηκε για να προωθηθεί η κατηγορία ότι ο Τρότσκι ήταν πάντοτε εχθρικός απέναντι στο μπολσεβικισμό, ότι ο τροτσκισμός υπήρξε πάντοτε ένα ρεύμα εχθρικό στον Λένιν.

Ο Ισαάκ Ντόιτσερ έχει δίκιο όταν γράφει ότι:

Στη μακρά ιστορία των εσωκομματικών αντιπολιτεύσεων, καμιά άλλη δεν είχε φορτωθεί τόσο βαριές κατηγορίες ούτε είχε κυνηγηθεί τόσο αλύπητα από τον κομματικό μηχανισμό, όσο η Αντιπολίτευση του 1923. Συγκριτικά, η Εργατική Αντιπολίτευση είχε λάβει μια δίκαιη, σχεδόν γενναιόδωρη, μεταχείριση και οι αντιπολιτεύσεις που είχαν δραστηριοποιηθεί πριν το 1921 κατά κανόνα απολάμβαναν απεριόριστη ελευθερία έκφρασης και οργάνωσης.4

Η εσωκομματική κρίση του Νοέμβρη-Δεκέμβρη 1923 υπήρξε και η τελευταία περίπτωση όπου η Πράβδα λειτούργησε ως ένα φόρουμ έκφρασης των αντιπαρατιθέμενων απόψεων στο κόμμα. Από κει και πέρα θα λειτουργούσε αποκλειστικά ως η επίσημη φωνή του πολιτικού γραφείου.

Η Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη του κόμματοςΗ προετοιμασία της Δέκατης Τρίτης Συνδιάσκεψης του κόμμα

τος το Γενάρη του 1924 ήταν στα χέρια του μηχανισμού των γραμματέων. Η εκλογή αντιπροσώπων από τις κομματικές οργανώσεις ήταν έμμεση, δηλαδή περνούσε από διαδοχικά στάδια. Σε κάθε

-61 -


στάδιο οι γραμματείς έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να αποκλείσουν όσους συμπαθούσαν την Αντιπολίτευση. Ο ίδιος ο Μπουχάριν ομολόγησε πως οι υποστηρικτές της Τρόικα επιστράτευσαν μια τακτική-οδοστρωτήρα στις κομματικές συνεδριάσεις.

Συνήθως, τους γραμματείς των κομματικών μας πυρήνων τους διορίζουν οι περιφερειακές επιτροπές... Κατά κανόνα, η ψηφοφορία διεξάγεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο: Έρχονται στη συνεδρίαση και ρωτάνε, «διαφωνεί κανείς;» Και μιας και λίγο πολύ όλοι φοβούνται να εκφράσουν τις διαφωνίες τους, το συγκεκριμένο άτομο που έχει προταθεί, γίνεται γραμματέας του γραφείου του πυρήνα. Αν κάναμε μια έρευνα για να διαπιστώσουμε πόσες φορές η ψηφοφορία γίνεται με τον πρόεδρο της συνεδρίασης να ρωτάει «όλοι υπέρ;» ή «όλοι κατά;», θα διαπιστώναμε χωρίς κόπο ότι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι εσωκομματικές εκλογές έχουν μετατραπεί σε μια παρωδία εκλογών, επειδή η ψηφοφορία διεξάγεται όχι μόνο χωρίς να έχει προηγηθεί συζήτηση, αλλά και πάλι σύμφωνα με τη μέθοδο «διαφωνεί κανείς;» . Και μιας και η έκφραση διαφωνίας με την «ηγεσία» θεωρείται ως ένδειξη κακών τρόπων, το ζήτημα λύνεται αυτόματα. Έτσι μοιάζουν οι εκλογές στους τοπικούς κομματικούς μας πυρήνες...5

Ο φόβος των αντιποίνων γινόταν ακόμα μεγαλύτερος λόγω της απειλής της απόλυσης σε μια περίοδο μαζικής ανεργίας και της τεράστιας εξουσίας που είχαν στα χέρια τους οι «Κόκκινοι Διευθυντές».

Ποια ήταν η έκταση της υποστήριξης προς την Αντιπολίτευση; Είναι δύσκολο να το τεκμηριώσουμε αφού οι εφημερίδες είχαν την τάση να προβάλλουν τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών που ευνοούσαν την επίσημη γραμμή. Υπάρχει, όμως, η καταγραφή μιας μεγάλης κομματικής συνέλευσης στη Μόσχα, κατά την οποία ο Κάμενεφ, εκ μέρους της κεντρικής επιτροπής, δεν μπόρεσε να πάρει περισσότερες από έξι ψήφους, απέναντι σε μια μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της Αντιπολίτευσης.6 Ο Ρίκοφ είχε παραδεχτεί ότι ο

- 62 -


Πιατάκοφ κι άλλοι εκπρόσωποι της Αντιπολίτευσης αποσπούσαν «συχνά» πλειοψηφίες σε κομματικές διαδικασίες.7 Ο Γιαροσλάβσκι επίσης παραδέχτηκε ότι η πλειοψηφία των κομματικών πυρήνων στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα είχε ταχθεί υπέρ της Αντιπολίτευσης.®

Όσο πιο χαμηλά στη βάση της κομματικής πυραμίδας γίνονταν εκλογές τόσο καλύτερα ήταν τα αποτελέσματα για την Αντιπολίτευση. Στις αχτιδικές συνδιασκέψεις της επαρχίας της Μόσχας η Αντιπολίτευση είχε πολύ ισχυρότερη εκπροσώπηση απ’ ότι στη συνδιάσκεψη της περιφερειακής οργάνωσης. Η Αντιπολίτευση δεν τα πήγε καθόλου άσχημα σε πολλές γειτονιές της Μόσχας. Στην αχτιδική συνδιάσκεψη του Μπαουμάνσκιι έλαβε 178 ψήφους έναντι 234 υπέρ της κεντρικής επιτροπής. Στην αχτιδική συνδιάσκεψη του Ζαμονστιορέτσκιι απέσπασε 205 ψήφους και η κεντρική επιτροπή 327. Στη συνδιάσκεψη του Ραγκόζκο-Σιμονόφσκιι πήρε 90 ψήφους έναντι 121 της κεντρικής επιτροπής. Στη συνδιάσκεψη του Χαμομπνιτσέσκιι η Αντιπολίτευση κέρδισε 157 ψήφους ενώ η κεντρική επιτροπή 178 (με τέσσερις αποχές). Στη συνδιάσκεψη του Κράσνο-Πρεσνένσκιι 188 ψήφους έναντι 605 για την κεντρική επιτροπή (με τρεις αποχές).

Στις συνελεύσεις των κομματικών οργανώσεων στα ουέζντ [ευρύτερες διοικητικές περιοχές] η Αντιπολίτευση κέρδισε την πλειοψηφία σε τέσσερα, η κεντρική επιτροπή σε εννιά, ενώ μια παρέ- μεινε ουδέτερη.9

Η Αντιπολίτευση είχε το 36% του συνολικού αριθμού των αντιπροσώπων στις αχτιδικές συνδιασκέψεις της επαρχίας της Μόσχας που έγιναν στις 23 Δεκέμβρη. Όμως, στην περιφερειακή συνδιάσκεψη, το αμέσως ανώτερο εκλογικό στάδιο δηλαδή, που έγινε στις 10-11 Γενάρη 1924, στην Αντιπολίτευση ανήκε μόλις το 18% των αντιπροσώπων. Ο Σαπρόνοφ, αφού επισήμανε αυτά τα στοιχεία στη Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη, έθεσε το ερώτημα:

- 63 -


Αν η Αντιπολίτευση χάνει το 18% της δύναμής της ανάμεσα στις αχτιδικές και την περιφερειακή συνδιάσκεψη, τότε θέτω το ερώτημα, πόσες ψήφοι στερήθηκαν από την Αντιπολίτευση όταν οι εργατικοί πυρήνες έστελναν αντιπροσώ πους στις αχτιδικές συνδιασκέψεις, εξαιτίας της πίεσης του κομματικού μηχανισμού;

Ο Σαπρόνοφ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Αντιπολίτευση είχε στην πραγματικότητα την πλειοψηφία στην επαρχία της Μόσχας και ότι ο μηχανισμός τής τη στέρησε με αυτές τις μεθόδους.10

Στην Πετρούπολη η Αντιπολίτευση ήταν πολύ πιο αδύνατη. Η Πράβδα αναφέρει τα αποτελέσματα μιας μεγάλης κομματικής διαδικασίας με ομιλητή τον Ζινόβιεφ, όπου η απόφαση καταδίκης της Αντιπολίτευσης πήρε 3.000 υπέρ έναντι 5 κατά (με τέσσερις αποχές).11 Συνολικά, στις συνελεύσεις που πραγματοποιήθηκαν το Δεκέμβρη, από τα 21.167 κομματικά μέλη που συμμετείχαν σε αυτές, 1.132 ψήφισαν υπέρ της Αντιπολίτευσης και 280 απείχαν.12

Η Αντιπολίτευση κέρδισε την πλειοψηφία στις κομματικές οργανώσεις του Ριαζάν, της Πένζα, της Καλούγκα, του Χαμπαρόφσκ, του Κιέβου, της Οδησσού, της Βιάτκα, του Σιμπίρσκ και του Τσε- λιαμπίνσκ.13

Επειδή η πλειοψηφία της κεντρικής επιτροπής της Κομσομόλ* δεν απολάμβανε της εμπιστοσύνης της Τρόικα, η γραμματεία του κόμματος την καθαίρεσε και διόρισε μια του γούστου της, παραβιάζοντας το καταστατικό της οργάνωσης.14

Ένας μεγάλος αριθμός φοιτητών που έκφραζαν τη συμπάθειά τους για την Αντιπολίτευση αποβλήθηκαν από τα πανεπιστήμια.15

Η Αντιπολίτευση είχε κερδίσει ιδιαίτερες συμπάθειες στον Κόκκινο Στρατό. Εξαιτίας αυτής της κατάστασης, ο αντιπολιτευόμενος Αντόνοφ-Οβσεένκο, ξηλώθηκε από τη θέση του επικεφαλής της Πολιτικής Διεύθυνσης του στρατού. (Αντικαταστάτης του ορί

* Της Πανενωσιακής Οργάνωσης Κομμουνιστικής Νεολαίας (Στμ).

-64 -


στηκε ο Α. Μπουμπνόφ, ένας πρώην υποστηρικτής της ομάδας των Δημοκρατικών Συγκεντρωτιστών και εκ των υπογραφόντων τη Διακήρυξη των «46» που τώρα είχε περάσει στο στρατόπεδο της Τρόικα. Θα παρέμενε υποστηρικτής του Στάλιν μέχρι τη δεκαετία του ’30 οπότε και «εκκαθαρίστηκε»).

Ωστόσο η κύρια αιτία της ήττας που υπέστη η Αντιπολίτευση δεν ήταν οι μηχανορραφίες της γραφειοκρατίας, αλλά η έλλειψη μαχητικού πνεύματος του προλεταριάτου. Όπως έγραψε ο Τρότσκι πολλά χρόνια αργότερα:

Το φθινόπωρο του 1923, όταν εκτυλισσόταν η αντιπαράθεση στο κόμμα, η κομματική οργάνωση της Μόσχας βρέθηκε χωρισμένη στα δυο, αρχικά με μια μικρή υπεροχή για την Αντιπολίτευση. Ωστόσο, τα δυο μισά κομμάτια δεν είχαν και ίση κοινωνική δυναμική. Στην πλευρά της Αντιπολίτευσης είχε ταχθεί η νεολαία και ένα σημαντικό τμήμα της βάσης, αλλά στο πλευρό του Στάλιν και της κεντρικής επιτροπής βρίσκονταν πρώτα και κύρια οι ειδικά εκπαιδευμένοι και πειθαρχημέ- νοι πολιτικοί οι οποίοι ήταν στενά δεμένοι με τον πολιτικό μηχανισμό του γενικού γραμματέα του κόμματος. Παραδέχομαι ότι η ασθένειά μου και συνεπώς η μη-συμμετοχή μου στην πάλη, έπαιξε κάποιο ρόλο στην έκβαση, ωστόσο δεν πρέπει να υπερβάλλουμε στη σημασία που είχε αυτό το γεγονός. Σε τελευταία ανάλυση ήταν απλά ένα επεισόδιο. Ο πιο σημαντικός παράγοντας ήταν η κούραση των εργατών. Ό σοι υποστήριζαν την Αντιπολίτευση δεν εμπνέονταν από την ελπίδα για μεγάλες και σημαντικές αλλαγές. Αντίθετα, η γραφειοκρατία πάλεψε με πρωτάκουστη αγριότητα.16

Ο κομματικός μηχανισμός έκανε επίδειξη της συντριπτικής δύναμής του. Στη Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη, ανάμεσα στους 128 αντιπροσώπους με αποφασιστική ψήφο (228 με συμβουλευτική) η Αντιπολίτευση είχε μόνο 3 αντιπροσώπους.

Ο Τρότσκι δεν συμμετείχε στις εργασίες της Συνδιάσκεψης. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, στις αρχές Γενάρη είχε φύγει από την

- 65 -


Μόσχα για να αναρρώσει στο Σοχούμ της Μαύρης Θάλασσας. Στη Συνδιάσκεψη την ηγεσία της Αντιπολίτευσης είχαν αναλάβει ο Πρεομπραζένσκι, ο Πιατάκοψ, ο Οσίνσκι κι ο Σαπρόνοφ· αλλά κανείς τους δεν διέθετε το κύρος του Τρότσκι.

Η Συνδιάσκεψη εξελίχθηκε σε ένα όργιο άγριων επιθέσεων στην Αντιπολίτευση με επικεφαλής τον Στάλιν και με την υποστήριξη του Κάμενεφ και του Ζινόβιεφ. Οι βιτριολικές επιθέσεις του Στάλιν ενάντια στον Τρότσκι - τον αποκάλεσε «μενσεβίκο» και «πατριάρχη των γραφειοκρατών» - κλιμακώθηκαν με την ανάγνωση ενός αποσπάσματος της απόφασης του Δέκατου Συνεδρίου για την απαγόρευση των φραξιών, στο οποίο περιλαμβανόταν ένα σημείο που μέχρι τότε δεν είχε δημοσιευτεί. Το σημείο αυτό της απόφασης υποχρέωνε την κεντρική επιτροπή:

...να επιβάλλει όλες τις κομματικές ποινές μέχρι και τη διαγραφή, σε κάθε περίπτωση (ή περιπτώσεις) παραβίασης της πειθαρχίας ή αναβίωσης του φραξιονισμού και... Προϋπόθεση για την επιβολή τέτοιων ακραίων ποινών (σε τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου) πρέπει να είναι η σύγκληση ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής στην οποία θα συμμετέχουν και τα αναπληρωματικά μέλη της, όπως και τα μέλη της κεντρικής επιτροπής ελέγχου. Αν αυτή η συνέλευση των πιο υπεύθυνων ηγετών του κόμματος αποφασίσει με πλειοψηφία δυο τρίτων ότι είναι αναγκαίο να υποβιβάσει ένα τακτικό μέλος της κεντρικής επιτροπής σε αναπληρωματικό ή να το διαγράψει από το κόμμα, αυτή η απόφαση θα εφαρμοστεί άμεσα.17

Η Συνδιάσκεψη υιοθέτησε μια απόφαση με την οποία καταδίκαζε την Αντιπολίτευση - τον Τρότσκι και τους «46» - ως ενόχους για «μικροαστική παρέκκλιση από το λενινισμό» και δήλωνε κατηγορηματικά:

Το κόμμα θα κονιορτοποιήσει πολιτικά οποιονδήποτε αποπειραθεί να πλήξει την ενότητα των γραμμών του. Η ενότητα του

- 6 6 -


κόμματος είναι πιο εξασφαλισμένη από ποτέ...Πρέπει να υιοθετηθούν αποφασιστικά μέτρα, μέχρι και τη διαγραφή από το κόμμα, ενάντια στη διασπορά ανεπιβεβαίωτων φημών και απαγορευμένων ντοκουμέντων...Η Συνδιάσκεψη εξουσιοδοτεί την κεντρική επιτροπή να δημοσιεύσει τη μέχρι τώρα μη-δημοσιευμένη έβδομη παράγραφο της απόφασης «Για την Κομματική Ενότητα» που είχε υιοθετήσει το Δέκατο Συνέδριο ύστερα από πρόταση του συντρόφου Λένιν, με την οποία εξουσιοδοτείται η κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου να αποφασίσει, αν η πρόταση συγκεντρώσει τα δυο τρίτα των ψήφων, τον υποβιβασμό ενός τακτικού μέλους σε αναπληρωματικό ή και τη διαγραφή του από το κόμμα, αν αυτό το μέλος έχει παραβιάσει την κομματική πειθαρχία ή έχει «ανεχθεί το φραξιονισμό».18

Η απόφαση υιοθετήθηκε με τρεις ψήφους κατά.

Ο θάνατος του ΛένινΣτις 21 Γενάρη 1924, μετά από εννιά μήνες σε κώμα, ο Λένιν

χτυπήθηκε από ένα ακόμα εγκεφαλικό και πέθανε. Όπως έχουμε αναφέρει, ο Τρότσκι βρισκόταν μακριά από τη Μόσχα. Τη μέρα που πέθανε ο Λένιν, το τρένο που επέβαινε ο Τρότσκι έκανε έκτακτη στάση στην Τιφλίδα. Εκεί παρέλαβε ένα κρυπτογραφημένο τηλεγράφημα από τον Στάλιν, με το οποίο τον ενημέρωνε για το θάνατο του Λένιν. Ο Τρότσκι θέλησε να μάθει αν έπρεπε να επιστρέφει κατευθείαν στη Μόσχα. Στην αυτοβιογραφία του αναφέρει:

Πήρα τηλέφωνο το Κρεμλίνο. Η απάντηση στην ερώτησή μου ήταν η εξής: «Η κηδεία θα γίνει το Σάββατο, δεν μπορείτε να επιστρέφετε έγκαιρα, σας συμβουλεύουμε λοιπόν να συνεχί- σετε τη θεραπεία σας». Ό πω ς και έκανα.

Ο Στάλιν τον είχε παραπλανήσει:

Στην πραγματικότητα, η κηδεία κανονιζόταν το νωρίτερο για

- 67 -


την Κυριακή, οπότε θα μπορούσα εύκολα να είχα ψτάσει με τρένο στη Μόσχα στην ώρα μου. Μου είπαν ψέματα μέχρι και για την ημερομηνία της κηδείας. Οι συνωμότες υπέθεσαν σωστά ότι δεν θα μου περνούσε καν από το μυαλό να επιβεβαιώσω την ημερομηνία και ότι, κατόπιν, όλο και κάποια δικαιολογία θα μπορούσαν να βρουν.19

Μ’ αυτό τον τρόπο ο Τρότσκι κρατήθηκε μακριά από τις φαντα- χτερές νεκρώσιμες τελετές με τις οποίες η τριανδρία παρουσίασε σε όλο τον κόσμο τον εαυτό της ως διάδοχο του Λένιν. Η Ναταλία, η σύζυγος του Τρότσκι, έγραψε στο ημερολόγιό της:

Με ιδιαίτερη καθυστέρηση λόγω του χιονιού, οι εφημερίδες που έφθαναν μας έφερναν τα νέα με τις ομιλίες, τους επικήδειους και τα άρθρα. Οι φίλοι μας περίμεναν τον Λ.Ντ. στη Μόσχα, θεωρώντας ότι θα διέκοπτε το ταξίδι του για να επιστρέφει, μιας και κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι το τηλεγράφημα του Στάλιν τον είχε αποτρέψει. Θυμάμαι το γράμμα του γιου μου που το παραλάβαμε στο Σοχούμ. Είχε συγκλονισθεί βαθιά από το θάνατο του Λένιν και, παρόλο που υπέφερε από ένα κρυολόγημα, με τον πυρετό να φτάνει τους 39 βαθμούς, έβαλε το όχι και τόσο ζεστό παλτό του για να πάει στην Αίθουσα των Κιόνων και να υποβάλει τα σέβη του στο νεκρό. Περίμενε, περίμενε και περίμενε την άφιξή μας με ανυπομονησία. Μ πορούσες να α ισθανθείς σε αυτό το γράμμα την πικρία και τη δυσαρέσκειά του.20

Η απουσία του Τρότσκι από την κηδεία θα πρέπει να άφησε μια πολύ κακή εντύπωση στο νου εκατομμυρίων ανθρώπων.

Την ευκαιρία που έχασε ο Τρότσκι την άρπαξε ο Στάλιν, ο οποίος ανέλαβε τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε όλες τις νεκρώσιμες τελετές. Η φανταχτερή τελετή ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τον απλό τρόπο ζωής του Λένιν ο οποίος αποστρεφόταν κάθε φιγούρα. Ο σκοπός της ήταν η καλλιέργεια της νέας λατρείας του Λένιν.

Στη συνεδρίαση του Δεύτερου Πανενωσιακού Συνεδρίου των Σοβιέτ που πραγματοποιήθηκε στις 26 Γενάρη, μια μέρα πριν την

- 68 -


κηδεία, ο Στάλιν εκφώνησε την περίφημη ομιλία με την οποία δέσμευε το κόμμα να υλοποιήσει τις επιθυμίες του Λένιν· μια ομιλία διανθισμένη με θρησκευτικού τύπου φράσεις:

Σύντροφοι, εμείς οι κομμουνιστές είμαστε ιδιαίτερη πάστα ανθρώπων. Είμαστε φτιαγμένοι από ξεχωριστό υλικό. Είμαστε εκείνοι που αποτελούμε το στρατό του μεγάλου προλεταριακού ηγέτη, του συντρόφου Λένιν. Δεν υπάρχει τιμή υψηλότερη από το να ανήκεις σ’ αυτό το στρατό. Δεν υπάρχει τιμή υψηλότερη από εκείνη του μέλους του κόμματος του οποίου ιδρυτής και ηγέτης ήταν ο σύντροφος Λένιν. Δεν μπορεί ο καθένας να είναι μέλος ενός τέτοιου κόμματος... ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ,Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΛΕΝΙΝ ΜΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ ΚΡΑΤΑ- ΜΕ ΨΗΛΑ ΚΑΙ ΝΑ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΟΥΜΕ ΤΗΝ ΚΑΘΑΡΟΤΗ ΤΑ ΤΟΥ Υ Ψ Η Λ Ο Υ ΤΙΤΛ Ο Υ ΤΟ Υ Μ ΕΛ Ο Υ Σ ΤΟΥ ΚΟΜ Μ ΑΤΟΣ. Ο ΡΚ ΙΖΟ Μ Α ΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥ Ν ΤΡΟ Φ Ε ΛΕΝΙΝ Ο ΤΙ ΘΑ Π ΡΑΓΜ ΑΤΟΠΟΙΗΣΟΥΜ Ε ΜΕ ΤΙΜ Η ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΣΟΥ!

Ακολουθούν πολλές επαναλήψεις και βαρύγδουπες εκφράσεις με τα ίδια θρησκευτικά ρεφρέν:

ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ, Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΛΕΝΙΝ ΜΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΩΣ ΚΟΡΗ ΟΦΘΑΛΜΟΥ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΕ ΛΕΝΙΝ ΟΤΙ ΚΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΣΟΥ ΘΑ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΜΗ! ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ, Ο Σ Υ Ν ΤΡΟ Φ Ο Σ ΛΕΝΙΝ Μ ΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΔΥΝΑΜΩΝΟΥΜΕ ΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΕ ΛΕΝΙΝ, ΟΤΙ ΔΕΝ ΘΑ ΛΥΠΗΘΟΥΜΕ Μ ΠΡΟΣΤΑ ΣΕ ΚΑΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΣΟΥ ΜΕ ΤΙΜΗ!ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ, Μ ΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ ΕΝΙΣΧΥΣΟΥΜΕ ΜΕ ΟΛΗ ΜΑΣ ΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΕ ΛΕΝΙΝ ΟΤΙ ΚΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΘΑ

- 69 -


ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΜΗ...ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ, Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΛΕΝΙΝ ΜΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ ΔΥΝΑΜΩΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΩΝ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΕ ΛΕΝΙΝ ΟΤΙ ΚΙ ΑΥΤΗ ΣΟΥ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΘΑ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΜΗ! ΦΕΥΓΟΝΤΑΣ Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΛΕΝΙΝ ΜΑΣ ΕΠΙΦΟΡΤΙΣΕ ΝΑ Μ ΕΙΝΟΥΜ Ε Π ΙΣΤΟ Ι ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ Τ Η Σ ΚΟΜ Μ ΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΣΕΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΕ ΛΕΝΙΝ ΟΤΙ ΔΕΝ ΘΑ ΛΥΠΗΘΟΥΜΕ ΟΥΤΕ ΤΙΣ ΖΩΕΣ ΜΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΝΙΣΧΥΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΑΠΛΩΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ - ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗ.21

Ο επικήδειος του Στάλιν ήταν ένας συνδυασμός μαρξιστικής ορολογίας με σχήματα δανεισμένα από το προσευχητάρι της ορθόδοξης εκκλησίας. Οι όρκοι στον Λένιν ήταν σκέτη υποκρισία, αν λάβουμε υπόψη το σημείο που είχαν ψτάσει οι σχέσεις μεταξύ τους: η επίθεση του Λένιν ενάντια στο μεγαλορώσικο σοβινισμό του Στάλιν, οι αυταρχικές γραφειοκρατικές μέθοδοι του Στάλιν στη Ράμπ- κριν και η αγενής συμπεριφορά του απέναντι στην Κρούπσκαγια, είχαν τελικά οδηγήσει τον Λένιν να διακόψει κάθε προσωπική σχέση με τον Στάλιν.

Με το που πέθανε ο Λένιν, η γραφειοκρατία άρχισε να καλλιεργεί μια προσωπολατρεία η οποία θα προκαλούσε αηδία στο μεγάλο επαναστάτη και δεν θα γινόταν ποτέ ανεκτή όσο εκείνος ζού- σε. Η Πετρούπολη, η πόλη της επανάστασης, μετονομάστηκε σε Λένινγκραντ κι η σωρός του Λένιν, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της Κρούπσκαγια, μουμιοποιήθηκε και τοποθετήθηκε στην Κόκκινη Πλατεία.* Ο Τρότσκι σχολίασε: «Η αντιμετώπιση του Λένιν ως

Τον Ιούνη του 1924 η Λουζόψκα, μια βιομηχανική πόλη στην Ουκρανία, ονομάστηκε Σταλίνσκ κι ο γειτονικός σιδηροδρομικός σταθμός, το Λούζοβο, μετονομάστηκε σε Σταλίνο. Το Σεπτέμβρη του 1924 το Ελισάβετγκραντ, επίσης μια ουκρανική πόλη, μετονομάστηκε σε Ζινόβιεσκ. Τον Απρίλη του 1925 το Τσαρίτσιν έγινε Στάλιγκραντ.

- 70 -


επαναστάτη ηγέτη, μετατράπηκε σε αντιμετώπιση που ταιριάζει σε αρχηγό μιας εκκλησιαστικής ιεραρχίας».22

Η Κρούπσκαγια είχε αηδιάσει με αυτή τη νέα προσωπολατρεία του Λένιν. Σε μια επιστολή στην Πράβδα στην οποία έκφραζε τις ευχαριστίες της σε όσους την είχαν συλλυπηθεί, ανέφερε τα εξής:

Θα σας ζητήσω μια μεγάλη χάρη: μην επιτρέψετε η θλίψη σας για το θάνατο του Ίλιτς να μετατραπεί σε εξωτερική λατρεία του προσώπου του. Μην υψώσετε μνημεία γι’ αυτόν, μην δίνετε το όνομά του σε μέγαρα, μην οργανώνετε πολιτικά μνημόσυνα κλπ. Σε όλη του τη ζωή δεν έδινε την παραμικρή σημασία σε όλα αυτά, του ήτανε βάρος. Αναλογιστείτε πόσο μεγάλη φτώχεια υπάρχει στη χώρα μας, πόσες στερήσεις. Αν θέλετε να τιμήσετε το όνομα του Βλαντιμίρ Ίλιτς, χτίστε παιδικούς σταθμούς, νηπιαγωγεία, σπίτια, σχολεία, βιβλιοθήκες, ιατρικά κέντρα, νοσοκομεία, γηροκομεία κλπ και πάνω από όλα ας υλοποιήσουμε τις ιδέες του.23

Το ξεκίνημα της προσωπολατρείας του Λένιν ήταν η αφετηρία για ακόμα μεγαλύτερες επιθέσεις στο σύντροφό του, τον Τρότσκι. Ακολουθεί η περιγραφή του Τρότσκι για το τι έγινε σε αυτό το επίπεδο λίγο μετά το θάνατο του Λένιν:

Με ένα νεύμα από την Πράβδα, η εκστρατεία ενάντια στον τροτσκισμό ξεπήδησε από κάθε κατεύθυνση, σε κάθε σελίδα και στήλη, κυριολεκτικά από παντού. Ή ταν πράγματι ένα εντυπωσιακό θέαμα. Η συκοφαντία έπαιρνε τη μορφή ηφαιστει- ακής έκρηξης. Για τη μεγάλη μάζα του κόμματος ήταν ένα σοκ. Ήμουν στο κρεβάτι με πυρετό και παρέμενα σιωπηλός. Ο τύπος και οι ομιλητές δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να ξεσκεπάζουν τον τροτσκισμό, αν και κανένας τους δεν ήξερε τι ακριβώς ήταν αυτό το πράγμα. Κάθε μέρα που περνούσε ανέσυραν γεγονότα από το παρελθόν, αποσπάσματα άρθρων πολεμικής που είχε γράψει ο Λένιν είκοσι χρόνια πριν, παρερμη- νεύοντάς τα, πλασ τογραφώ ντας τα, ακρω τηριάζοντάς τα προσπαθώντας να τα κάνουν να μοιάζουν θαρρείς κι όλα είχαν γραφτεί μόλις χτες. Κανείς δεν μπορούσε να βγάλει νόη-

-71 -


μα απ’ όλα αυτά. Αν ίσχυαν, τότε δεν μπορεί να μην τα γνώριζε ο Λένιν. Όμως, ύστερα από όλα αυτά, μήπως τελικά δεν είχε γίνει η Οκτωβριανή Επανάσταση; Ο εμφύλιος πόλεμος μετά την επανάσταση; Δεν ήταν ο Τρότσκι που συνεργάστηκε με τον Λένιν για τη δημιουργία της Κομμουνιστικής Διεθνούς;Δεν ήταν τα πορτρέτα του Τρότσκι κρεμασμένα δίπλα σε αυτά του Λένιν; Όμως, η συκοφαντία κυλούσε σαν παγωμένη λάβα. Έριχνε αυτόματα το βάρος της πίεσής της στη συνείδηση και ήταν ακόμα πιο καταστροφική για τη θέληση.24

Οι σελίδες του ημερολογίου της Ναταλίας για εκείνη την περίοδο είναι αποκαλυπτικές. Δεν δείχνουν μόνο έναν Τρότσκι άρρωστο, αλλά και αδύναμο να αντιμετωπίσει τον κατακλυσμό.

Η δεύτερη εμφάνιση της ασθένειας του Λ.Ντ. συνέπεσε με μια τερατώδη συκοφαντική εκστρατεία εναντίον του, την οποία βιώσαμε τόσο έντονα, όσο σαν να υποφέραμε από την πιο φοβερή ασθένεια. Οι σελίδες της Πράβδα έμοιαζαν ατελείωτες και κάθε πρόταση, κάθε λέξη της εφημερίδας ένα ψέμα. Ο Λ.Ντ. παρέμενε σιωπηλός. Όμως, πόσο πολύ του κόστιζε να τηρεί αυτή τη σιωπή! Φίλοι έρχονταν να τον δουν σε όλη τη διάρκεια της μέρας, συχνά και τη νύχτα. Θυμάμαι ότι κάποιος τον ρώτησε αν είχε διαβάσει την εφημερίδα εκείνης της μέρας. Απάντησε ότι πλέον δεν διαβάζει εφημερίδες. Κι είναι αλήθεια ότι μόλις τις έπαιρνε στα χέρια του, τους έριχνε μια ματιά και τις παρατούσε στο πλάι. Έμοιαζε σαν να του ήταν αρκετό να τους ρίξει μια ματιά για να καταλάβει τι γράφουν. Γνώριζε πολύ καλά τους μάγειρες που είχαν ετοιμάσει αυτό το πιάτο και το ίδιο πιάτο σερβιρόταν μονότονα κάθε μέρα. Ό πω ς έλεγε, το να διαβάζεις εφημερίδες εκείνες τις μέρες ήταν σαν να καθαρίζεις το λαιμό σου με τη βούρτσα του καπνοδοχοκαθαριστή. Ίσως ο Λ. Ντ. να έπειθε τον εαυτό του να τις διαβάσει, αν είχε αποφασίσει να απαντήσει. Όμως, παρέμενε σιωπηλός.Το κρυολόγημά του παρατεινόταν λόγω της νευρικής του εξάντλησης. Ή ταν χλωμός κι αδυνατισμένος. Αποφεύγαμε να μιλήσουμε στην οικογένεια για το διωγμό σε βάρος του, αλλά αυτός ο διωγμός ήταν το μόνο πράγμα για το οποίο μπορούσαμε να μιλήσουμε. Θυμάμαι πώς ένιωθα όταν πήγαινα κάθε

- 72 -


μέρα στη δουλειά μου στο Επιτροπάτο Εκπαίδευσης. Ή ταν σαν να ζούσα μια διαρκή επίθεση.25

Η «Στρατολογία Λένιν»Μετά το θάνατο του Λένιν η κεντρική επιτροπή αποφάσισε τη

διεξαγωγή μιας καμπάνιας μαζικής στρατολογίας νέων μελών στο κόμμα, η οποία ονομάστηκε «Στρατολογία του Λένιν». Οι κανόνες για την εισδοχή νέων μελών στο κόμμα χαλάρωσαν. Το Φλεβάρη, Μάρτη και Απρίλη, η «Στρατολογία Λένιν» έφερε 240.000 νέα μέλη στο κόμμα, αυξάνοντας κατά 50% τον συνολικό αριθμό μελών.

Αυτή η μαζική στρατολόγηση ήταν μια παρωδία του αιτήματος που είχε διατυπώσει ο Τρότσκι με το οποίο ζητούσε αύξηση του ποσοστού των χειρώνακτων εργατών στο κόμμα. Απλά, αυτό που σή- μαινε ήταν το «νέρωμα» της σύνθεσης του κόμματος. Σε συνθήκες μαζικής ανεργίας, ήταν πολύ ελκυστικό να είσαι μέλος του κόμματος, μιας και τα μέλη του πολύ σπάνια απολύονταν από τις δουλειές. Οι νέες ανεκπαίδευτες και χωρίς εμπειρία στρατολογίες χρησιμέυσαν στην Τρόικα σαν εργαλείο για την πάλη ενάντια στον «τροτσκισμό».

Ο Τρότσκι θεώρησε ότι δεν μπορούσε να εκφράσει αντιρρήσεις για τη «Στρατολογία Λένιν». Αντίθετα, την επαίνεσε. Σε μια ομιλία του στις 11 Απρίλη 1924 είπε:

Το πιο σημαντικό γεγονός των τελευταίων εβδομάδων και μηνών υπήρξε το πλημμύρισμα των γραμμών του κόμματος από εργάτες που δουλεύουν στην παραγωγή. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος να εκφράσει τη θέλησή της η βασική επαναστατική τάξη της χώρας μας: σηκώνοντας το χέρι και λέγοντας ψηφίζουμε την εμπιστοσύνη μας στο ΚΚΡ... Αυτή η ψήφος είναι μια αξιόπιστη, σίγουρη και αλάνθαστη επιβεβαίωση, σε σύγκριση με την οποία οι κοινοβουλευτικές ψηφοφορίες μοιάζουν χλωμές και, πάνω απ' όλα, απλά τσαρλατάνικες.24

Όμως, δώδεκα χρόνια μετά, ο Τρότσκι στο βιβλίο του Προδομένη

- 73 -


Επανάσταση έκρινε πολύ πιο σκληρά τη «Στρατολογία Λένιν»:

Η πολιτική σκοπιμότητα εκείνου του ελιγμού ήταν να διαλυθεί η επαναστατική πρωτοπορία μέσα σε μια μάζα ανεπεξέργαστου ανθρώπινου υλικού χωρίς εμπειρία, χωρίς ανεξαρτησία, αλλά με την παλιά συνήθεια της υποταγής στις αρχές. Το σχέδιο πέτυχε. Απαλλάσσοντας τη γραφειοκρατία από τον έλεγχο της προλεταριακής πρωτοπορίας, η «Στρατολογία Λένιν» έδωσε ένα θανατηφόρο πλήγμα στο κόμμα του Λένιν.27

Το Δέκατο Τρίτο Συνέδριο του κόμματοςΗ κεντρική επιτροπή συνεδρίασε στις 22 Μάη 1924, την παρα

μονή του Δέκατου Τρίτου Συνεδρίου. Το κύριο θέμα της συνεδρίασης ήταν το τι να κάνουν με τη Διαθήκη του Λένιν. Η Κρούπσκα- για, η οποία πρέπει να γνώριζε τις επιθυμίες του Λένιν, ήθελε να διαβαστεί η Διαθήκη ώστε το συνέδριο να αποφασίσει τι θα κάνει σε σχέση μ’ αυτήν. Ο Στάλιν αντιμετώπισε με ανησυχία αυτή την ιδέα. Στο κάτω-κάτω, το υστερόγραφο της Διαθήκης πρότεινε την απομάκρυνσή του από τη θέση του γενικού γραμματέα του κόμματος. Επίσης, η Διαθήκη υπενθύμιζε ότι η αποτυχία του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ να ανταποκριθούν στις κρίσιμες περιστάσεις του 1917 «δεν ήταν τυχαία». Κανείς από την ηγεσία, με εξαίρεση τον Τρότσκι, δεν είχε να κερδίσει οτιδήποτε από τη δημοσίευση της Διαθήκης. Ο Στάλιν είχε να χάσει τα περισσότερα.

Ο Κάμενεφ, ως πρόεδρος της συνεδρίασης, διάβασε τη Διαθήκη στην κεντρική επιτροπή. Κατόπιν μίλησε ο Ζινόβιεφ, ο οποίος, σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός αυτόπτη μάρτυρα, είπε περίπου τα εξής:

Σύντροφοι, η τελευταία επιθυμία του Ίλιτς, κάθε λέξη του Ίλιτς είναι για μας νόμος, χωρίς αμφιβολία. Έχουμε ορκιστεί πολλές φορές να υλοποιήσουμε το κάθε τι που μας πρότεινε στα τελευταία του ο Ίλιτς. Γνωρίζετε καλά ότι θα τηρήσουμε αυτή την υπόσχεση... Όμως, έχουμε την καλή τύχη να διαπι-

- 7 4 -


στώσουμε ότι σε ένα σημείο οι φόβοι του Λένιν δεν αποδεί- χτηκαν βάσιμοι. Εννοώ το σημείο σχετικά με το γενικό γραμματέα μας. Όλοι μας είμαστε μάρτυρες της συνεργασίας μας μαζί του τους τελευταίους μήνες και, όπως κι εγώ, θα είστε πρόθυμοι να συμπεράνετε ότι οι φόβοι του Ίλιτς δεν πραγμα- τοποιήθηκαν.

Στη συνέχεια ο Κάμενεφ υποστήριζε την έκκληση να μην υλοποιηθεί η πρόταση για απομάκρυνση του Στάλιν. Μοιάζει ότι κανείς δεν ανέλαβε να στηρίξει το κατηγορητήριο ενάντια στον Στάλιν, παρόλο που πολλοί από τους παρόντες θα πρέπει να μοιράζονταν τις ίδιες αμφιβολίες με τον Λένιν. Ο Τρότσκι παρέμεινε σιωπηλός καθόλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Αν ωστόσο, ο Στάλιν (κι η υπόλοιπη παρούσα ηγεσία) επρόκειτο να παραμείνει στη θέση του, η αποκάλυψη των καταδικαστικών εκτιμήσεων και προτάσεων του Λένιν μόνο κακό θα προκαλούσε. Με πλειοψηφία 30 ψήφων έναντι 10 και παρά την αντίθεση της Κρούπσκαγια, η κεντρική επιτροπή


αποφάσισε ότι η Διαθήκη δεν θα διαβαστεί στο συνέδριο, αλλά το περιεχόμενό της θα αποκαλυφθεί εμπιστευτικά στους επικεφαλής των αντιπροσωπειών από τις κομματικές οργανώσεις.2®

Ο Στάλιν ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης από την κεντρική επιτροπή υποβάλλοντας την παραίτησή του από τη θέση του γενικού γραμματέα. Ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ ζήτησαν η ψηφοφορία να γίνει δια ανατάσεως των χειρών, όμως κανένας δεν ψήφισε υπέρ της απομάκρυνσης του Στάλιν. Ο Τρότσκι, ο οποίος ήταν παρών, πα- ρέμεινε σιωπηλός. Το αποτέλεσμα ήταν η ομόφωνη υποστήριξη του Στάλιν. Αργότερα, στην κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου τον Οκτώβρη του 1927 ο Στάλιν θα κόμπαζε ότι οι πάντες, «ακόμα κι ο Τρότσκι, ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ υποχρέωσαν τον Στάλιν να παραμείνει στο πόστο του».29

Πόσο αποθαρρυμένος και παραλυμένος θα έπρεπε να ήταν ο Τρότσκι! Ο Ζινόβιεφ ανέλαβε, ως ανταμοιβή για τη στήριξη που πρόσφερε στον Στάλιν εκείνη τη δύσκολη στιγμή, να παρουσιάσει την πολιτική εισήγηση της κεντρικής επιτροπής στο συνέδριο. Η εισήγηση ήταν μια σχεδόν υστερική επίκληση της ενότητας του κόμματος: «Σε αυτή την αίθουσα δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που δεν είναι πρόθυμος να θυσιάσει τα πάντα για την ενότητα του κόμματός μας, γιατί αυτή είναι η μοναδική σοβαρή διασφάλιση των περαιτέρω επιτυχιών της επανάστασής μας και της Κομιντέρν».

Ο Ζινόβιεφ, σε αυτή την ακραία εκδοχή της ιδέας της μονολι- θικότητας του κόμματος, κατηγόρησε τον Τρότσκι για σχηματισμό φραξιών και ομαδοποιήσεων. Χλεύασε τις θέσεις που είχε πάρει ο Τρότσκι για την έλλειψη δημοκρατίας και την κυριαρχία της γραφειοκρατίας στο κόμμα, υποστήριξε ότι το κόμμα πρέπει να γίνει «χίλιες φορές περισσότερο μονολιθικό απ’ ό,τι υπήρξε μέχρι τώρα» και ολοκλήρωσε καλώντας τον Τρότσκι να μιλήσει στο συνέδριο εκφράζοντας τη μετάνοιά του για τα σφάλματα που είχε κάνει:

- 76 -


Το ττιο σωστό βήμα, το πιο άξιο για έναν μπολσεβίκο, το οποίο θα μπορούσε να κάνει η αντιπολίτευση, είναι αυτό που κάνει ένας μπολσεβίκος όταν διαπράττει κάποιο σφάλμα - να εμφανιστεί μπροστά στο κόμμα, στο βήμα του συνεδρίου του κόμματος και να πει: «έκανα ένα λάθος και το κόμμα έχει δίκιο».Στην πραγματικότητα υπάρχει μόνος ένας τρόπος για να σταματήσει η αντιπαράθεση, να τεθεί οριστικό τέλος σ’ αυτήν - να έρθουν στο βήμα και να πουν: «το κόμμα είχε δίκιο και όσοι έλεγαν ότι βρισκόμαστε στο χείλος της αβύσσου είχαν άδικο.30

Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία του κόμματος όπου οι διαψω- νούντες καλούνταν να αποκηρύξουν τις ιδέες τους για να αποφύγουν την μομφή. Αργότερα, κι ο Ζινόβιεψ κι όσοι άλλοι ζήτησαν από τον Τρότσκι να μετανοήσει, θα βρίσκονταν οι ίδιοι αντιμέτωποι με την απαίτηση να δείξουν μεταμέλεια.

Ο Τρότσκι ήταν ιδιαίτερα απομονωμένος στο Συνέδριο. Στις εργασίες του Συνεδρίου συμμετείχαν 748 αντιπρόσωποι με αποφασιστική ψήφο και 416 με συμβουλευτική ψήφο. Την Αντιπολίτευση την αντιπροσώπευαν δυο σύνεδροι με συμβουλευτική ψήφο, ο Τρότσκι κι ο Πρεομπραζένσκι. Ο κομματικός μηχανισμός είχε φέρει σε πέρας το έργο του χωρίς αναστολές. Μόλις τέσσερις μήνες πριν, στις παραμονές της Δέκατης Τρίτης Συνδιάσκεψης του κόμματος, την Αντιπολίτευση είχαν υποστηρίξει χιλιάδες κομματικά μέλη.

Ο Τρότσκι έκανε μια ομιλία πολύ συντομότερη απ’ ό,τι συνήθιζε στα κομματικά συνέδρια. Αναφέρθηκε πολύ λίγο στα οικονομικά ζητήματα, αν και επανέλαβε τη θέση του για την αναγκαιότητα περισσότερου σχεδιασμού και επέμεινε στην κατηγορία ότι «το κόμμα, με τη μορφή του ηγετικού μηχανισμού, δεν προσεγγίζει τα καθήκοντα της σχεδιασμένης καθοδήγησης της οικονομίας όσο ενεργητικά πρέπει».31 Μίλησε με μεγάλη μετριοπάθεια, διαβεβαιώνον- τας για μια ακόμα φορά την αντίθεσή του στη λειτουργία φραξιών

-77-


και την υποταγή του στην κομματική πειθαρχία. Συνέχισε υμνώντας τη «Στρατολογία Λένιν» ως απόδειξη της «αυξανόμενης εμπιστοσύνης των εργατικών μαζών στο κόμμα... Αναμφίβολα, η «Στρατολογία Λένιν» έφερε το κόμμα κοντύτερα στο να είναι ένα εκλεγμένο κόμμα...». Επρόκειτο για επίδειξη προλεταριακής δημοκρατίας:

...η εργατική τάξη σε ένα συγκεκριμένο στάδιο της ανάπτυξής της έχει δείξει με έναν ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο την εκτίμησή της για τον απολογισμό δουλειάς του κόμματος στη διάρκεια πολλών χρόνων- σήκωσε στους ώμους της διακόσιες με τριακόσιες χιλιάδες εργάτες και τους παρουσίασε στο κόμμα.32 *

Ο Τρότσκι επανέλαβε τις δηλώσεις του για τον κίνδυνο γραφει- οκρατικοποίησης του κόμματος και για να την τεκμηριώσει παρέθεσε το απόσπασμα από τον Μπουχάριν (που αναφέρουμε παραπάνω) για τις κομματικές διαδικασίες που ξεκινούν με το ερώτημα «ποιος είναι κατά;» και «ποιος είναι υπέρ;» και τελειώνουν με τις ομόφωνες εγκρίσεις των διορισμένων από τον μηχανισμό στελεχών και των επίσημων αποφάσεων.

Συνέχισε την παρέμβασή του αρνούμενος με έντονο τρόπο τις κατηγορίες ότι τάσσεται υπέρ του δικαιώματος σχηματισμού φραξιών και ομαδοποιήσεων στο κόμμα:

...η εσωκομματική δημοκρατία με κανένα τρόπο δεν περιλαμβάνει την ελευθερία στον σχηματισμό ομαδοποιήσεων, οι οποίες είναι άκρως επικίνδυνες για το κυβερνών κόμμα, αφού πάντοτε απειλούν να διασπάσουν ή να διαιρέσουν συνολικά την κυβέρνηση και τον κρατικό μηχανισμό. Πιστεύω ότι αυτό είναι αναμφισβήτητο...Είναι πλήρως αναληθές αυτό που ακούστηκε, ότι είμαι υπέρ

* Μερικές βδομάδες μετά το Συνέδριο, ο Στάλιν είπε πως η «Στρατολογία Λένιν» ήταν «ένδειξη της βαθιάς δημοκρατίας του κόμματος... που πραγματικό αποτελεί το εκλεγμένο όργανο της εργατικής τάξης».“

- 78 -


του σχηματισμού ομαδοποιήσεων. Είναι απαράδεκτο να γίνεται διάκριση ανάμεσα στις ομαδοποιήσεις και τις φράξιες.Τπό τις παρούσες ιστορικές συνθήκες οι ομαδοποιήσεις είναι απλά ένα άλλο όνομα για τις φράξιες.34

Στο τελικό μέρος της ομιλίας του ο Τρότσκι δεν μπορούσε παρά να εκφράσει το θυμό του για την απαίτηση του Ζινόβιεφ να μετανοήσει:

Σύντροφοι, εδώ έγινε μια πρόσκληση σε όσους έχουν διαπρά- ξει σφάλματα να βγουν και να τα παραδεχτούν. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο απλό ή πιο εύκολο από το να παραδεχτείς ότι έκανες αυτό ή εκείνο το λάθος μπροστά στο ίδιο σου το κόμμα. Δεν νομίζω ότι για κάτι τέτοιο χρειάζεται και μεγάλος ηθικός ηρωισμός.

Όμως η απόφαση της κεντρικής επιτροπής που πάρθηκε στις 5 Δεκέμβρη ήταν μια ομολογία του οργάνου ότι είχε διαπράξει σφάλματα και γι’ αυτό θα έπρεπε να χαραχθεί η Νέα Πορεία. Εκείνοι που με τις επισημάνσεις τους είχαν ωθήσει στο να παρθεί αυτή η απόφαση, δεν ήταν δυνατόν τώρα να δεχτούν ότι έκαναν λάθος:

Σύντροφοι, κανένας από μας δεν θέλει και δεν μπορεί να έχει δίκιο ενάντια στο κόμμα. Σε τελευταία ανάλυση, το κόμμα έχει πάντα δίκιο, επειδή το κόμμα είναι το μοναδικό ιστορικό εργαλείο που κατέχει η εργατική τάξη για την επίτευξη των ιστορικών καθηκόντων της. Έχω ήδη πει, ότι τίποτα δεν θα ήταν ευκολότερο από το να δηλώσω μπροστά στο κόμμα ότι όλες αυτές οι κριτικές, όλες αυτές οι προειδοποιήσεις και οι διαμαρτυρίες ήταν λάθος· από την αρχή ως το τέλος. Όμως, σύντροφοι, δεν μπορώ να το πω, γιατί δεν το πιστεύω. Γνωρίζω ότι κανείς δεν μπορεί να έχει δίκιο ενάντια στο κόμμα. Μ όνο να έχεις δίκιο μαζί με το κόμμα είναι δυνατόν, αφού η ιστορία δεν έχει διαμορφώσει κάποιον άλλο δρόμο για τον καθορισμό της σωστής πορείας.Οι Αγγλοι έχουν μια παροιμία: Πρώτα η χώρα μου, σωστή ή λάθος. Εμείς μπορούμε να πούμε, πολύ περισσότερο ιστορικά

- 79 -


δικαιωμένοι: ανεξάρτητα αν στο ένα ή το άλλο ζήτημα ή στη μια ή την άλλη στιγμή έχει δίκιο ή άδικο, αυτό είναι το κόμμα μου.35

Κατόπιν ο Τρότσκι εξήγησε ότι δεν μπορούσε να ψηφίσει υπέρ της απόφασης καταδίκης του από τη Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη [οι αποφάσεις των κομματικών συνδιασκέψεων τελούν υπό την έγκριση των κομματικών συνεδρίων, που είναι τα ανώτατα όργανα, Στμ]:

Περιστασιακά λάθη δεν μπορεί να κάνει μόνο ένα κομματικό μέλος, αλλά και το κόμμα συνολικά. Για παράδειγμα, τέτοια λάθη διαπιστώθηκαν σε μεμονωμένες αποφάσεις της τελευταίας συνδιάσκεψης, συγκεκριμένα τμήματα των οποίων π ιστεύω πως ήταν αδικαιολόγητα και λανθασμένα. Όμως, μια λάθος απόφαση που έχει πάρει το κόμμα δεν μπορεί να κλονίσει στο παραμικρό την πλήρη αφοσίωσή μας στο σκοπό του κόμματος και την ετοιμότητα του καθενός από μας να επωμιστεί την ευθύνη της κομματικής πειθαρχίας κάτω από οποιεσ- δήποτε συνθήκες. Κι αν το κόμμα υιοθετήσει μια απόφαση που κάποιος από εμάς θεωρεί άδικη, τότε αυτός ο σύντροφος θα πει: σωστή ή άδικη, αυτό είναι το κόμμα μου, και θα ανα- λάβω μέχρι το τέλος την ευθύνη για την απόφαση."

Ο Τρότσκι αρνήθηκε να αποκηρύξει τις ιδέες του- η κομματική πειθαρχία απαιτούσε μόνο τη συμμόρφωση της δικής του μειοψηφού- σας άποψης με τις αποφάσεις της πλειοψηφίας.

Η συγκροτημένη τοποθέτηση του Τρότσκι δεν τον έσωσε από ένα χείμμαρο ύβρεων. Όλοι οι ηγέτες των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων - με την εξαίρεση των Γάλλων - που παρακολουθούσαν τις εργασίες του συνεδρίου πρόσθεσαν τις φωνές τους στη βροχή από βρισιές που δεχόταν ο Τρότσκι. Ο Ζινόβιεφ κι ο Στάλιν, εκμεταλλευόμενοι υποκριτικά την αμφισημία της φράσης του Τρότσκι «κανείς από μας δεν θέλει και δεν μπορεί να έχει δίκιο ενάντια στο κόμμα», έμπηξαν πιο βαθιά το μαχαίρι στην πληγή. Ο

-80 -


Στάλιν είπε:

Το κόμμα, λέει ο Τρότσκι, δεν κάνει λάθη. Αυτό είναι λάθος.Το κόμμα κάνει λάθη, κι όχι σπάνια. Ο Ίλιτς μας έμαθε να διδάσκουμε το κόμμα πώς να ασκεί τη σωστή ηγεσία βασισμένο στα ίδια του τα λάθη. Αν το κόμμα δεν έκανε λάθη, δεν θα υπήρχε τίποτα από το οποίο να διδαχτεί... Μου φαίνεται ότι αυτή η δήλωση του Τρότσκι είναι ένα είδος κοπλιμέντου συ- νοδευόμενου από μια απόπειρα - αποτυχημένη βέβαια - να κολακέψει το κόμμα.37

Κι ο Ζινόβιεψ, βαδίζοντας στα χνάρια του Στάλιν, είπε:

Σύντροφοι, ο Στάλιν είπε, κι εγώ φυσικά συμφωνώ απόλυτα μαζί του, ότι το κόμμα κάνει και λάθη. Είναι ανώφελο να μας σερβίρονται αυτές οι γλυκόπικρες φιλοφρονήσεις. Το κόμμα δεν τις χρειάζεται. Μπορείτε να φανταστείτε τον Βλαντιμίρ Ίλιτς να ανεβαίνει στο βήμα και να δηλώνει ότι το κόμμα δεν κάνει λάθη;38

Η βασική απόφαση του Συνεδρίου επικύρωσε την εκτίμηση της Συνδιάσκεψης για τη «μικροαστική παρέκκλιση» της Αντιπολίτευσης και επαίνεσε την κεντρική επιτροπή «για τη σταθερότητα και τη μπολσεβίκικη αδιαλλαξία της... στην υπεράσπιση των θεμελίων του λενινισμού ενάντια στις μικροαστικές παρεκκλίσεις». «Κι η παραμικρή εκδήλωση φραξιονισμού πρέπει να καταπολεμηθεί αυστηρότατα. Ο σταθερός και μονολιθικός χαρακτήρας του ΚΚΡ, που βασίζεται στα σταθερά θεμέλια του λενινισμού, αποτελούν τη σημαντικότερη προϋπόθεση για τη συνέχιση των επιτυχιών της επανάστασης».39

Το Δέκατο Τρίτο Συνέδριο έκλεισε την εσωκομματική συζήτηση και απαγόρευσε στον Τρότσκι να αναφερθεί δημόσια στα διαφι- λονικούμενα ζητήματα.

Απομονωμένος και κατεβεβλημένος, ο Τρότσκι είχε ηττηθεί στη Δέκατη Τρίτη Συνδιάσκεψη - από την οποία απούσιαζε - το Γενάρη. Τώρα, το Μάη, στο συνέδριο του κόμματος επιβεβαιώθηκε

-81 -


η περαιτέρω κατάρρευση της επιρροής και του κύρους του.Στις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στο συνέδριο για τη νέα

κεντρική επιτροπή ο Τρότσκι συγκέντρωσε πολύ μικρό αριθμό ψή- φων.Ήρθε 51ος στη σειρά από τα 52 μέλη που εκλέχτηκαν.

Μετά το συνέδριο η κεντρική επιτροπή εξέλεξε τον Μπουχάριν στο πολιτικό γραφείο, στη θέση του εκλιπόντος Λένιν. Επίσης, μέλος του πολιτικού γραφείου έγινε κι ο Ντζερτζίνσκι. Ο Φρούνζε κι ο Σοκόλνικοφ έγιναν αναπληρωματικά μέλη του πολιτικού γραφείου. Εκείνη την περίοδο ο Μπουχάριν, ο Ντζερτζίνσκι κι ο Φρούνζε ήταν υποστηρικτές του Στάλιν- ο Σοκόλνικοφ ήταν υπο- στηρικτής του Ζινόβιεφ.

Η θέση του Τρότσκι ήταν όντως πολύ θλιβερή. Ήταν πλήρως απομονωμένος τόσο στο πολιτικό γραφείο όσο και στην κεντρική επιτροπή. Μιας κι ήταν άρρωστος, το πολιτικό γραφείο έκανε πολύωρες συνεδριάσεις στο διαμέρισμά του, ώστε να μπορεί να λαμβάνει μέρος στη λήψη αποφάσεων οι οποίες αναγκαστικά θα στρέφονταν εναντίον του. Ο Τρότσκι δεν έχει αφήσει καμιά περιγραφή αυτών των συνεδριάσεων, εκτός από μια που παραθέτει ο ίδιος από τα αδημοσίευτα απομνημονεύματα της Ναταλίας:

Ήταν σκληρές μέρες, μέρες έντονης πάλης του Λεβ Νταβίντο- βιτς με τα άλλα μέλη του πολιτικού γραφείου. Ήταν μόνος κι άρρωστος και έπρεπε να παλέψει εναντίον όλων. Λόγω της ασθένειάς του οι συνεδριάσεις πραγματοποιούνταν στο διαμέρισμά μας. Καθόμουν στην διπλανή κρεβατοκάμαρα και άκουγα τις τοποθετήσεις του. Μιλούσε με όλο του το είναι. Κάθε φορά που μιλούσε ήταν σαν να έχανε κάτι από τη δύναμή του - μιλούσε με τόσο πολύ πάθος. Και από την άλλη άκουγα ψυχρές, αδιάφορες απαντήσεις. Φυσικά, τα πάντα είχαν αποφασιστεί εκ των προτέρων, οπότε ποιος ο λόγος να συγχίζονται; Μετά από κάθε τέτοια συνεδρίαση ο πυρετός του Λ.Ντ. ανέβαινε. Ερχόταν καταϊδρωμένος, γδυνόταν κι έπεφτε στο κρεβάτι. Τα σεντόνια και τα ρούχα του έπρεπε να τα στεγνώσουμε θαρρείς κι είχαν μουσκευτεί σε μια μπόρα.

-82 -

Εκείνη την περίοδο οι συνεδριάσεις ήταν πυκνές και γίνονταν στο δωμάτιο του Λ.Ντ. που το φθαρμένο, παλιό χαλί του εμφανιζόταν στα όνειρά μου κάθε βράδυ με τη μορφή ενός ζωντανού πάνθηρα. Οι συνεδριάσεις στη διάρκεια της μέρας γίνονταν νυχτερινοί εφιάλτες.40

Η πραγματική τραγωδία για τον Τρότσκι ήταν το ότι, ενώ ήταν αντίθετος με την Τρόικα που κυριαρχούσε στο κόμμα, δεν ήταν ακόμα έτοιμος να απευθυνθεί στους εργάτες που βρίσκονταν έξω από τις γραμμές του, ούτε καν στην ίδια την βάση του κόμματος, επειδή κάτι τέτοιο θα παραβίαζε την απαγόρευση των φραξιών που είχε αποφασίσει το Δέκατο Συνέδριο, με πρόταση του Λένιν και του ίδιου. Πάνω απ’ όλα, ο Τρότσκι φοβόταν να κινητοποιήσει ανθρώπους εκτός κόμματος, πολλοί από τους οποίους επηρεάζονταν από τους μενσεβίκους, τους εσέρους κι άλλους - οι οποίοι όπως κι η νέα αστική τάξη της ΝΕΠ, σήκωναν κεφάλι ενάντια στους μπολσεβίκους. Θεωρούσε ακόμα ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν το επαναστατικό κόμμα και πίστευε πως ό,τι και να γινόταν η θέση του ήταν στις γραμμές αυτού του κόμματος. Όταν ο Τρότσκι έγραφε, πολλά χρόνια αργότερα σε μια νεκρολογία για την Κρούπσκα- για, ότι «το επαναστατικό της ένστικτο είχε έλθει σε σύγκρουση με το πνεύμα πειθαρχίας που τη διακατείχε»,41 αποκάλυπτε τη δική του δυσχερή θέση.


- 83 -


Κεφάλαιο ΤρίτοΗ Γερμανική Επανάσταση του 1923

Η Γερμανική Επανάσταση και ο ενθουσιασμός στη Ρωσία

Η Αντιπολίτευση του 1923 δεν ήταν γέννημα μόνο των εσωτερικών εξελίξεων στη Ρωσία - της αυξανόμενης αποξένωσης των εργατών από την κομματική και κρατική ηγεσία - αλλά κι ενός πολύ σημαντικού διεθνούς γεγονότος: της γερμανικής επανάστασης του φθινοπώρου του 1923.

Στη Γερμανία δυνάμωνε ξανά η επαναστατική ελπίδα. Η νίκη της γερμανικής εργατικής τάξης θα έσπαζε την απομόνωση της ρώσικης εργατικής τάξης και θα άλλαζε ριζικά το διεθνή συσχετισμό.

Η έξαψη για τη γερμανική επανάσταση είχε απλωθεί σε όλη τη Ρωσία. Η Ρουθ Φίσερ περιέγραφε τη Μόσχα το Σεπτέμβρη του 1923:

Ή ταν γεμάτη από συνθήματα που καλωσόριζαν τη γερμανική επανάσταση. Το κέντρο της πόλης το διακοσμούσαν πανό και σημαίες με συνθήματα όπως: «Νέοι της Ρωσίας, μάθετε γερμανικά, ο γερμανικός Οκτώβρης ζυγώνει». Σε κάθε βιτρίνα μπορούσες να δεις φωτογραφίες της Κλάρα Τσέτκιν, της Ρό- ζας Λούξεμπουργκ, του Καρλ Λήμπκνεχτ. Σε όλα τα εργοστά-

σια γίνονταν συνελεύσεις με θέμα «πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τη γερμανική επανάσταση;»1

Τέτοιες συζητήσεις δεν ήταν απλά τυπικότητες. Η κυβέρνηση περίμενε από τους ρώσους εργάτες να κάνουν πραγματικές θυσίες για τη γερμανική επανάσταση. Σύμφωνα με τα πρακτικά της Κομμουνιστικής Διεθνούς, «η ρώσικη εργατική τάξη έχει συγκατατεθεί στο πάγωμα των μισθών της ακόμα και στην περικοπή τους, αν αυτό κρινόταν αναγκαίο για την ενίσχυση της γερμανικής επανάστασης». Μια ήττα του γερμανικού προλεταριάτου θα αποτελούσε και ήττα για τους ίδιους - αυτή ήταν η θέση που προπαγάνδιζε το κόμμα στους εργάτες της Ρωσίας. Στις συγκεντρώσεις γίνονταν εκκλήσεις στις γυναίκες να προσφέρουν τις χρυσές βέρες και τα άλλα τιμαλφή τους για τη γερμανική υπόθεση. Το Επιτροπάτο Εμπορίου κυκλοφόρησε εγκυκλίους στις οποίες δηλωνόταν ότι: «το προχώ- ρημα της γερμανικής επανάστασης έχει θέσει το Επιτροπάτο Εμπο-

-85-


ρίου αντιμέτωπο με νέα προβλήματα- η μέχρι τώρα εμπορική πρακτική πρέπει να αντικατασταθεί από τη δημιουργία δυο αποθεμάτων για τη Γερμανία σε χρυσό και καλαμπόκι για ενίσχυση του νικηφόρου γερμανικού προλεταριάτου και γι’ αυτό το σκοπό οι υπηρεσίες του Επιτροπάτου στις σοβιετικές δημοκρατίες διατάχθηκαν να στείλουν 60 εκατομμύρια πούντια σιτηρών στα δυτικά σύνορα της Ρωσίας. Με εντολή του πολιτικού γραφείου, το Ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα κατάρτισε καταλόγους μελών του που μιλούσαν γερμανικά, με σκοπό τη συγκρότηση ενός εφεδρικού σώματος κομμουνιστών το οποίο την κατάλληλη στιγμή θα μεταφερόταν στη Γερμανία, όπου θα μπορούσε να βοηθήσει την επανάσταση. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην κινητοποίηση των οργανώσεων της Κομσομόλ, τα μέλη των οποίων ειδοποιήθηκαν ότι μπορεί να χρειαστεί να θυσιάσουν και τις ζωές τους για τη γερμανική εργατική τάξη και την επαναστατική υπόθεση. Τον Οκτώβρη, τα επαναστατικά συνθήματα ακούγονταν με μεγάλη συχνότητα: «Η Εργατική Γερμανία και η Εργατοαγροτική μας Ένωση είναι ο προμαχώνας της ειρήνης και των εργατών» ή «Οι γερμανικές ατμόσφυρες και το σοβιετικό ψωμί θα κατακτήσουν τον κόσμο». Οι σοβιετικές εφημερίδες έγραφαν ότι, αν οι γερμανοί εργάτες νικούσαν, τότε η νέα γερμανική κυβέρνηση θα συντασσόταν με τη σοβιετική Ρωσία και με αυτό τον τρόπο «θα ένωναν σε μια τρομερή δύναμη 200 εκατομμύρια ανθρώπους στην Ευρώπη, ενάντια στην οποία κανένας πόλεμος δεν θα μπορούσε να γίνει... γιατί κανείς δεν θα μπορούσε να τα βάλει με μια τέτοια δύναμη».2

Μια σύντομη παρουσίαση της Γερμανικής Επανάστασης

Το 1923, ως αποτέλεσμα μιας σοβαρής κρίσης, στη Γερμανία ξέσπασε μια άγρια ταξική πάλη. Το γεγονός που πυροδότησε την κρίση ήταν η κατάληψη του Ρουρ από τη Γαλλία στις 11 Γενάρη

-86 -


1923, μια κίνηση που έγινε ως αντίποινα για την καθυστέρηση αποπληρωμής των πολεμικών αποζημιώσεων από τη Γερμανία. Δυο μέρες μετά η γερμανική κυβέρνηση, με καγκελάριο τον συντηρητικό Κούνο, έκανε έκκληση στον πληθυσμό του Ρουρ να προβάλλει «παθητική αντίσταση» και να μην συνεργαστεί με τις αρχές κατοχής. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν το δυνάμωμα της γερμανικής αντίστασης, από τις απεργίες μέχρι το σαμποτάζ. Μια από τις κρίσιμες συνέπειες της γαλλικής κατοχής και της γερμανικής αντίστασης ήταν ο αστρονομικός πληθωρισμός. Οι αλλαγές στην ισοτιμία του μάρκου με το αμερικάνικο δολάριο αποτυπώνουν αυτή την πορεία:

Γενάρης 17.920Φλεβάρης 20.000Μάης 48.000Ιούνης 110.000Ιούλης 349.000Αύγουστος 4.600.000Σεπτέμβρης 98.860.000Οκτώβρης 25.260.208.000Νοέμβρης 4.200.000.000.0003

Το αποτέλεσμα ήταν η απόλυτη εξαθλίωση του εργαζόμενου πλη-θυσμού, η καταστροφή των μικροαστικών στρωμάτων, ο ταχύς πλουτισμός των κεφαλαιοκρατών, κερδοσκοπία και διαφθορά σε απίστευτη κλίμακα, το κλείσιμο όλων των δικλείδων ασφαλείας. Ποτέ στο παρελθόν μια τόσο αναπτυγμένη βιομηχανική χώρα δεν είχε βιώσει μια τόσο βαθιά οικονομική, πολιτική και κοινωνική αναταραχή.

Σε αυτή την κατάσταση, οι παραδοσιακές ρεφορμιστικές εργατικές οργανώσεις ήτανε ανήμπορες. Μια συγγραφέας, ηΈβελιν Άν- τερσον, έγραψε ότι:

- 87 -


Εκείνες τις μέρες η επιρροή των σοσιαλδημοκρατών και των συνδικάτων φυλλορροούσε. Παρόλο που αριθμητικά τα συνδικάτα ήταν μεγαλύτερα από κάθε άλλη φορά, ο πληθωρισμός τούς είχε αψαιρέσει τα μέσα με τα οποία θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τα μέλη τους, να ενισχύσουν οικονομικά απεργίες ακόμα και να πληρώσουν τους μισθούς των αξιωμα- τούχων τους. Επίσης, σε συνθήκες που οι ονομαστικοί μισθοί και τα μεροκάματα έχαναν κάθε νόημα, γενικότερα η συνηθισμένη συνδικαλιστική δραστηριότητα γινόταν όλο και πιο αδύνατη.4

Ο Πιερ Μπρουέ γράφει στο μνημειώδες έργο του Επανάσταση στη Γερμανία (1917-1923):

Η παραδοσιακή συνδικαλιστική πρακτική της Σοσιαλδημοκρατίας ήταν κενή περιεχομένου, ο συνδικαλισμός ήταν ανίσχυρος, οι συλλογικές συμβάσεις άχρηστες. Οι εργάτες εγκα- τέλειπαν τα συνδικάτα και συχνά έστρεψαν το θυμό τους εναντίον τους, κατηγορώντας τα για την παθητικότητά τους και μερικές φορές για τη συνενοχή τους σε αυτή την κατάσταση. Η κατάρρευση του μηχανισμού των συνδικάτων και της γραφειοκρατίας ακολουθούσε τα χνάρια της κατάρρευσης του κρατικού μηχανισμού. Τι είχαν απογίνει έννοιες όπως ιδιοκτησία, τάξη και νομιμότητα; Πώς μπορούσε κάποιος μέσα σε αυτή την άβυσσο να δικαιολογήσει την προσκόλληση στους κοινοβουλευτικούς θεσμούς, το δικαίωμα στην ψήφο, το γενικό εκλογικό δικαίωμα; Ούτε ο στρατός ούτε η αστυνομία είχαν ανοσία στην ασθένεια. Ένας ολόκληρος κόσμος πέθαινε.5

Από το Μάη και μετά, τη χώρα σάρωσε ένα κύμα αυθόρμητων απεργιών. Οι συνδικαλιστικές ηγεσίες τις αποκήρυσσαν και οι σοσιαλδημοκράτες ήταν αντίθετοι. Το κύρος των εργοστασιακών επιτροπών που οργάνωναν αυτούς τους αγώνες ανέβηκε κατακόρυ- φα. Η πανεθνική επιτροπή δράσης άρχισε να προβάλλει ως μια εναλλακτική εργατική ηγεσία, ως ένα σοβαρό αντίβαρο στη συνδικαλιστική ηγεσία.

Στις 16 Ιούνη ο Γκρότε, ο πρόεδρος αυτής της επιτροπής, έκα


νε, στο όνομα των εργοστασιακών συμβουλίων, μια σημαντική έκκληση στους εργάτες, τους υπαλλήλους, τους διανοούμενους όλης της χώρας. Αφού περιέγραψε τον κίνδυνο που απειλούσε ολόκληρη τη γερμανική κοινωνία, διακήρυξε ξανά ότι η εργατική τάξη μπορούσε να τον αποτρέψει, ανατρέποντας το καπιταλιστικό σύστημα:

Μόνο ο αγώνας όλων μας, μόνο η ταξική πάλη, μπορεί να φέρει αυτά που έχετε ανάγκη, έστω και το να καταφέρετε να επιβιώσετε. Όλοι οι εργαζόμενοι είναι σε κίνηση. Σε αυτή την παλίρροια, που τα συνδικάτα σήμερα προσπαθούν να φράξουν και να σαμποτάρουν, σημαντικά καθήκοντα και πρωτοβουλίες πέφτουν στους ώμους των εργοστασιακών επιτροπών.

Κάλεσε τα εργοστασιακά συμβούλια να συγκροτήσουν τοπικές και περιφερειακές οργανώσεις για να δώσουν «στόχους και ηγεσία» στους εργάτες στις μάχες που θα έρχονταν. Αυτό που χρειαζόταν ήταν επιτροπές για τον έλεγχο των τιμών και προλεταριακές οργανώσεις άμυνας, οι Προλεταριακές Εκατονταρχίες. Οι οργανώσεις αυτές, μαζί με τα εργοστασιακά συμβούλια θα αποτελούσαν τη βάση για μια εργατική κυβέρνηση, η οποία θα μπορούσε να δώσει διέξοδο από την κρίση.

Η συνέχεια ήταν απεργίες και διαδηλώσεις. Οι εργάτες διαδή- λωσαν στο Μπάουτζεν στις 2 Ιούνη, στη Λειψία και τη Δρέσδη στις 7 Ιούνη. Την ίδια μέρα 100.000 ανθρακωρύχοι και μεταλλεργάτες κατέβηκαν σε απεργία στην Ανω Σιλεσία, υπό την ηγεσία μιας εκλεγμένης απεργιακής επιτροπής με 26 μέλη, τα 6 από τα οποία ήταν κομμουνιστές. Στις 11 Ιούνη ξέσπασε μια πρωτοφανής στα χρονικά απεργία των εργατών γης στη Σιλεσία, που την ακολούθησε σύντομα η απεργία 10.000 εποχιακών εργατών στο Βραδεμ- βούργο. Επίσης στις 11 Ιούνη ξεκίνησε απεργία των ναυτεργατών στο'Εμντεν, τη Βρέμη και το Λύμπεκ, την οποία κάλεσε η Ναυτεργατική Ομοσπονδία, η οποία ήταν μέλος της κομμουνιστικής Προ-

- 89 -


φιντέρν, της Διεθνούς των «Κόκκινων» Συνδικάτων.Στο Βερολίνο οι μεταλλεργάτες μπήκαν μπροστά. Από τους

250.000, οι 153.000 ήταν μέλη του συνδικάτου. Ύστερα από την πίεση της βάσης το συνδικάτο πραγματοποίησε ένα δημοψήφισμα για απεργιακή δράση και το αποτέλεσμα ήταν μια μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της απεργίας. Κατόπιν, το συνδικάτο οργάνωσε ένα δεύτερο δημοψήφισμα, στο οποίο θα μπορούσαν να ψηφίσουν και οι ασυνδικάλιστοι μεταλλεργάτες. Το αποτέλεσμα ήταν μια ακόμα μεγαλύτερη πλειοψηφία υπέρ της απεργίας. Εν τέλει, οι εργάτες εξήντα επιχειρήσεων κάλεσαν απεργία. Αμέσως οι εργοδότες έσπευσαν να διαπραγματευθούν. Στις 10 Ιούνη κατέβηκαν σε απεργία 150.000 μεταλλεργάτες και σε πολλά εργοστάσια η συνδικαλιστική ηγεσία ξηλώθηκε και στη θέση της εκλέχτηκε καινούργια. Την ίδια μέρα η εργοδοσία συμφώνησε σε αύξηση των μισθών, από 9.800 μάρκα που ήταν στη δεύτερη βδομάδα του Ιούνη σε 12.000 μάρκα την πρώτη βδομάδα του Ιούλη. Ένας όρος της συμφωνίας πρόβλεπε τη συγκρότηση μιας διμερούς επιτροπής η οποία θα κατάρτιζε ένα δείκτη τιμών καταναλωτή, που θα χρησίμευε ως βάση για αυξήσεις που θα αποζημίωναν από τον πληθωρισμό. Οι εργοδότες απαίτησαν αυτός ο όρος να παραμείνει μυστικός, για να μην βρει μιμητές αυτή η ιδέα. Ωστόσο, τα αποτελέσματα ήταν ορατά. Μετά τις 10 Ιούνη οι μισθοί των μεταλλεργατών ήταν κατά 38% υψηλότεροι από την αύξηση που είχαν προτείνει οι εργοδότες κι είχαν απορρίψει τα μέλη του συνδικάτου στις 3 Ιούνη. Στη συνέχεια κατέβηκαν σε απεργία οι οικοδόμοι και κατόπιν οι ξυλουργοί της πρωτεύουσας. Οι κομμουνιστές βρίσκονταν παντού στην πρώτη γραμμή για το ξεκίνημα των απεργιών και την οργανωμένη επιστροφή στη δουλειά, κι αυτό όχι μόνο στις επίσημες συνδικαλιστικές διαδικασίες - όπου συχνά κέρδιζαν την πλειοψηφία - αλλά και στις «εργατικές συνελεύσεις» που ήταν ανοιχτές και στους ασυνδι- κάλιστους εργάτες- οι κομμουνιστές είχαν οργανώσει την πίεση στις συνδικαλιστικές ηγεσίες να καλέσουν αυτές τις συνελεύσεις.6

-90 -


Για πρώτη (κι όπως θα αποδεικνυόταν, τελευταία) φορά, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας επηρέαζε την πλειοψηφία του γερμανικού προλεταριάτου. Σύμφωνα με έναν ιστορικό: «Το καλοκαίρι του 1923, το KPD αναμφίβολα το ακολουθούσε η πλειοψηφία του γερμανικού προλεταριάτου».7

«Οι ταραχές λόγω της έλλειψης ψωμιού έγιναν συνηθισμένο φαινόμενο: στο Βερολίνο, τη Δρέσδη, τη Φρανκφούρτη, το Μαν- χάιμ, την Κολονία». Ο μηχανισμός του αστικού κράτους υφίστατο απίστευτη πίεση:

Η διασάλευση της οικονομικής ζωής έθετε σε κίνδυνο τη δομή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Οι δεσμοί των δημοσίων υπαλλήλων με το κράτος έσπαγαν, οι μισθοί τους δεν είχαν πλέον καμιά σχέση με τις καθημερινές τους ανάγκες.Ένιωθαν ότι βρίσκονταν σε ένα καράβι χωρίς πηδάλιο. Οι αστυνομικοί και οι στρατιώτες, που έδειχναν συμπάθεια στον πληθυσμό που ξεσηκωνόταν, έχαναν τη μαχητικότητά τους απέναντι στις διαδηλώσεις ενάντια στην πείνα και έκλειναν τα μάτια στις ομάδες σαμποτάζ και τους παράνομους στρατιωτικούς σχηματισμούς που ξεφύτρωναν σε όλη τη χώρα σαν μανιτάρια. Η κατάσταση στο Αμβούργο ήταν τόσο εύφλεκτη ώστε η αστυνομία δεν τολμούσε να παρέμβει για να σταματήσει τις λεηλασίες τροφίμων από τις πεινασμένες μάζες. Τον Αύγουστο, μεγάλες διαδηλώσεις των λιμενεργατών του Αμβούργου κατέληξαν σε ταραχές και συγκρούσεις. «Τμήματα της αστυνομίας» έγραφε [ένα στέλεχος του κομμουνιστικού κόμματος] «θεωρούνται αναξιόπιστα μιας και εκφράζουν συμπάθειες προς την εργατική τάξη».8

Η κορύφωση ήρθε στις 8 Αυγούστου. Εκείνη τη μέρα ο καγκελάριος Κούνο έκανε μια πολύωρη ομιλία στο Ράιχσταγκ [το κοινοβούλιο] υπερασπίζοντας την πολιτική του. Η συζήτηση κράτησε μέχρι την επόμενη μέρα. Χιλιάδες εργάτες περικύκλωσαν τότε το Ράιχσταγκ, απαιτώντας να γίνουν δεκτές οι αντιπροσωπείες τους, αίτημα που απορρίφθηκε. Η κοινοβουλευτική συζήτηση ολοκληρώθηκε στις 10

-91 -


Αύγουστου με την κυβέρνηση να ζητάει ψήφο εμπιστοσύνης. Οι Σοσιαλδημοκράτες απείχαν και οι κομμουνιστές την καταψήφισαν. Ο κομμουνιστής βουλευτής Βίλχελμ Κόνεν μίλησε στα συγκεντρωμένα πλήθη των εργατών καλώντας «το μαζικό κίνημα των εργατών να ξεπεράσει το κοινοβούλιο και να συγκροτήσει μια επαναστατική εργατική κυβέρνηση». Το απεργιακό κίνημα φούντωσε ακόμα περισσότερο. Οι εργαζόμενοι στα τραμ του Βερολίνου κατέβηκαν σε απεργία. Τους ακολούθησαν οι τυπογράφοι, που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του κομμουνιστικού πυρήνα του συνδικάτου. Ανάμεσα στους απεργούς ήταν και οι 8.000 που εργάζονταν στο εθνικό τυπογραφείο. Μ’ αυτόν τον τρόπο σταμάτησε το τύπωμα χαρτονομισμάτων. Μετά από λίγες ώρες η κυβέρνηση δεν θα διέθετε χρήματα. Σε απεργία κατέβηκαν κι οι εργάτες στα μεγάλα εργοστάσια, με πρώτους τους εργάτες στη Ζίμενς και την Μπόρσινγκ. Οι απεργοί έντεκα μεγάλων επιχειρήσεων του Βερολίνου υιοθέτησαν τα αιτήματα που προπαγάνδιζαν οι κομμουνιστές, δηλαδή την παραίτηση της κυβέρνησης Κούνο και το σχηματισμό μιας εργατικής κυβέρνησης. Οι αστικές συγκοινωνίες είχαν παραλύσει ολοκληρωτικά, το ηλεκτρικό και το γκάζι είχε κοπεί. Στο Αμβούργο οι οικοδομές είχαν ερημώσει, ενώ στο Κρέφελντ και το Άαχεν ξέσπαγαν διαδηλώσεις- η αστυνομία τις χτύπησε και υπήρξαν νεκροί. Οι μεσημεριανές εκδόσεις των εφημερίδων ανακοίνωσαν ότι η Ράιχσμπανκ [η Κεντρική Τράπεζα] θα κλείσει λόγω έλλειψης ρευστού.9

Στις 11 Αυγούστου μια βιαστικά οργανωμένη συνδιάσκεψη των εργοστασιακών συμβουλίων του Βερολίνου κήρυξε γενική απεργία σε όλη την πόλη και κάλεσε τους εργάτες των άλλων πόλεων να κάνουν το ίδιο. Το κάλεσμα τυπώθηκε σε μια έκτακτη έκδοση της Die Rote Fahne (Η Κόκκινη Σημαία), της εφημερίδας του κομμουνιστικού κόμματος. Όλο το τιράζ αυτής της έκδοσης, όμως, κατασχέθηκε από τις αρχές βάσει ενός διατάγματος που είχε εκδώ- σει την προηγούμενη μέρα η κυβέρνηση «περί προστασίας της δημοσίας τάξεως».

-92 -


Παρόλα αυτά, μια σειρά κλάδοι και χώροι δουλειάς στην πόλη ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των κομμουνιστών. Επίσης, την ίδια μέρα σε διάφορα σημεία της χώρας ξέσπασαν άγριες απεργίες, οι οποίες συνεχίστηκαν και τις επόμενες μέρες.

Η Έβελιν Αντερσον περιγράφει την κατάσταση στο βιβλίο της Hammer or Anvil (Σφυρί ή Αμόνι):

Η απεργία ενάντια στην κυβέρνηση Κούνο ήταν εντελώς αυθόρμητη κι από αυτή την άποψη αποτελούσε μια μοναδική δράση στην ιστορία του γερμανικού εργατικού κινήματος. Οι συνδικαλιστές της βάσης και οι κατά τόπους εκπρόσωποι των εργατών έπαιρναν την πρωτοβουλία για να εκδηλωθεί το κίνημα. Τα κόμματα άρχισαν να συνειδητοποιούν τι συμβαίνει μονάχα όταν πλέον το μαζικό κίνημα είχε προκαλέσει τετελεσμένα γεγονότα. Οι συνέπειες αυτών των εξελίξεων ήταν σημαντικές. Το κίνημα εξαντλήθηκε όταν πέτυχε το μάξιμουμ που μπορούσε να πετύχει μια τέτοια αυθόρμητη και ακαθοδήγητη δράση- την παραίτηση της κυβέρνησης δηλαδή. Η αξιοποίηση αυτής της επιτυχίας με τρόπο θετικό και εποικοδομητικό θα έπρεπε να είναι το καθήκον των εργατικών κομμάτων.

Δυστυχώς όμως «κανένα από τα υπάρχοντα κόμματα δεν βρίσκονταν στο ύψος αυτών των καθηκόντων».10

Η πολιτική του KPDΌλες οι αντικειμενικές συνθήκες για την επανάσταση ήταν πα

ρούσες: μια γενική κρίση της κοινωνίας, η αστική τάξη είχε χάσει την αυτοπεποίθησή της, το προλεταριάτο εξεγειρόταν ενάντια στις παλιές συνθήκες. Όσο για τις υποκειμενικές συνθήκες: το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας ήταν ένα μαζικό κόμμα με τεράστια επιρροή στην εργατική τάξη. Για να κατανοήσουμε την έκβαση της σύγκρουσης, χρειάζεται να εξετάσουμε την πολιτική του κόμματος.

Στη διάρκεια των πρώτων επτά μηνών του 1923, από την έναρξη της γαλλικής κατοχής του Ρουρ μέχρι την κατάρρευση της κυ

- 93 -


βέρνησης Κούνο, από την πολιτική του KPD έλειπε η συνοχή και η σαφής κατεύθυνση και η ηγεσία του καθοριζόταν από βαθιά απαισιοδοξία. Για παράδειγμα, στη διάρκεια μιας διεθνούς συνδιάσκεψης στη Φρανκφούρτη στις 17 Μάρτη, ο πρόεδρος του κόμματος, ο Μπράντλερ, δήλωσε τα εξής:

Ενώ τότε [το 1918] εξαιτίας της ρώσικης επανάστασης ζήσαμε μια διογκούμενη επαναστατική πλημμυρίδα, σήμερα, λόγω της κατάληψης της εξουσίας από την αστική τάξη, ζούμε μια άμπωτη κι ο βασικός στόχος μας είναι η συσπείρωση του προλεταριάτου.11

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 1923 από την ηγεσία του KPD απούσιαζε κάθε πνεύμα ανεξαρτησίας, ήταν πλήρως υποταγμένη στις εντολές της Κομιντέρν και της Μόσχας. Αυτή η έλλειψη ήταν η καταστροφική συνέπεια της Δράσης του Μάρτη (ενός αποτυχημένου, υπερα- ριστερού τυχοδιωκτισμού) το 1921 ύστερα από την οποία οι Μπράντλερ, Ταλχάιμερ, Βάλχερ και Ερνστ Μάγιερ, είχαν γίνει, σύμφωνα με τα λόγια του Μπρουέ:

«Δεξιοί», συστηματικά και πεισματικά «συνετοί», θωρακισμένοι με επιφυλάξεις απέναντι σε κάθε τάση πραξικοπηματι- σμού ακόμα και απλού αριστερίστικου αντανακλαστικού. Αφού πείστηκαν από την ηγεσία της Διεθνούς για το μέγεθος του σφάλματος που είχαν διαπράξει [το 1921], έχασαν την εμπιστοσύνη στην ίδια τους την ικανότητα να σκέφτονται και συχνά παραιτούνταν ολοκληρωτικά από την άποψή τους για να συμφωνήσουν με τους μπολσεβίκους, οι οποίοι τουλάχιστον ήξεραν πώς να νικάνε.12

Σε αντίθεση με την απαισιοδοξία του Μπράντλερ σχετικά με τις άμεσες προοπτικές της επανάστασης, ο αστικός τύπος ήταν πεπεισμένος ότι η επανάσταση βρισκόταν προ των πυλών! Στις 26 Ιούλη η εφημερίδα Kreuz-Zeitung έγραφε: «Δεν έχουμε καμιά αμφιβολία ότι μετά από όσα είδαμε κανείς δεν θα φέρει αντίρρηση ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας επανάστασης». Την επόμενη μέρα η

-94 -


εφημερίδα Germania ανέφερε: «Η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση του Ράιχ είναι σοβαρά κλονισμένη... Η δυσαρέσκεια έχει αυξηθεί σε επικίνδυνο βαθμό. Η οργή είναι γενικευμένη. Η ατμόσφαιρα είναι ηλεκτρισμένη. Η οποιαδήποτε σπίθα μπορεί να προκαλέσει την έκρηξη... Η κατάσταση των πνευμάτων είναι όμοια με αυτή της 9ης Νοέμβρη»,13 δηλαδή της μέρας που ανατράπηκε ο Κάιζερ, το 1918.

Όλες οι εφημερίδες της Γερμανίας χρησιμοποιούσαν την έκφραση Novemberstimmung (Το Πνεύμα του Νοέμβρη), εκτός από τις κομμουνιστικές εφημερίδες.

Ωστόσο, το διογκούμενο απεργιακό κύμα και παράλληλα η άνοδος της άκρας δεξιάς - και των ναζί στη Βαυαρία - κέντρισαν την ηγεσία του KPD να μπει στη δράση. Στις αρχές του Ιούλη αποφάσισε να οργανώσει μια Αντιφασιστική Μέρα την Κυριακή 29 Ιούλη, η οποία θα περιλάμβανε και τρεις διαδηλώσεις σε μεγάλες πόλεις. Αυτές οι διαδηλώσεις θα έδιναν το σύνθημα για μια γενική επίθεση ενάντια στη Δεξιό.

Όμως, στις 23 Ιούλη η κυβέρνηση της Πρωσίας απαγόρευσε όλες τις διαδηλώσεις που είχαν προγραμματιστεί για τις 29 του μη- νός. Ο Μπράντλερ τηλεγράφησε στη Μόσχα ζητώντας συμβουλές. Η ηγεσία του ρώσικου κόμματος, εκτός από τον Ράντεκ, ήταν σε διακοπές και απούσιαζε από την πόλη. Ο Ράντεκ με τη σειρά του έστειλε τηλεγραφήματα στις πιο απόμακρες γωνιές της Ρωσίας ζητώντας τη γνώμη των ανώτατων στελεχών, οι οποίοι στην πραγματικότητα γνώριζαν πολύ λίγα για την κατάσταση στη Γερμανία. Ο Ζινόβιεφ κι ο Μπουχάρν ήταν υπέρ μιας επιθετικής τακτικής, όμως το ίδιο είχαν κάνει και το 1921 με τη Δράση του Μάρτη καίγοντας τα δάκτυλά τους. Ο Τρότσκι ήταν αρκετά έντιμος ώστε να ομολογήσει ότι δεν διέθετε μια σαφή εικόνα για την πραγματική κατάσταση στη Γερμανία και γι’ αυτό το λόγο δεν μπορούσε να εκφέρει γνώμη. Ο Στάλιν έκφρασε έντονη δυσπιστία για τις πιθανότητες επιτυχίας μιας επανάστασης στη Γερμανία. Ήταν η πρώτη φορά που κάποιος μπήκε στον κόπο να ζητήσει τη γνώμη του για ένα

- 95 -


διεθνές ζήτημα.Στις 26 Ιούλη το Προεδρείο της Κομιντέρν έστειλε ένα τηλε

γράφημα στη Zentrale* του KPD: «Το προεδρείο της Κομιντέρν συνιστά τη ματαίωση των διαδηλώσεων της 29ης Γενάρη... Φοβούμαστε παγίδα».14

To KPD ματαίωσε τις διαδηλώσεις εκτός από αυτές που θα γίνονταν στη Σαξονία, τη Θουριγγία και τη Βυρτεμβέργη· εκεί δεν είχαν απαγορευτεί. Μ’ αυτό τον τρόπο έγινε εμφανής η αναποψασι- στικότητα της ηγεσίας του κόμματος και της Κομιντέρν.

Στις 23 Αυγούστου το [ρωσικό, Στμ] Πολιτικό Γραφείο συνεδρίασε έκτακτα, με τη συμμετοχή επίσης του Ράντεκ, του Πιατά- κοφ, του Σμιντ και του Τσιουρούπα. Ο Ράντεκ - ο οποίος τους προηγούμενους μήνες ήταν στο Βερολίνο ως αντιπρόσωπος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς, παρουσίασε την κατάσταση. Ο Τρότσκι υποστήριξε ότι η επανάσταση ωρίμαζε ταχύτατα κι ότι οι αποφασιστικές μάχες θα έρχονταν σε διάστημα εβδομάδων. Ο Ζινόβιεφ απέρριψε αυτή την αισιόδοξη εκτίμηση και υποστήριξε ότι οι υπολογισμοί πρέπει να γίνουν σε κλίμακα μηνών αντί εβδομάδων. Ο Στάλιν ήταν ακόμα πιο επιφυλακτικός. Δεν «έβλεπε» καμιά επανάσταση στη Γερμανία ούτε τώρα ούτε το φθινόπωρο: μπο- ρεί να ξεσπούσε την άνοιξη αλλά και γι’ αυτό είχε αμφιβολίες. Ο Στάλιν εξήγησε την άποψή του σε μια επιστολή προς τον Ζινόβιεφ και τον Μπουχάριν:

Θα έπρεπε, στην παρούσα κατάσταση, οι κομμουνιστές να αποπειραθούν την κατάληψη της εξουσίας χωρίς τους σοσιαλδημοκράτες; Είναι αρκετά ώριμοι για κάτι τέτοιο; Αυτό, είναι κατά τη γνώμη μου το ζήτημα. Ό ταν καταλάβαμε την εξουσία στη Ρωσία είχαμε στη διάθεσή μας α) την υπόσχεσή μας για ειρήνη, β) το σύνθημα «η γη στους αγρότες», γ) την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας της εργατικής τάξης, δ) τη συμπάθεια της αγροτιάς. Επί του παρόντος, οι κομμουνι

* Το τμήμα της ηγεσίας του κόμματος που είχε μόνιμη έδρα το Βερολίνο. Στμ

- 96 -


στές της Γερμανίας δεν διαθέτουν τίποτα απ’ όλα αυτά. Έχουν βέβαια μια σοβιετική χώρα ως γείτονα, κάτι που εμείς δεν είχαμε, αλλά τι μπορούμε να τους προσφέρουμε; ...Αν η γερμανική κυβέρνηση ανατραπεί, ας πούμε τώρα που μιλάμε, και οι γερμανοί κομμουνιστές πάρουν τα ηνία, θα σπάσουνε τα μούτρα τους. Αυτή είναι η «καλύτερη» εκδοχή. Η χειρότερη είναι να τους εκμηδενίσουν και να τους αναγκάσουν σε ένα πελώριο πισωγύρισμα. Το όλο ζήτημα δεν είναι αν ο Μπράντλερ θέλει να «εκπαιδεύσει τις μάζες» αλλά το γεγονός ότι η αστική τάξη μαζί με τους δεξιούς σοσιαλδημοκράτες είναι αποφασισμένη να μετατρέψει αυτά τα μαθήματα - τις διαδηλώσεις - σε γενικευμένη μάχη (προς το παρόν όλα τα πλεονεκτήματα είναι με τη μεριά της) και να τους εξοντώσει [τους Γερμανούς κομμουνιστές]. Βέβαια, οι φασίστες δεν κοιμούνται· όμως μας συμφέρει να τους αφήσουμε να χτυπήσουν πρώτοι: κάτι τέτοιο θα συσπειρώσει το σύνολο της εργατικής τάξης γύρω από τους κομμουνιστές.15 *

Οι Ρώσοι ηγέτες, όποιες κι αν ήταν οι διαφορές τους, δεν αρνούν- ταν την πιθανότητα μιας επανάστασης στη Γερμανία· όσο κι αν δεν τους ήταν καθόλου σαφές το χρονοδιάγραμμά της. Ο Μπράντλερ από την άλλη, έτρεφε σοβαρές αμφιβολίες για τις προοπτικές μιας εξέγερσης. Πολλά χρόνια αργότερα είπε στον Ισαάκ Ντόιτσερ ότι:

Το 1923 δεν πρόβαλα αντιρρήσεις στις προετοιμασίες για την εξέγερση. Απλά, δεν θεωρούσα ότι η κατάσταση είχε γίνει τόσο έντονα επαναστατική, υπολογίζοντας μάλλον σε μια παραπέρα όξυνση. Υπέθεσα ότι ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ και οι άλλοι ρώσοι ηγέτες ήταν πιο ικανοί.16

Σε μια κοινή συνεδρίαση του ρώσικου Πολιτικού Γραφείου και της ηγεσίας του γερμανικού κόμματος, ο Τρότσκι υποστήριξε ότι η κατάσταση είχε ωριμάσει τόσο πολύ ώστε θα έπρεπε να ορίσουν μια

* Αυτή η επιστολή δεν περιλαμβάνεται στα Άπαντα του Στάλιν. Η τελευταία της πρόταση είναι ένα προμήνυμα για τη μελλοντική σταλινική τακτική απέναντι στους ναζί στις παραμονές της νίκης του Χίτλερ.

- 97 -


συγκεκριμένη ημερομηνία για την εξέγερση - όπως είχε συμβεί στη Ρωσία τις παραμονές της Επανάστασης του Οκτώβρη. Ο Τρό- τσκι ανάπτυξε αυτή τη θέση σε ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε στην Πράβδα της 23ης Σεπτέμβρη (και αναδημοσιεύτηκε σε ένα ειδικό τεύχος του περιοδικού της Κομιντέρν Internationale Press- Korrespondez) με τίτλο «Είναι δυνατόν να οριστεί χρονοδιάγραμμα για μια Αντεπανάσταση ή Επανάσταση;»:

Προφανώς, δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθούν τεχνητά οι κατάλληλες πολιτικές συνθήκες για ένα... πραξικόπημα, πολύ περισσότερο να πραγματοποιηθεί σε μια καθορισμένη ημερομηνία. Όμως, όταν υπάρχουν τα βασικά στοιχεία μιας τέτοιας κατάστασης... τότε το ηγετικό κόμμα επιλέγει εκ των προτέ- ρων μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή και συντονίζει ανάλογα τις πολιτικές, οργανωτικές και τεχνικές του δυνάμεις και - αν έχει κάνει σωστή εκτίμηση - καταφέρει το νικηφόρο χτύπημα.Ας πάρουμε ως παράδειγμα τη δίκιά μας Επανάσταση του Οκτώβρη... Από τη στιγμή που οι μπολσεβίκοι έγιναν πλει- οψηφία στο Σοβιέτ της Πετρούπολης και κατόπιν της Μόσχας, το κόμμα μας βρέθηκε αντιμέτωπο με το ζήτημα, όχι της πάλης για την εξουσία γενικά, αλλά της προετοιμασίας για την κατάληψη της εξουσίας με βάση ένα συγκεκριμένο σχέδιο και μια καθορισμένη ημερομηνία. Η μέρα που επιλέχθηκε, όπως είναι γνωστό, ήταν η μέρα που θα ξεκινούσε τις εργασίες του το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ.17

Ο Μπράντλερ πρόβαλε αντιρρήσεις στον ορισμό μιας ημερομηνίας για την εξέγερση. (Ο Τρότσκι είχε προτείνει τις 7 Νοέμβρη, επέτειο της Ρώσικης Επανάστασης). Όμως τελικά πείστηκε σε τέτοιο βαθμό από τον Τρότσκι, ώστε έφτασε στο σημείο να προτείνει την αποστολή του Τρότσκι στη Γερμανία για να προετοιμάσει την εξέγερση. Η ιδέα ενθουσίασε τον Τρότσκι, όμως η Τρόικα δεν ήθελε επ’ ουδενί κάτι τέτοιο. Τους τρομοκρατούσε η ιδέα ότι ο Τρότσκι θα πήγαινε στη Γερμανία και θα επέστρεφε θριαμβευτής, επισκιά-


ζοντάς τους ως ο οργανωτής της Ρώσικης και της Γερμανικής Επανάστασης - και γΓ αυτό το λόγο έβαλαν βέτο.

Θα είχε ενδιαφέρον να εικάσουμε τι θα σήμαινε για την ιστορία της Γερμανίας και του κόσμου ολόκληρου η παρουσία του Τρότσκι εκεί!

Η κατάρρευση της Γερμανικής ΕπανάστασηςΈνα απ’ τα ζητήματα που τέθηκαν το 1923 ήταν η συμμετοχή

των κομμουνιστών στις κυβερνήσεις των κρατιδίων της Σαξονίας και της Θουριγγίας. Η κίνηση αυτή παρουσιαζόταν ως το έναυσμα της επανάστασης. Ανάμεσα στ’ άλλα πλεονεκτήματα που είχε, υποτίθεται ότι η είσοδος των κομμουνιστών σε αυτές τις κυβερνήσεις θα πρόσφερε και πρόσβαση σε οπλοστάσια [πχ των τοπικών αστυνομικών δυνάμεων, Στμ]. Την 1η Οκτώβρη ο Ζινόβιεφ εκ μέρους της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν τηλεγραφούσε τα εξής στη Zentrale του KPD:

Αφού εκτιμούμε ότι η κατάσταση είναι τέτοια ώστε η αποφασιστική στιγμή θα έρθει σε διάστημα τεσσάρων, πέντε ή έξι εβδομάδων, πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να καταλάβουμε όλες τις θέσεις που μπορούν να φανούν χρήσιμες [για τους σκοπούς μας]. Με βάση την παρούσα κατάσταση θα πρέπει να προσεγγίσουμε το ζήτημα της συμμετοχής μας στην κυβέρνηση της Σαξονίας με πρακτικούς όρους. Θα πρέπει να μπούμε [στην κυβέρνηση της Σαξονίας], υπό τον όρο ότι οι άνθρωποι του Τσάιγκνερ είναι όντως πρόθυμοι να υπερασπίσουν τη Σαξονία από τη Βαυαρία και τους φασίστες. Αμεσα πρέπει να εξοπλιστούν 50.000 με 60.000 εργάτες, να αγνοηθούν οι διαταγές του στρατηγού Μίλερ.* Το ίδιο και για τη Θουριγγία.

Ο Μπράντλερ, υποστήριξε αργότερα ότι πρόβαλε μάταια έντονες αντιρρήσεις για την είσοδο κομμουνιστών στις κυβερνήσεις της

* Ο στρατηγός Μίλερ είχε μόλις αναλάβει τη διοίκηση των δυνάμεων της Ράιχσβερ στη Σαξονία.

-99-


Σαξονίας και της Θουριγγίας.

Πρόβαλα έντονες αντιρρήσεις στην προσπάθεια επίσπευσης της επαναστατικής κρίσης με την εντολή εισόδου κομμουνιστών στις κυβερνήσεις της Σαξονίας και της Θουριγγίας - υποτίθεται για να υπάρξει πρόσβαση στα όπλα. Γνώριζα, και ενημέρωσα σχετικά τη Μόσχα, ότι η αστυνομία της Σαξονίας και της Θουριγγίας δεν διέθετε οπλοστάσια. Ακόμα και απλά πολυβόλα έπρεπε να τα παραγγείλει από το κεντρικό οπλοστάσιο της Ράιχσβερ [του γερμανικού στρατού] κοντά στο Βερολίνο. Οι εργάτες είχαν ήδη καταλάβει δυο φορές τα τοπικά οπλοστάσια, την πρώτη φορά στη διάρκεια του πραξικοπήματος του Καπ και τη δεύτερη - εν μέρει - το 1921. Παραπέρα υποστήριξα ότι η είσοδος των κομμουνιστών στην κυβέρνηση δεν θα δώσει νέα πνοή στο μαζικό κίνημα, αλλά αντίθετα θα το αδυνάτιζε: γιατί οι μάζες πλέον θα περίμεναν να κάνει η κυβέρνηση αυτό που μόνο οι ίδιες θα μπορούσαν να κάνουν.Η απάντηση του Ζινόβιεφ ήταν κατακεραύνωση, χτύπημα του χεριού στο τραπέζι κλπ.

Αφού μειοψήφισε, ο Μπράντλερ δήλωσε ότι θα υποταχθεί στηνπειθαρχία της Κομιντέρν. Εξήγησε τα κίνητρά του ως εξής:

Είπα στον εαυτό μου ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν κάνει τρεις επαναστάσεις. Στα μάτια μου οι αποφάσεις τους φαίνονταν ανόητες. Αλλά εκείνοι θεωρούνταν δοκιμασμένοι επαναστάτες που είχαν φτάσει να νικήσουν, όχι εγώ. Είχανε κάνει τρεις επαναστάσεις κι εγώ προσπαθούσα να κάνω μία. Γι’ αυτό, λοιπόν, έπρεπε να ακολουθήσω τις οδηγίες τους. Κατά τη διάρκεια της επιστροφής μου από τη Μόσχα στο Βερολίνο αγόρασα μια εφημερίδα στο σταθμό της Βαρσοβίας. Από αυτή την εφημερίδα πληροφορήθηκα ότι είχα γίνει υπουργός της κυβέρνησης της Σαξονίας. Τι κατάσταση! Γίνονταν πράγματα πίσω από την πλάτη μου, για τα οποία δεν γνώριζα το παραμικρό. Βρέθηκα προ τετελεσμένων γεγονότων.18

Οι κομμουνιστές μπήκαν στην κυβέρνηση της Σαξονίας στις 10Οκτώβρη και της Θουριγγίας στις 11, την επόμενη μέρα. Ο Τρό-

- 100 -


τσκι ήταν κι αυτός ένθερμος υποστηρικτής της συμμετοχής των κομμουνιστών στις κυβερνήσεις της Σαξονίας και της Θουριγγίας. Για παράδειγμα, σε μια ομιλία του για τις εξελίξεις στη Γερμανία στις 20 Οκτώβρη είπε ότι:

Κάτω από την πίεση του προλεταριάτου, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Σαξονίας είναι το πιο αριστερό τμήμα της σοσιαλδημοκρατίας στη Γερμανία συνολικά. Ρίξαμε το σύνθημα του ενιαίου μετώπου κι οι σοσιαλδημοκράτες εργάτες, ιδιαίτερα στη Σαξονία απαίτησαν να υλοποιηθεί αυτό το σύνθημα.Υπό την πίεση των εργατών, αυτοί οι ηγέτες, ετούτοι οι αριστεροί σοσιαλδημοκράτες αμφιβόλου ποιότητας, παρόλ’ αυτά βρέθηκαν αναγκασμένοι να προχωρήσουν σε ένα ενιαίο μέτωπο, σε ένα μπλοκ, με σκοπό το σχηματισμό κυβερνήσεων συνεργασίας στη Σαξονία και τη Θουριγγία. Μπήκαμε σε αυτές τις κυβερνήσεις ως μειοψηφία: οι άνθρωποί μας έχουν δυο υπουργεία (ο ένας τους είναι γραμματέας του υπουργικού συμβουλίου) και οι άλλοι έχουν κρατήσει την πλειοψηφία. Όμως και από μόνο του το γεγονός του σχηματισμού κυβέρνησης συνασπισμού στη Σαξονία αποτέλεσε ένα θανάσιμο πλήγμα στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία.19

Η είσοδος των κομμουνιστών σε μια κυβέρνηση στην οποία κυριαρχούσαν οι Σοσιαλδημοκράτες δεν βοήθησε τη γερμανική επανάσταση. Είναι ένα πράγμα το κάλεσμα σε κοινή δράση, σε ενιαίο μέτωπο με τους Σοσιαλδημοκράτες. Όμως είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα η είσοδος σε μια κυβέρνηση στην οποία οι Σοσιαλδημοκράτες έχουν τον ηγετικό ρόλο. Ας θυμηθούμε τη στάση του Λένιν κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος του Κορνίλοφ στις 27-30 Αυγούστου του 1917. Παρόλο που ο Λένιν υποστήριζε την κοινή δράση με την κυβέρνηση του Κερένσκι ενάντια στον Κορνίλοφ, τασσόταν έντονα κατά της οποιοσδήποτε στήριξης προς την κυβέρνηση Κερένσκι. Σε μια επιστολή του στην κεντρική επιτροπή των μπολσεβίκων, με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1917, ο Λένιν δήλωνε:

- 101 -


Ακόμα και τώρα δεν πρέπει να υποστηρίζουμε την κυβέρνηση του Κερένσκι. Κάτι τέτοιο θα ήταν χωρίς αρχές. Μπορεί να μας ρωτήσουν: Δεν θα παλέψετε ενάντια στον Κορνίλοφ; Και βέβαια πρέπει να παλέψουμε! Όμως δεν είναι το ίδιο πράγμα- σ' αυτό το σημείο υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή.Πρέπει να παλέψουμε και παλεύουμε ενάντια στον Κορνίλοφ, όπως κάνουν και τα στρατεύματα του Κερένσκι, όμως δεν υποστηρίζουμε τον Κερένσκι. Αντιθέτως, αποκαλύπτουμε τις αδυναμίες του. Υπάρχει μια διαφορά. Είναι μάλλον μια λεπτή διαφορά, αλλά ιδιαίτερα ουσιώδης και δεν πρέπει να την ξεχνάμε.20

Οι κομμουνιστές που μπήκαν στις κυβερνήσεις συνασπισμού της Σαξονίας και της Θουριγγίας παγιδεύτηκαν από τους σοσιαλδημοκράτες, αναλαμβάνοντας ευθύνες χωρίς να διαθέτουν πραγματική εξουσία στον καπιταλιστικό κρατικό μηχανισμό. Αντί οι κυβερνήσεις να εξοπλίσουν τους εργάτες, τους αφόπλισαν ιδεολογικά και έσπειραν την πολιτική σύγχυση στις γραμμές τους.

Η - κεντρική - γερμανική κυβέρνηση αντέδρασε έντονα στην είσοδο των κομμουνιστών στις κυβερνήσεις των κρατιδίων της Σαξονίας και της Θουριγγίας. Στις 20 Οκτώβρη έστειλε σε αυτές τις κυβερνήσεις ένα τελεσίγραφο με την απαίτηση να διαλύσουν τις Προλεταριακές Εκατονταρχίες κι όταν αυτό το τελεσίγραφο απορ- ρίφθηκε, η κυβέρνηση διέταξε την Ράιχσβερ να προχωρήσει.

Οι λιγοστοί στρατιώτες που στάθμευαν ήδη στη Σαξονία γέμισαν τους τοίχους με την επιστολή του στρατηγού Μίλερ, του ειδικού επίτροπου του Ράιχ στη Σαξονία, προς τον Ε. Τσάιγκνερ. Ο Μίλερ, έγραφε η επιστολή, είχε λάβει εντολή να «αποκαταστήσει τη συνταγματική τάξη και τις συνθήκες ηρεμίας στη Σαξονία». Ο Ε.Η. Carr αναφέρει: «Η Ράιχσβερ έκανε αυτό που είχε αρνηθεί να κάνει ο Μπράντλερ. Είχε ορίσει την ημερομηνία κατά την οποία οι κομμουνιστές είτε θα δρούσαν, είτε θα ομολογούσαν την αδυναμία τους».21

Οι κομμουνιστικές οργανώσεις σε όλη τη Γερμανία τέθηκαν σε κατάσταση συναγερμού περιμένοντας το σύνθημα της εξέγερσης.

- 102-


Ο Μπράντλερ πέρασε όλη την Κυριακή της 21ης Οκτώβρη σε ένα συνέδριο των εργατικών οργανώσεων στο Κέμνιτζ με θέμα την οργάνωση της αντίστασης στο στρατηγό Μίλερ.

Ο Μπράντλερ επέμενε ότι αυτή ήταν η στιγμή για τους εργάτες της Σαξονίας να ζητήσουν τη βοήθεια των εργατών όλης της Γερμανίας. Διαφορετικά, θα συντρίβονταν. Η μόνη σωτηρία ήταν η κήρυξη πανεθνικής γενικής απεργίας αλληλεγγύης. Κάλεσε τους σοσιαλδημοκράτες να εγκαταλείψουν τις μάταιες ελπίδες τους για έναν ειρηνικό συμβιβασμό με το Βερολίνο. Μόνο μια άμεση, ομόφωνη έγκριση της γενικής απεργίας θα μπορούσε να σώσει τα πράγματα.Φαίνεται ότι ο Μπράντλερ περίμενε ότι οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες θα συμφωνούσαν με ενθουσιασμό. Αντί γι’ αυτό, η ομιλία του έγινε δεκτή με αμήχανη σιωπή.Κατόπιν στο βήμα ανέβηκε ο σοσιαλδημοκράτης υπουργός Γκράουπε. Το συνέδριο, δήλωσε, δεν είχε αρμοδιότητα να αποφασίσει τον τρόπο με τον οποίο θα απαντούσαν οι εργάτες της Σαξονίας στις απειλές του στρατού. Η άμυνα της Σαξονίας ήταν υπόθεση της «κυβέρνησης δημοκρατικής και προλεταριακής άμυνας» και της σοσιαλδημοκρατικής-κομ- μουνιστικής πλειοψηφίας στο κοινοβούλιο του κρατιδίου. Θα ήταν μεγάλο λάθος αν το συγκεκριμένο συνέδριο σφετεριζόταν τις εξουσίες αυτών των επίσημων θεσμών. Αν κατατιθό- ταν μια τέτοια πρόταση, τότε σύσσωμη η σοσιαλδημοκρατική αντιπροσωπεία θα αποχωρούσε από τις εργασίες του.Ο Μπράντλερ είχε φέρει τον εαυτό του - και τη γερμανική επανάσταση - σε μια αδιέξοδη κατάσταση. Περίμενε από τους αριστερούς σοσιαλδημοκράτες να συμφωνήσουν σε ένα σχέδιο το οποίο γνώριζαν πολύ καλά ότι σήμαινε εμφύλιο πόλεμο.22

Η απόφαση πάρθηκε εκεί και μετά η Zentrale του KPD αποφάσισε να εγκαταλείψει τη γενική απεργία - και μαζί μ’ αυτή τη γερμανική επανάσταση.

Σε όλη τη Γερμανία στάλθηκαν αγγελιοφόροι με το μήνυμα της ακύρωσης της εξέγερσης. Όμως, λόγω κάποιου τραγικού λάθους,

- 103-


το μήνυμα δεν έφτασε στο Αμβούργο κι έτσι λίγες εκατοντάδες κομμουνιστές ρίχτηκαν στη μάχη ενάντια στο στρατό και την αστυνομία, που κράτησε 48 ώρες. Η κυβέρνηση του Τσάιγκνερ παρέδωσε την εξουσία χωρίς να σηκώσει το δαχτυλάκι της για να υπερασπίσει τον εαυτό της. Ο Τρότσκι διατύπωσε με τις εξής φράσεις τα συμπεράσματα από το φιάσκο της Γερμανικής Επανάστασης στη Νέα Πορεία:

Αν το κομμουνιστικό κόμμα είχε αλλάξει απότομα τους ρυθμούς της δουλειάς του και είχε εκμεταλλευτεί αυτούς τους πέντε-έξι μήνες που του είχε προσφέρει η ιστορία για την άμεση πολιτική, οργανωτική και τεχνική προετοιμασία για την κατάληψη της εξουσίας, η έκβαση των γεγονότων θα ήταν πολύ διαφορετική από αυτή του Νοέμβρη... Το προλεταριάτο θα έβλεπε ένα επαναστατικό κόμμα επί το έργον, να βαδίζει προς την κατάληψη της εξουσίας.Όμως, κατά βάθος, το γερμανικό κόμμα συνέχισε να δουλεύει προπαγανδιστικά όπως χθες, σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα.23

Ο Τρότσκι ανέπτυξε περαιτέρω αυτό το επιχείρημα στο κείμενό του με τίτλο Τα Διδάγματα του Οκτώβρη (Βλέπε το Τέταρτο Κεφάλαιο αυτού του τόμου).

Ο Ζινόβιεφ αναζήτησε έναν αποδιοπομπαίο τράγο για το φιάσκο και τον βρήκε στο πρόσωπο του Μπράντλερ: τον καθαίρεσε από την ηγεσία του KPD. Ο Τρότσκι παρόλο που είχε ασκήσει συστηματική κριτική στον Μπράντλερ, αρνήθηκε στην ηγεσία της Κομιντέρν το δικαίωμα να οδηγεί ηγέτες άλλων κομμουνιστικών κομμάτων στη γκιλοτίνα. Λίγο μετά τα γεγονότα έγραψε ότι:

Σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε άλλες, πάλεψα ενάντια στο απαράδεκτο σύστημα που το μόνο που επιδιώκει είναι να διατηρεί το αλάθητο της κεντρικής ηγεσίας με περιοδικές καθαιρέσεις εθνικών ηγεσιών, τις οποίες υποβάλλει σε σκληρές διώξεις ακόμα και σε διαγραφή από το κόμμα.24

Αν ο ενθουσιασμός για τη Γερμανική Επανάσταση είχε καταλάβει

- 104-


αρχικά τους εργάτες στη Ρωσία, η ήττα της είχε ένα καταστροφικό αντίκτυπο. Ο Τρότσκι μπορούσε να γράφει απολύτως δικαιολογημένα μερικά χρόνια αργότερα:

Η συντριβή της Γερμανικής Επανάστασης ήταν ένα συντριπτικό χτύπημα για τους εργάτες μας, τους καθήλωσε, απομά- κρυνε τις ελπίδες τους για μια καλύτερη μοίρα στο μακρινό μέλλον. Ενέτεινε τη στενή ενασχόληση με τα τοπικά ζητήματα της δουλειάς, αύξησε την εξατομικοποίηση και την παθητικό- τητα και επέτρεψε την επανεμφάνιση του σοβινισμού, του μαυρο-εκατονταρχίτικου πνεύματος κλπ. Κι ως απάντηση σε όλα αυτά (κι όχι μόνο σ’ αυτά, για να λέμε την αλήθεια) ήρθε από τα πάνω η θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα.25

Κοιτώντας προς τα πίσω, η ήττα της Γερμανικής Επανάστασης το 1923 μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σημείο καμπής στην παγκόσμια ιστορία. Υπήρξε ίσως η καλύτερη ευκαιρία που είχε ένα κομμουνιστικό κόμμα και μια εργατική τάξη για την κατάληψη της εξουσίας μετά τον Οκτώβρη του 1917. Το χάσιμο αυτής της ευκαιρίας σήμα- νε το τέλος του πανευρωπαϊκού επαναστατικού κύματος που ακολούθησε τη Ρώσικη Επανάσταση και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ταυτόχρονα, οδήγησε τη Ρωσία σε μια περίοδο απομόνωσης, ενίσχυσε την τάση του γραφειοκρατικού εκφυλισμού, επέτρεψε στο διεθνή καπιταλισμό να σταθεροποιηθεί και έστρωσε το δρόμο για τη νίκη του φασισμού δέκα χρόνια αργότερα.

Η νίκη της γερμανικής εργατικής τάξης θα αποτελούσε ένα πελώριο, ίσως το αποφασιστικό, βήμα στο δρόμο για το θρίαμβο του διεθνούς σοσιαλισμού. Η ήττα σηματοδότησε, αν όχι ολοκληρωτικά, πάντως κατά πάσα πιθανότητα, την αναβολή της παγκόσμιας επανάστασης για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο.

- 105-


Κεφάλαιο Τέσσερα Τα Διδάγματα του Οκτώβρη

Ο Τρότσκι δεν μπορούσε να ανοίξει ξανά την αντιπαράθεση με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ χωρίς να κατηγορηθεί για παραβίαση της κομματικής πειθαρχίας. Σε όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1924 παρέμεινε σιωπηλός γύρω από όλα τα θέματα τα οποία τον διαχώριζαν από την Τρόικα. Όταν το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς έλαβε μια συγκεκριμένη πρόσκληση από το Προεδρείο του Πέμπτου Συνεδρίου της Κομιντέρν να ανοίξει τη συζήτηση για τις διαφορές στο ρώσικο κόμμα, ο Τρότσκι την απέρριψε, λέγοντας ότι το συνέδριο του ρώσικου κόμματος είχε κλείσει αυτή τη συζήτηση.1

Όμως, η παρενόχληση στον Τρότσκι δεν σταμάτησε. Ο Φρούν- ζε, ένας από τους ένθερμους υποστηρικτές της Τρόικα και πολέμιος του Τρότσκι στο ζήτημα του πολεμικού δόγματος, πήρε τη θέση του Σκλιάνσκι ως αναπληρωτής Κομισάριος Πολέμου. Το Σεπτέμβρη ο ιδιαίτερος γραμματέας του Τρότσκι, ο Μ.Σ. Γκλάζμαν, αυτοκτόνησε γιατί δεν άντεχε τις διώξεις της κομματικής ηγεσίας. Ο Τρότσκι δεν ανεχόταν να τον κατηγορούν ως «μισο-μενσεβίκο» και ένοχο «μικροαστικής παρέκκλισης από το λενινισμό». Ανήμπορος να συζητήσει τις διαφορές του με την Τρόικα στα ζητήματα της τρέχουσας πολιτικής, κατέφυγε στην ιστορία για να δικαιώσει τον εαυτό του.

-106-


Η ευκαιρία να το κάνει του παρουσιάστηκε το φθινόπωρο του1924, όταν ο κρατικός εκδοτικός οίκος ετοίμασε για δημοσίευση ένα βιβλίο με τα γραπτά και τις ομιλίες του από το 1917. Προλόγισε αυτή τη συλλογή με ένα πολυσέλιδο δοκίμιο το οποίο έχει τίτλο Τα Διδάγματα του Οκτώβρη. Το δοκίμιο, που γράφτηκε κάτω από την επίδραση της πρόσφατης ήττας στη Γερμανία, επανεξέταζε τα κρίσιμα σημεία της Ρώσικης Επανάστασης και απέδιδε την έκβαση των γεγονότων στη Γερμανία στην αποτυχία της ηγεσίας να αντι- ληφθεί τα διδάγματα της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Οι ομιλίες και τα γραπτά του Τρότσκι το 1917 αποτελούν μια σθεναρή απάντηση στην κατηγορία περί μενσεβικισμού του, γιατί υπενθύμιζαν σε όλους το ρόλο που είχε διαδραματίσει στην επανάσταση. Στην επισκόπηση της ιστορίας του μπολσεβίκικου κόμματος κατά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Τρότσκι αποκάλυψε το


θλιβερό ρόλο που είχαν παίξει ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ.Η ιστορία του κόμματος, έγραφε ο Τρότσκι, χωρίζεται σε τρεις

διακριτές περιόδους: τα χρόνια της προετοιμασίας για το 1917, την αποφασιστική δοκιμασία του 1917 και τη μετεπαναστατική περίοδο. Η κάθε μια από αυτές τις περιόδους είχε τη δική της σημασία και τα δικά της προβλήματα:

Για την προ-οκτωβριανή ιστορία της επανάστασης και την προ-οκτωβριανή ιστορία του κόμματος έχουν δημοσιευτεί πολυάριθμα ντοκουμέντα και πλούσιο υλικό. Έχουμε δημοσιεύσει επίσης πολλά υλικά και πολλά ντοκουμέντα που αφορούν τη μετα-οκτωβριανή περίοδο. Όμως, ο ίδιος ο Οκτώβρης έχει αποσπάσει πολύ μικρότερη προσοχή.2

Οι μπολσεβίκοι, στη δεύτερη περίοδο κατά το 1917, απέδειξαν στην πράξη τον ισχυρισμό τους ότι ένα επαναστατικό κόμμα κρίνε- ται σε μια πραγματική επανάσταση, όπως ένας στρατός κρίνεται σε έναν πραγματικό πόλεμο. Ένας μπολσεβίκος δεν πρέπει να κρί- νεται με βάση το τι έκανε ή είπε πριν το 1917, στη διάρκεια της γεμάτης συγχύσεις και εν μέρει «άσχετης περιόδου της εμιγκρέδικης πολιτικής», αλλά από το τι έκανε ή είπε το 1917. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Τρότσκι υποβάθμιζε το παρελθόν του, την περίοδο δηλαδή που βρισκόταν έξω από το μπολσεβίκικο κόμμα, και έδινε έμφαση στο ρόλο του ως ηγέτη της Οκτωβριανής Επανάστασης. Με βάση το ίδιο κριτήριο, τα πεπραγμένα των αντιπάλων του, των «παλιών μπολσεβίκων» Ζινόβιεφ και Κάμενεφ (και Στάλιν), ήταν καταδικα- στικά γι’ αυτούς: μπορεί να ήταν καλά μέλη του κόμματος κατά την περίοδο της προετοιμασίας, όμως απέτυχαν στο τεστ του 1917.

Η ουσία της επιχειρηματολογίας του Τρότσκι στα Διδάγματα του Οκτώβρη είναι ότι τον κρίσιμο ρόλο για τη νίκη της επανάστασης τον παίζει η αποφασιστικότητα της ηγεσίας. Η επαναστατική κατάσταση είναι μια φευγαλέα ευκαιρία. Αυτή την ευκαιρία το κόμμα τη χάνει, αν παραλύσει από τη συντηρητική αδράνεια. Η ατολ-

-108-


μία μπροστά στην αποφασιστική δράση το κρίσιμο σημείο, μπορεί να στοιχίσει στο εργατικό κίνημα το χάσιμο της στιγμής που μπορεί να φέρει τη νίκη. Ο Τρότσκι ανάπτυξε αυτό το θέμα στηριζόμε- νος στην εμπειρία του 1917.

Παρουσιάζει την εικόνα των συγκρούσεων που διαπέρασαν την ηγεσία του μπολσεβίκικου κόμματος σε διαφορετικά σημεία που εστιάζονταν οι εξελίξεις το 1917. Αυτά ήταν:

...η στάση του κόμματος και του κομματικού τύπου στην περίοδο που ακολούθησε την ανατροπή του τσαρισμού και πριν την άφιξη του Λένιν, η διαπάλη για τις Θέσεις του Λένιν, η Συνδιάσκεψη του Απρίλη, οι συνέπειες των Ιουλιανών, η περίοδος του Κορνίλοψ, η Δημοκρατική Συνδιάσκεψη και το Προκοινοβούλιο, το ζήτημα της ένοπλης εξέγερσης και της κατάληψης της εξουσίας (από το Σεπτέμβρη μέχρι τον Οκτώβρη) και το ζήτημα της «ομοιογενούς» σοσιαλιστικής κυβέρνησης.3

Περιγράφοντας τη στάση της Πράβδα το Μάρτη του 1917, υποστηρίζει ότι χαρακτηριζόταν από:

...μια ακραία σύγχυση πολιτικής προοπτικής. Στην πραγματικότητα, το Μάρτη η Πράβδα τηρούσε μια στάση πολύ κοντύ- τερα στον επαναστατικό αμυνιτισμό απ’ ότι στη στάση του Λένιν....Την ίδια περίοδο, ακόμα και βδομάδες νωρίτερα, ο Λένιν που ακόμα δεν μπορούσε να φύγει από το κλουβί της Ζυρίχης, στα Γράμματα από Μακριά (τα περισσότερα από τα οποία δεν έφθασαν ποτέ στην Πράβδα) ξεσπάθωνε ενάντια και στην παραμικρή υπόνοια οποιοσδήποτε παραχώρησης στον αμυνιτισμό και στο συμφιλιωτισμό.4

Πολλοί ηγέτες του μπολσεβίκικου κόμματος έπαιξαν ένα θλιβερό ρόλο τον Απρίλη όταν ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία.

Το πρόβλημα της κατάληψης της εξουσίας τέθηκε μπροστά στο κόμμα μόνο μετά τις 4 Απρίλη, δηλαδή, μετά την άφιξη

- 109-


του Λένιν στην Πετρούπολη. Αλλά ακόμα και μετά από εκείνη τη στιγμή, η πολιτική του κόμματος κάθε άλλο παρά απέκτησε έναν ενιαίο και αδιαίρετο χαρακτήρα αδιαμφισβήτητο από όλους. Παρά τις αποφάσεις της Συνδιάσκεψης του Απρίλη 1917, η αντιπολίτευση στην επαναστατική πορεία - πότε καλυμμένα, πότε δημόσια - διαπέρασε ολόκληρη την περίοδο της προετοιμασίας.5

Ο Τρότσκι επιστρέφει την κατηγορία περί μενσεβικισμού που τουκαταλόγιζε η Τρόικα, στον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ.

Για πολλούς ηγέτες του κόμματος, η ομιλία του Λένιν για το σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επανάστασης στο σιδηροδρομικό σταθμό της Φινλανδίας, έπεσε σαν βόμβα. Η πολεμική ανάμεσα στον Λένιν και στους υποστηρικτές της «ολοκλήρωσης της δημοκρατικής επανάστασης» ξεκίνησε από την πρώτη μέρα.6

Ο Τρότσκι υπογραμμίζει τις ταλαντεύσεις του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ στις παραμονές της εξέγερσης του Οκτώβρη.

Η κεντρική επιτροπή υιοθέτησε την απόφαση για την ένοπλη εξέγερση στις 10 Οκτώβρη. Στις 11 Οκτώβρη η επιστολή του Λένιν Για την τρέχουσα κατάσταση στάλθηκε στις πιο σημαντικές κομματικές οργανώσεις. Στις 18 Οκτώβρη, μια βδομάδα δηλαδή πριν την εξέγερση, η Νόβαγια Ζιζν (Νέα Ζωή) δημοσίευσε μια επιστολή του Κάμενεφ. «Όχι μόνο ο σύντροφος Ζι- νόβιεφ κι εγώ», ανέφερε η επιστολή, «αλλά και κάμποσοι πρακτικοί σύντροφοι, πιστεύουμε ότι η ανάληψη της πρωτοβουλίας για την ένοπλη εξέγερση στην παρούσα συγκυρία, κάμποσες μέρες πριν το Δεύτερο Συνέδριο των Σοβιέτ και ανεξάρτητα απ’ αυτό, θα είναι ένα απαράδεκτο βήμα, καταστροφικό για το προλεταριάτο και την επανάσταση»... Στις 25 Οκτώβρη η εξουσία καταλήφθηκε στην Πετρούπολη και σχηματίστηκε η σοβιετική κυβέρνηση. Στις 4 Νοέμβρη μια σειρά στελεχών σε υπεύθυνα πόστα παραιτήθηκαν από την κεντρική επιτροπή του κόμματος και από το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού και έστειλαν ένα τελεσίγραφο με το οποίο

- 110-


απαιτούσαν το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού από όλα τα σοβιετικά κόμματα.7 *

Κι ο Τρότσκι στρέφει τα πυρά του σ’ αυτούς: Εκείνοι οι μπολσεβίκοι οι οποίοι... αντιτάχθηκαν στην κατάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο, στην πραγματικότητα μετατοπίζονταν στις προεπαναστατικές θέσεις των μενσεβίκων.®

Ο Τρότσκι μεταφέρει την επιχειρηματολογία του στο παρόν, αντιπαραθέτοντας την μπολσεβίκικη στρατηγική του 1917 με αυτά που έκαναν οι κομμουνιστές στη Γερμανία το 1923. Η Γερμανία ήταν ώριμη για την επανάσταση, όμως η κομμουνιστική ηγεσία έχασε την ευκαιρία γιατί υπέκυψε στην ίδια αδράνεια και ατολμία που έδειξαν το 1917 ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ.

Ο Τρότσκι κατηγορεί τον Ζινόβιεφ για υποτίμηση του κρίσιμου ρόλου που διαδραματίζει το επαναστατικό κόμμα. Κάνει αναφορά στη δήλωση του Ζινόβιεφ, ως προέδρου της Κομιντέρν, ότι στη Βρετανία η επανάσταση μπορεί να έρθει μέσα από κανάλια διαφορετικά από το κόμμα. Γράφει:

Τώρα τελευταία έχει αναπτυχθεί στα έντυπά μας μια φιλολογία της οποίας η κεντρική ιδέα είναι ότι - ναι, όπως το ακούτε - δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε μέσα από ποια κανάλια θα έρθει η προλεταριακή επανάσταση στη Βρετανία. Θα έρθει μέσα από το κανάλι του κομμουνιστικού κόμματος ή μέσω των συνδικάτων; Ο τρόπος διατύπωσης αυτού του ερωτήματος φαντάζει να στηρίζεται σε μια ευρεία ιστορική οπτική· είναι ωστόσο ριζικά λανθασμένος και επικίνδυνος, γιατί αγνοεί το βασικό δίδαγμα των τελευταίων χρόνων. Αν το τέλος του πολέμου δεν έφερε το θρίαμβο της επανάστασης, η αιτία ήταν η απουσία του επαναστατικού κόμματος...Χωρίς ένα κόμμα, ξεχωριστά από ένα κόμμα, πάνω από το κε

* Η Νόβογια Ζιζν ήταν η εφημερίδα του Μαξίμ Γκόρκι και των συνεργατών του. Με την ορολογία του σήμερα ήταν μια «ανεξάρτητη εφημερίδα της αριστερός». Η έκφραση «πρακτικοί σύντροφοι» στη μπολσεβίκικη «αργκό» σήμαινε τα μεσαία στελέχη του κόμματος, που έφερναν σε πέρας την «πρακτική» δουλειά (ΣτΜ).

- 111 -


φάλι ενός κόμματος ή μ’ ένα υποκατάστατο κόμματος, η προλεταριακή επανάσταση δεν μπορεί να νικήσει. Αυτό είναι το κυριότερο δίδαγμα της τελευταίας δεκαετίας.9

Και σε αυτή την περίπτωση, ο Ζινόβιεφ παρέκκλινε από τον πυρήνα της μπολσεβίκικης αντίληψης για το ρόλο του επαναστατικού κόμματος.

Μια χιονοστιβάδα ύβρεων πέφτει στο κεφάλι του Τρότσκι

Η Τρόικα αντέδρασε στα Διδάγματα του Οκτώβρη με μια βάναυση επίθεση, στην οποία συμμετείχαν προπαγανδιστές και ιστορικοί, συμπεριλαμβανομένων και κομμουνιστών συγγραφέων από άλλες χώρες. Τα πιο σημαντικά άρθρα συγκεντρώθηκαν σε έναν μεγάλο τόμο με τίτλο Ζα Leninizm [Για το Λενινισμό, Στ μ]. Σ’ αυτόν τον τόμο περιλήφθηκαν άρθρα των Στάλιν, Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν, Ρίκοφ, Σοκόλνικοφ, Κρούπσκαγια, Μολότοφ, Μπουμ- πνόφ, Αντρέεφ, Κβίρινγκ, Στεπάνοφ, Κουουζίνεν, Κολάροφ, Γκού- σεφ και Μελνιτσάνσκι.

Η βασική επιχειρηματολογία τους ήταν ότι ο Τρότσκι υπερέβαλε για τα λάθη του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ το 1917 και ταυτόχρονα υπερέβαλε και για το ρόλο που είχε παίξει ο ίδιος. Μια από τις σημαντικότερες συμμετοχές στη συλλογή των άρθρων ήταν αυτή του Κάμενεφ, ο οποίος είχε δεχθεί τον κύριο όγκο των πυρών του Τρότσκι. Ο Κάμενεφ ως εκδότης πλέον των Απάντων του Λένιν είχε ιδιαίτερο κύρος. Το βασικό θέμα του φραστικού του ξεσπάσματος ήταν ο ρόλος του Τρότσκι πριν το 1917. «Από τη στιγμή της γέννησης του μενσεβικισμού μέχρι και την τελική του κατάρρευση το 1917» ο Τρότσκι είχε αναλάβει το ρόλο «του πράκτορα του μενσεβικισμού μέσα στην εργατική τάξη». Το 1905 ο Τρότσκι είχε κάνει μια απόπειρα να ξεφύγει από τη «μενσεβίκικη άρνηση» και «διατύπωσε με τα δικά του λόγια την ιδέα της "διαρκούς επα

- 112-


νάστασης" του Πάρβους», ωστόσο η υιοθέτηση αυτής της «αριστερής φρασεολογίας» δεν εμπόδισε τη συνεχιζόμενη συνεργασία του με τους μενσεβίκους. Ο Κάμενεφ παρέθεσε πάμπολλα αποσπά- σματα από τα κείμενα που είχε γράψει ο Λένιν ενάντια στον Τρό- τσκι στην περίοδο 1904-1917.

Ο Κάμενεφ δήλωνε ότι ο Τρότσκι, που έγινε μέλος του κόμματος το 1917, συνέχιζε να είναι εχθρός του λενινισμού, του μπολσε- βικισμού. Και τα τέσσερα λάθη που είχε κάνει μετά το 1917 πήγαζαν από τη θεωρία της «διαρκούς επανάστασης», η οποία οδηγούσε στην υποτίμηση της αγροτιάς. Η στάση του Τρότσκι στο Μπρεστ-Λιτόφσκ συνιστούσε μια «υποτίμηση του ρόλου της αγροτιάς μασκαρεμένη με επαναστατική φρασεολογία». Η γραμμή που υποστήριξε ο Τρότσκι στην εσωκομματική αντιπαράθεση για το ρόλο των συνδικάτων, ήταν μια απόπειρα να σφίξει τα λουριά του Πολεμικού Κομμουνισμού μπροστά στην αγροτική αντίσταση. Η επιμονή του Τρότσκι για το σχεδίασμά της οικονομίας εμπνεόταν από την επιθυμία του να επιβάλλει τη «δικτατορία της βιομηχανίας». Και οι επιθέσεις που εξαπέλυσε ο Τρότσκι το φθινόπωρο του 1923 «στο βασικό πλαίσιο της δικτατορίας» με την κριτική που άσκησε στην κομματική ηγεσία και τον κομματικό μηχανισμό, οφειλόταν «στην υποτίμηση των συνθηκών υπό τις οποίες είμαστε υποχρεωμένοι να υλοποιήσουμε τη δικτατορία σε μια αγροτική χώρα».

Η θεωρία της διαρκούς επανάστασης αφαιρεί από τον Οκτώβρη την ιστορική του δικαίωση (από αυτή την άποψη ο Κάμενεφ πρωτοδιατυπώνει τα επιχειρήματα του Στάλιν για το «σοσιαλισμό σε μια χώρα»):

Αν η θεωρία του Τρότσκι είχε επιβεβαιωθεί, τότε αυτό θα σή- μαινε ότι η σοβιετική εξουσία θα είχε πάψει να υπάρχει εδώ και πολύ καιρό. Αυτή η θεωρία της «διαρκούς επανάστασης», αγνοώντας την αγροτιά και μην δίνοντας καμιά σημασία στο ζήτημα της συμμαχίας του προλεταριάτου με την αγροτιά, θέ

- 113-


τει την εργατική κυβέρνηση της Ρωσίας σε αποκλειστική εξάρτηση από την άμεση προλεταριακή επανάσταση στηνΔύ- ση.10

Ο Κάμενεφ έκλεινε το άρθρο του με τη δήλωση: «Το κόμμα πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στο λενινισμό και τον τροτσκισμό».

Ο Ζινόβιεφ στο δικό του άρθρο αρνιόταν την ύπαρξη μιας δεξιάς πτέρυγας που αντιπολιτευόταν τον Λένιν στο μπολσεβίκικο κόμμα το 1917:

Υπήρχε μια δεξιά πτέρυγα στο μπολσεβίκικο κόμμα...; Δεν ήταν δυνατόν [να υπάρχει Στμ] - επειδή οι βασικές, δομικές αρχές του μπολσεβίκικου κόμματος σύμφωνα με τον Λένιν απέκλειαν την πιθανότητα ύπαρξης μιας δεξιάς ή αριστερής πτέρυγας. [Εκδηλώθηκαν] μόνο διαφορετικές εκτιμήσεις αποσπασματικού χαρακτήρα.11

Επίσης, ο Ζινόβιεφ επιτέθηκε στη

διαβόητη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, την οποία τώρα ο σύντροφος Τρότσκι προσπαθεί να επιβάλλει στον μπολσε- βικισμό. Ο σύντροφος Λένιν και όλοι οι μπολσεβίκοι αντιμετώπιζαν αυτή τη θεωρία ως μια εκδοχή του μενσεβικισμού... Ολόκληρος ο τροτσκισμός με τη θεωρία του της «διαρκούς» επανάστασης δεν ήταν τίποτα άλλο, παρά ένα έξυπνα σχεδιασμένο διανοητικό κατασκεύασμα με βάση τις απαιτήσεις του μενσεβικισμού.12

Τι χρειαζόταν;

Λυτό που χρειάζεται είναι το κόμμα να διασφαλίσει τον εαυτό του από περαιτέρω επιθέσεις ενάντια στο λενινισμό. Απαι- τούνται σοβαρές κομματικές εγγυήσεις, ούτως ώστε ο σύντροφος Τρότσκι να δεσμεύεται από τις κομματικές αποφάσεις. Το κόμμα δεν είναι λέσχη συζήτησης, αλλά κόμμα - και μάλιστα ένα κόμμα που είναι αναγκασμένο να λειτουργεί στις περίπλοκες συνθήκες που βρισκόμαστε σήμερα. Το σύνθημα της ημέρας είναι: Μπολσεβικοποίηση όλων των στρωμάτων

- 114-


του κόμματος! Ιδεολογική πάλη ενάντια στον τροτσκισμό! Πάνω απ’όλα, Διαφώτιση, Διαφώτιση και πάλι Διαφώτιση/Π

Πιθανότατα η πιο σημαντική παρέμβαση ήταν του Στάλιν. Ο ίδιος δεν δεχόταν κατευθείαν επιθέσεις στα Διδάγματα του Οκτώβρη, όμως ένιωσε την ανάγκη να υποστηρίξει τον Κάμενεφ και τον Ζι- νόβιεφ ενάντια στον Τρότσκι. Ξεκίνησε υποστηρίζοντας ότι ο Τρό- τσκι υπερβάλλει τη σημασία των σφαλμάτων που έκαναν οι Κάμενεφ και Ζινόβιεφ τον Οκτώβρη του 1917. Αν η διχογνωμία ήταν τόσο βαθιά, το κόμμα δεν θα μπορούσε να αποφύγει μια διάσπαση. Όμως, δεν έγινε καμιά διάσπαση και οι διαφωνίες διήρκεσαν μόνο λίγες μέρες, επειδή - και μόνο επειδή - ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ ήταν λενινιστές, μπολσεβίκοι.14

Κατόπιν ο Στάλιν ασχολήθηκε με το ρόλο του ίδιου του Τρό- τσκι. Για πρώτη φορά «ξαναγράφει» το ρόλο του Τρότσκι το 1917:

Κάθε άλλο παρά αρνούμαι τον αναμφισβήτητα σημαντικό ρόλο του Τρότσκι στην εξέγερση. Ωστόσο πρέπει να πω ότι ο Τρότσκι δεν έπαιξε κάποιο ιδιαίτερο ρόλο στην εξέγερση του Οκτώβρη, ούτε μπορούσε να παίξει. Ως πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης απλά υλοποιούσε τις αποφάσεις των αρμόδιων κομματικών οργάνων τα οποία κατεύθυναν κάθε βήμα που έκανε ο Τρότσκι.15

Ο Στάλιν για να υποβαθμίσει το ρόλο που διαδραμάτισε ο Τρότσκι στην επανάσταση, παρουσίασε αποσπάσματα από τα αδημοσίευτα μέχρι τότε πρακτικά μιας συνεδρίασης της κεντρικής επιτροπής στις 16 Οκτώβρη, σύμφωνα με τα οποία συγκροτούνταν ένα «κέντρο», το οποίο ο Στάλιν περιέγραψε ως

...πρακτικό κέντρο... για την οργανωτική καθοδήγηση της εξέγερσης. Ποιοι εκλέχτηκαν σε αυτό το κέντρο; Οι ακόλουθοι πέντε: Σβερντλόφ, Στάλιν, Ντζερζίνσκι, Μπουμπνόφ, Ου- ρίτσκι. Οι λειτουργίες του κέντρου: να διευθύνει όλα τα όργανα για την εξέγερση με βάση τις ντιρεκτίβες της κεντρικής επιτροπής. Οπως λοιπόν διαπιστώνετε, κάτι «τρομερό» συνέ

- 11 5 -


βη σ’ αυτή τη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής, δηλαδή κάτι που είναι «δύσκολο να κατανοηθεί»: ο «εμπνευστής», η «κύρια φιγούρα», ο «μοναδικός ηγέτης» της εξέγερσης, ο Τρότσκι, δεν εκλέχτηκε στο πρακτικό κέντρο το οποίο κλήθηκε να διευθύνει την εξέγερση. Πώς μπορεί να συμβαδίσει αυτή η εικόνα με την τωρινή εντύπωση για τον ιδιαίτερο ρόλο του Τρότσκι;16

Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε, παρόλ’ αυτά, ότι αυτό το κέντρο δεν συνεδρίασε ποτέ, δεν είχε γίνει καμιά αναφορά σ’ αυτό σε κανένα βιβλίο, άρθρο ή ομιλία, πριν το άρθρο του Στάλιν. Στα πρακτικά των συνεδριάσεων των οργάνων του κόμματος δεν υπάρχει το παραμικρό ίχνος δραστηριότητας ή πρότασης εκείνου του κέντρου.

Ο Στάλιν προσπάθησε να υποβαθμίσει το ρόλο του Τρότσκι στον Οκτώβρη:

Δεκτόν, ακούγεται ως απάντηση, αλλά δεν μπορούμε να αρ- νηθούμε ότι ο Τρότσκι πάλεψε καλά την περίοδο του Οκτώβρη. Ναι, αυτό είναι αλήθεια, ο Τρότσκι πράγματι πάλεψε καλά τον Οκτώβρη· αλλά ο Τρότσκι δεν ήταν ο μόνος που πάλεψε καλά στην περίοδο του Οκτώβρη. Ακόμα κι άνθρωποι όπως οι αριστεροί σοσιαλεπαναστάτες, που τότε στέκονταν στο πλευρό των μπολσεβίκων, επίσης πάλεψαν καλά.17

Στη συνέχεια ο Στάλιν επιτίθεται στους θρύλους για το ρόλο του Τρότσκι στον εμφύλιο πόλεμο.

Ανάμεσα σε αυτούς τους θρύλους πρέπει να συμπεριλη- ψθούν... η πλατιά διαδεδομένη ιστορία ότι ο Τρότσκι ήταν ο «μοναδικός», «βασικός οργανωτής» των νικών στα μέτωπα του εμφυλίου πολέμου. Πρέπει να δηλώσω σύντροφοι, για το συμφέρον της αλήθειας, ότι αυτή η εκδοχή δεν συμφωνεί καθόλου με τα γεγονότα... Ίσως, αξίζει να αναφέρω μερικά παραδείγματα. Γνωρίζετε ότι ο Κολτσάκ κι ο Ντενίκιν θεωρούνταν οι κύριοι εχθροί της Δημοκρατίας των Σοβιέτ. Γνωρίζετε ότι η χώρα μας ανάσανε ελεύθερα μόνο μετά την ήττα αυτών

- 116-


των δυο εχθρών. Λοιπόν, η ιστορία δείχνει ότι αυτοί οι δυο εχθροί, δηλαδή ο Κολτσάκ κι ο Ντενίκιν συντρίφτηκαν από τα στρατεύματά μας παρά το σχέδιο του Τρότσκι.18

Κατόπιν ο Στάλιν έριξε μια βόμβα. Παρουσίασε δυο αποσπάσματα από μια μέχρι τότε αδημοσίευτη επιστολή του Τρότσκι το 1913, προς τον ηγέτη των μενσεβίκων Τσχέιτζε, την οποία είχε υποκλέψει η τσαρική μυστική αστυνομία για να ανακαλυφθεί στα αρχεία της το 1921 από την Επιτροπή Κομματικής Ιστορίας. Ο Τρότσκι είχε γράψει στον Τσχέιτζε: «Ολόκληρο το οικοδόμημα του λενινισμού, στην παρούσα φάση, είναι χτισμένο πάνω σε ψέματα και διαστρεβλώσεις και κουβαλάει μέσα του τα δηλητηριώδη συστατικά στοιχεία της ίδιας του της παρακμής». Επίσης, ο Τρότσκι περιέγραφε τον Λένιν ως «αδίστακτο εκμεταλλευτή κάθε είδους καθυστέρησης στο ρώσικο εργατικό κίνημα».19

Ο Στάλιν στη συνέχεια ορίζει τα τρία βασικά στοιχεία του τροτσκισμού: α) Διαρκής επανάσταση, που σημαίνει «μια επανάσταση που δεν λαμβάνει υπόψη της την αγροτιά ως επαναστατικό παράγοντα», β) «Έλλειψη πίστης στην κομματική ουσία του μπολσεβικι- σμού, στο μονολιθικό του χαρακτήρα» και γ) «Έ λλειψη πίστης στους ηγέτες του μπολσεβικισμού» και ιδιαίτερα στον Λένιν. Ο Στάλιν τελειώνει το άρθρο του με ένα κάλεσμα για πάλη ενάντια στον τροτσκισμό:

Είναι καθήκον του κόμματος να θάψει τον τροτσκισμό ως ιδεολογικό ρεύμα.Γίνεται συζήτηση για μέτρα καταστολής κατά της αντιπολίτευσης και για την πιθανότητα μιας διάσπασης. Λυτά είναι ανοησίες σύντροφοι. Το κόμμα μας είναι δυνατό και τρανό.Δεν θα επιτρέψει καμιά διάσπαση. Όσον αφορά τα μέτρα καταστολής, είμαι εμφατικά κατά τέτοιων μέτρων. Λυτό που χρειαζόμαστε τώρα δεν είναι μέτρα καταστολής αλλά μια εκτεταμένη ιδεολογική πάλη ενάντια στον αναγεννημένο τροτσκισμό.20

- 117-


Ο Μπουχάριν έσπευσε κι αυτός να προσθέσει τη δική του ευτελή παρέμβαση στη συζήτηση. Κατηγόρησε τον Τρότσκι για υποτίμηση της αγροτιάς, ότι μ' αυτόν τον τρόπο έθετε σε κίνδυνο τη σμίτσκα- την ενότητα της αγροτιάς με το προλεταριάτο στο χτίσιμο του σοσιαλισμού υπό την ηγεσία του κόμματος. «Το ζήτημα της εργατοαγροτικής συμμαχίας είναι το κεντρικό ζήτημα, είναι το ζήτημα των ζητημάτων». Ο τροτσκισμός ήταν ένας «δυναμίτης στα θεμέλια του κόμματος». «Π ρέπει να εκμηδενίσουμε ιδεολογικά τον τροτσκισμό και να κερδίσουμε όλο το κόμμα κάτω από το λάβαρο του λενινισμού, ό,τι και να χρειαστεί».21

Ο Γκούσεφ με σκοπό να υποβαθμίσει τη στρατιωτική φήμη του Τρότσκι, έγραψε ένα άρθρο το οποίο, αναμφίβολα με δόση ειρωνείας, δανείστηκε τον τίτλο της συλλογής των άρθρων και ομιλιών του Τρότσκι για τον εμφύλιο πόλεμο Πώς Εξοπλίστηκε η Επανάσταση. Ο Γκούσεφ έδωσε επίσης παραδείγματα της αυταρχικής συμπεριφοράς του Τρότσκι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.

Η Κρούπσκαγια, αν και έκφρασε αμφιβολίες για το κατά πόσο ο Τρότσκι «είχε πράγματι διαπράξει τα θανάσιμα αμαρτήματα που του καταλογίζονται», παρόλ’ αυτά πρόσθεσε και τη δική της κριτική, γράφοντας: «Η μαρξιστική ανάλυση δεν ήταν ποτέ το δυνατό σημείο του συντρόφου Τρότσκι. Αυτός είναι ο λόγος εξαιτίας του οποίου υποτιμάει τόσο πολύ την αγροτιά». Ταυτόχρονα, όμως, η Κρούπσκαγια δεν ήταν πρόθυμη να ξεχάσει τις παλιές συνεισφορές του Τρότσκι: «Ο σύντροφος Τρότσκι αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στην πάλη για τη σοβιετική εξουσία στα κρίσιμα χρόνια της επανάστασης. Αντεξε ηρωικά σε αυτή τη δύσκολη κι υπεύθυνη θέση. Εργάστηκε με ενέργεια άνευ προηγουμένου και επιτέλεσε θαύματα στο έργο της εξασφάλισης της νίκης της επανάστασης. Το κόμμα δεν πρόκειται να το ξεχάσει αυτό».22 Παρά τις επιφυλάξεις που διατύπωσε στο άρθρο της η Κρούπσκαγια, οι κριτικές της, μιας κι ήταν η χήρα του Λένιν, είχαν τον πιο άσχημο αντίκτυπο στη βά

- 118-


ση του κόμματος για το κύρος του Τρότσκι.

Η Αντιπολίτευση του 1923 θρυμματίζεταιΗ υποστήριξη προς τον Τρότσκι είχε καταρρεύσει. Ενώ τον πε

ρασμένο χειμώνα η Μόσχα ήταν το κύριο κέντρο της - με περισσότερα από τα μισά κομματικά μέλη να τάσσονται υπέρ του - τώρα είχε πλήρως εξαφανιστεί.

Το Σεπτέμβρη του 1924, μετά τις επίμονες πιέσεις του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ, διορίστηκε ένας νέος γραμματέας της κομματικής οργάνωσης Μόσχας, ο Ν.Α. Ουγκλάνοφ, με εντολή να την εκκαθαρίσει. Σύντομα, είχε να επιδείξει ριζικά αποτελέσματα. Η συνδιάσκεψη της περιφέρειας της Μόσχας, 1.100 αντιπρόσωποι, καταδίκασε ομόφωνα τον Τρότσκι.23 Η Αντιπολίτευση δεν κατόρθωσε να κερδίσει ούτε μια αχτιδική οργάνωση ή έναν πυρήνα σε ολόκληρη τη Μόσχα.24 Ουσιαστικά εκμηδενίστηκε σε όλες τις κομμα

τικές οργανώσεις της πόλης. Για παράδειγμα, στην αχτίδα του Μπαουμάνσκιι, ενώ το 1923 το 40% της οργάνωσης είχε υποστηρίξει τον Τρότσκι, το 1924 το ποσοστό έπεσε σε μόλις 1%“ Ακολούθησαν κι άλλες κομματικές οργανώσεις: το ουκρανικό και το λευ- κορώσικο κόμμα έσπευσαν να καταδικάσουν τον Τρότσκι. Το ίδιο έκαναν η επιτροπή πόλης και η περιφερειακή επιτροπή του Λέ- νινγκραντ, η περιφερειακή επιτροπή του Χάρκοβο και πολλές, πολλές άλλες. Η κεντρική επιτροπή της Κομσομόλ δεν μπορούσε να μείνει πίσω..

Ο ποταμός των άρθρων και άλλων κειμένων που στρέφονταν ενάντια στον Τρότσκι δεν συνάντησε καμιά αντίσταση. Τα Διδάγματα του Οκτώβρη τυπώθηκαν σε μόλις 5.000 αντίτυπα κι όταν η συζήτηση βρισκόταν στο αποκόρυφωμά της ήταν πρακτικά αδύνατον να βρει κάποιος έστω κι ένα κομμάτι- μια κατάσταση που τροφοδότησε τη φήμη ότι είχαν απαγορευτεί επισήμως.26

Τα κομμουνιστικά κόμματα του εξωτερικού κινητοποιήθηκαν

- 119-


κι αυτά στην εκστρατεία εναντίον του Τρότσκι. Το γερμανικό, το γαλλικό, το πολωνικό, το τσέχικο κόμμα, όπως και τα κόμματα των βαλκανικών χωρών και της Αμερικής, έβγαλαν καταδικαστικές αποφάσεις. Το πιο συντριπτικό πλήγμα όλης της εκστρατείας ήταν η δημοσίευση ολόκληρης της επιστολής που είχε γράψει ο Τρότσκι στον Τσχέιτζε το 1913. Η επιστολή δημοσιεύτηκε στην Πράβδα της 9ης Δεκέμβρη [1924]. Χρόνια μετά, ο Τρότσκι έγραφε στην αυτοβιογραφία του:

Οι μάζες ήταν βουτηγμένες στη θλίψη από το θάνατο του ηγέτη τους... Χωρίς να γνωρίζουν το παρελθόν του κόμματος, αυτοί οι άνθρωποι έμεναν έκπληκτοι διαβάζοντας τα εχθρικά σχόλια του Τρότσκι για τον Λένιν. Είναι αλήθεια ότι τα σχόλια είχαν γίνει δώδεκα χρόνια πριν, όμως οι χρονολογίες παραβλέπονταν και τα αποσπάσματα παρουσιάζονταν γυμνά. Ο τρόπος με τον οποίο οι επίγονοι χρησιμοποίησαν την επιστολή μου στον Τσχέιτζε, είναι μια από τις μεγαλύτερες απάτες της παγκόσμιας ιστορίας.27

Πολύ λίγα μέλη του κόμματος θυμούνταν τις συνθήκες στις οποίες δρούσε το κίνημα το 1913. Το 1923 είχαν απομείνει μόλις 10.000 παλιοί μπολσεβίκοι,28 κι όχι όλοι τους ενεργοί πολιτικά. Από τη στιγμή που μόλις το 1% των κομματικών μελών είχε ενταχθεί στο κόμμα πριν το 1917, το γεγονός ότι για χρόνια οι μπολσεβίκοι κι οι μενσεβίκοι ανήκαν στο ίδιο κόμμα ήταν πρακτικά άγνωστο. Λιγοστά κομματικά μέλη ήταν πλέον σε θέση να θυμούνται τι είχε γίνει όταν ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία τον Απρίλη του 1917. Ακόμα λιγότερα γνώριζαν τις λεπτομέρειες των αντιπαραθέσεων πριν και μετά την κατάληψη της εξουσίας τον Οκτώβρη. Γι’ αυτό το λόγο, το γεγονός ότι ο Τρότσκι δεν ήταν μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος πριν το 1917 προκαλούσε σοκ. Οι μάζες εκπλήσσονταν όταν μάθαιναν ότι ο Τρότσκι είχε υπάρξει μενσεβίκος και μισο-μενσεβί- κος και αποδέχονταν το επιχείρημα της Τρόικα «μια φορά μενσεβίκος, πάντα μενσεβίκος».

- 120-


Η αντίδραση του Τρότσκι στην επίθεσηΗ αντίδραση του Τρότσκι σε αυτή τη βάναυση επίθεση ήταν

πολύ αβέβαιη. Το Νοέμβρη του 1924 έγραψε ένα κείμενο στο οποίο απαντούσε σημείο προς σημείο στις κριτικές που του είχαν ασκηθεί. Το κείμενο έχει τίτλο Ο Σκοπός αυτής της Εξήγησης και υπότιτλο Οι Διαφορές μας. Επανέλαβε προηγούμενες παραδοχές του, ότι δηλαδή ήταν λάθος του που αντιπολιτευόταν τον Λένιν στα χρόνια πριν την ένταξή του στο μπολσεβίκικο κόμμα. Όμως, στη συνέχεια κατηγορεί τον Κάμενεφ ότι κάνει μια άδικη χρήση των αποσπα- σμάτων από τα κείμενα του Λένιν:

Ο σύντροφος Κάμενεφ συγκέντρωσε με μεγάλη προσοχή τα αποσπάσματα του Λένιν που εκθέτουν τις λανθασμένες απόψεις μου. Ο Κάμενεφ μετατρέπει τα χτυπήματα της πολεμικής που ασκούσε ο Λένιν στη διάρκεια κάμποσων χρόνων, σε τελεσίδικο χαρακτηρισμό της πολιτικής μου. Όμως, ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να μείνει με την εντύπωση ότι αυτός ο χαρακτηρισμός παραμένει ανολοκλήρωτος. Για παράδειγμα, δεν θα βρει καμιά απάντηση στο ερώτημα αν η επαναστατική μου δραστηριότητα (πριν το 1914 ή πριν το 1917) συνίστατο μόνο σε λάθη ή αν τη διέκριναν χαρακτηριστικά που με συνέδεαν με το μπολσεβικισμό, έδειχναν προς αυτόν και με οδήγησαν σ’ αυτόν. Χωρίς μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, ο χαρακτήρας του μετέπειτα ρόλου μου στη δουλειά του κόμματος παραμένει πλήρως ανεξήγητος. Εκτός από αυτό, οι χαρακτηρισμοί του Κάμενεφ αναπόφευκτα δίνουν λαβή για ερωτήματα άλλης τάξης, ερωτήματα που έχουν να κάνουν καθαρά με τη σωστή παράθεση των γεγονότων. Είναι αυτά τα αποσπάσματα που συγκέντρωσε ο Κάμενεφ τα μοναδικά που είπε και έγραψε ο Λένιν για το ζήτημα; Δεν υπάρχουν κι άλλα σχόλια του Λένιν, σχόλια που βασίζονται στην εμπειρία των χρόνων της επανάστασης; Αλήθεια, είναι σωστό και δίκαιο τώρα, στα τέλη του 1924, να λες στο κόμμα μόνο για τα σχόλια που έγιναν στα προ-επαναστατικά χρόνια και να μην λες τίποτα για τα σχόλια που πηγάζουν από την κοινή μας δουλειά και πάλη; Πρόκειται για ερωτήματα που θα γεννηθούν στο μυαλό

-121 -


κάθε σοβαρού αναγνώστη. Δεν αρκούν τα παλιά τσιτάτα. Το μόνο που θα καταφέρουν είναι να ωθήσουν τους ανθρώπους να συμπεράνουν ότι η παράθεσή τους έχει να κάνει με σκοπιμότητες και μεροληψία.2*

Ο Τρότσκι επανέλαβε την κριτική του στα λάθη του Κάμενεφ το 1917. Υπερασπίστηκε τον εαυτό του ενάντια στην κατηγορία ότι αγνοεί την αγροτιά και εξήγησε ότι ο κίνδυνος για τη σμίτσκα έρχεται από δυο κατευθύνσεις. Από τη μια μεριά, μπορεί να τον προ- καλέσει η απόπειρα να φορτωθεί υπερβολικό βάρος στις πλάτες του αγρότη. Όμως, επίσης, υπήρχε κι ο αντίθετος κίνδυνος:

Αν οι συνθήκες διαμορφωθούν με τρόπο τέτοιο ώστε το προλεταριάτο εξαναγκαστεί να επωμιστεί υπερβολικά πολλές θυσίες για χάρη της διατήρησης της συμμαχίας, αν η εργατική τάξη μετά την εμπειρία χρόνων, καταλήξει στο συμπέρασμα ότι στο όνομα της διατήρησης της πολιτικής της δικτατορίας έχει εξαναγκαστεί να απαρνηθεί τα γενικότερα ταξικά της συμφέροντα, αυτό θα υπέσκαπτε το σοβιετικό κράτος από την αντίθετη κατεύθυνση.30

Ο ρυθμός της εκβιομηχάνισης είχε αντικειμενικούς περιορισμούς, οι οποίοι έπρεπε να γίνουν σεβαστοί.

...ο κίνδυνος δεν θα ήταν μικρότερος αν η βιομηχανία μείνει πίσω από την οικονομική ανάκαμψη της υπόλοιπης χώρας. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε απόκρυψη αγαθών και υψηλές τιμές λιανικής, που με τη σειρά τους πάλι αναπόφευκτα θα σήμαιναν τον πλουτισμό του ιδιωτικού κεφαλαίου.31

Ο Τρότσκι δεν δημοσίευσε το κείμενο Οι Διαφορές μας επειδή ανησυχούσε ότι μια τέτοια κίνηση θα προκαλούσε μια νέα, ακόμα πιο μεγάλη, κλιμάκωση των κατηγοριών εναντίον του. Έγραψε:

Αν πίστευα ότι η δημοσίευση αυτού του κειμένου θα έριχνε λάδι στη φωτιά της συζήτησης ή αν οι σύντροφοι από τους οποίους εξαρτάται η εκτύπωση αυτού του κειμένου μού το έλεγαν

- 122-


ανοιχτά και άμεσα, τότε δεν θα το δημοσίευα, όσο επαχθές και να ήταν να παραμένω σιωπηλός απέναντι στην κατηγορία της διάλυσης του λενινισμού. Θα έλεγα στον εαυτό μου ότι η μόνη μου επιλογή είναι να περιμένω μέχρι τότε που πιο ήρεμες μέρες στη ζωή του κόμματος θα μου δώσουν την ευκαιρία να καταρρίψω αυτή την αναληθή κατηγορία.32

Από τη στιγμή που ούτε αυτό το υπόμνημα, ούτε οποιοδήποτε άλλο γραπτό του Τρότσκι δημοσιεύτηκε, η Πράβδα μπορούσε να δημοσιεύσει ένα σύντομο σημείωμα της σύνταξής της, στο οποίο δήλωνε: «Ω ς απάντηση στα ερωτήματα ενός αριθμού συντρόφων, δηλώνουμε ότι δεν έχουμε λάβει κανένα άρθρο από τον Τρότσκι ή τους στενούς συνεργάτες του με το οποίο να απαντάνε στις κριτικές κατά του τροτσκισμού που έχουν δημοσιευτεί».33

Από το 1917 μέχρι το 1923 δεν είχε υπάρξει καμιά αναφορά στον τροτσκισμό. Ο τροτσκισμός ήταν μια εφεύρεση του Ζινόβιεφ, του Κάμενεφ και του Στάλιν. Δυο χρόνια αργότερα, όταν η Τρόικα διασπάστηκε, αποκαλύφθηκαν εν μέρει και οι συζητήσεις που είχαν διεξαχθεί στο εσωτερικό της εκείνο το διάστημα. Όπως εξήγησε ο Ζινόβιεφ: Τα Διδάγματα του Οκτώβρη ήταν μόνο το πρόσχημα. Αν δεν έπιανε αυτό, θα βρισκόταν κάποια άλλη αφορμή κι η συζήτηση θα αποκτούσε απλά κάποιες διαφορετικές μορφές, τίποτα περισσότερο». «Το “κόλπο” ήταν να πλέξουμε μαζί παλιές διαφωνίες με νέα ζητήματα. Μ ε αυτό το σκοπό εφευρέθηκε ο “τροτσκισμός”». Ο Κάμενεφ εξήγησε «πώς και γιατί εφευρέθηκε ο τρο- τσκιστικός κίνδυνος με σκοπό την οργανωμένη πάλη ενάντια στον Τρότσκι». Ο Λάσεβιτς δήλωσε: «Εφηύραμε τον "τροτσκισμό” στην πάλη ενάντια στον Τρότσκι».34

Φ αίνεται ότι η βαναυσότητα της επίθεσης εναντίον του κι η απομόνωσή του, παρέλυσε τη θέληση του Τρότσκι να παλέψει. Έγραψε στην αυτοβιογραφία του:

Ξαπλωμένος στο κρεβάτι, κοίταξα ξανά τα παλιά μου άρθρα και το βλέμμα μου έπεσε σ' αυτές τις γραμμές που είχαν γρα

- 123-


φτεί το 1909, στο αποκορύφωμα της αντίδρασης του καθεστώτος Στολίπιν: «Οταν η καμπύλη της ιστορικής εξέλιξης είναι ανοδική, η δημόσια σκέψη γίνεται πιο διεισδυτική, γενναιότερη και πιο επινοητική. Πιάνει τα γεγονότα στον αέρα και εκεί τα συνδέει με το νήμα της γενίκευσης... Ομως, όταν η πολιτική καμπύλη γίνεται καθοδική, η δημόσια σκέψη υποκύπτει στην ηλιθιότητα. Το ανεκτίμητο δώρο της πολιτικής γενίκευσης εξαφανίζεται χωρίς να αφήσει ίχνος. Η ηλιθιότητα μετα- τρέπεται σε θρασύτητα και ξεγυμνώνοντας τα δόντια της, θάβει οποιαδήποτε απόπειρα σοβαρής γενίκευσης σε ένα σωρό από κοροϊδευτικές προσβολές. Νιώθοντας ότι κυριαρχεί, καταφεύγει στα δικά της μέσα». Ένα από τα σημαντικότερα μέσα της, είναι η συκοφαντία.Λέω στον εαυτό μου ότι περνάμε μια περίοδο αντίδρασης. Αυτό που διαδραματίζεται είναι μια πολιτική μετατόπιση των τάξεων, μαζί με μια αλλαγή στην ταξική συνείδηση... Οι βαθιές μοριακές διαδικασίες της αντίδρασης προβάλλουν στην επιφάνεια. Ως σκοπό έχουν την εξάλειψη ή έστω την αποδυ- νάμωση της εξάρτησης της δημόσιας συνείδησης από τις ιδέες, τα συνθήματα και τις ζωντανές φιγούρες του Οκτώβρη. Αυτό είναι το νόημα όλων όσων διαδραματίζονται.35

Γιγάντιες κοινωνικές δυνάμεις καταδίκαζαν τον Τρότσκι σε ήττα κιεκείνος ήταν ιδιαίτερα οξυδερκής για να μην το αντιλαμβάνεται.

Κάποιοι από τους φίλους μου συνήθιζαν να μου λένε: «Δεν θα τολμήσουν ποτέ να βγουν ανοιχτά εναντίον σου. Στα μάτια του κόσμου το όνομά σου είναι αξεδιάλυτα δεμένο με το όνομα του Λένιν. Είναι αδύνατο να σβήσουν την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον Κόκκινο Στρατό, τον εμφύλιο πόλεμο». Δεν συμφωνούσα μ’ αυτή την άποψη. Στην πολιτική κι ιδιαίτερα στην επαναστατική πολιτική, τα δημοφιλή ονόματα με διαπιστωμένο κύρος, διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό, μερικές φορές γιγάντιο ρόλο, όμως όχι αποφασιστικό. Σε τελευταία ανάλυση, η μοίρα του προσωπικού κύρους καθορίζεται από τις βαθύτερες διαδικασίες που εκτυλίσσονται στις μάζες. Στην ανοδική φάση της επανάστασης οι συκοφαντίες ενάντια

- 124-


στους μπολσεβίκους ηγέτες το μόνο που κατάψερναν ήταν να δυναμώνουν το κύρος των μπολσεβίκων. Στην άμπωτη της επανάστασης οι συκοφαντίες ενάντια στους ίδιους ανθρώπους μπόρεσαν να προμηθεύσουν τα όπλα για τη νίκη της θερμιδοριανής αντίδρασης.34

«Σοσιαλισμός σε μια χώρα»Η εκστρατεία ενάντια στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης

του Τρότσκι χρησίμευσε ως βατήρας για τη διατύπωση της αντίληψης του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» από τον Στάλιν.

Στις 20 Δεκέμβρη 1924 η Πράβδα κι η Ιζβέστια δημοσίευσαν ένα άρθρο του Στάλιν με τίτλο Ο Οκτώβρης και η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης τον συντρόφου Τρότσκι, στο οποίο για πρώτη φορά δ ιατυπω νόταν το νέο δόγμα του «σ οσ ιαλισ μού σε μια χώρα».37

Μ έχρι το θάνατο του Λένιν κανείς από τους μπολσεβίκους ηγέτες δεν είχε υποστηρίξει την άποψη ότι η Ρωσία μπορούσε να χτίσει το σοσιαλισμό μόνη της, χωρίς βοήθεια. Ο ίδιος ο Λένιν είχε επανειλημμένα υπογραμμίσει εμφατικά το αντίθετο: «Η Ρώσικη Επανάσταση», έγραψε στις 4 Ιούνη 1918, «δεν οφείλεται στα ιδιαίτερα προτερήματα του ρώσικου προλεταριάτου, αλλά στην πορεία των ιστορικών γεγονότων κι η θέληση της ιστορίας έθεσε προσωρινά αυτό το προλεταριάτο στην ηγετική θέση και, για ένα διάστημα, το έκανε πρωτοπορία της παγκόσμιας επανάστασης».38

«Πάντοτε στις ενέργειές μας ποντάραμε στη διεθνή επανάσταση κι αυτό ήταν αναμφίβολα το σωστό... πάντοτε υπογραμμίζαμε... το γεγονός ότι είναι αδύνατο να φέρουμε σε πέρας ένα τέτοιο καθήκον όπως μια σοσιαλιστική επανάσταση σε μια χώρα».39 *

Ακόμα και μετά το θάνατο του Λένιν, ο Στάλιν - ο οποίος αργότε

* Η έμφαση δίκιά μου. Αυτή η φράση αφαιρέθηκε από την τέταρτη ρωσική έκδοση των Απάντων του Λένιν.40

- 125-


ρα εισηγήθηκε την ιδέα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» - έγραφε:

...η ανατροπή της εξουσίας της αστικής τάξης και η εγκαθίδρυση της εξουσίας του προλεταριάτου σε μια χώρα, δεν σημαίνει ακόμα την πλήρη νίκη του Σοσιαλισμού. Μένει να επιτευχθεί το κύριο καθήκον, η οργάνωση της σοσιαλιστικής παραγωγής. Μπορούμε να πετύχουμε και να διασφαλίσουμε την οριστική νίκη του Σοσιαλισμού σε μια χώρα χωρίς την συνδυασμένη προσπάθεια των προλεταρίων μιας σειράς ανεπτυγμένων χωρών; Και βέβαια όχι. Οι προσπάθειες μιας χώρας αρκούν για την ανατροπή της αστικής τάξης· αυτό απο- δεικνύει η ιστορία της επανάστασής μας. Όμως, για τον οριστικό θρίαμβο του Σοσιαλισμού, για την οργάνωση της σοσιαλιστικής παραγωγής, δεν αρκούν οι προσπάθειες μιας χώρας, ιδιαίτερα μιας ουσιαστικά αγροτικής χώρας όπως η Ρωσία. Αυτό που χρειάζεται είναι οι προσπάθειες του προλεταριάτου μιας σειράς ανεπτυγμένων χωρών.41 *

Ο μαρξισμός πάντοτε οραματιζόταν το σοσιαλισμό με δ ιεθνείς όρους, γιατί τρέφει την πεποίθηση ότι η ιστορική πρόοδος είναι δεμένη με την όλο και μεγαλύτερη οικονομική ολοκλήρωση σε μεγάλη κλίμακα. Η ανερχόμενη αστική τάξη κατανίκησε τις τοπικές ιδιαιτερότητες και επέβαλε την εθνική αγορά και το εθνικό κράτος. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλισμού ξεπέρα- σε τα εθνικά όρια. Όπως έγραψαν ο Μαρξ κι ο'Ενγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο:

Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε την παγκόσμια αγορά... [η οποία] έδωσε μια τεράστια ανάπτυξη στο εμπόριο, στη ναυτιλία, στα χερσαία μέσα συγκοινωνίας... Η ανάγκη να επεκτείνει ολοένα την αγορά για τα προϊόντα της κυνηγά την αστική

* Στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Στάλιν Η θεωρία και η πρακτική τον Λενινισμού, η οποία κυκλοφόρησε το Δεκέμβρη του 1924, αυτό το απόσπασμα έχει απαλειφθεί κι ο αναγνώστης διαβάζει στη θέση του τα εξής: «Το προλεταριάτο της νικηφόρας χώρας, έχοντας παγιώσει την εξουσία του και αναλαμβάνοντας την καθοδήγηση της αγροτιάς, μπορεί και πρέπει να χτίσει το σοσιαλισμό... Αυτά είναι, γενικά, τα διακριτικά γνωρίσματα της λενινιστικής θεωρίας για την προλεταριακή επανάσταση».42

- 126-


τάξη πάνω σ’ όλη τη γήινη σφαίρα... Με την εκμετάλλευση της παγκόσμιας αγοράς, η αστική τάξη διαμόρφωσε κοσμοπολίτικα την παραγωγή και την κατανάλωση όλων των χωρών. Προς μεγάλη λύπη των αντιδραστικών, αφαίρεσε το εθνικό έδαφος κάτω από τα πόδια της βιομηχανίας... Στη θέση των παλιών αναγκών, που ικανοποιούνταν από τα εθνικά προϊόντα, μπαίνουν καινούργιες ανάγκες που για να ικανοποιηθούν απαιτούν προϊόντα των πιο απομακρυσμένων χωρών και κλιμάτων. Στη θέση της παλιάς τοπικής και εθνικής αυτάρκειας και αποκλειστικότητας, μπαίνει μια ολόπλευρη συναλλαγή, μια ολόπλευρη αλληλεξάρτηση των εθνών [η έμφαση δίκιά μου, Τ.Κ.].43

Αν ο καπιταλισμός δεν μπορούσε να περιορίσει τον εαυτό του στα εθνικά όρια, τότε σίγουρα δεν μπορούσε κι ο σοσιαλισμός.

Ο Στάλιν σκάρωσε το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» ως ένα όπλο ενάντια στη Διαρκή Επανάσταση του Τρότσκι. Ο ίδιος ο Τρότσκι είχε αποδεχθεί την αντίθεση μεταξύ τους: «Η θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα... είναι η μοναδική θεωρία που αντιπαρατίθεται στη θεωρία της διαρκούς επανάστασης με συνέπεια και μέχρι το τέλος».44

Ο Μπουχάριν ήταν ο πρώτος που άδραξε τη διατύπωση του Στάλιν για να της δώσει θεωρητική υποστήριξη.45 Η έννοια του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» περιλήφθηκε για πρώτη φορά σε κομματικό ντοκουμέντο στο Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο του κόμματος (Δεκέμβρης 1925). Η απόφαση του συνεδρίου καλούσε σε «πάλη ενάντια στην έλλειψη πίστης στο χτίσιμο του σοσιαλισμού σε μια χώρα».44 Όπως θα δούμε παρακάτω, σε αυτό το στάδιο ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ εκδήλωναν την αντίθεσή τους σε αυτή τη θεωρία.

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν διαστρέβλωσαν πλήρως τη θέση του Τρότσκι για το ζήτημα του σοσιαλισμού σε μια χώρα. Υποστήριζαν υποκριτικά ότι ο Τρότσκι δεν είχε «πίστη» στο σοσιαλισμό και στη σοσιαλιστική οικοδόμηση της ΕΣΣΔ, διαστρεβλώνοντας το επιχείρημα του Τρότσκι ότι «για το χτίσιμο μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας

- 127-


στη Σοβιετική Ένωση, είναι αναγκαία η νίκη της προλεταριακής επανάστασης σε μια ή περισσότερες προηγμένες καπιταλιστικές χώρες και ότι η τελική νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα, ιδιαίτερα σε μια καθυστερημένη χώρα, είναι αδύνατη».47

Ήταν ξεκάθαρο στον Τρότσκι ότι το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» ταίριαζε στις διαθέσεις της ανερχόμενης γραφειοκρατίας, η οποία λαχταρούσε να κάνει «μπίζνες όπως συνήθως» μακριά από περίπλοκες επαναστατικές «περιπέτειες». Όπως το έθεσε ο Τρότσκι:

Οι ευρείας κλίμακας ήττες του ευρωπαϊκού προλεταριάτου κι οι πρώτες, πολύ ταπεινές, οικονομικές πρόοδοι της Σοβιετικής Ένωσης γέννησαν στο μυαλό του Στάλιν, το φθινόπωρο του 1924, την ιδέα ότι η ιστορική αποστολή της σοβιετικής γραφειοκρατίας ήταν το χτίσιμο του σοσιαλισμού σε μια και μόνη χώρα.,. Έκφρασε αλάθητα τις διαθέσεις της γραφειοκρατίας. Όταν μιλούσαν για την νίκη του σοσιαλισμού, εννοούσαν τη δική τους νίκη.48

Κάποιοι από τους υποστηρικτές του Στάλιν αντιλαμβάνονταν τη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» ως μια οπιούχο ουσία για τους εργάτες. Για παράδειγμα, ο πάντοτε προσαρμοστικός οικονομολόγος Ε. Βάργκα είπε το 1926 στον Τρότσκι:

Αυτή η θεωρία είναι προφανώς λανθασμένη, όμως προσφέρει στο ρώσο εργάτη μια εικόνα του μέλλοντος και διατηρεί το ηθικό του. Αν ο ρώσος εργάτης ήταν επαρκώς ώριμος για να εμπνευστεί από τις διεθνείς προοπτικές, δεν θα είχαμε ανάγκη τη θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα.49

Οι διαθέσεις της γραφειοκρατίας δεν ήταν ξένες προς τις διαθέσεις που επικρατούσαν στη βάση του κόμματος και στην εργατική τάξη γενικότερα· αυτές οι διαθέσεις χαρακτηρίζονταν από δυσπιστία σε σχέση με την αναμονή της διεθνούς επανάστασης. Τέτοιες ελπίδες είχαν απογειωθεί το 1917, το 1918 και το 1920 και είχαν ζωντανέ-

- 128-


ψει ξανά το 1923, για να διαψευστούν ακόμα μια φορά από τη γερμανική ήττα. Τώρα, ο Στάλιν μιλούσε στο όνομα της σταθερότητας, απευθυνόταν στη λαχτάρα για ειρήνη η οποία κυριαρχούσε στις γραμμές των εργατών που είχαν κουραστεί από χρόνια πολέμου και εμφυλίου πολέμου.

Ο Στάλιν αποκαλούσε τον Τρότσκι «τυχοδιώκτη»· ένα επίθετο που βόλευε όσους έψαχναν για μια ήσυχη ζωή. Τον παρουσίαζε ως ένα Δον Κιχώτη του κομμουνισμού, που μπορούσε να ρίξει το κόμμα και την κυβέρνηση στις πιο επικίνδυνες αποκοτιές. Οι εργάτες της Ρωσίας ήταν κουρασμένοι και δεν μπορούσαν παρά μόνο να απορρίψουν τη σαρωτική ιστορική προοπτική που τους πρόσφερε

ο Τρότσκι.Η αντιπαράθεση γύρω από τα Διδάγματα του Οκτώβρη έκανε

μεγάλη ζημιά στο κύρος και τη θέση του Τρότσκι. Είχε επίσης και σημαντικές επιπτώσεις στα μέλη της Τρόικα. Οδήγησε σε μεγάλη ανυποληψία τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ, ενώ άφησε τον Στάλιν ανέγγιχτο. Στην πραγματικότητα, το γόητρο του Στάλιν μεγάλωσε κατά πολύ ως αποτέλεσμα αυτής της αντιπαράθεσης. Ο Τρότσκι συγκέντρωσε τα πυρά του ενάντια στον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ που είχαν αντιταχθεί ανοιχτά στην Οκτωβριανή Επανάσταση, ενώ η στάση του Στάλιν τότε ήταν πολύ πιο δυσδιάκριτη. Ουσιαστικά, ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ χρειάζονταν πλέον «συστατική επιστολή» από τον Στάλιν για να αποδείξουν ότι ήταν καλοί μπολσεβίκοι. Αυτή η κατάσταση βοήθησε τον Στάλιν να γίνει το ηγετικό μέλος της Τρόικα. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Τρότσκι, άθελά του, βοήθησε στην ήττα των μελλοντικών συμμάχων του και ενίσχυσε τον πιο επικίν

δυνο αντίπαλό του.

Μια παύσηΟ Τρότσκι έσπασε τη σιωπή του στις 15 Γενάρη 1925. Έστειλε

μια επιστολή στην κεντρική επιτροπή, τις παραμονές της ολομέλει-

- 129-


άς της. Σ ’ αυτή την επιστολή ο Τρότσκι ξεκαθάριζε ότι δεν επρόκει- το να συνεχίσει την πάλη για να επηρεάσει το κόμμα.

Δεν έχω μιλήσει από τότε που το Δέκατο Τρίτο Συνέδριο αποφάσισε πάνω στα επίμαχα ζητήματα, ούτε στην κεντρική επιτροπή ούτε στο Συμβούλιο Εργασίας και Άμυνας και οπωσδήποτε δεν έχω κάνει καμιά πρόταση έξω από τα ηγετικά όργανα του κόμματος και των σοβιέτ, η οποία θα μπορούσε να εκληφθεί άμεσα ή έμμεσα ως ανακίνηση ζητημάτων που έχουν κλείσει.50Ακόμα και τώρα, ζυγίζοντας τη συνολική εξέλιξη της συζήτησης και παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκειά της διατυπώθηκαν πολλές ψευδείς, ακόμα και τερατώδεις κατηγορίες εναντίον μου, πιστεύω ότι η σιωπή μου ήταν σωστή από την άποψη των γενικότερων συμφερόντων του κόμματος.51

Ο Τρότσκι πήρε επίσης αποστάσεις από τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης:

...η φόρμουλα της «διαρκούς επανάστασης»... αφορά ολοκληρωτικά το παρελθόν... Αν οποιαδήποτε στιγμή μετά τον Οκτώβρη είχα την ευκαιρία να επανέλθω, για προσωπικούς λόγους, στη φόρμουλα της «διαρκούς επανάστασης», αυτό είχε να κάνει αποκλειστικά με αναφορές στην ιστορία του κόμματος, δηλαδή στο παρελθόν και δεν είχε καμιά σχέση με τα σημερινά πολιτικά καθήκοντα.52

Ο Τρότσκι τέλειωνε την επιστολή του προσφέροντας την παραίτησή του από τη θέση του Επιτρόπου του Λαού για τον Πόλεμο.

Στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ πίεσαν για τη διαγραφή του Τρότσκι από το κόμμα. Όταν απέτυχαν σ’ αυτή την προσπάθεια, πρότειναν την απομάκρυνση του Τρότσκι από το πολιτικό γραφείο. Ο ι Στάλιν, Μπουχάριν, Καλίνιν, Βοροσίλοφ και Ορτζο- νικίτζε αντιτάχθηκαν και σε αυτή την πρόταση.

Ο Στάλιν εξήγησε τι είχε συμβεί στην ολομέλεια του Ιούλη κα

- 130-


τά τη διάρκεια του Δέκατου Τέταρτου Συνεδρίου του κόμματος, το Δεκέμβρη του 1925, δηλαδή μετά τη ρήξη του με τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ:

Η ομάδα των συντρόφων του Αένινγκραντ [με επικεφαλής τον Ζινόβιεφ] αρχικά πρότεινε τη διαγραφή του Τρότσκι από το κόμμα... Διαφωνήσαμε με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, γιατί γνωρίζαμε ότι η πολιτική του ακρωτηριασμού εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για το κόμμα, δηλαδή η μέθοδος του ακρωτηριασμού, η μέθοδος της αιματοχυσίας - και ήθελαν να χυθεί αίμα - ήταν επικίνδυνη, μεταδοτική: σήμερα ακρωτηριάζεις το ένα άκρο, αύριο ένα άλλο, μεθαύριο ένα τρίτο - και στο τέλος τι θα έχει απομείνει στο κόμμα μας;53

Η εξήγηση αυτή αποκτάει ιδ ιαίτερο ενδιαφέρον υπό το φως των μελλοντικών «ακρωτηριασμών» και της «αιματοχυσίας» που οργάνωσε ο Στάλιν.

Η παραίτηση του Τρότσκι από την προεδρία του Επιτροπάτου Πολέμου έγινε ομόφωνα δεκτή.54 Την αιτιολόγηση αυτής της απόφασης ανέλαβε να τη διατυπώσει ο Ζινόβιεφ σε ένα κείμενο απόφασης στο οποίο κατηγορεί τον Τρότσκι για «αντι-μπολσεβικι- σμό», για υποστήριξη της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης και για φραξιονισμό. Προειδοποιούσε επίσης τον Τρότσκι ότι αν συνέχιζε να παραβιάζει την κομματική πειθαρχία δεν θα μπορούσε να παραμείνει μέλος του πολιτικού γραφείου. Η απόφαση εγκρίθηκε από την κεντρική επιτροπή με δυο αποχές, του Ρακόφσκι και του Πιατάκοφ. Επίσης απείχε κι ο Πράβντιν, μέλος της κεντρικής επιτροπής ελέγχου. Η Κρούπσκαγια ήταν μέλος της κεντρικής επ ιτροπής ελέγχου κι από ότι φαίνεται ψήφισε υπέρ της απόφασης.

Μετά την παραίτηση του Τρότσκι υπήρξε ένα διάλειμμα στην εσωκομματική πάλη που έδινε, που κράτησε όλο το 1925 και μέχρι το καλοκαίρι του 1926. Ουσιαστικά, η Αντιπολίτευση του 1923 διαλύθηκε. «Προς το παρόν δεν πρέπει να δράσουμε καθόλου», ήταν η συμβουλή του Τρότσκι στους υποστηρικτές του: «καμιά δημόσια

-131 -


εμφάνιση, αλλά συνέχιση των επαφών μας, διατήρηση των στελεχών μας από το 1923 και αναμονή μέχρι ο Ζινόβιεφ να εξαντληθεί από μόνος του...»55

Ο Τρότσκι παραιτήθηκε πλήρως από κάθε άμεσο αγώνα. Απομονώθηκε τόσο πολύ από την κομματική δουλειά, ώστε στις συνεδριάσεις της κεντρικής επιτροπής σκότωνε την ώρα του διαβάζοντας βιβλία - γαλλικά μυθιστορήματα!56

Το πόσο πολύ ήθελε ο ίδιος και οι υποστηρικτές του να αποφύγουν το οποιοδήποτε επεισόδιο το μαρτυρά το εξής γεγονός.

Ο Μαξ Ίστμαν ήταν ένας Αμερικάνος συμπαθών του κομμουνιστικού κόμματος και από το φθινόπωρο του 1923 μέχρι τον Ιούνη του 1924 είχε μείνει στη Μόσχα. Ο Ίστμαν, ο οποίος ήταν γνωστός για τις συμπάθειές του προς τον Τρότσκι, είχε λάβει πληροφορίες από τον ίδιο τον Τρότσκι για την εσωκομματική πάλη και με βάση αυτές έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Since Lenin Died (Από τότε που πέθανε ο Λένιν). Ξεκινούσε το βιβλίο με αναφορά στις στενές σχέσεις του Τρότσκι με τον Λένιν από το 1917 και δώθε. Ανέφερε μια επιστολή της Κρούπσκαγια που έλαβε ο Τρότσκι λίγες μέρες μετά το θάνατο του Λένιν, στην οποία τον διαβεβαίωνε ότι η προδιάθεση του Λένιν απέναντι του δεν είχε αλλάξει από τότε που συναντή- θηκαν για πρώτη φορά, το 1902 στο Λονδίνο, μέχρι και το θάνατο του Λένιν. Επίσης, ο Ίστμαν περιέγραφε τη Διαθήκη του Λένιν και παρέθετε μερικά αποσπάσματά της. Ολοκλήρωνε το βιβλίο του με μια περιγραφή της πάλης της Τρόικα ενάντια στον Τρότσκι, ξεκινώντας από το Δεκέμβρη του 1923 και τελειώνοντας με την παραίτησή του το Γενάρη του 1925.

Το πολιτικό γραφείο επέμενε ότι ο Τρότσκι έπρεπε να υπογράψει μια δήλωση στην οποία θα αρνείται την ιστορία για τη Διαθήκη του Λένιν. Ο Τρότσκι συναίνεσε για να αποφύγει μια αναζωπύρωση της εσωκομματική πάλης, αρνήθηκε την αλήθεια που γνώριζε και μ’ αυτόν τον τρόπο συνέβαλε στην εκστρατεία πλαστογραφίας που στρεφόταν εναντίον του. Έγραψε:

- 132-


ΟΊστμαν υποστηρίζει σε διάφορα σημεία ότι η κεντρική επιτροπή «απέκρυψε» από το κόμμα διάφορα ντοκουμέντα μεγάλης σημασίας που έγραψε ο Λένιν στην τελευταία περίοδο της ζωής του. (Τα σχετικά ντοκουμέντα είναι επιστολές για το εθνικό ζήτημα, η περίφημη Διαθήκη κλπ). Πρόκειται για καθαρή συκοφάντηση της κεντρικής επιτροπής του κόμματός μας. Οι διατυπώσεις του Ίστμαν δίνουν την εντύπωση ότι ο Λένιν έγραψε αυτές τις επιστολές, οι οποίες έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα και έχουν να κάνουν με την εσωτερική δομή του κόμματος, με σκοπό τη δημοσίευσή τους. Αυτός ο ισχυρισμός δεν συμφωνεί καθόλου με τα γεγονότα. Ο σύντροφος Λένιν δεν έχει αφήσει καμιά Διαθήκη... Κάθε ισχυρισμός περί μιας κρυμμένης ή περικομμένης Διαθήκης είναι ένα ποταπό ψέμα, το οποίο στρέφεται ενάντια στην πραγματική θέληση του συντρόφου Λένιν και ενάντια στα συμφέροντα του κόμματος που δημιούργησε.57

Ο Τρότσκι τελειώνει τη δήλωσή του με τις εξής φράσεις:

Όποιες κι αν είναι οι προθέσεις του Ίστμαν, αυτή η κακότεχνη εργασία του αντικειμενικά είναι ένα εργαλείο στα χέρια της αντεπανάστασης και τους μόνους που εν τέλει υπηρετεί είναι τους εχθρούς του κομμουνισμού και της επανάστασης.58

Τρία χρόνια μετά, στις 11 Σεπτέμβρη 1928, ο Τρότσκι εξήγησε τουςπραγματικούς λόγους που τον ώθησαν να κάνει αυτή τη δήλωση, σεμια επιστολή που έστειλε από την Αλμα-Άτα στον Ν. Μουράνοφ:

Εκείνη την περίοδο, κατά την οποία η Αντιπολίτευση υπολόγιζε ακόμη ότι θα διορθώσει τη γραμμή του κόμματος στηρι- ζόμενη σε αυστηρά εσωκομματικές μεθόδους χωρίς να φέρνει την αντιπαράθεση δημόσια, όλοι μας - και εγώ - αντιταχθή- καμε στα βήματα που έκανε οΊστμαν για να υπερασπίσει την Αντιπολίτευση. Το φθινόπωρο του 1925 το πολιτικό γραφείο με πίεσε ασφυκτικά να αποδεχτώ μια δήλωση που την είχαν μαγειρέψει οι ίδιοι, η οποία περιλάμβανε μια έντονη καταδίκη του Μαξ Ίστμαν. Εφόσον, εκείνη τη στιγμή, το σύνολο της ηγετικής ομάδας της Αντιπολίτευσης έκρινε ότι δεν ήταν η

- 133-


κατάλληλη στιγμή για το ξεκίνημα ανοιχτής πολιτικής πάλης και έκανε μια σειρά παραχωρήσεων, φυσικά δεν μπορούσε να ξεκινήσει και να διεξάγει τον αγώνα γύρω από το ατομικό ζήτημα του Μαξ Ίστμαν, ο οποίος, επαναλαμβάνω, έπραξε με δίκιά του πρωτοβουλία και παίρνοντας τα δικά του ρίσκα. Γι’ αυτό το λόγο, και μετά την απόφαση της ηγετικής ομάδας της Αντιπολίτευσης, υπέγραψα τη δήλωση σχετικά με τον Μαξ Ίστμαν, την οποία η πλειοψηφία του πολιτικού γραφείου με πίεσε ασφυκτικά να αποδεχτώ, συνοδεύοντάς την με το τελεσίγραφο: είτε υπογράφεις τη δήλωση όπως είναι γραμμένη ή ξεκινάει ανοιχτή πάλη γι’ αυτό το ζήτημα.59 *

Ο Τρότσκι, παγιδευμένος στο δίλημμα πώς να πολεμήσει τη γραφειοκρατία αποφεύγοντας το φραξιονισμό, ενώ οι εργάτες ήταν κουρασμένοι και παθητικοί κι ο ίδ ιος ιδιαίτερα απομονωμένος, υποχώρησε στις πιέσεις της Τρόικα μέχρι του τραγικού σημείου να αποκηρύξει τον Ίστμαν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δυνάμωσε τον Στάλιν κι αποδυνάμωσε τον εαυτό του ακόμα περισσότερο.

Δυστυχώς, η Κρούπσκαγια παρασύρθηκε στην επιχείρηση διασυρμού του Ίστμαν (και κατ’ επέκταση του Τρότσκι). Σε μια επιστολή της στη βρετανική αριστερή εφημερίδα The Sunday Worker αποκήρυξε το βιβλίο του Ιστμαν ώς μια «συλλογή κάθε είδους κοινών συκοφαντιών». Για τα Γράμματα στο Συνέδριο του Κόμματος του Λένιν, έγραψε τα εξής: Ο Μαρξ Ίστμαν λέει ένα σωρό ιστορίες γι' αυτά τα γράμματα (τα οποία απο- καλεί «Διαθήκη του Λένιν»). Ο Μ. Ίστμαν έχει παρεξηγήσει πλήρως το πνεύμα του κόμματός μας... Τις ομιλίες του Λένιν στα συνέδρια πάντοτε τις χαρακτήριζαν ιδιαίτερη σοβαρότητα και μεθοδικότητα. Τα γράμματά του για το εσωκομματικό καθεστώς (η «διαθήκη») είχαν επίσης γραφτεί για το κομματικό συνέδριο... Αυτό το γράμμα, ανάμεσα στ’ άλλα, περιείχε και σκιαγραφήματα των πιο σεβαστών ηγετικών συντρόφων. Τα γράμματα δεν υπονοούν καμιά έλλειψη εμπιστοσύνης από τον Λένιν προς συντρόφους με τους οποίους τον συνέδεαν πολλά χρόνια κοινής δουλειάς... Τα γράμματα προορίζονταν να βοηθήσουν τους συντρόφους που άφηνε πίσω του να συνεχί- σουν τη δουλειά με τη σωστή γραμμή και γΓ αυτό το λόγο επισημάνθηκαν τα μειονεκτήματα αυτών των συντρόφων, του Τρότσκι συμπεριλαμβανομένου, μαζί με τα προ- τερήματά τους, αφού όλα έπρεπε να ληφθούν υπόψιν για την οργάνωση της δουλειάς της ηγετικής ομάδας του κόμματος. Όλοι οι αντιπρόσωποι του συνεδρίου είχαν γνώση των γραμμάτων, όπως επιθυμούσε ο ΒλαντιμίρΊλιτς. Η Κρούπσκαγια ολοκλήρωνε την επιστολή της κάπως απότομα, αναφέροντας παλιότερες διαφωνίες της με τον Τρότσκι. Είχε ταχθεί εναντίον του, μαζί με την κεντρική επιτροπή στην αντιπαράθεση γύρω από τα Διδάγματα του Οκτώβρη.“

- 134-


Κεφάλαιο Πέμπτο Ο Τρότσκι για την κουλτούρα

Όπως έχουμε δει στα προηγούμενα κεφάλαια, ο Τρότσκι αναγκάστηκε ξανά και ξανά να αποφύγει την κατά μέτωπο αναμέτρηση με την κυρίαρχη ομάδα. Όμως, δεν εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης ακόμα κι όταν είχε τα χέρια δεμένα πισθάγκωνα. Χρησιμοποιούσε αισώπεια γλώσσα, αλλά και επεκτεινόταν σε μέτωπα που είχαν περιφερειακό χαρακτήρα σε σχέση με το κυρίως πεδίο της σύγκρουσης. Ακόμα και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο Τρότσκι είχε μια πλούσια συμβολή στη μαρξιστική σκέψη με το βάθος και τη δύναμη των αναλύσεών του.

Το προλεταριάτο που πήρε την εξουσία το 1917 ήταν μικρο- σκοπικό, μόλις τρία εκατομμύρια βιομηχανικοί εργάτες σ’ ένα πληθυσμό 160 εκατομμυρίων. Πάνω από το 70% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο. Πολιτιστική φτώχεια τέτοιων διαστάσεων είναι ασύμβατη με τη δυνατότητα των ίδιων των μαζών να απελευθερώσουν τον εαυτό τους και να οικοδομήσουν μια σοσιαλιστική κοινωνία, παρά μόνο αν λάβουν βοήθεια εξίσου μεγάλων διαστάσεων από τις προηγμένες χώρες στις οποίες θα έχει νικήσει η σοσιαλιστική επανάσταση.

Ο σκοπός του σοσιαλισμού είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνατοτήτων στο μέγιστο βαθμό. Οι κινητήριες δυνάμεις του είναι οι ανθρώπινες ανάγκες κι επιθυμίες, σ’ αντίθεση με

- 135 -


τον καπιταλισμό όπου είναι το κέρδος.Η επανάσταση είναι το πρώτο ξύπνημα της προσωπικότητας

των εκμεταλλευομένων μαζών μετά από χιλιετίες καταπίεσης. Ό ντως, σύμφωνα με τον Τρότσκι, το πρωταρχικό επίτευγμα της επανάστασης ήταν «η αφύπνιση της ανθρώπινης προσωπικότητας των μαζών - οι οποίες υποτίθεται ότι δεν είχαν προσωπικότητα».1 Η επαναστατική κυβέρνηση θεώρησε ότι έχει καθήκον να καλλιεργήσει αυτά τα πρώτα σκιρτήματα στα οποία βασιζόταν το μέλλον του σοσιαλισμού. Το προοίμιο του πρώτου συνολικού Νόμου για την Εκπαίδευση της 16ης Οκτώβρη 1918 θύμιζε τα λόγια του Τρότσκι όταν δήλωνε ότι: «Η προσωπικότητα θα παραμείνει η ύψιστη αξία της σοσιαλιστικής κουλτούρας».2 Γι' αυτό το σκοπό, η κυβέρνηση των μπολσεβίκων έδωσε όσους πόρους μπορούσε να εξασφαλίσει στην εκπαίδευση - όλων των ηλικιών. Ο προϋπολογισμός, μετά την πολεμική προσπάθεια, αφιέρωνε τα μεγαλύτερα κονδύλια του στην εκπαίδευση.

Η αφύπνιση της προσωπικότητας που βίωνε η επαναστατική πρωτοπορία του προλεταριάτου απελευθέρωσε μια μεγάλη δίψα για γνώση, λαχτάρα για πειραματισμό, άλματα στη φαντασία και μια δημιουργικότητα πρωτόγνωρων διαστάσεων. Όμως, αυτές οι ηρωικές προσπάθειες έμοιαζαν με μικρά νησιά σε μια θάλασσα αμάθειας και σκοταδισμού που κάλυπτε το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας. Αναπόφευκτα, η μπολσεβίκικη ηγεσία ήρθε αντιμέτωπη με το βασικό πρόβλημα: πώς να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στους μεγάλους «ιδεαλιστικούς» στόχους της επανάστασης με τη βαρβα- ρική καθυστέρηση των μαζών, η οποία παρεμπόδιζε την ικανότητά τους να πλάσουν την κοινωνία σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα. Δεν είναι καθόλου παράξενο, λοιπόν, που οι παθιασμένες αντιπαραθέσεις κι οι συζητήσεις για το μέλλον της κουλτούρας και της τέχνης αποτέλεσαν ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πρώιμης μετεπαναστατικής περιόδου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '20. Ούτε είναι παράξενο το γεγονός ότι οι περισσότεροι ηγέτες των

- 136 -


μπολσεβίκων πήραν ορμητικά μέρος σ’ αυτή την πάλη για την «ψ υχή» της επανάστασης.

Η πλέον σημαντική απ’ όλες αυτές τις παρεμβάσεις ήταν εκείνη του Τρότσκι. Πάντοτε έδειχνε ενδιαφέρον για ένα πλατύ φάσμα πολιτιστικών και καλλιτεχνικών θεμάτων. Ακόμα κι όταν διοικούσε τον Κόκκινο Στρατό στη διάρκεια του εμφυλίου, ταξιδεύοντας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της χώρας με το θωρακισμένο τρένο του, ξέκλεβε χρόνο για να διαβάσει μυθιστορήματα. Όταν σιώπησαν τα όπλα και η ηγετική ομάδα περιόρισε την ελευθερία της πολιτικής του έκφρασης, αποφάσισε να υπηρετήσει την επανάσταση «όχι μόνο με πολιτική»,* αλλά και με το να στραφεί σε πολιτιστικές, καλλιτεχνικές, εκπαιδευτικές, κοινωνικές κι άλλες δραστηριότητες που είχαν σχέση με την εξάλειψη της ιστορικής βαρβαρότητας της Ρωσίας και την καλλιέργεια της «ανθρώπινης προσωπικότητας» των μαζών.

Ο ι αντιπαραθέσεις για την κουλτούρα και την τέχνη ανέδειξαν τα δυο βασικά προβλήματα που πήγαζαν από την έντονη αντίφαση που υπήρχε στη Ρωσία: ήταν η χώρα που πέτυχε το ύψιστο πολιτικό επίτευγμα και ταυτόχρονα η χώρα με το χαμηλότερο πολιτιστικό επίπεδο στην Ευρώπη. (Οπως συνόψισε εύστοχα ο Τρότσκι: η Σοβιετική Ένωση κληρονόμησε τόσο τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη στον κόσμο, στο Λένινγκραντ - όταν η επανάσταση απαλλοτρίω- σε τις μεγάλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες - όσο και το μεγαλύτερο ποσοστό αναλφαβητισμού στην Ευρώπη). Το πρώτο πρόβλημα ήταν ότι η καθυστέρηση και η έλλειψη αυτοπεποίθησης των μαζών μπορούσε να ενθαρρύνει την ανάπτυξη της γραφειοκρατίας, η οποία όντως έβρισκε λόγο ύπαρξης και μεγεθύνονταν σ’ αυτές τις συνθήκες. Αυτό το φαινόμενο μπορούσε, με τη σειρά του, να σπρώξει τις μάζες στην παθητικότητα και να οδηγήσει στον εκφυλισμό της

* Έμμεση αναφορά σε ένα άρθρο του Τρότσκι με τίτλο Ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με πολιτική, Στμ.

- 137-


επανάστασης. Ο δεύτερος, φαινομενικά από την αντίθετη κατεύθυνση, κίνδυνος ήταν αυτός του βολονταρισμού, οι διακηρύξεις για τη δημιουργία μιας νέας προλεταριακής κουλτούρας ενώ οι μάζες παρέμεναν αναλφάβητες. Στην πραγματικότητα, αυτός ο κίνδυνος ήταν η συνέχεια του πρώτου - συναποτελούσαν μια μορφή πολιτιστικού «σοσιαλισμού σε μια χώρα».

Ο Τρότσκι ασχολήθηκε και με τα δυο αυτά προβλήματα. Επέμενε στην ανάγκη οι εργάτες κι οι αγρότες να παλέψουν για να ανεβάσουν το πολιτιστικό τους επίπεδο, κάτι που θα συγκροτούσε και την υπεροψία της γραφειοκρατίας. Επίσης, συγκρούστηκε με τον πολιτιστικό βολονταρισμό που εκφραζόταν απ’ την Προλετ- κούλτ (το κίνημα της Προλεταριακής Κουλτούρας), όπως είχε συγ- κρουστεί και με τον στρατιωτικό βολονταρισμό, το Προλεταριακό Στρατιωτικό Δόγμα.

Μ ε το πρώτο πρόβλημα ασχολήθηκε σε μια σειρά άρθρων του το καλοκαίρι του 1923 τα οποία συγκεντρώθηκαν σε ένα βιβλίο με τον τίτλο Τα Προβλήματα της Καθημερινής Ζωής. Το ίδιο έκανε και με άλλες δημοσιεύσεις, όπως και με μια σειρά ομιλιών σε συγκεντρώσεις εργατών για πολλές πτυχές του ίδιου ζητήματος. Το εύρος των θεμάτων που καλύπτει είναι εντυπωσιακό. Ο Τρότσκι ασχολεί- ται με ζητήματα φιλοσοφίας, επιστήμης, τεχνολογίας, βιβλιογραφίας, φιλολογίας, στενογραφίας, θρησκείας, κοινωνικής και ατομικής ψυχολογίας, λογοτεχνίας, βιβλιοθηκονομίας, με τη θέση των γυναικών και με το θεσμό της οικογένειας, και πολλά άλλα θέματά. Όλα τα ζητήματα ξεχωριστά προσεγγίζονται με ένα συγκεκριμένο, συχνά ωμό, λεπτομερειακό τρόπο, αλλά ως σύνολο το βιβλίο φτάνει σε δυσθεώρητα ύψη. Πρόκειται για εργασία μοναδική στη μαρξιστική φιλολογία: και γιατί η Ρώσικη Επανάσταση έφερε στην επιφάνεια συγκεκριμένα παραδείγματα ακραίου μεγαλείου και ακραίας μικρότητας, αλλά και γιατί πολύ λιγοστοί από τους επαναστάτες ηγέτες μπορούσαν να καλύψουν εννοιολογικά το κενό ανάμεσα σε αυτά τα δυο άκρα.

- 138-


Το προλεταριάτο είχε πραγματοποιήσει μια νικηφόρα επανάσταση στα πεδία της πολιτικής και της οικονομίας. Όμως, παρόλο που αυτή η κατάκτηση μπορούσε να προσφέρει την κατάλληλη βάση για την ανάπτυξη της κουλτούρας στις μάζες, χωρίς τα καπιταλιστικά εμπόδια, η παθητική αναμονή των αλλαγών που θα έφερνε η νέα οργάνωση της εργασιακής διαδικασίας από μόνη της δεν θα έλυνε τα προβλήματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Αυτό που απαιτούταν ήταν η συνεχής, ενεργητική παρέμβαση μέσα στις μάζες για τη συνειδητή αλλαγή του τρόπου ζωής - ουσιαστικά, μια πολιτιστική επανάσταση.

Η ενεργητική πρωτοβουλία των μαζών στην πολιτισμική αλλαγή είναι το κόκκινο νήμα του Τρότσκι που διαπερνάει τα Προβλήματα της Καθημερινής Ζωής. ΓΓ αυτό το λόγο, το κριτήριό του για την πολιτισμική πρόοδο της κοινωνίας είναι οι πρόοδοι που κάνουν προς αυτή την κατεύθυνση τα πιο αδύναμα και καθυστερημένα στοιχεία της κοινωνίας. Η επανάσταση, λέει ο Τρότσκι, χαρακτηρίζεται από τον αυξανόμενο σεβασμό για την προσωπική αξιοπρέπεια του κάθε ξεχωριστού ατόμου, από την όλο και μεγαλύτερη έγνοια της για τους πιο αδύναμους. Αναφερόμενος στο «μέσο, άχρωμο άτομο των εργατικών μαζών», γράφει: «Όσο μεγαλύτερη είναι η ανημπόρια του, δηλαδή όσο μεγαλύτερη είναι η άγνοια και ο αναλφαβητισμός του, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι η προσοχή που θα αφιερωθεί σε αυτό το άτομο».3 Αυτή την άποψη την επαναλαμβάνει σε μια ομιλία του σε εργάτες που έγραφαν ανταποκρίσεις σε εφημερίδες: «Η αφύπνιση των κοιμισμένων μυαλών των πιο καθυστερημένων συναδέλφων· αυτό είναι το πρώτο και κύριο καθήκον του εργάτη-ανταποκριτή».4 Χωρίς κάτι τέτοιο, το «τράβηγμα των πλατιών λαϊκών μαζών στη διακυβέρνηση του κράτους και η εκπαίδευσή τους στο να διοικούν», δηλαδή ο κύριος στόχος του σοβιετικού κράτους τον οποίο «δεν πρέπει να χάνουμε ποτέ από τα μάτια μας», θα καταντούσε ένας στόχος μη-πραγματοποι- ήσιμος.5

- 139 -


Ο Τρότσκι τονίζει ότι έχει ιδιαίτερη σημασία η αφυπνισμένη προσωπικότητα να μην στηρίζεται αποκλειστικά στο κράτος για την ανάπτυξή της. «Ο φετιχισμός του κράτους, ακόμα κι αν πρόκειται για προλεταριακό κράτος, δεν ταιριάζει σε μας τους μαρξιστές»,6 παρατηρεί ο Τρότσκι. «Καμιά κυβέρνηση, ακόμα και η πιο ζωντανή και εφευρετική, δεν μπορεί να αλλάξει τη ζωή χωρίς την πιο πλατιά πρωτοβουλία των μαζών».7 Το κράτος καταρτίζει τα βασικά σημεία ενός σχεδίου, όμως δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει ούτε το ένα εκατοστό του ενδιαφέροντος, της δύναμης, της ενέργειας που μπορούν να φέρουν οι μάζες στη διαμόρφωση αυτού του σχεδίου. Η βιωσιμότητα, η επαλήθευση, η ζωτικότητα και η συγκεκριμένη ωφελιμότητα του σχεδίου, εξαρτώνται από το βαθμό στον οποίο έχουν αξιοποιηθεί στην κατάρτιση και υλοποίησή του οι εθελοντικές πρωτοβουλίες των εργατικών και αγροτικών μαζών. Ο Τρότσκι, γράφοντας γι’ αυτό το ζήτημα τον Αύγουστο του 1923, αναφέρει παραδείγματα επιτυχημένων τοπικών ή ομοσπονδιακών εθελοντικών ομάδων και ενώσεων που ήδη είχαν συγκροτηθεί με βάση το βιομηχανικό κλάδο στον οποίο εργάζονταν τα μέλη τους, με βάση κάποιες καθημερινές συνήθειες ή ήταν ομάδες εργατών-ανταποκριτών ή εργατών και αγροτών συγγραφέων. Ιδιαίτερη συμπάθεια έδειχνε στην «Ένωση Φίλων του Κόκκινου Σινεμά» για την οποία έλπιζε ότι θα εξελισσόταν σε ένα πανίσχυρο επαναστατικό θεσμό® που θα ανταγωνιζόταν αποτελεσματικά την Εκκλησία και την ταβέρνα στις προτιμήσεις των εργατών για συλλογική γιορτή και διασκέδαση. Θα αποτελούσε ένα τρόπο καταπολέμησης του αλκοολισμού και του θρησκευτικού σκοταδισμού.

Στη σφαίρα των πιο μύχιων προβλημάτων της καθημερινής ζωής είναι που υπάρχει μια επείγουσα ανάγκη: πρώτον, να σπάσει η σιωπή που τα καλύπτει, και κατόπιν να ξεκινήσει μια πλατιά κ ινητοποίηση μέσα στις μάζες ούτως ώστε «τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία να εξετάσουν τον τρόπο ζωής τους, να σκεφτούν κριτικά γύρω

- 140-


από αυτόν, να κατανοήσουν την ανάγκη για αλλαγή του και να θε- λήσουν σταθερά να αλλάξουν».9

Ο Τρότσκι δεν περιορίζεται απλά στο να κηρύττει την ανάγκη της ενεργητικής συμμετοχής των μαζών, του αγώνα από τα κάτω, της κινητοποίησης των πιο αδύναμων και πιο καθυστερημένων τμημάτων της κοινωνίας. Προσπαθεί επίσης να δείξει λεπτομερώς, τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι. Οι τίτλοι μερικών άρθρων του μαρτυρούν την προσοχή που αφιέρωνε στη λεπτομέρεια: «Η αβρότητα κι η ευγένεια είναι ένα απαραίτητο λιπαντικό των καθημερινών σχέσεων», «Η πάλη για πολιτισμένη ομιλία», «Πώς να ξεκινήσουμε», «Προσοχή στα ασήμαντα», «Δυστυχώς, δεν είμαστε αρκετά ακριβείς», «Μ εγάλο και μικρό», «Λίγα λόγια για το πώς πρέπει να ανατρέφεται ένα ανθρώπινο ον».

Αυτό το στοιχείο της ενεργητικής πάλης των μαζών ενάντια στη βαρβαρική κληρονομιά της Ρωσίας διατρέχει σαν κόκκινο νήμα όλες τις τοποθετήσεις του Τρότσκι για τα ζητήματα της κουλτούρας. Η αξία της ενεργητικής πάλης δεν έγκειται μοναχά στο γεγονός ότι αποτελεί τον πιο ταχύ και βέβαιο τρόπο ανύψωσης της κοινωνικής συνείδησης και ενστάλαξης υψηλότερων πολιτιστικών προτύπων στις μάζες, αλλά επίσης και στο ότι περιορίζει τις υπερβάσεις της γραφειοκρατίας, η οποία ήδη εκείνη την περίοδο είχε παγιώσει σε σημαντικό βαθμό τη θέση της. Είναι επιβεβλημένη μια «αδυσώπητη πάλη ενάντια στις γραφειοκρατικές διατυπώσεις, ενάντια στην επίσημη περιφρόνηση του ζωντανού ανθρώπινου όν- τος και των υποθέσεών του».10 Προτείνει ένα πρακτικό βήμα ενάντια στη γραφειοκρατική υπεροψία:

Ξεδιαλέξτε εκατό δημόσιους υπαλλήλους - ξεδιαλέξτε τους μεθοδικά και αντικειμενικά - εκατό τέτοιους, που στη διάρκεια της άσκησης των καθηκόντων τους έχουν επιδείξει επανειλημμένα περιφρόνηση προς τις εργαζόμενες μάζες και δημόσια, ίσως ύστερα από μια δίκη, εκδιώξτε τους από τον κρα

- 141 -


τικό μηχανισμό έτσι ώστε να μην επιστρέψουν ποτέ. Μην περιμένετε θαύματα από μια τέτοια κίνηση, όμως θα είναι μια καλή αφετηρία- μια μικρή αλλαγή από το παλιό προς το νέο είναι ένα πρακτικό βήμα προόδου πολύ σημαντικότερο από τις μεγάλες κουβέντες.11

Στο άρθρο «Η πάλη για την πολιτισμένη ομιλία», δίνει ένα ελπιδο- φόρο παράδειγμα μιας τέτοιας πρωτοβουλιακής δράσης: την απόφαση των εργατών στην υποδηματοποιία «Παρισινή Κομμούνα» να σταματήσουν τις βωμολοχίες και να επιβάλλουν πρόστιμα σε όσους βρίζουν κλπ. Αν αυτό το παράδειγμα γενικευόταν στην εργατική τάξη θα μπορούσε να έχει σημαντικές επιπτώσεις στη διάδοση του πολιτισμένου τρόπου ομιλίας. Ο Τρότσκι, στη συνέχεια, αναλύει τις αιτίες για τις οποίες η ρώσικη γλώσσα ξεχωρίζει από τις άλλες γλώσσες «στους απρεπείς, κατωτέρας υποστάθμης υβριστικούς χαρακτηρισμούς»:

Η υβριστική γλώσσα κι η βλαστήμια είναι κληρονομιά της δουλείας, της ταπείνωσης, της έλλειψης σεβασμού στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια - την αξιοπρέπεια αυτού που βρίζει και των ανθρώπων γύρω του...

Κατόπιν κάνει διάκριση ανάμεσα στις βλαστήμιες των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων:

Οι ρώσικες βλαστήμιες στον πάτο της κοινωνίας ήταν το αποτέλεσμα της απελπισίας, της πίκρας και, πάνω απ’ όλα, της σκλαβιάς χωρίς ελπίδα, χωρίς αποφυγή. Από την άλλη, οι βλαστήμιες των ανώτερων τάξεων που έβγαιναν από τα λαρύγγια των γαιοκτημόνων και των κρατικών αξιωματούχων ήταν το προϊόν της ταξικής κυριαρχίας, της υπερηφάνειας του δουλοκτήτη, της ακλόνητης εξουσίας.

Σε αυτό το πλαίσιο η απόφαση του εργοστασίου «Παρισινή Κομμούνα» αποτελούσε «ένα μικρό επεισόδιο σ’ αυτές τις ταραγμένες μέρες - αλλά ένα πολύ χαρακτηριστικό μικρό επεισόδιο».12

-142-


Όπου και να μιλούσε ο Τρότσκι στις αρχές και τα μέσα της δεκαετίας του '20, δεν είχε σκοπό να εξυμνήσει ή να κατακρίνει τους εργάτες, αλλά να δείξει τον τρόπο με τον οποίο η δουλειά τους θα μπορούσε να επηρεάσει και άλλους εργάτες και να τους βοηθήσει να ανεβάσουν το πολιτιστικό τους επίπεδο. Για παράδειγμα, σε μια ομιλία που έκανε τον Ιούλη του 1924 στο Πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο Βιβλιοθηκάριων, ο Τρότσκι επιμένει ότι: «ο βιβλιοθηκάριος δεν είναι ένας υπάλληλος που ασχολείται με βιβλία, αλλά ένας πολιτιστικός πολεμιστής που παλεύει για τη σοσιαλιστική κουλτούρα».13 Συγκρίνει τις ευρωπαϊκές χώρες - που βρίσκονται κάτω από την ύπνωση μιας πανίσχυρης αστικής κουλτούρας - με την καθυστερημένη Ρωσία της οποίας «η αστική τάξη ήταν ένας τόσο μίζερος ιστορικός επίγονος, ώστε στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών οτιδήποτε μεγάλο και σημαντικό από όλες τις τάξεις, κατέτει- νε στην εργατική και όχι στην αστική τάξη». Η ιστορία επιβεβαίωσε το πρώτο σκέλος της προφητείας του, ότι συνεπώς «το προλεταριάτο στην Ευρώπη θα συναντήσει ασύγκριτα μεγαλύτερες δυσκολίες να κατακτήσει την εξουσία, αφού ο εχθρός εκεί είναι πολύ ισχυρότερος, όμως, αφού κατακτήσει την εξουσία θα είναι πολύ πιο εύκολο να χτίσει το σοσιαλισμό γιατί θα έχει στα χέρια του μια πολύ πιο πλούσια κληρονομιά. Μ εγαλύτερη κουλτούρα, πολύ πιο ανεπτυγμένη τεχνολογία...».14

Στη Ρωσία κυκλοφορούσαν 500 εφημερίδες με 2 εκατομμύρια αναγνώστες, ενώ οι ΗΠΑ, με 20 εκατομμύρια λιγότερους κατοίκους, είχαν 20.000 εφημερίδες με 250 εκατομμύρια φύλλα κυκλοφορία. Απαιτούνταν σκληρή εργασία για να γεφυρωθεί το πολιτιστικό χάσμα κι η κυβέρνηση, απαλλαγμένη από τους περ ιο ρ ισμούς του καπιταλισμού, θα βοηθούσε σ’ αυτό το έργο. Ακόμα και στην ευρωπαϊκή Ρωσία το 57% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο- για να μην αναφερθούμε στην πολύ πιο καθυστερημένη ενδοχώ- ρα. Ακόμα κι εκείνοι που μπορούσαν να διαβάσουν δεν μπορούσαν να το κάνουν με ευκολία και δεν είχαν τις γνώσεις να επιλέ-

- 143-


ξουν ποια βιβλία να διαβάσουν και πού να τα βρουν. «Και αφού ο αναγνώστης μας δεν μπορεί να βρει το βιβλίο, το βιβλίο μας πρέπει να βρει τον αναγνώστη. Αυτό είναι το καθήκον του β ιβλιοθηκάριου!»15

Ο Τρότσκι συνεχίζει την ομιλία του παροτρύνοντας ακούραστα τους εργαζόμενους στις βιβλιοθήκες να επικοινωνήσουν με τις εργατικές μάζες:

Ο βιβλιοθηκάριος δεν είναι ένας βιβλιοθηκάριος μιας σοσιαλιστικής χώρας αν απλά έχει υπό την επίβλεψή του ένα ράφι με βιβλία και δεν καταφέρνει να ακούσει τα αιτήματα των αναγνωστών και να λειτουργήσει ως ιμάντας μεταβίβασης όσων έχει ακούσει προς τα ανώτερα όργανα - να ασκήσει πίεση στο συγγραφέα και τους εκδότες.16

Μ ’ αυτό τον τρόπο ο βιβλιοθηκάριος αναλαμβάνει το ρόλο της ασπίδας και του φιλικού διαμεσολαβητή ανάμεσα στον αφυπνισμένο, αλλά ακόμα χωρίς αυτοπεποίθηση, αναγνώστη και τη γραφειοκρατία. Σ ε όλες τις βιβλ ιοθήκες θα πρέπει να λειτουργήσει ένα γραφείο παραπόνων με σκοπό να βοηθήσει ακόμα περισσότερο τους αναγνώστες, ούτως ώστε «ο κάθε αγρότης, άνδρας ή γυναίκα - και πρώτοι απ' όλους εκείνοι που φοβούνται το σοβιετικό αξιωματούχο - θα νιώσουν ότι μπορούν να συμβουλευθούν το β ιβλιοθηκάριο, τον ιζμπάτς, χωρίς να ανησυχούν ότι θα τους αγνοήσει ή ότι θα τους παίξει κάποιο άσχημο κόλπο· θα είναι ένας β ιβλιοθηκάριος που θα τους συμβουλεύσει, θα γράψει σε μια εφημερίδα, θα δημοσιοποιήσει τα παράπονά τους, θα τους υπερασπίσει».

Ο Τρότσκι κεντρίζει τα αισθήματα αλληλεγγύης των βιβλιοθηκάριων εξηγώντας ότι:

Το ξερίζωμα της αίσθησης του ανυπεράσπιστου σε ένα άτομο που έχει συντρίβει από αιώνες καταναγκαστικής δουλειάς, σημαίνει ότι με το ίδιο χτύπημα σκοτώνουμε και την τυραννία- και δεν χρειάζεται να επισημάνουμε ότι η τυραννία είναι

- 144-


ασύμβατη με το σύστημα που χτίζουμε, αλλά που ακόμα βρισκόμαστε πολύ μακριά από την ολοκλήρωσή του.17

Ο ιζμπάτς, που αναφέρει ο Τρότσκι, είναι ένας βιβλιοθηκάριος που διαχειρίζεται ένα μικρό αναγνωστήριο στην καλύβα ενός χωριού. Ο Τρότσκι ελπίζει ότι η εξάπλωσή τους σε ευρεία κλίμακα θα καταπολεμήσει δραστικά τον αναλφαβητισμό στους χωρικούς και τους άνδρες του Κόκκινου Στρατού και περιγράφει με ζέση και με την

παραμικρή λεπτομέρεια τον τρόπο με τον οποίο ένας ιζμπάτς «έχοντας συγκεντρώσει γύρω του όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται» θα μπορεί να βοηθάει και να καθοδηγεί τους αμαθείς με τη βοήθεια της τελευταίας έκδοσης μιας εφημερίδας, ενός χάρτη κρεμασμένου στον τοίχο και ενός λεξικού. «Αυτό το αναγνωστήριο στην καλύβα θα είναι το αναντικατάστατο σχολείο του Λ ενιν ισμού».18

Μ ε την ίδια προσοχή στη λεπτομέρεια και με εξίσου μεγάλη συμπάθεια και κατανόηση, ο Τρότσκι ασχολείται και με μια σειρά άλλα προβλήματα της καθημερινότητας, αναζητώντας πάντοτε τον πιο απλό τρόπο ενεργοποίησης των ίδιων των ανθρώπων που τους αφορούν αυτά τα προβλήματα, είτε ως εργάτες είτε ως πολίτες. Στόχο είχε να τους πείσει να επιδιώξουν να γίνουν αλλαγές, έστω κι αν χρειαστεί να κοντραριστούν με την αδιαφορία στα ανώτερα επίσημα κλιμάκια.

Στις 18 Οκτώβρη 1923 ο Τρότσκι έγραψε ένα σύντομο άρθρο με τίτλο Μεγάλο και Μικρό. Το μεγάλο ήταν η Γερμανική Επανάσταση που ήδη προκαλούσε μεγάλο ενθουσιασμό στη Ρωσία. Το μικρό ήταν η ενασχόληση με την «καθημερινότητα» και άλλα ζητήματα ρουτίνας. Το να απομονώνονται αυτά τα δυο, η απόρριψη του ενός λόγω της σημασίας του άλλου, θα σήμαινε «διαστρέβλωση της ιστορίας, μετατροπή μιας ζωντανής επαναστατικής παράδοσης σε αφηρημένο πρότυπο».19

Ο ίδιος ο Τρότσκι ήταν η ζωντανή ενσάρκωση του μεγάλου και

- 145-


του μικρού.Είναι επόμενο ότι ο Τρότσκι, που θεωρούσε πάντοτε ως κριτή

ριο για τη γενική πρόοδο της κοινωνίας προς το σοσιαλισμό την πρόοδο των πιο καθυστερημένων και πιο αδύναμων τμημάτων των εργατών και των χωρικών, θα αφιέρωνε ιδιαίτερη προσοχή στη βελτίωση της ζωής των πιο καταπιεσμένων από τα εκατομμύρια των καταπιεσμένων της Ρωσίας - των γυναικών και των παιδιών - κι ότι θα αναζητούσε συνεχώς τους τρόπους που με τις δικές τους προσπάθειες και δραστηριότητα και με τη βοήθεια της κρατικής νομοθεσίας θα απαλλάσσονταν από τα δεσμά αιώνων. Δ ίνει ιδιαίτερη σημασία στη γυναίκα - ή στη μητέρα και το παιδί - σε όλες τις παραινέσεις του προς τους εργάτες να δουλέψουν ενεργητικά για να αλλάξουν τις συνθήκες όπου ζουν.

Μια παράθεση κάποιων σύντομων αποσπασμάτων από τον πλούτο αυτών των αναφορών του, θα δείξει τη στάση του Τρότσκι απέναντι στο βασανισμένο παρελθόν των γυναικών, τις δυνατότητες που άνοιγε το παρόν και την ανάγκη να πάρουν οι ίδιες οι γυναίκες στα χέρια τους τον αγώνα για την απελεύθερωσή τους:

Μια επανάσταση δεν αξίζει το όνομά της αν με όλη της τη δύναμη και με όλα τα μέσα που διαθέτει δεν βοηθάει τη γυναίκα, τη διπλά και τριπλά σκλαβωμένη στο παρελθόν, να μπει στο δρόμο της ατομικής και κοινωνικής προόδου.20

Πώς αξιολογείται μια κοινωνία;

Ο πιο ακριβής τρόπος μέτρησης της προόδου μας είναι τα πρακτικά μέτρα που υλοποιούνται για τη βελτίωση της θέσης της μητέρας και του παιδιού... Είναι δυνατόν να αξιολογήσουμε μια ανθρώπινη κοινωνία από τη στάση της απέναντι στη γυναίκα, απέναντι στη μητέρα και απέναντι στο παιδί.21

Κι όχι μόνο να αξιολογηθεί:

Για να αλλάξουμε τις συνθήκες της ζωής πρέπει να μάθουμε να κοιτάμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια των γυναικών.22

- 146-


...η γυναίκα είναι ο κούλης* της οικογένειας... είναι αδύνατο να προχωρήσουμε μπροστά αν αφήσουμε τη γυναίκα πίσω... Όπως ήταν αδύνατο να προσεγγίσουμε την οικοδόμηση του σοβιετικού κράτους χωρίς να απαλλάξουμε την αγροτιά από τις αλυσίδες της δουλοπαροικίας, είναι το ίδιο αδύνατο να προχωρήσουμε στο σοσιαλισμό αν δεν απαλλάξουμε την αγρότισσα και την εργάτρια από τα δεσμά της οικογένειας και του νοικοκυριού... αν δεν απαλλάξουμε τη μητέρα από τα δεσμά της κατα- ναγκαστικής εργασίας... Το χτίσιμο του σοσιαλισμού σημαίνει απελευθέρωση των γυναικών και προστασία των μανάδων.23

Ενώ καταπιάνεται με το ζήτημα της απελευθέρωσης όλων των γυναικών, ο Τρότσκι αφιερώνει ιδιαίτερη προσοχή στις πιο καταπιεσμένες:

Ο κεντρικός σκοπός του μετασχηματισμού της καθημερινής ζωής είναι η απελευθέρωση των γυναικών που οι παλιές συνθήκες της οικογένειας, του νοικοκυριού και της οικονομίας τις έχουν μετατρέψει σε υποζύγια. Αυτός ο σκοπός τίθεται με ακόμα πιο έντονο τρόπο στην Ανατολή, στις χώρες του Ισλάμ, από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο.24

Μετά την παράθεση του προβλήματος, ο Τρότσκι εξετάζει τρόπους για την επίλυση του. Αυτό που χρειάζεται να γίνει κατανοητό είναι ότι:

Το πρόβλημα της γυναικείας απελευθέρωσης, τόσο της υλικής όσο και της πνευματικής, είναι στενά δεμένο με το μετασχηματισμό της οικογενειακής ζωής. Είναι ανάγκη να αφαιρέ- σουμε τα κάγκελα από αυτά τα περιοριστικά και ασφυκτικά κλουβιά στα οποία οδηγεί τις γυναίκες η σημερινή δομή της οικογένειας, μετατρέποντάς τες σε σκλάβες, αν όχι σε υποζύγια.

Ο κούλης (coolie) ήταν ο κακοπληρωμένος εργάτης που ξεφόρτωνε καράβια κουβαλώντας αιτίστευτα βαριά φορτία στην πλάτη του στα λιμάνια της Κίνας και της Ινδίας την εποχή της αποικιοκρατίας. Από μια εποχή και μετά, το επίθετο κούλης έγινε και περιφρονητική, ρατσιστική βρισιά. Στμ

- 147-


Στη συνέχεια ο Τρότσκι δείχνει το δρόμο προς την απελευθέρωση:

Τα μονοπάτια που οδηγούν στο μετασχηματισμό της καθημερινής ζωής είναι δυο: από τα κάτω κι από τα πάνω. Το «από τα κάτω» είναι το μονοπάτι που συνδυάζει τους πόρους και τις προσπάθειες ξεχωριστών οικογενειών, το μονοπάτι της δημιουργίας διευρυμένων οικογενειακών μονάδων με κοινές κουζίνες, πλυσταριά κλπ. Το «από πάνω» υποδηλώνει το μονοπάτι των πρωτοβουλιών που παίρνει το κράτος ή τα τοπικά σοβιέτ για το χτίσιμο κοινών εργατικών κοιτώνων, κοινοτικών εστιατορίων, πλυσταριών, παιδικών σταθμών κλπ. Σε ένα ερ- γατο-αγροτικό κράτος δεν μπορεί να υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στα δυο αυτά μονοπάτια- το ένα πρέπει να συμπληρώνει το άλλο... Η εργασία πρέπει να επιτελείται ταυτόχρονα κι από τα πάνω κι από τα κάτω.25

Ο Τρότσκι εξετάζει λεπτομερειακά, όπως κάνει και σε μια σειρά άλλα ζητήματα, τους τρόπους με τους οποίους οι εργατικές και αγροτικές οικογένειες θα μπορούσαν να σχηματίσουν διευρυμένες οικογενειακές κοινότητες. Αλλαγές ευρείας κλίμακας είναι αδύνατες, μιας και οι υλικοί πόροι και το πολιτιστικό επίπεδο είναι τόσο χαμηλό. Ο μόνος πραγματικός δρόμος προς την καθιέρωση διευ- ρυμένων οικογενειακών μονάδων είναι οι οικογένειες να αρχίζουν να σχηματίζουν πρότυπες κοινότητες, τις οποίες θα πρέπει να βοηθήσει το κράτος: «Μ ια πρώτη, αδιαφιλονίκητη επιτυχία σ’ αυτή την κατεύθυνση, όσο μικρή και περιορισμένη κι αν είναι σε έκταση, θα γεννήσει αναπόφευκτα την επιθυμία και σε μεγαλύτερες ομάδες να οργανώσουν τη ζωή τους σύμφωνα μ’ αυτόν τον τρόπο». Πρόκειται για πρόοδο που γίνεται βήμα-βήμα: «όχι βιασύνες για να φτάσουμε σε πολύ προχωρημένες καταστάσεις και εκτροπές σε ευφάνταστα γραφειοκρατικά πειράματα».26

Οι γυναίκες θα πρέπει να δραστηριοποιούνται και για γενικότερα ζητήματα επίσης, να κινητοποιούνται ενάντια σε συνήθειες κι έθιμα που τις καταπνίγουν.

- 148-


Έτσι όπως έχουμε τους αγκιτάτορές μας στο στρατό, στα εργοστάσια, όπως έχουμε τους αντιθρησκευτικούς προπαγανδι- στές μας, με τον ίδιο τρόπο πρέπει να εκπαιδεύσουμε προπα- γανδιστές και αγκιτάτορες για τα ζητήματα των εθίμων. Αφού οι γυναίκες, με τους σημερινούς περιορισμούς, είναι οι πιο αβοήθητες και μιας και τα έθιμα βαραίνουν ακόμα περισσότερο στους δικούς τους ώμους και τις πλάτες, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι καλύτεροι αγκιτάτορες σε αυτά τα ζητήματα θα προέλθουν από τις γραμμές τους.27

Το κέρδισμα της αυτοπεποίθησης στα μικροζητήματα της καθημερινής ζωής θα φέρει την κατανόηση και τη συμμετοχή στα μεγάλα ζητήματα:

Αν την έχουμε προσεγγίσει [την εργαζόμενη] ή αν μπορούμε να την προσεγγίσουμε με το πολιτιστικό και οικιακό έργο μας, τότε θα μπορούμε να χτίσουμε γι’ αυτή μια πνευματική γέφυρα που θα οδηγεί από το ατομικό στο κοινωνικό - και η Γερμανική Επανάσταση θα γίνει για κείνη ένα κοντινό κι αγαπημένο πράγμα.

Ο Τρότσκι αναφέρεται στο ευαγγέλιο για να συνοψίσει την άποψή του: «Όποιος είναι αληθινός στα μικρά ζητήματα είναι αληθινός και στα μεγάλα».28

Για την Τέχνη και τη ΛογοτεχνίαΤο δεύτερο πρόβλημα που ανέδειξε η αντιπαράθεση για τα ζη

τήματα της κουλτούρας είχε να κάνει με την επιθυμία να σφυρηλα- τηθεί μια νέα κουλτούρα για τη νέα άρχουσα τάξη, το προλεταριάτο.

Ο Τρότσκι, ήδη πριν την επανάσταση, είχε γράψει κάμποσα δοκίμια λογοτεχνικής κριτικής. Η τέχνη αναγεννήθηκε όταν τα όπλα σιώπησαν και εφαρμόστηκε η ΝΕΠ το 1921. Ακολουθώντας τη νέα διάθεση για τέχνη, προγραμματίστηκε να αναδημοσιευτούν κάποια προεπαναστατικά δοκίμια λογοτεχνικής κριτικής του Τρό-

- 149-


τσκι σε ένα ξεχωριστό τόμο των Απάντων του. Όταν ο Τρότσκι ξεκίνησε να γράφει τον πρόλογο αυτού του τόμου στη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών του το 1922 προχώρησε πολύ παραπέρα από το συνοπτικό σημείωμα που είχε αρχικά κατά νου, επεκτείνον- τας τον πρόλογο μέχρι να πάρει τις διαστάσεις βιβλίου, το οποίο ολοκληρώθηκε στις επόμενες διακοπές του το 1923, με τίτλο Λογοτεχνία και Επανάσταση. Πρόκειται για μια αξιοθαύμαστη εργασία που τη χαρακτηρίζει η ευρυμάθεια και η διορατικότητα, με τον Τρότσκι, ο οποίος πάντοτε διακρινόταν για το ύφος του γραψίματός του, να βρίσκεται στα καλύτερά του. Το βιβλίο συσχετίζει όλες τις πλευρές της τέχνης και της λογοτεχνίας με το ύψιστο γεγονός της ζωής - την επανάσταση - και με τα καθήκοντα της νέας κυρίαρχης τάξης, του προλεταριάτου. Ο Τρότσκι δεν ασχολήθηκε ξανά στα γραπτά του με το ζήτημα της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέχρι το 1938, όταν έγραψε μια επιστολή στο αμερικάνικο περιοδικό Partisan Review με τίτλο Τέχνη και Επανάσταση.

Ο Τρότσκι αποσαφήνισε και ακόνισε τις ιδέες του στη διάρκεια των παθιασμένων αντιπαραθέσεων που ξεσπούσαν μέσα στην ηλεκτρισμένη επαναστατική ατμόσφαιρα γύρω από τη φύση, το σκοπό και τον προορισμό της λογοτεχνίας και της τέχνης στη δικτατορία του προλεταριάτου και του ρόλου που θα έπρεπε να διαδραματίζει το κόμμα και η κυβέρνηση σ’ αυτά τα πεδία. Ο Τρότσκι ήλθε σε αντιπαράθεση ιδιαίτερα με το κίνημα της Προλετκούλτ, το οποίο ήταν το αντίστοιχο της Στρατιωτικής Αντιπολίτευσης και του Προλεταριακού Στρατιωτικού Δόγματός της, αλλά είχε ομοιότητες και με άλλα κινήματα, όπως εκείνα που δήλωναν ότι υπηρετούν την «πάλη για κομμουνιστική ηθική» κλπ. Ο Τρότσκι υποστήριξε ότι οι υπερβολικά μεγαλεπήβολες ονομασίες τέτοιων ομάδων δεν σήμαι- ναν καθόλου ότι πλησιάζει η έλευση του κομμουνισμού κι ότι το μόνο που κατόρθωναν ήταν να διακοσμούν με ψεύτικες ταμπέλες μιαν ακατέργαστη, προκαταρκτική εργασία.29 Τις ιδέες του για το χαρακτήρα της τέχνης και της κοινωνίας ο Τρότσκι τις διατυπώνει

-150-


κυρίως στις πολεμικές του με το κίνημα της Προλετκούλτ. Αυτές οι ιδέες με τη σειρά τους αποτελούν ένα γερό υπόβαθρο της πάλης που διεξήγαγε ενάντια σ’ αυτό το κίνημα.

Ασχολείται με ερωτήματα που προκύπτουν συνέχεια στο πέρασμα του χρόνου και που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα της τέχνης και της κοινωνίας. Αν ένα έργο τέχνης, ρωτάει, έχει τις ρίζες του στην ιδεολογία μιας άρχουσας τάξης σε ένα πολύ μακρινό παρελθόν, όπως η Θεία Κωμωδία του Δάντη στους αστούς της Φλωρεντίας του 13ου αιώνα, τι είναι αυτό που το κάνει να μας μιλάει και να μας συγκινεί αιώνες μετά, σε μια πολύ διαφορετική ταξική κοινωνία;

Ο Τρότσκι εξηγεί ότι ο πολιτισμός εξυπηρετεί ένα διπλό σκοπό: α) την ανάπτυξη της ανθρωπότητας και την κυριαρχία της στη φύση· β) το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις. Είναι φανερό ότι ο τελευταίος παράγοντας σημαίνει ότι στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι απορριπτέα, ο πρώτος, όμως, σκοπός σημαίνει ότι άλλα στοιχεία αυτής της κληρονομιάς έχουν κοινά, οικουμενικά χαρακτηριστικά όπως τα συναισθήματα της αγάπης, του φόβου για το θάνατο, στοιχεία τα οποία είναι σταθερά, έστω κι αν σε διαφορετικές εποχές εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο. Όταν αυτά τα συναισθήματα εκφράζονται με τόσο δυνατό τρόπο ώστε να τονίζουν γνωρίσματα κοινά στους ανθρώπους όλων των ταξικών κοινωνιών, υψώνονται πάνω από τους περιορισμούς του χρόνου, εμπλουτίζουν την εσωτερική ζωή των ανθρώπων, εξευγενίζουν τα αισθήματα, γενικεύουν την εμπειρία, προάγουν την αυτογνωσία και την κατανόηση της θέσης μας στο σύμπαν. Αυτά τα στοιχεία είναι που κάνουν τέτοια έργα τέχνης να μιλάνε μέσα από τους αιώνες.

Το άλλο μόνιμο πρόβλημα με το οποίο καταπιάνεται ο Τρότσκι είναι η σχέση του καλλιτέχνη με την κοινωνία. Παίρνει ως αφετηρία τη ρήση του Μαρξ: «Ο τρόπος παραγωγής στην υλική ζωή καθορίζει τις κοινωνικές, πολιτικές και διανοητικές διαδικασίες γενικά». Αυτές οι διαδικασίες εκφράζονται από άτομα. Όμως, αν στο

- 151 -


έργο τέχνης υπάρχει μόνο η ατομικότητα, τότε η προσπάθεια ερμηνείας του δεν έχει κανένα νόημα. Στην πραγματικότητα, η ατομικότητα είναι η συνένωση εθνικών, ταξικών, προσωρινών και μόνιμων στοιχείων. Εκφράζεται με μια μοναδικότητα που υπάρχει στον τρόπο της συνένωσης, με τις διαφορετικές αναλογίες ενός ψυχι- κού-χημικού μίγματος των διαφορετικών στοιχείων. Ατομική, μοναδική ψυχή δεν διαθέτει μόνο ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης, αλλά κι ο θεατής. Η γέφυρα ανάμεσα στη μια ψυχή και την άλλη, δεν είναι το μοναδικό, αλλά το κοινό. Όπως το θέτει ο Τρότσκι: «μόνο μέσα από το κοινό μπορείς να αποκτήσεις τη γνώση του μοναδικού»30 - μια θαυμάσια σύντομη διατύπωση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον καλλιτέχνη και την κοινωνία.

Από τη στιγμή που η τέχνη υπηρετεί την κοινωνία, είναι δεδομένο ότι δεν νοείται καλλιτέχνης «δίχως καλλιτεχνική τάση», δηλαδή, δίχως μια συγκεκριμένη σχέση με την κοινωνική ζωή, έστω κι αν αυτή η σχέση δεν εκφράζεται με πολιτικούς όρους. Είναι μια σχέση που δημιουργείται μέσα στην καθημερινή πολιτιστική και ιδεολογική σύνδεση της τάξης με τους καλλιτέχνες της. Οι αστοί καλλιτέχνες, για παράδειγμα, αναπνέουν τον αέρα των σαλονιών, αντλώντας μια υποδερμική έμπνευση από την τάξη τους.

Μήπως αυτό συνεπάγεται ότι η προπαγανδιστική τέχνη είναι τέχνη; Ο Τρότσκι υποστηρίζει ότι, παρόλο που η τέχνη υπηρετεί την κοινωνία, δεν πρέπει να υπερτονίζεται η καλλιτεχνική αξία των προπαγανδιστικών έργων: απλουστεύουν τη σύνθετη πραγματικότητα για να διατυπώσουν εύκολα διδάγματα. Αυτό που ανεβάζει την προπαγάνδα στο επίπεδο της τέχνης είναι η βαθιά σκέψη και το συναίσθημα που αποτυπώνεται σε ένα έργο, το ότι αποδίδει την πραγματικότητα σε όλες τις σύνθετες πτυχές της και έχει ένα μήνυμα που είναι «οργανικό», όχι ένα «βαρύ» προσάρτημα. Χρόνια αργότερα ο Τρότσκι θα έφερνε ως αξιόλογα παραδείγματα τέτοιων έργων το μυθιστόρημα Φονταμάρα του Ιγκνάσιο Σ ιλόνε και τους πίνακες του Ντιέγκο Ριβέρα.

- 152-


Ο Τρότσκι πάντοτε αποδεχόταν την ιδιαιτερότητα της τέχνης, την ασυμβατότητά της με τον καταναγκασμό - και το έκανε ακόμα πιο εμφατικά μετά την επικράτηση του Στάλιν και την κατάπνιξη κάθε μορφής έκφρασης πέραν την επίσημης προπαγάνδας. Ακόμα κι αν η τέχνη υπηρετεί συνειδητά ένα κοινωνικό κίνημα, πρέπει να κρίνεται με βάση το δικό της νόμο, το νόμο της τέχνης. Η τέχνη πρέπει να προσεγγίζεται ως τέχνη, η λογοτεχνία ως λογοτεχνία, δηλαδή ως διακριτά πεδία της ανθρώπινης προσπάθειας. Το ταξικό κριτήριο πρέπει να υπόκειται σε καλλιτεχνική διάθλαση.

Η τέχνη δεν μπορεί να ανεχθεί διαταγές, ψέματα, υποκρισία, κομφορμισμό. Μπορεί να είναι σύμμαχος της επανάστασης μόνο αν παραμένει πιστή στον εαυτό της, αν παλεύει για την επαναστατική αλήθεια όχι με τους όρους κάποιας συγκεκριμένης σχολής, αλλά με τους όρους της «αμετάλλακτης πίστης του καλλιτέχνη στον εσωτερικό του εαυτό». «Δ εν θα πεις ψέματα!» - αυτή είναι η φόρμουλα της σωτηρίας.

Η αφθονία είναι μια άλλη ανάγκη της τέχνης. Για τον Τρότσκι η τέχνη είναι το μεγαλύτερο τεστ της ζωτικότητας και της σημασίας μιας ιστορικής εποχής. Επειδή αποτελεί το πιο σύνθετο μέρος της κουλτούρας, το πιο ευαίσθητο, το πιο προστατευμένο, χρειάζεται ένα πλούσιο έδαφος για να αναπτυχθεί.

Η κουλτούρα τρέφεται από τους χυμούς της οικονομίας και είναι αναγκαίο να υπάρχει ένα υλικό πλεόνασμα για να μπορέσει να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί και να εξευγενιστεί... Η τέχνη έχει ανάγκη την άνεση, ακόμα και την αφθονία. Και εκτός από τις υλικές προϋποθέσεις, έχει ανάγκη μια ευλύγιστη ατμόσφαιρα συμπάθειας.31

Τέχνη και επανάστασηΗ επανάσταση διέκοψε την καλλιτεχνική ανάπτυξη. Ο παλιός

κόσμος πέθανε με την Οκτωβριανή Επανάσταση και η αναβίωση της τέχνης ήταν δυνατή μόνο από την οπτική σκοπιά του Οκτώ-

- 153-


βρη. Το σύνολο των στοιχείων που συναποτελούν την κουλτούρα, από την οικονομική της βάση μέχρι την ιδεολογία, χρειάζονταν ανοικοδόμηση μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Η τέχνη δεν μπορούσε να επ ιτελέσει μόνη της αυτό το καθήκον. Στην πραγματικότητα, η πραγματική τέχνη είχε σιωπήσει. «Όταν ηχούν τα όπλα, οι Μούσες σιωπούν». Με τις καλύτερες δυνάμεις του προλεταριάτου να έχουν ξοδευτεί στον πολιτικό και στρατιωτικό αγώνα, η ανοικοδόμηση είχε γίνει ένα επαναστατικό καθήκον και γι’ αυτό το λόγο η λε ιτουργία της τέχνης καθοριζόταν ολοκληρωτικά από τη σχέση της με την επανάσταση. Για τη δικτατορία του προλεταριάτου αυτό το επαναστατικό καθήκον της ανοικοδόμησης σήμαινε την υπεράσπιση του προπύργιου της επανάστασης, μέχρι το ξέσπασμα της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας επανάστασης στο όχι και πολύ μακρινό μέλλον. Το ρώσικο προλεταριάτο ήταν στρατιώτης σε μια πολεμική εκστρατεία:

Η ζωή στην Επανάσταση είναι ζωή στρατοπέδου. Προσωπική ζωή, θεσμοί, μέθοδοι, ιδέες, συναισθήματα, τα πάντα είναι ασυνήθιστα, προσωρινά, μεταβατικά, αναγνωρίζουν την προ- σωρινότητά τους και την εκφράζουν παντού, ακόμα και στις ονομασίες. Από δω πηγάζει η δυσκολία μιας καλλιτεχνικής προσέγγισης.

Η δυσκολία συνίσταται στο ότι η επανάσταση δεν μπορεί να ιδωθεί κομματιαστά, ως μια σειρά επεισοδίων.

Το εφήμερο και το επεισοδιακό περιέχουν ένα στοιχείο τυχαίου και το τυχαίο φέρει το στίγμα της ασημαντότητας. Η επανάσταση, ιδωμένη αποσπασματικά, μοιάζει ιδιαίτερα ασήμαντη .»

Μοιάζει με ένα μυρμήγκι που σκαρφαλώνει σ’ ένα άγαλμα της Αφροδίτης και δεν μπορεί να συλλάβει την ομορφιά του, αλλά βλέπει μόνο αυλακιές και λακούβες. Η επανάσταση μοιάζει μεγαλειώδης και ισχυρή μόνο αν ιδωθεί στην ολότητά της, με τα αντικειμε

- 154-


νικά ιστορικά της καθήκοντα που αποτελούν το στόχο των ηγετικών της δυνάμεων.

Όλες οι αγωνίες, οι θυσίες, το αίμα, ο ηρωισμός και η πίστη δ ικαιολογούνται μόνο αν γίνει αντιληπτό αυτό το μεγάλο ιστορικό γεγονός που εκτυλίσσεται. Αν χαθεί αυτή η συνολική εικόνα, το μόνο που απομένει είναι αποσπασματικά επεισόδια· κουρελιασμένες αρβύλες, ψείρες και αίμα, όχι όμως μια επανάσταση.

Σ ’ αυτή τη μεταβατική περίοδο, ο αναβρασμός των καλλιτεχνικών προσπαθειών, των αναζητήσεων, των πειραματισμών, παράγει αναπόφευκτα μόνο σκιαγραφήματα, μελέτες, πρόχειρα σχεδιάσματα, αποτυχημένα τα περισσότερα παρά πετυχημένα. Όμως, έχουν μια εγγενή σημασία, αφού οι καλλιτεχνικές απόπειρες είναι διαπο- τισμένες - όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν - με μια έμπνευση- την έμπνευση του ιστορικού καθήκοντος της επανάστασης, δηλαδή της συνειδητής, θεληματικής οικοδόμησης μιας νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Η στάση απέναντι στις καλλιτεχνικές ομάδεςΟ Τρότσκι αξιολογούσε την παραγωγή όλων των λογοτεχνι

κών και καλλιτεχνικών ομάδων σύμφωνα με τη σχέση τους προς την επανάσταση. Ο ι αστοί καλλιτέχνες της προεπαναστατικής περιόδου έκαναν σαν να μην είχε συμβεί τίποτα, σαν η επανάσταση να μην τους απασχολούσε. Τα συναισθηματικά τους ξεσπάσματα, λοιπόν, ήταν σαν απλά «ορνιθοσκαλίσματα στο βιβλίο παραπόνων του Σιδηροδρομικού Σταθμού του Βερολίνου»33 (μέσω του οποίου πολλοί από αυτούς μετανάστευαν στη Δύση).

Ο ι «συνοδοιπόροι» - ένας όρος που πρωτοδιατύπωσε ο Τρό- τσκι - ήταν νέοι καλλιτέχνες που είχαν διαμορφωθεί από την επανάσταση, την αποδέχονταν ως ένα μεγάλο γεγονός της ιστορίας του έθνους, όμως δεν ήταν αφοσιωμένοι στο κομμουνιστικό ιδανικό. Γι’ αυτό το λόγο δεν μπορούσαν να συγχωνευτούν οργανικά με

- 155-


την επανάσταση, την οποία αντιμετώπιζαν ως μια στοιχειακή δύναμη, όχι ως μια συνειδητή διαδικασία. Αφού δεν ταυτίζονταν με τον κομμουνισμό και τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης στρέφονταν στην αγροτιά. Μ ε άλλα λόγια έβλεπαν την επανάσταση απ’ έξω, την εξιδανίκευαν ενώ την ίδια στιγμή θρηνούσαν για τις σκισμένες αρβύλες και τις κατσαρίδες. Ωστόσο, η επανάσταση δεν είναι σκισμένες αρβύλες και ρομαντισμός. Η αμφίσημη θέση των «συνοδοιπόρων» δεν ξεκαθάριζε το αν η συμφιλίωσή τους με την επανάσταση αποτελούσε την αφετηρία για ένα βήμα μπροστά ή για ένα βήμα πίσω. Στο κάτω-κάτω, η αγροτιά κοιτούσε και προς τις δυο κατευθύνσεις: αγαπούσε τους μπολσεβίκους που της είχαν δώσει τη γη και μισούσε τους κομμουνιστές που έκαναν κατάσχεση στα πλεονάσματά της.

Επίσης, οι συνοδοιπόροι, στρέφοντας το πρόσωπό τους προς την αγροτιά, απέφευγαν την πόλη. Όμως, η πόλη ήταν η καρδιά της επανάστασης που καθήκον της ήταν ο σχεδιασμός, ο εκσυγχρονισμός της οικονομίας, το ξερίζωμα της χωριάτικης ηλιθιότητας, ο εμπλουτισμός της προσωπικότητας ώστε να γίνει πιο σύνθετη - με τον εξηλεκτρισμό και όχι με το κερί του χωρικού, με την υλιστική φιλοσοφία και όχι με τις επαρχιακές προλήψεις και τη μοιρολατρία. Η Ρωσία, χωρίς την ηγεσία της πόλης, δεν επρόκειτο να φτάσει ποτέ στο σοσιαλισμό. Η αγροτική βάση της επανάστασης και η ανομοιογένεια της κουλτούρας της την έκανε άμορφη· η μπολσεβίκικη ηγεσία τής έδινε σχέδιο και μορφή. Η ψυχή, ο εσωτερικός χαρακτήρας, η ποίηση της επανάστασης, βασιζόταν στο συνδυασμό αυτών των δυο άκρων. Ωστόσο, η διαύγεια ήταν κάτι το ξένο για τους συνοδοιπόρους, επειδή η επανάσταση είχε μετακινήσει τον οργανικό άξονα της ισορροπίας τους και τους είχε κάνει να χάσουν την αυτοπεποίθηση στο χειρισμό της ίδιας τους της τέχνης. Παρόλ’ αυτά, ο Τρότσκι καθόλου δεν απέρριπτε περιφρονητικά το έργο τους, αντίθετα το αντιμετώπιζε ως το λίπασμα των σπόρων της κουλτούρας του μέλλοντος και υπεράσπιζε αποφασιστικά το

-156-


δικαίωμά τους στην ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, παρά τις επιθέσεις που εξαπέλυαν οι υποστηρικτές της Προλετκούλτ, κατηγορώντας τους συνοδοιπόρους για αστικό φιλελευθερισμό, αλλά και τον ίδιο τον Τρότσκι για το ίδιο, αφού υπεράσπιζε το δικαίωμά τους στην έκφραση.

Αντίθετα, οι Φουτουριστές ήταν φλογεροί υποστηρικτές της επανάστασης και λαχταρούσαν να υπηρετήσουν το νέο καθεστώς με την τέχνη τους, όχι εξωραΐζοντας τη ζωή, αλλά βοηθώντας στην οργάνωσή της. Ο πιο γνωστός από τους Φουτουριστές ήταν ο ποιητής Μαγιακόφσκι. Ο Τρότσκι αντιμετώπιζε με περισσότερη συμπάθεια τους Φουτουριστές. Είχαν εξεγερθεί ενάντια στην παλιά τάξη πραγμάτων και πριν τον Οκτώβρη - παρόλο που η εξέγερσή τους είχε ένα μποέμικο χαρακτήρα. Συνέδεαν την τέχνη με την τεχνολογία, ταυτίζονταν με τον μπολσεβικισμό και το διεθνισμό και παρόλ’ αυτά ο Τρότσκι συνέχιζε να είναι επικριτικός απέναντι τους. Τους πρόσαπτε ότι αντιμετώπιζαν με περιφρόνηση τη λογοτεχνική κληρονομιά του παρελθόντος, ότι τάσσονταν επί της ουσίας υπέρ μιας πλήρους ρήξης με το παρελθόν και υπέρ της δημιουργίας μιας νέας προλεταριακής κουλτούρας. Οπως θα δούμε παρακάτω εξετάζοντας τις πολεμικές του ενάντια στην Προλετκούλτ, ο Τρότσκι τασσόταν αναφανδόν κατά αυτής της άποψης.

Επίσης, οι φουτουριστές ποιητές, υποστηρίζει ο Τρότσκι, ήταν ποιητές που έγιναν κομμουνιστές, όχι κομμουνιστές που έγιναν ποιητές, και γ ι” αυτό το λόγο οι πιο αδύνατες στιγμές τους ήταν όταν υμνούσαν τον κομμουνισμό. Και πάλι, υπερασπίζεται αποφασιστικά το δικαίωμα να εκφράζονται ελεύθερα, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα σημαντικό ρεύμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας του σήμερα κι ένα κρίκο για τη μελλοντική σοσιαλιστική κουλτούρα.

Η συνολική προσέγγιση του Τρότσκι στην τέχνη και τη λογοτεχνία στρεφόταν ενάντια στη γραμμή της Προλετκούλτ. Όχι μόνο αυτό, αλλά ο Τρότσκι εξαπέλυσε τα βέλη του ανοιχτά ενάντια σ’

- 157-


αυτό το κίνημα, στη μεγαλύτερη πολεμική του γύρω από θέματα πολιτισμού.

Η Προλετκούλτ είχε οργανωθεί γύρω από το ομώνυμο περιοδικό, σε ομάδες με βάση την πόλη, την περιφέρεια ή το εργοστάσιο. Λειτουργούσε λογοτεχνικά εργαστήρια και ειδικά τμήματα αφιερωμένα στην ποίηση, το θέατρο και τη μουσική. Μετά την επανάσταση η επιρροή της απλώθηκε πολύ, αγκαλιάζοντας την πλειοψηφία των Φουτουριστών και ηγετικές φυσιογνωμίες του μπολσεβίκικου κόμματος, όπως ο Μπουχάριν κι ο Λουνατσάρσκι. Είχε ιδιαίτερη απήχηση σε νεαρούς εργάτες που διψούσαν για γνώση αλλά ήταν εικονοκλάστες. Η Προλετκούλτ επέμενε στην ανάγκη να ε ίναι αυτόνομη από το Ναρκομπρός, το Επιτροπάτο Διαφώτισης, και οργάνωνε τους δικούς της θεσμούς παράλληλα με τους κυβερνητικούς.

Ο Λένιν κι ο Τρότσκι ήταν οι πιο φλογεροί πολέμιοι της Προλετκούλτ. Ο Μπογκντάνοφ ήταν αυτός που είχε διατυπώσει τις βασικές ιδέες της γραμμής του κινήματος. Από παλιά είχε θεωρητικές διαφωνίες με τον Λένιν και το 1909 είχε διαγραψεί από το μπολσεβίκικο κόμμα.

Ο Μπογκντάνοφ υποστήριζε ότι η δικτατορία του προλεταριάτου προχωρούσε σε τρεις παράλληλους αλλά διακριτούς άξονες: τον πολιτικό, τον οικονομικό και τον πολιτιστικό. Το πολιτικό της όργανο ήταν το κόμμα, το οικονομικό τα συνδικάτα και το πολιτιστικό η Προλετκούλτ. Τον Οκτώβρη του 1917 ο οικονομικός κι ο πολιτικός αγώνας στέφθηκαν με επιτυχία, όμως η επανάσταση δεν επρόκειτο να ολοκληρωθεί μέχρις ότου η πολιτιστική επανάσταση κατόρθωνε να οικοδομήσει μια προλεταριακή κουλτούρα. Αυτή η ανάγκη υπαγόρευε μια ιδιαίτερη, οργανωτικά διακριτή μορφή πάλης, ειδικότερα επειδή η κουλτούρα ήταν το τελευταίο καταφύγιο της αστικής τάξης που υποχωρούσε.

Η ίδια κουλτούρα δεν μπορεί να υπηρετεί διαφορετικά κοινωνικά καθεστώτα, υποστήριζε η Προλετκούλτ. Η παλιά αστική τάξη

- 1 58-


είχε τη δική της κουλτούρα, το νικηφόρο προλεταριάτο έπρεπε να οικοδομήσει τη δίκιά του, να αποκτήσει τη δίκιά του «ταξική τέχνη» ως μια οργανωτική δύναμη στην πάλη για το σοσιαλισμό. Η αστική κουλτούρα του δυτικού πολιτισμού ήταν ξένη σ’ αυτόν τον αγώνα. Ήταν το ακριβώς αντίθετο της προλεταριακής κουλτούρας, η οποία ως βάση της είχε τη μαρξιστική ταξική συνείδηση, το δ ιεθνισμό, τον υλισμό, τον αθεϊσμό· γι’ αυτούς τους λόγους η δυτική κουλτούρα ήταν εντελώς απαράδεκτη ως προλεταριακή πολιτιστική έκφραση. Ο Μπουχάριν, για παράδειγμα, πίστευε ότι το κόμμα πρέπει να έχει μια δική του, συγκεκριμένη γραμμή «σε όλα τα πεδία της ιδεολογικής και επιστημονικής ζωής, ακόμα και στα μαθηματικά».34

Η τέχνη δεν καθοριζόταν μόνο από το κοινωνικό περιβάλλον, στη συγκεκριμένη περίπτωση από το εργατικό κράτος, αλλά μπορούσε με τη σειρά της να καθορίσει και να οργανώσει την εμπειρία των μαζών, να τις ωθήσει σε δράση για την αλλαγή της κοινωνίας. Μ ε αυτό το σκοπό κατά νου, η Προλετκούλτ οργάνωσε τους θεσμούς που ήταν παράλληλοι μεν, ανεξάρτητοι δε, από το Ναρκομ- πρός. Σ ’ αυτούς τους θεσμούς οι απλοί εργάτες μπορούσαν να ασκηθούν και να προωθήσουν την ανάπτυξη της προλεταριακής κουλτούρας και να βρουν δουλειά οι προλεταριακοί καλλιτέχνες.

Η νέα προλεταριακή κουλτούρα θα βασιζόταν στην κοινωνική εργασία και τη συντροφική συνεργασία που θα γινόταν κοινό χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας στη μελλοντική αταξική κοινωνία.

Η Προλετκούλτ συμπεριλάμβανε ένα φάσμα απόψεων, ιδιαίτερα όσον αφορούσε τη διατήρηση της παλιάς κουλτούρας και την αξιοποίηση ειδικών. Στο ένα άκρο υπήρχαν εκείνοι που υποστήριζαν ότι το σύνολο της παλιάς αστικής κουλτούρας είναι άχρηστο (εκτός από τα πεδία των φυσικών επιστημών και των τεχνολογικών δεξιοτήτων) και ήθελαν ανυπόμονα να την καταστρέψουν και να χτίσουν άμεσα μια νέα προλεταριακή κουλτούρα. Γι’ αυτό το λόγο,

- 159-


όπως συνέβαινε και το ανάλογο κίνημα στις ένοπλες δυνάμεις, τάσσονταν ενάντια στη συνεργασία με αστούς ειδικούς, γιατί αυτοί ήταν ανίκανοι να υπηρετήσουν τα συμφέροντα του προλεταριάτου. Αυτό που είχε σημασία, λοιπόν, ήταν η ταχύτητα. Η πολιτιστική επανάσταση έπρεπε να ολοκληρωθεί εδώ και τώρα.

Δεν υποστήριζαν όλοι οι υπέρμαχοι της Προλετκούλτ την καταστροφή της κληρονομιάς του παρελθόντος. Ο Μπουχάριν δεν είχε αυτή τη θέση κι ακόμα κι ο Μπογκντάνοφ καταλάβαινε ότι το προλεταριάτο δεν είχε την πολυτέλεια να απορρίψει ολοκληρωτικά την αστική κουλτούρα του παρελθόντος και ότι θα χρειαζόταν να διατηρήσει τα κολλεκτιβίστικα στοιχεία της.

Στο ζήτημα της αξιοποίησης των αστών ειδικών ο Λένιν κι ο Τρότσκι χρειάστηκε να ξαναδώσουν τη μάχη που είχαν δώσει με τη Στρατιωτική Αντιπολίτευση σχετικά με το διορισμό αξιωματικών κι άλλων στελεχώ ν από τον προεπαναστατικό στρατό, από τους οποίους οι άνδρες του Κόκκινου θα έπρεπε «να μάθουν να μαθαίνουν» παρόλο που είχαν υπάρξει εχθροί τους.35 Ο Λένιν ήταν ευθύς:

Ο κομμουνιστής που έχει αποτύχει να επιδείξει την ικανότητα να συσπειρώνει τους ειδικούς και να καθοδηγεί τη δουλειά τους με μετριοφροσύνη, είναι ένας δυνητικός κίνδυνος. Υπάρχουν πολλοί κομμουνιστές αυτού του είδους ανάμεσά μας και θα αντάλλασσα με ευχαρίστηση μερικές ντουζίνες από δαύ- τους με έναν ευσυνείδητο, με τα απαιτούμενα προσόντα, ειδικό.36

Ο Λουνατσάρσκι, ο Επίτροπος Διαφωτισμού, υποστήριζε τον Λένιν και τον Τρότσκι σ’ αυτό το ζήτημα. Θεωρούσε την εκπαίδευση και την εμπειρία των αστών ειδικών αναγκαία «εργαλεία δουλειάς». Και όντως, ο Λουνατσάρσκι έπαιξε κεντρικό ρόλο στο να πεισθούν αστοί ηθοποιοί, καλλιτέχνες, μηχανικοί, θεατρικοί συγγραφείς, ποιητές, πανεπιστημιακοί, επιστήμονες και εκπαιδευτικοί, να αποδεχτούν τη νέα κυβέρνηση και να εργαστούν για λογαριασμό της.

-160-


Ο Λένιν κι ο Τρότσκι τάχθηκαν χωρίς ταλαντεύσεις ενάντια στο κίνημα της Προλετκούλτ στη διάρκεια των έντονων αντιπαραθέσεων για την προλεταριακή κουλτούρα στις αρχές της δεκαετίας του ’20. Ήδη από το 1919 ο Λένιν είχε εκφράσει την «απόλυτη εχθρότητά του σε όλες τις εφευρέσεις των διανοουμένων, σε όλες τις “προλεταριακές κουλτούρες”»:37

Η προλεταριακή κουλτούρα δεν είναι κάτι που πέφτει από τον ουρανό και δεν εφευρίσκεται από ανθρώπους που παρουσιάζονται ως ειδικοί της προλεταριακής κουλτούρας. Η προλεταριακή κουλτούρα είναι η κανονική ανάπτυξη των αποθεμάτων γνώσης που έχει επεξεργαστεί για τον εαυτό της η ανθρωπότητα κάτω από το ζυγό της καπιταλιστικής κοινωνίας, της φεουδαρχικής κοινωνίας, της γραφειοκρατικής [εννοεί δεσποτι- κής, Στμ] κοινωνίας.38

Ο Τρότσκι στήριξε τις επεξεργασίες του σ’ αυτή την άποψη. Υπάρχει αστική κουλτούρα, υπάρχει σοσιαλιστική αταξική κουλτούρα, όμως δεν υπάρχει προλεταριακή κουλτούρα. Μ ε κανένα τρόπο δεν μπορεί η προλεταριακή κουλτούρα να αντιστοιχηθεί στην αστική. Η αστική τάξη είχε στα χέρια της τόσο τα υλικά όσο και τα πνευματικά μέσα παραγωγής μέσα στη φεουδαρχική κοινωνία, αιώνες πριν κατακτήσει με τις επαναστάσεις της την κρατική εξουσία. Οι αστοί είχαν την άνεση και τον πλούτο που επέτρεπαν στην τέχνη να αναπτυχθεί και να εξευγενιστεί.

Η κατάσταση της εργατικής τάξης τη στιγμή που παίρνει την εξουσία είναι η αντίθετη. Στην παλιά κοινωνία η εργατική τάξη δεν κατείχε ποτέ υλικά ή πνευματικά μέσα παραγωγής και βγήκε απ’ αυτή την κοινωνία χωρίς να κατέχει τίποτα, όντας εκμεταλλευόμενη, ανεκπαίδευτη - σε πλήρη πολιτιστική φτώχεια. Γι* αυτό το λόγο, με κανένα τρόπο δεν μπορούσε να εισάγει μια νέα και σημαντική φάση στην ανάπτυξη του ανθρώπινου νου.

Επιπροσθέτως, το προλεταριάτο δεν είχε την πολυτέλεια να κυοφορεί για αιώνες την ταξική του κυριαρχία, όπως η αστική τά

-161 -


ξη. Το εργατικό κράτος χρειαζόταν την παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση για να επιζήσει και αυτό σήμαινε, σύμφωνα με τον Τρότσκι, δεκαετίες, όχι αιώνες, μιας μεταβατικής περιόδου κατά την οποία την ενέργεια του προλεταριάτου θα την απορροφούσαν άγριοι ταξικοί αγώνες σε διεθνή κλίμακα, με πολιτικό αντί για πολιτιστικό περιεχόμενο. Όσο περισσότερες επιτυχίες σημείωνε το προλεταριάτο κι όσο οι συνθήκες της πολιτιστικής δημιουργίας γ ινόταν πιο ευνοϊκές, τόσο πιο κοντά θα βρισκόταν στο σημείο να πάψει πλέον να είναι προλεταριάτο και να διαχυθεί στη σοσιαλιστική κοινότητα.

Ο σκοπός των αστικών επαναστάσεων ήταν να διαιωνίσουν την ταξική κυριαρχία της αστικής τάξης. Ο σκοπός της προλεταριακής επανάστασης ήταν να «ρευστοποιήσει» το προλεταριάτο σε μια αταξική κοινωνία, όσο πιο γρήγορα γινόταν.

Ο Τρότσκι υποστήριξε επίσης ότι η κουλτούρα δημιουργείται όταν η διανόηση της τάξης και η ίδια η τάξη αλληλεπιδρούν, όπως συνέβαινε στα «σαλόνια» των αστών. Αυτή η συγχώνευση ήταν ακόμα πιο ζωτικής σημασίας για το προλεταριάτο απ’ όσο ήταν για την αστική τάξη, γιατί η προλεταριακή κουλτούρα θα έπρεπε να βασίζεται στη δημιουργική δραστηριότητα των μαζών, όχι σε κά- ποια απόμακρη ελίτ καλλιτεχνών. Όμως, η καθυστέρηση του προλεταριάτου έθετε ένα αξεπέραστο εμπόδιο στη συγχώνευση των καλλιτεχνών με την τάξη τους. Αντίθετα με ό,τι συνέβη με την αστική τάξη, το προλεταριάτο ήρθε στην εξουσία μόνο με την ανάγκη να πάρει στα χέρια του τη δική της πολιτιστική κληρονομιά, μιας και το ίδιο δεν κατείχε τη δίκιά του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δυσάρεστη αναγκαιότητα να προωθήσει το εργατικό κράτος ένα ειδικό στρώμα «εργατών του πολιτισμού» που δεν ήταν οργανικά δεμένοι με την τάξη.

Ακούγεται πολύ απατηλή η απαίτηση από το σημερινό προλεταριάτο να έρθει σε ρήξη με την παράδοση, όταν:

- 162-


απευθύνεται σε μια εργατική τάξη που δεν χρειάζεται - και δεν μπορεί - να έρθει σε ρήξη με καμιά λογοτεχνική παράδοση, γιατί δεν την καθορίζει καμιά τέτοια παράδοση.

Και προσθέτει: «εμείς οι μαρξιστές ζούσαμε πάντοτε με την παράδοση και δεν πάψαμε να είμαστε επαναστάτες εξαιτίας αυτού του γεγονότος».

Το καθήκον του προλεταριάτου είναι να πάρει στα χέρια του αυτή την παράδοση, να επικοινωνήσει μαζί της, να την απορροφήσει και με αυτόν τον τρόπο να την υπερβεί. Το καθήκον της επανάστασης δεν είναι να δημιουργήσει κουλτούρα, αλλά να φέρει την κουλτούρα στις καθυστερημένες μάζες.

Ο Τρότσκι επισήμανε επίσης τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε η εικονοκλαστική βιασύνη της Προλετκούλτ, αφού η τέχνη ωριμάζει αργά και για να ανθήσει χρειάζεται το χρόνο της. Είναι εντυπωσιακές οι διαφορετικές μεταφορές που χρησιμοποιεί για να υπογραμμίσει αυτή την αλήθεια: «Το αηδόνι της ποίησης όπως και το πουλί της σοφίας, η κουκουβάγια, ακούγονται μονάχα μετά το ηλιοβασίλεμα». «Τα πολιτικά γραπτά της τάξης τρέχουν μπροστά με ξυλοπόδαρα, ενώ η καλλιτεχνική της δημιουργικότητα κουτσαίνει πίσω με πατερίτσες». «Ο νους σέρνεται πίσω από την πραγματικότητα».39 Εξηγεί γιατί:

Στην καλλιτεχνική δημιουργία, σ' αντίθεση με την πολιτική, οι υποσυνείδητες διαδικασίες διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο - πιο αργές, πιο αδρανείς, λιγότερο διαχειρίσιμες και καθοδηγούμενες, ακριβώς επειδή είναι υποσυνείδητες.

Κι ο Λένιν είχε επισημάνει τη χρονική υστέρηση, επικρίνοντας έμμεσα την κεντρική ιδέα της Προλετκούλτ: «το πολιτιστικό καθήκον δεν μπορεί να εκπληρωθεί το ίδιο γρήγορα με τα πολιτικά και τα στρατιωτικά καθήκοντα».40 Συνεπώς, ο χρόνος είναι πολύ ουσιαστικός παράγοντας στην άνθηση της τέχνης.

Γι’ αυτό ο Τρότσκι υποστήριξε ότι:

- 163-


Είναι θεμελιακό λάθος να αντιπαρατίθεται η αστική κουλτούρα και η αστική τέχνη με την προλεταριακή κουλτούρα και την προλεταριακή τέχνη. Η τελευταία δεν πρόκειται να υπάρξει ποτέ, επειδή το προλεταριακό καθεστώς είναι προσωρινό και πρόσκαιρο. Η ιστορική σημασία και το ηθικό μεγαλείο της προλεταριακής επανάστασης συνίσταται στο γεγονός ότι θέτει τα θεμέλια μιας κουλτούρας πάνω από τις τάξεις, που θα είναι η πρώτη πραγματικά ανθρώπινη κουλτούρα.41

Αυτό που συνέβαινε - με τις αναζητήσεις και τους πειραματισμούς - ήταν ο αγώνας του προλεταριάτου να βάλει τη σφραγίδα του στην τέχνη, να οργώσει το έδαφος προετοιμάζοντάς το για τη σπορά. Όμως, αυτές οι προσπάθειες ήταν έτη φωτός μακριά από το να συνιστούν μια προλεταριακή κουλτούρα, με την έννοια ενός αρμονικού συστήματος γνώσης. Ο ι δουλειές των προ-Οκτωβρια- νών και μετά-Οκτωβριανών σοσιαλιστών ποιητών ήταν επαναστατικά ντοκουμέντα, πολιτικά - όχι καλλιτεχνικά - γεγονότα. Τα «άτεχνα στιχάκια» που αφθονούσαν δεν ήταν νέα λογοτεχνία. Η Προλετκούλτ λέει: δώστε μας κάτι ας είναι και βλογιοκομμένο, αρκεί να ’ναι δικό μας. Ο Τρότσκι αποφαίνεται το εξής: η βλογιοκομ- μένη τέχνη δεν είναι τέχνη και γι’ αυτό δεν είναι αναγκαία στις μάζες. Κάποια μέρα, τα έργα του Σαίξπηρ θα είναι απλά ντοκουμέντα της ιστορίας, το ίδιο και Το Κεφάλαιο. Όμως, αυτή η μέρα δεν έχει έρθει ακόμα. Συνεχίζουμε να προτείνουμε και τα δυο στους εργάτες.

Ο κίνδυνος με την Προλετκούλτ ήταν ότι συμπίεζε το μέλλον στα στενά πλαίσια του σήμερα, πλαστογραφούσε τις προοπτικές, παραβίαζε τις αναλογίες, διαστρέβλωνε τα πρότυπα, καλλιεργούσε την υπεροψία του μικρόκοσμου. Ό λες αυτές οι αναζητήσεις της φ ιλοσοφικής λίθου συνδύαζαν την απελπισία για την πολιτιστική μας καθυστέρηση με μια πίστη στα θαύματα. Δεν υπάρχει λόγος να απελπιζόμαστε, λέει ο Τρότσκι, ούτε υπάρχουν θαύματα.

Ο Μπουχάριν κι ο Λουνατσάρσκι ισχυρίζονταν ότι ο Τρότσκι

-164-


αντιμετώπιζε απαισιόδοξα τη δικτατορία του προλεταριάτου ως ένα πολιτιστικό κενό· ότι θεωρούσε το παρόν ως ένα στείρο χάσμα ανάμεσα σε ένα δ ημ ιο υ ργ ικό π α ρελθό ν κι ένα δ ημ ιο υ ργ ικό μέλλον.42 Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι θεωρούσε ότι επίκειται η διεθνής επανάσταση, οπότε η Ρωσία δεν θα χρειαζόταν πλέον να καταβάλλει υπεράνθρωπες προσπάθειες να κρατηθεί όρθια· και η εμφάνιση της αταξικής κοινωνίας θα ανήγγειλε τη δυνατότητα της δημιουργίας μιας σοσιαλιστικής κουλτούρας. Η Ρωσία κρατούσε το κάστρο και η πολιτιστική της ζύμωση προετοίμαζε το έδαφος και έθετε ορόσημα γι’ αυτό το ενδεχόμενο. Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν - ο ιδεολογικός πατέρας του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» και της κυοφορίας της παγκόσμιας επανάστασης με «ρυθμό σαλιγκαριού»- δεν μπορούσαν να ανεχθούν δ ιανοητικά μια άγονη εποχή η οποία θα αρνιότανε στη νέα γραφειοκρατία την παντοδυναμία σε όλα τα πεδία, ανάμεσα σ’ αυτά και την κουλτούρα. Γι’ αυτό το λόγο οι γραφειοκράτες έσπρωχναν το μέλλον στο παρόν, παρουσίαζαν μια προλεταριακή κουλτούρα με ταχυδακτυλουργίες και προσπερνούσαν την ιστορία στο δρόμο προς την Ουτοπία τους.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε αρνηθεί συστηματικά να ταχθεί υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς στις πολιτιστικές διαμάχες και αρκούταν στο να δέχεται την ύπαρξη κάθε πολιτιστικής ομάδας ή σχολής, αρκεί να ήταν πιστή στην επανάσταση και το καθεστώς. Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε, όμως, ότι μετά την αναγγελία του δόγματος περί «σοσιαλισμού σε μια χώρα», το Δεκέμβρη του 1925, αυτή η στάση άρχισε να αλλάζει από τις αρχές του 1926 και να μετακινείται προς μια αποκήρυξη της ουδετερότητας σε θέματα πολιτισμού και υπέρ της δυνατότητας το κόμμα να παίρνει αποφάσεις για καλλιτεχνικά θέματα. Ήταν μια νίκη της άποψης που θεωρούσε ότι τέχνη και πολιτική ταυτίζονταν.43 Επρόκειτο για μια εξέλιξη που η Προλετκούλτ την υποδέχτηκε με μεγάλη ικανοποίηση· έλπιζε ότι θα γινόταν ο κύριος αποδέκτης της κομματικής εύνοιας. Όπως κι έγινε, μέχρι που τη δεκαετία του '30 ήρθε η σειρά της να

-165-


χαθεί κάτω από το γδούπο των βαριών αρβύλων του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού.

Η στάση του κόμματος απέναντι στην τέχνηΟ Τρότσκι είχε μια ιδιαίτερα ελευθεριακή άποψη για τη στάση

που έπρεπε να τηρεί το κόμμα απέναντι στις πολιτιστικές εξελίξεις. Το κόμμα μπορούσε να πάρει μια θέση για την πολιτική χρήση της τέχνης, δηλαδή, για το αν ήταν φιλο-επαναστατική ή αντεπανα- στατική και να προσπαθήσει να βοηθήσει καλλιτεχνικές ομάδες να αντιληφθούν το νόημα της επανάστασης. Όμως, το κόμμα δεν

μπορούσε να πάρει αποφάσεις για την εξέλιξή της, για τις νέες μορφές που πάλευε να πάρει η τέχνη. Η τέχνη απαιτεί την ελευθερία και δεν ανέχεται διαταγές. Και όντως, σε αυτή τη βάση, το κόμμα επέτρεπε ένα πολύ μεγάλο βαθμό ελευθερίας στο πεδίο της τέ-

χνης·Επίσης, το κόμμα δεν θεωρούσε ως επαναστατική μόνο την τέ

χνη που μιλούσε στους εργάτες για τις ζωές τους, που περιέγραφε την καμινάδα του εργοστασίου ή μιλούσε για μια εξέγερση ενάντια στους κεφαλαιοκράτες. Η φαντασία χρειαζόταν τόνωση με μια νέα,

λυρική ποίηση. Αυτό που θα έπρεπε να πει το κόμμα στον ποιητή είναι το εξής: «Παρακαλώ, γράψε για ό,τι μπορείς να φανταστείς!». Το 1938, στον παροξυσμό της αντίδρασης, ο Τρότσκι μπορούσε ακόμα να δηλώνει θαρρετά:

Αν η Επανάσταση χρειάζεται να χτίσει ένα σοσιαλιστικό καθεστώς συγκεντρωτικού ελέγχου για την καλύτερη ανάπτυξη της υλικής παραγωγής, αυτό που πρέπει να γίνει εξαρχής για την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, είναι η εγκαθίδρυση ενός αναρχικού καθεστώτος ατομικής ελευθερίας. Καμιά εξουσία, καμιά υπαγόρευση, το παραμικρό ίχνος διαταγών από τα πάνω!44

Τελειώνει το Μανιφέστο για μια επαναστατική τέχνη που έγραψε

-166-


μαζί με τον Αντρέ Μπρετόν το 1938 με τα συνθήματα:

Η ανεξαρτησία της τέχνης - για την επανάσταση!Η επανάσταση - για την πλέρια απελευθέρωση της τέχνης!45

Ούτε ισχύει ότι η επαναστατική τέχνη δημιουργείται μόνο από ερ

γάτες - ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι εργάτες είναι απορροφημέ- νοι από τα καθήκοντα της διεξαγωγής της ταξικής πάλης. Ο ι συνοδοιπόροι ήταν βοηθοί, όχι ανταγωνιστές.

Το κόμμα φωτίζει το δρόμο, όμως η τέχνη πρέπει να ακολουθήσει τη δίκιά της διαδρομή. Δεν ήταν δυνατόν να υπολογιστεί εκ των προτέρων το σημείο στο οποίο θα έφτανε η κάθε καλλιτεχνική ομάδα, γι’ αυτό το λόγο το κόμμα θα έπρεπε να δίνει προσοχή σε κάθε καλλιτεχνικό ταλέντο που δεν ήταν αντεπαναστατικό και να

περιμένει υπομονετικά. Αυτό σήμαινε ότι παρόλο που ο Τρότσκι συγκρουόταν με πάθος με την Προλετκούλτ, υπεράσπιζε με το ίδιο πάθος το δικαίωμά της να λειτουργεί ελεύθερα.

Επιστήμη και κοινωνίαΟ Τρότσκι συμπλήρωσε την κριτική εξέταση της καλλιτεχνικής

δημιουργικότητας με μια αξιολόγηση της σχέσης της νέας κοινωνίας με την επιστήμη - ένα θέμα που αποτελούσε κομμάτι της ευρύτερης αντιπαράθεσης για την κουλτούρα. Ο Τρότσκι θεωρεί την επιστήμη ως «γνώση που μας προικίζει με δύναμη»44 και συνεπώς «τον πιο σημαντικό μοχλό της κουλτούρας».47 Η επιστήμη είχε υπάρξει νεανικό του ενδιαφέρον, το οποίο εγκατέλειψε για την πολιτική δράση. Αυτό το ενδιαφέρον, όμως, αναζωογονήθηκε όταν η πολιτική του δράση τον έφερε, μετά την παραίτησή του από τη θέση του Κομισάριου Πολέμου το 1925, επικεφαλής του Συμβουλίου Η λεκτροτεχνικής Ανάπτυξης της Επιτροπής Βιομηχανίας και Τεχνολογίας.

Ο Τρότσκι θεωρούσε ότι το καθήκον του απέναντι στους επι

-167-


στήμονες ήταν κατά κύριο λόγο το αντίθετο από αυτό της αντιπαράθεσης σε σχέση με την τέχνη και τη λογοτεχνία. Στη συζήτηση για την τέχνη ένιωσε υποχρεωμένος να «επαναφέρει στην τάξη», τους υπερενθουσιώδεις, ανυπόμονους, νεαρούς επαναστάτες ποιητές και καλλιτέχνες, που ο εικονοκλαστισμός τους τούς έσπρωχνε να αποζητούν την καταστροφή της προεπαναστατικής κληρονομιάς στο όνομα φιλόδοξων «προλεταριακών» σχεδίων αμφιβόλου καλλιτεχνικής ή πολιτιστικής αξίας και να τους εμποτίσει με τη γνώση ότι οι μάζες δεν χρειάζεται να συντρίψουν το παρελθόν, αλλά να το απορροφήσουν ώστε να εμπλουτίσουν τις τωρινές τους προσπάθειες.

Παρόλο που επιστράτευσε τα ίδια επιχειρήματα που είχε χρησιμοποιήσει ενάντια στην Προλετκούλτ και για όσους - και υπήρχαν κάμποσοι αν και πολύ λιγότεροι απ’ ό,τι στην καλλιτεχνική αδελφότητα - πίστευαν σε μια αποκλειστικά «προλεταριακή» επιστήμη, δεν ήταν αυτός ο κύριος στόχος του όταν είχε να κάνει με επιστήμονες. Η πλειοψηψία των επιστημόνων, έτσι κι αλλιώς, δεν ήταν νεανικά προϊόντα της επανάστασης, αλλά αστοί ειδικοί που έμειναν στη Ρωσία και εργάζονταν για το νέο καθεστώς.

Η πρακτική εργασία των επιστημόνων επιβεβαίωνε συνέχεια πόσο αληθινός ήταν ο διαλεκτικός υλισμός, ωστόσο, οι περισσότεροι από αυτούς δε το παραδέχονταν και συνέχιζαν να απορρίπτουν τον μαρξισμό ιδεολογικά. Ο Τρότσκι, από τη μια μάθαινε δουλεύοντας δίπλα τους σε διάφορους επιστημονικούς τομείς, από την άλλη όμως, ένιωθε υποχρεωμένος να λειτουργεί με τη σειρά του ως εκπαιδευτής όταν ερχόταν η στιγμή να τεθεί η επιστήμη στα γενικότερα πλαίσια του φιλοσοφικού περιβάλλοντος. Ανέπτυσσε λοιπόν διεξοδικά τη φιλοσοφία και την κοινωνιολογία του μαρξισμού στους επιστήμονες.

Στο κάτω-κάτω, σύμφωνα με τον Μ εντελέγιεφ, τον πιο διακεκριμένο Ρώσο επιστήμονα, ο ορισμός της επιστήμης ήταν: να γνωρίζουμε, ούτως ώστε να είμαστε σε θέση να προβλέψουμε και να

- 168-


δράσουμε. Και παίρνοντας ως παράδειγμα τον Μ εντελέγιεφ , ο Τρότσκι δείχνει πώς, καταρτίζοντας τον Περιοδικό Πίνακα των Στοιχείων, στηρίχτηκε με ασφάλεια στην υλιστική σκέψη και με την έρευνά του για τα ατομικά βάρη μπόρεσε να προβλέψει μεγαλο- φυώς την ύπαρξη στοιχείων που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχαν ανακαλυφθεί. Ο Μ εντελέγιεφ:

χτύπησε μια από τις πόρτες της φύσης που μέχρι τότε είχε μείνει κλειστή και από μέσα απάντησε μια φωνή: «Παρών!» Για την ακρίβεια του απάντησαν ταυτόχρονα τρεις φωνές, γιατί στα σημεία που υπέδειξε ο Μεντελέγιεφ εντοπίστηκαν τρία νέα στοιχεία. Ένας θαυμάσιος θρίαμβος της σκέψης, της αναλυτικής και της συνθετικής!48

Όμως, αυτός ο ίδιος ο Μ εντελέγιεφ, με τόσες γνώσεις και τόση διορατικότητα στην επιστημονική έρευνα της χημείας, ήταν άσχετος γύρω από επιστημονική κοινωνική έρευνα. Τις προβλέψεις του τις έκανε το 1871, τη χρονιά της Παρισινής Κομμούνας. Ο Μ εντελέγιεφ αντιμετώπισε απλά εχθρικά την Κομμούνα, χωρίς να προσπαθήσει να ερμηνεύσει επιστημονικά τις αιτίες και τα κίνητρα αυτής της μεγάλης κοινωνικής έκρηξης. Έλαχε σε ένα γερμανό εξόριστο, τον Καρλ Μαρξ, να ρίξει το φως του επιστημονικού ιστορικού υλισμού σε αυτό το κοινωνικό γεγονός, οι ακτίνες του οποίου έφτασαν μέχρι το ρώσικο Οκτώβρη και ακόμα παραπέρα.

Ενώ προσπαθούσε να βγάλει τους επιστήμονες από το στενό τους πνεύμα, ωθώντας τους να ερευνούν την κοινωνική ανάπτυξη με ένα επιστημονικό μαρξιστικό τρόπο, ο Τρότσκι απέφευγε προσεκτικά τις προσπάθειες κάποιων μαρξιστών να «μετατρέψουν τη θεωρία του Μαρξ στο υπέρτατο αντικλείδι, αγνοώντας όλα τα άλλα πεδία της μάθησης». Ο Τρότσκι θυμάται ότι αν κάποιος έκανε αυτό το πράγμα μπροστά στον Λένιν:

Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς θα τον κατσάδιαζε με την παραστατική φράση κομτσβάνστβο (κορδωμένε κομμουνιστή). Αυτό στη

- 169-


συγκεκριμένη περίπτωση θα σήμαινε - ο κομμουνισμός δεν είναι υποκατάστατο για τη χημεία. Όμως, εξίσου αληθινό είναι και το αντίστροφο θεώρημα: μια απόπειρα να απορριφθεί ο μαρξισμός στο όνομα της εικασίας ότι η χημεία (ή γενικά οι φυσικές επιστήμες) μπορεί να δώσει απάντηση σε κάθε είδους ερωτήματα, είναι ένα ιδιαίτερο «κόρδωμα του χημικού» που από θεωρητική άποψη δεν είναι λιγότερο λανθασμένη ούτε λιγότερο σπουδαιοφανής από το «κόρδωμα του κομμουνιστή».49

Όπως πριν είχε επισημάνει την ιδιαιτερότητα της τέχνης ως ένα διακριτό πεδίο ανθρώπινης δραστηριότητας, το ίδιο κάνει με την ιδ ιαιτερότητα των διαφορετικών επιστημονικών κλάδων: «κάθε επιστήμη καλύπτει ένα συγκεκριμένο πεδίο, δηλαδή ένα πεδίο σύνθετων συνδυασμών στοιχειωδών φαινομένων και νόμων που απαιτούν μια ειδική προσέγγιση, ειδική ερευνητική τεχνική και ειδικές υποθέσεις και μεθόδους».50

Ο Τρότσκι παρακινούσε τους επιστήμονες να συνδυάσουν την «επαγγελματική εξειδίκευση με τη συνολική σύνθεση των διαδικασιών και προβλημάτων της ζωής και της εργασίας μας».51

Αποτελέσματα και ΠροοπτικέςΟ Ισαάκ Ντόιτσερ διηγείται τη μοίρα που έμελλε να έχει η πο

λιτιστική κριτική του Τρότσκι στα μέσα της δεκαετίας του ’20:

Σύντομα, το σύνολο των «τροτσκιστικών» αντιλήψεων για την τέχνη και την κουλτούρα δέχτηκε τα πυρά της επίθεσης.Το ίδιο τους το εύρος και η πολυπλοκότητα αυτών των αντιλήψεων αποτελούσαν προσβολή για τον ημιμαθή κομματικό. Εξόργιζαν το γραφειοκράτη γιατί του αρνούνταν το δικαίωμα να ελέγχει και να οργανώνει την πνευματική ζωή. Επίσης, ήταν ενάντια στις υπερεπαναστατικές λογοτεχνικές σέκτες, επειδή απέρριπταν τις αξιώσεις τους. Με αυτό τον τρόπο συμ- πήχθηκε ένα ευρύ αντι-τροτσκιστικό μέτωπο στο πεδίο του πολιτισμού, το οποίο συντηρήθηκε, ενισχύθηκε και στο τέλος

- 170-


απορροφήθηκε από το πολιτικό μέτωπο. Η πάλη ενάντια στο κύρος του Τρότσκι ως λογοτεχνικού κριτικού έγινε κομμάτι της προσπάθειας να καταστραφεί και το πολιτικό του κύρος και συνεπώς οι αντίπαλοί του ανακήρυξαν τις απόψεις του για την τέχνη ως αξεχώριστες από τη συνολικότερη τροτσκι- στική «αίρεση».52

Παρ’ ότι κατηγορήθηκε από τον Μπουχάριν κι άλλους για απαισιοδοξία, ο Τρότσκι, ακόμα και στις πιο σκοτεινές ώρες του σταλινισμού και του δικού του διωγμού, επεδείκνυε μια αιώνια αισιοδοξία για το μέλλον του σοσιαλισμού. Μ ε τη βαθιά γνώση του διαλεκτικού υλισμού και το αισθητήριο για τη καλλιτεχνική δημιουργικότητα που τον διέκρινε, ο Τρότσκι διατυπώνει ένα προφητικό όραμα για τη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία με το οποίο κλείνει τη Λογοτεχνία και Επανάσταση. Η αλληλεγγύη θα είναι η βάση της κοινωνίας:

Όλα τα συναισθήματα τα οποία εμείς οι επαναστάτες διστάζουμε να κατονομάσουμε σήμερα - τόσο πολύ έχουν διαφθα- ρεί από τους υποκριτές και τους χυδαιολόγους - όπως η ανιδιοτελής φιλία, η αγάπη για τον πλησίον, η συμπάθεια, θα αντηχούν σαν οι δυνατές συγχορδίες της σοσιαλιστικής ποίησης.53

Όταν η πολιτική πάλη θα έχει εξαλειφθεί (επειδή θα έχουν εξαφανιστεί οι τάξεις) και όταν η ανάγκη για εργασία θα είναι τρεις-τέσ- σερις ώρες την ημέρα, η πανίσχυρη δύναμη του ανταγωνισμού - στον καπιταλισμό παίρνει τη μορφή του ανταγωνισμού της αγοράς- θα αποκτήσει νέες υψηλότερες μορφές: θα είναι πάλη για να υποστηρίξει κάποιος την προσωπική του γνώμη, τα σχέδιά του, τα γούστα του.

Τα συλλογικά συμφέροντα κι ο ατομικός ανταγωνισμός - που θα έχει αποκτήσει ένα βαθιά μη-εγωιστικό χαρακτήρα - θα γεννήσουν αντιτιθέμενες τάσεις σε όλους τους τομείς. Θα ξεσπάνε διαφωνίες και αντιπαραθέσεις, για παράδειγμα, γύρω από τη χάραξη

- 171 -


ενός νέου καναλιού, την κατανομή οάσεων στη Σαχάρα, τη ρύθμιση του κλίματος, τα παιδαγωγικά συστήματα, τα νέα θέατρα, τις υποθέσεις στη χημεία, τα ανταγωνιστικά μουσικά ρεύματα, τα καλύτερα αθλητικά συστήματα. Η ανθρώπινη προσωπικότητα θα γνωρίσει πλήρη άνθηση.

Η τέχνη θα γίνει η πιο τέλεια μέθοδος για τη διαδικασία του χτισίματος μιας νέας ζωής σε κάθε επίπεδο. Τα τείχη που χωρίζουν την τέχνη από τη βιομηχανία, την τέχνη από τη φύση, θα πέσουν. Οι άνθρωποι θα αναδιοργανώσουν τη φύση, θα μετακινήσουν βουνά και ποταμούς, θα τη βελτιώσουν, ανοικοδομώντας τη Γη σύμφωνα με τις επιθυμίες τους. Η ίδια η ανθρωπότητα θα αλλάξει την κατανομή της. Η πόλη θα εκλείψει και το χωριό θα υψωθεί στο επίπεδο της πόλης.

Τότε οι άνθρωποι θα αναπλάσουν τους ίδιους τους τούς εαυτούς, μέσω του συλλογικού πειραματισμού, υποβάλλοντας τις φυσικές, υποσυνείδητες και ψυχικές διαδικασίες στον έλεγχο της λογικής. Η Λογοτεχνία και Επανάσταση τελειώνει με αυτές τις λέξεις:

Ο μέσος ανθρώπινος τύπος θα ψτάσει στο ανάστημα ενός Αριστοτέλη, ενός Γκαίτε ή ενός Μαρξ. Και πέρα από αυτά τα ύψη θα ορθώνονται καινούργιες κορυφές.


Κεφάλαιο Έκτο Ρήξη στην Τρόικα

Το δυνάμωμα των κουλάκων ασκεί πίεση στον Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ και τον Στάλιν

Την αποχώρηση του Τρότσκι από το Επιτροπάτο Πολέμου το Γενάρη του 1925 την ακολούθησε μια μακρόχρονη παύση της εσωκομματικής πάλης. Διήρκεσε όλο το 1925 και μέχρι το καλοκαίρι του 1926. Ο Τρότσκι, όχι μόνο δεν άσκησε καμιά δημόσια κριτική στις επίσημες πολιτικές, αλλά έμενε σιωπηλός ακόμα και στις συνεδριάσεις της κεντρικής επιτροπής και του πολιτικού γραφείου. Είδαμε τον τρόπο με τον οποίο συνθηκολόγησε κάτω από την πίεση της Τρόικα στην περίπτωση του Ίστμαν. Στην εργατική τάξη επικρατούσε μια γενικευμένη κόπωση και έλλειψη μαχητικού πνεύματος. Επιπλέον, ο κομματικός μηχανισμός διατηρούσε τη συνοχή του κι ο Τρότσκι πίστευε ακόμα ότι αυτό ήταν το κόμμα στο οποίο έπρεπε και να μείνει πιστός - και γι* αυτό το λόγο αποδεχόταν την απαγόρευση των φραξιών. Ο δρόμος της δράσης ήταν κλειστός όσο διατηρούνταν αυτές οι συνθήκες. Έπρεπε να περιμένει την κατάλληλη ευκαιρία.

Ύστερα από όλους αυτούς τους μήνες της σιωπής ο Τρότσκι είχε γίνει αργός στις αντιδράσεις του, ακόμα κι όταν τα πράγματα

- 173-


άρχιζαν να αλλάζουν και η Τρόικα διαλυόταν, καθώς ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ ήλθαν σε ρήξη με τον Στάλιν.

Τις ρωγμές στην Τρόικα τις προκάλεσαν μια σειρά από παράγοντες. Πρώτα απ’ όλα, η ήττα του Τρότσκι το 1924 εξασθένησε τους δεσμούς που ένωναν την τριανδρία.

Ύστερα, οι εξελίξεις στην οικονομία της Ρωσίας προκάλεσαν εντάσεις στο εσωτερικό της Τρόικα. Αυτή τη φορά ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ άρχισαν να επαναλαμβάνουν τα επιχειρήματα που διατύπωνε ο Τρότσκι από το 1923. Αφορούσαν δυο βασικά σημεία: το ρυθμό της εκβιομηχάνισης και τη στάση της κυβέρνησης απέναντι στους κουλάκους. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η αργή ανάκαμψη της βιομηχανίας απειλούσε το σοσιαλισμό κι ότι χρειαζόταν μια ταχεία εκβιομηχάνιση, της οποίας οι πόροι χρηματοδότησης θα προέρχονταν κατά κανόνα από τη φορολογία των πλούσιων αγροτών.

Τον Ιούνη του 1924 μια παρατεταμένη ξηρασία απείλησε τη σοδειά, η Λεκάνη του Βόλγα και η νοτιο-ανατολική Ρωσία βρέθηκαν στο χείλος της καταστροφής. Τον Ιούλη η τιμή του σιταριού άρχισε μια τρελή κούρσα προς τα πάνω. Τον Αύγουστο οι τιμές των σιτηρών στη Ρωσία είχαν διπλασιασθεί σε σχέση με τις τιμές του Αυγούστου του 1923.1

Το πρόβλημα με τους κουλάκους ήρθε στο προσκήνιο στα τέλη του 1924 και καθ’ όλη τη διάρκεια του 1925. Όπως εξηγεί ο Ε. Η. Carr:

Το Δεκέμβρη του 1924 το κράτος είχε συλλέξει μόνο 118 εκατομμύρια πούντια* σιτηρών, από τα 380 εκατομμύρια που ήταν η πρόβλεψη· και τα κρατικά αποθέματα σιτηρών, που την 1η Γενάρη 1924 ανέρχονταν σε 214 εκατομμύρια πούντια, την 1η Γενάρη 1925 ήταν μόλις 145 εκατομμύρια. Η κατάσταση ήταν κρίσιμη. Η εκτίμηση για τη συνολική συγκέντρωση σιτηρών, μειώθηκε από τα 380 εκατομμύρια στα 290 εκατομμύρια πούντια, με το μερίδιο της Ουκρανίας να περιορίζεται

* 1 ττουντ= 16.3807 κιλά. (Στμ)

- 174-


στο 26%, από το 34% του συνόλου που ήταν αρχικά. Εγκατα- λείφθηκε κάθε σκέψη για εξαγωγές σιτηρών και δόθηκε εξουσιοδότηση για εισαγωγή 30 εκατομμυρίων πουντιών. Το Νοέμβρη, η επίσημη ανώτερη τιμή για τη βρώμη αυξήθηκε κατά 85 καπίκια [0,85 ρούβλια] το πουντ. Η προσπάθεια να διατηρηθεί η ανώτατη τιμή στα σιτηρά εγκαταλείψθηκε. Το Δεκέμβρη, η τιμή παραγωγού για ένα πουντ βρώμης σκαρφάλωσε στα 102 καπίκια και συνέχιζε να ανεβαίνει αλματωδώς, μέχρι που έψτασε τα 206 καπίκια το Μάη του 1925. Η πολιτική καθορισμού των τιμών είχε ηττηθεί. Ο κουλάκος είχε νικήσει. Οι πόλεις βρέθηκαν για μια ακόμα φορά σε καθεστώς ομηρίας.Η αύξηση της τιμής των σιτηρών ήταν ανησυχητική... Απειλούσε να αναζωπυρώσει τη δυσαρέσκεια του βιομηχανικού προλεταριάτου που τόσο πρόσφατα είχε κατευνασθεί... Η άνοδος των τιμών απειλούσε επίσης τις [κοινωνικές] σχέσεις στην ύπαιθρο. Με την υπάρχουσα δομή της αγροτικής κοινωνίας, το ζήτημα των τιμών διαιρούσε με έντονο τρόπο και τους αγρότες. Πλεονάσματα σιτηρών μπορούσαν να διατηρούν συνεχώς μόνο οι πλούσιοι αγρότες και αυτούς ενδιέφεραν κυρίως οι υψηλές τιμές....οι φτωχοί αγρότες, που ζούσαν αποκλειστικά ή εν μέρει δουλεύοντας ως μισθωτοί, ήταν κατά κανόνα αγοραστές, όχι πω- λητές σιτηρών... Οι υψηλές τιμές μετά από μια κακή σοδειά ευνοούσαν τους ευκατάστατους αγρότες, πίεζαν σκληρά τους φτωχούς και έσπρωχναν τους μεσαίους αγρότες στην κατηγορία των φτωχών, που μπορούσαν να επιβιώσουν μόνο αν πήγαιναν να δουλέψουν ως μισθωτοί. Αυτή ήταν η κατάσταση όπως διαμορφώθηκε το χειμώνα του 1924-1925.2

Η ταξική διαφοροποίηση της αγροτιάς επιταχυνόταν. Η διαφοροποίηση εξελισσόταν μέσω τριών διαδικασιών: με το νοίκιασμα της γης, με το δανεισμό κτηνών έλξης, αγροτικών μηχανημάτων και εργαλείων και με τη μίσθωση εργασίας. Ήταν πολύ κοινό φαινόμενο

ο πλούσιος αγρότης, που είχε άλογα και εργαλεία στην ιδιοκτησία του, να νοικιάζει γη από το φτωχότερο γείτονά του, ο

- 175-


οποίος παρατώντας τη μάταιη προσπάθεια να καλλιεργήσει τη γη του με τα δικά του μέσα, τη νοίκιαζε με αντίτιμο ένα μέρος της σοδειάς και ζούσε τον υπόλοιπο χρόνο δουλεύοντας ως μισθωτός. Αυτή η πρακτική γινόταν όλο και πιο διαδεδομένη. Τα στοιχεία από δυο περιοχές του βορείου Καυκάσου έδειξαν ότι στην πρώτη, το 1925 νοικιάστηκε δυόμιση φορές περισσότερη γη απ’ όση νοικιάστηκε το 1924 και στη δεύτερη, σχεδόν δυο φορές περισσότερη...Ο αριθμός των φτωχών αγροτών που επιθυμούσαν να δώσουν για ενοικίαση γη που δεν είχαν τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν ήταν τόσο μεγάλος, που συμπίεσε σε πολύ χαμηλό επίπεδο τα νοίκια που προσφέρονταν γι’ αυτή τη γη. Στο βόρειο Καύκασο ενώ πριν τον πόλεμο το νοίκι έφτανε τα 8 με 13 ρούβλια το χρόνο για μια ντεσιατίνα* γη, τώρα κυμαινόταν ανάμεσα στα 50 καπίκια και τα 3 ρούβλια το χρόνο...3 Κατά πάσα πιθανότητα, ακόμα σημαντικότερος παράγοντας στην ανάπτυξη του αγροτικού καπιταλισμού από το νοίκια- σμα τη ς γ η ς ήτα ν ο δ α νε ισ μ ό ς ζώ ων και α γρ ο τ ικ ώ ν εργαλείων.4

Ενόσω οι ευκατάστατοι του χωριού πλούτιζαν, οι φτωχοί και οι μεσαίοι αγρότες γίνονταν φτωχότεροι.

Ένας γνωστός υπολογισμός για το σύνολο της ΕΣΣΔ, στον οποίο εκείνη την εποχή γινόταν συχνά αναφορές, ανέβαζε το ποσοστό των αγροτών χωρίς άλογο στο 40% του συνολικού αριθμού.

Στην Ουκρανία το ποσοστό των αγροτών οι οποίοι δεν κατείχαν αγροτικά εργαλεία ή ζώα ανέβηκε από 19% το 1921 σε 34% το 1922,45% το 1923 και 46% το 1924.5

Ο τρίτος παράγοντας που συνέβαλε στη διαδικασία της ταξικής διαφοροποίησης - η μίσθωση εργασίας - ήταν συνέπεια και συμπλήρωμα των άλλων δυο. Η αυξανόμενη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας ή του ελέγχου των μέσων παραγωγής στα

* 1 ντεσιατίνα= 10,925 τετραγωνικά μέτρα. (Στμ)

- 176-


χέρια των ευκατάστατων χωρικών, σήμαινε από την άλλη ένα μεγαλύτερο αριθμό φτωχών αγροτών, με μοναδική επιλογή να πουλήσουν την εργασία τους. Μαζί με τον κουλάκο πήγαινε και ο μπατράκ, ο μισθωμένος αγρεργάτης.6 Ανάμεσα στο 1922 και το 1924 η κατάσταση των μπατράκ χειροτέρευε σταθερά. Οι συνθήκες εργασίας επιδεινώνονταν, μιας κι ο αριθμός των εν δυνάμει εργατών μεγάλωνε παράλληλα με τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, εξαιτίας της πτωτικής πορείας των αποθεμάτων γης και ζώων και με το κλείσιμο της κυριότερης οδού διαφυγής, λόγω της αύξησης της ανεργίας στη βιομηχανία.7

Την άνοιξη του 1925 το κόμμα και οι κυβερνητικές αρχές έκλιναν προς την υποστήριξη των κουλάκων. Το Μάρτη του 1925 η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ αποφάσισε να μειώσει το σύνολο των αγροτικών φόρων από 470 εκατομμύρια που ήταν το 1924-1925 σε 300 εκατομμύρια ρούβλια για την επόμενη χρονιά.® Επίσης αποφασίστηκε να μειωθεί η κλίμακα φορολόγησης των ζώων κατά το 1/3. Επρόκειτο σαφώς για μια παραχώρηση στους πλούσιους χωρικούς, οι οποίοι ήταν και οι μόνοι που κατείχαν ζώα σε οποιαδήποτε ποσότητα.9 Στις 21 Απρίλη 1925 το Προεδρείο της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής της ΡΣΣΟΔ επέτρεψε το νοί- κιασμα τη γης, καθώς η πρόσληψη μισθωτής εργασίας είχε ήδη επι- τραπεί.10 Στις 14 Μάρτη του 1925, ο Στάλιν, σε μια συνομιλία του με αντιπροσωπεία αγροτών ανταποκριτών, τάχθηκε υπέρ των παραχωρήσεων προς την κατεύθυνση της ατομικής ιδιοκτησίας γης από τους αγρότες.

Ο Στάλιν συμφώνησε ότι χωρίς ασφάλεια, ο αγρότης δεν πρόκειται να λιπάνει με κοπριά τη γη και ρώτησε για πόσα χρόνια πρέπει να διατεθεί η γη. Ό ταν ο αγρότης του απάντησε «για είκοσι χρόνια», λέγεται ότι ο Στάλιν ρώτησε πάλι: «ας υποθέσουμε ότι δίνεται για πιο πολύ, για σαράντα χρόνια, ίσως για πάντα;». Τέτοια τόλμη προφανώς εντυπώσιασε τον αγρότη ο οποίος απάντησε: «Ίσως για πιο πολύ, ίσως για πάντα, όμως

- 177 -


κάτι τέτοιο πρέπει να το συλλογιστούν περισσότερα από ένα κεφάλια». Τότε ο Στάλιν έκλεισε τη συζήτηση λέγοντας ότι κάτι τέτοιο δεν θα σήμαινε και ιδιοκτησία, μιας και η γη δεν μπορούσε να πουληθεί, όμως θα ήταν δυνατόν να αξιοποιηθεί με εμπιστοσύνη.11

Ο Κάμενεφ μιλούσε με το ίδιο πνεύμα. Σε μια ομιλία του στο Επαρχιακό Συνέδριο των Σοβιέτ της Μόσχας, τον Απρίλη του 1925, δήλωσε:

Θα χρειαστεί επίσης να αναθεωρήσουμε τη νομοθεσία για τη χρήση γης, για τη μίσθωση εργασίας και για την ενοικίαση, αφού έχουμε πολλούς νομικούς περιορισμούς, που στην πραγματικότητα λειτουργούν ανασταλτικά στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της υπαίθρου, προκαλώ ντας ένταση στις ταξικές σχέσεις αντί να τις οδηγούν στα σωστά κανάλια... Θέλουμε την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, θέλουμε να εκλείψουν τα υπολείμματα που εμποδίζουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων... Είμαστε υπέρ της αγροτικής συσσώρευσης - σε αυτό το ζήτημα πρέπει να επιμείνει η σοβιετική εξουσία - όμως, θέλουμε τη ρύθμιση αυτής της συσσώρευσης.12

Ο Μπουχάριν έβαλε το κερασάκι στην τούρτα της ψιλο-κουλάκι- κης πολιτικής όταν, σε μια συγκέντρωση στη Μόσχα στις 17 Απρίλη 1925, δήλωσε ότι:

Η πολιτική μας στην ύπαιθρο πρέπει να πάει προς την κατεύθυνση της απομάκρυνσης, εν μέρει και της κατάργησης, πολλών από τα εμπόδια που φρενάρουν την ανάπτυξη του πλούσιου κουλάκικου αγροκτήματος.Στους αγρότες, σε όλους τους αγρότες, πρέπει να πούμε: Πλουτίστε... Ό σο είμαστε κουρελιάρηδες, ο κουλάκος ίσως να μπορέσει να μας νικήσει οικονομικά. Όμως, δεν πρόκειται να το κάνει αν τον βοηθήσουμε να καταθέσει το κομπόδεμά του στις τράπεζές μας. Στο τέλος το εγγόνι του κουλάκου θα μας είναι ευγνώμων που φερθήκαμε με αυτό τον τρόπο στον παππού του.13

- 178-


Ο Λένιν είχε επιχειρηματολογήσει υπέρ της «συμμαχίας εργατών και αγροτών», όμως ποτέ δεν είχε εκφράσει υποστήριξη για τους πλούσιους αγρότες· τους μεσαίους, ακόμα και τους φτωχούς αγρότες, τους θεωρούσε αναξιόπιστους συμμάχους που μπορούσαν να στραφούν ενάντια στο προλεταριάτο σαγηνευμένοι από την ιδιοκτησία. Ο Μπουχάριν ερμήνευσε τη σμίτσκα ως συμμαχία με όλους τους αγρότες, γυρίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο την πλάτη του στο καθήκον της οργάνωσης των φτωχών αγροτών ενάντια στους πλούσιους.

Για τελευταία φορά η Τρόικα εμφανίστηκε ενωμένη στη Δέκατη Τέταρτη Συνδιάσκεψη του κόμματος τον Απρίλη του 1925, υποστηρίζοντας μια πολιτική παραχωρήσεων στους αγρότες: μείωση των αγροτικών φόρων, άδεια για ενοικίαση γης και μίσθωση εργασίας. Ο Ζινόβιεφ, για μια ακόμα φορά, επανέλαβε τον παλιό μύθο περί υποτίμησης της αγροτιάς από τον Τρότσκι.

Η Συνδιάσκεψη αποφάσισε:

Διασφαλίζοντας τις συνθήκες για την ελεύθερη συσσώρευση στα κουλάκικα νοικοκυριά, επιταχύνεται κι ο ρυθμός συσσώρευσης στην οικονομία συνολικά, το εθνικό εισόδημα μεγεθύνεται πιο γρήγορα, αυξάνονται οι υλικές δυνατότητες για πραγματική οικονομική υποστήριξη των αδύνατων και φτωχών νοικοκυριών, διευρύνονται οι δυνατότητες απορρόφησης του πλεονάζοντος πληθυσμού και τελικά, δημιουργείται μια πιο ευνοϊκή ατμόσφαιρα για την ανάπτυξη των συνεταιρισμών και τη διοχέτευση των αγροτικών αποταμιεύσεων στο συνεταιριστικό κανάλι.14

Δηλαδή, η Συνδιάσκεψη στήριζε στον κουλάκο την προοπτική της αναζωογόνησης όλης της οικονομίας. Μετά τη Συνδιάσκεψη, η κεντρική επιτροπή:

Επικύρωσε την «ευρύτερη χρήση του δικαιώματος ενοικίασης γης από τους χωρικούς», θέτοντας ως ανώτατο χρονικό διά

- 179-


στημα τις δυο αμειψισπορές ή, στις περιπτώσεις που ακόμα ίσχυε το σύστημα των τριών ή τεσσάρων χωραφιών, τα δώδεκα χρόνια. Ακόμα και αυτά τα όρια μπορούσαν να αλλάξουν στην περίπτωση κρατικών γαιών που νοίκιαζαν αγρότες.

Επίσης:

Η απόφαση πρότεινε την εγκατάλειψη «της μέχρι πρόσφατα υφιστάμενης πρακτικής καθορισμού τιμών στα σιτηρά και τα άλλα αγροτικά προϊόντα» και την υιοθέτηση της πρακτικής των συμφωνιών μέσω «του κράτους και των συνεταιρισμένων αγοραστών», χωρίς «υποχρεωτικές τιμές για τους αγρότες πωλητές». Ή ταν η αναγνώριση της νίκης των πλούσιων χωρικών, που μετά τη σοδειά του 1924 είχαν αποκρούσει την απόπειρα επιβολής σταθερών τιμών στα σιτηρά.15

Στο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιέτ το Μάη του 1925, έλαχε στον Κάμενεφ να αναλάβει την υπεράσπιση της

επίσημης οικονομικής πολιτικής. Μίλησε για την ανάγκη λήψης μέτρων τα οποία θα «απαλλάξουν την αγροτική οικονομία από τα δεσμά της». Αυτό σήμαινε επιμήκυνση της περιόδου κατοχής γης που επέτρεπε ο ισχύων νόμος (στην Ουκρανία έφτανε τα εννιά χρόνια) και άρση κάθε περιορισμού στην ενοικίαση γης και τη μίσθωση εργασίας.16

Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ στρέφονται στον Μπουχάριν και τον Στάλιν

Όταν την 1η Ιούνη δημοσιεύτηκε η ομιλία που είχε κάνει ο Μπουχάριν στις 17 Απρίλη, σήμανε συναγερμός.

Η Κρούπσκαγια, εξοργισμένη μ’ αυτό που θεωρούσε διαστρέβλωση των απόψεων του συζύγου της, έγραψε ένα άρθρο στο οποίο εξαπέλυε επίθεση στη γραμμή ανοχής προς τους κουλάκους του Μ πουχάριν και το έστειλε να δημοσιευτεί στην Πράβδα. Ο Μπουχάριν, διευθυντής της Πράβδα, έγραψε ένα απαντητικό άρθρο στο οποίο υπεράσπιζε τον εαυτό του και

-180-


υπέβαλε και τα δυο άρθρα στο πολιτικό γραφείο. Ή ταν μια λεπτή κατάσταση. Η άσκηση βέτο στη δημοσίευση ενός άρθρου της χήρας του Λένιν στην Πράβδα ήταν ακόμα κάτι το απ εχθές και σοκαριστικό για την κομματική συνείδηση. Όμως, εξίσου ισχυρό ήταν και το επιχείρημα ότι δεν έπρεπε να δουν το φως της δημοσιότητας διαφωνίες ηγετικών στελεχών του κόμματος για ένα τόσο σημαντικό ζήτημα- κι αυτή ήταν η άποψη που τελικά επικράτησε. Το πολιτικό γραφείο αποφάσισε κατά πλειοψηφία ότι δεν πρέπει να δημοσιευτεί ούτε το άρθρο της Κρούπσκαγια, ούτε το άρθρο του Μπουχάριν. Τη μειοψηφία την αποτελούσαν ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ.17

Η διάλυση της Τρόικα ήταν πράγματι ξαφνική. Τώρα, οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ βρίσκονταν αντιμέτωποι με τη συμμαχία του Στάλιν με τον Μπουχάριν.

Το 1923-24 κατά τη διάρκεια της εκστρατείας ενάντια στον Τρότσκι, αυτός που πρόβαλε το σύνθημα «στροφή στην ύπαιθρο!» ήταν ο Ζινόβιεφ.

Επί δυο χρόνια περίπου, κανένας δεν ξεπερνούσε τον Ζινόβιεφ σε στεντόρειες καταγγελίες της υποτιθέμενης «υποτίμησης της αγροτιάς» εκ μέρους του Τρότσκι. Μόνο στο δεύτερο εξάμηνο του 1925 άλλαξε τροπάρι.

Στις 30 Ιούλη 1924 ο Ζινόβιεφ είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο «Η αποτυχία της σοδειάς και τα καθήκοντά μας», κεντρική ιδέα του οποίου ήταν η υπογραμμισμένη φράση «έχει έρθει η ώρα, επειγόντως, να αναγκάσουμε μια σειρά οργανώσεών μας να στρέψουν την προσοχή τους στην ύπαιθρο». Από εκείνο το σημείο και μετά, καθ’ όλη τη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα, η παραίνεση «στροφή στην ύπαιθρο» συμπεριλαμβανόταν σταθερά σε όλες τις ομιλίες κι όλα τα άρθρα του Ζινόβιεφ και έγινε το σήμα κατατεθέν της πολιτικής του κόμματος. Το 1925 κυκλοφόρησε ένας τόμος με άρθρα και ομιλίες του Ζινόβιεφ με τίτλο Λίτσκομ κ Ντερέβνε (Στροφή στηνΎτιαιθρο).

- 181 -


Ωστόσο, υπό την πίεση των εξελίξεων, ο αναποφάσιστος και ιμπρεσιονιστικός Ζινόβιεφ άλλαξε στάση.

Ο Βίκτορ Σερζ έχει αποκαλέσει - και σωστά - τον Ζινόβιεφ ως «το μεγαλύτερο σφάλμα του Λένιν».18 Ήταν αδύναμος και φοβητσιάρης. Ο Τρότσκι σε μια επιστολή προς τον Ιβάν Σμιρνόφ που έγραψε στην Άλμα Άτα το 1928, αναφέρει μια συζήτηση που είχε με τον Λένιν λίγο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση:

Είπα στον Λένιν: «Αυτό που με ξαφνιάζει είναι ο Ζινόβιεφ. Όσον αφορά τον Κάμενεφ, τον γνωρίζω πολύ καλά ώστε να μπορώ να προβλέψω πού τελειώνει μέσα του ο επαναστάτης κι αρχίζει ο οπορτουνιστής. Τον Ζινόβιεφ προσωπικά δεν τον γνωρίζω καθόλου· όμως από περιγραφές και από κάποιες ομιλίες του μου φαινόταν σαν ένας άνθρωπος που δεν σταματούσε πουθενά και δεν φοβόταν τίποτα». Ο Β.Ι. απάντησε: «Δεν φοβάται τίποτα όταν δεν υπάρχει κάτι να φοβηθεί». Με αυτή τη φράση έληξε η συζήτηση.19

Τώρα ο Ζινόβιεφ χρησιμοποιούσε το σύνθημά του με μια εντελώς διαφορετική έννοια, ως επιχείρημα ενάντια στον Στάλιν και τον Μπουχάριν.

Στις 21 Ιούνη 1925, στη διάρκεια μιας ομιλίας του σε κομματικά στελέχη του Κόκκινου Στρατού, ο Ζινόβιεφ δήλωσε ότι:

«Στροφή στην ύπαιθρο» σήμαινε «στροφή στους μεσαίους και φτω χούς αγρότες» · κά ποιο ι α γρ ό τες το ερμήνευσαν ως «στροφή στα ευκατάστατα στρώματα της υπαίθρου», ως μια απόδειξη της θέλησης εκ μέρους της ηγεσίας να βασιστεί όχι στο «ψωράλογο», αλλά στο «χοντρό άλογο του κουλάκου».Οι αποφάσεις για την ενοικίαση γης και τη μίσθωση εργασίας αποτέλεσαν στην πραγματικότητα μια «παραχώρηση στο πλουσιότερο στρώμα της υπαίθρου». Το να ισχυριστεί κανείς κάτι διαφορετικό θα είναι σαν να προσφέρει στο κόμμα «ζαχαρωμένο νερό». Ο κουλάκος στην ύπαιθρο είναι πιο επικίνδυνος, πολύ πιο επικίνδυνος από τον επιχειρηματία της ΝΕΠ στις πόλεις.20

-182-


Ο Ζινόβιεφ δημοσίευσε τον Οκτώβρη ένα τόμο 400 σελίδων με τίτλο Leninizm (Λενινισμός), στον οποίο υποστήριζε ότι ο κίνδυνος ήταν «ο εφησυχασμός που γεννιέται από το κουκούλωμα του ταξικού αγώνα στην ύπαιθρο κι από την υποτίμηση της απειλής που αντιπροσωπεύει ο κουλάκος».21

Στη συνέχεια, ο Ζινόβιεφ στρέφει τα πυρά του ενάντια στη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια χώρα».

Είναι ανέφικτη η τελική νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα. Η νίκη της σοσιαλιστικής τάξης πραγμάτων επί της καπιταλιστικής, θα κριθεί σε διεθνή κλίμακα.22

Ο Ζινόβιεφ στήριξε αυτό τον ισχυρισμό σε μια σειρά αποσπασμά- των από κείμενα και ομιλίες του Λένιν, στα οποία εξηγεί πόσο ακατόρθωτο είναι το χτίσιμο του σοσιαλισμού σε μια χώρα.23

Ο Λένιν ήταν ένας διεθνιστής επαναστάτης από την κορυφή ως τα νύχια. Η διδασκαλία του είναι εφαρμόσιμη σε όλο τον κόσμο· όχι μόνο στη Ρωσία. Εμείς, οι μαθητές του Λένιν, πρέπει να απορρίψουμε ως ψευδαίσθηση ακόμα και τη σκέψη ότι μπορούμε να παραμείνουμε λενινιστές αν αποδυναμώσουμε έστω και κατά ένα απειροελάχιστο ποσοστό τη διεθνή διάσταση του λενινισμού.24

Ήταν η πρώτη φορά που η αντίληψη περί «σοσιαλισμού σε μια χώρα» δεχόταν μια κατευθείαν, ανοιχτή επίθεση. Ο Ζινόβιεφ στο ίδιο βιβλίο τασσόταν έντονα υπέρ της εσωκομματικής δημοκρατίας, επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά λέξη προς λέξη τα επιχειρήματα που είχε διατυπώσει ο Τρότσκι στη Νέα Πορεία: «Το λενινιστικό κόμμα χρειάζεται μια δομή τέτοια η οποία να εξασφαλίζει το μάξι- μουμ της εσωκομματικής προλεταριακής δημοκρατίας σε όλες τις συνθήκες».25

Παραδόξως, τη σύγκρουση ανάμεσα στους Ζινόβιεφ και Κάμενεφ από τη μια μεριά, με τους Στάλιν και Μπουχάριν από την άλλη, το 1925 την όξυνε μια σοδειά η οποία, μετά από αρχικούς φόβους,


αποδείχτηκε ιδιαιτέρως επιτυχημένη. Ο Ε.Η. Carr γράφει ότι:

Τα προβλήματα του 1925 δεν εμφανίστηκαν, όπως το 1924, μετά από μια μερική αποτυχία της σοδειάς, αλλά αντιθέτως μετά από τις αναπάντεχες δυσκολίες που συνάντησε η διάθεσή της. Η μεγαλύτερη σοδειά από την επανάσταση δεν συνοδεύτηκε από αφθονία, αλλά από στενότητα στην εσωτερική αγορά σιτηρών και από μια έντονα ανοδική τάση των τιμών.Την προηγούμενη χρονιά, οι σταθερές τιμές που έδιναν οι κρατικές υπηρεσίες συγκέντρωσης των σιτηρών είχαν αντέ- ξει, παρά τις υψηλότερες τιμές στην ελεύθερη αγορά. Το 1925 οι «τιμές ρύθμισης» των κρατικών υπηρεσιών απέτυχαν να προσελκύσουν αγοραστές και σχεδόν αμέσως αυξήθηκαν σε μια άνιση απόπειρα ανταγωνισμού με τις ελεύθερες τιμές.26

Οι υψηλές τιμές ωφέλησαν τους πλούσιους αγρότες. Όπως αναφέρει μια ανακοίνωση της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ:

Οι λιγότερο εύποροι αγρότες δίνουν το σιτάρι τους το φθινόπωρο, οι πιο εύποροι την άνοιξη. Κάποιες φορές, οι πιο πλούσιοι αγρότες και οι μεσαίοι αγρότες αγοράζουν σιτάρι το φθινόπωρο και το κρατάνε μέχρι την άνοιξη με την ελπίδα ότι θα βγάλουν κέρδος.Αναφορές για σκόπιμη απόσυρση σιτηρών από πλούσιους χωρικούς καταφθάνουν από τα Ουράλια στη Σιβηρία, από την Ουκρανία και το βόρειο Καύκασο. Ο πλούσιος αγρότης, που πλέον δεν πιέζεται από την έλλειψη χρημάτων, τα οποία δεν έχει λόγο να ξοδέψει λόγω της έλλειψης βιομηχανικών αγαθών, έχει βρεθεί στη θέση να μπορεί να εκβιάζει το κράτος για λύτρα.

Το Δεκέμβρη:

έγινε σαφής η σοβαρότητα της κατάστασης. Η συγκέντρωση σιτηρών για το έτος 1925-1926 υπολογίστηκε ότι θα είναι μικρότερη κατά 200 εκατομμύρια πούντια σε σχέση με την πρόβλεψη για 780 εκατομμύρια πούντια και το πολιτικό γραφείο, με απόφασή του, ανέστειλε όλες τις εξαγωγές. Το όραμα για

- 184-


μια βιομηχανική ανάπτυξη βασισμένη στη χρηματοδότηση από τα πλούσια αποθέματα σιτηρών άρχισε να ξεφτίζει. Ο κουλάκος είχε αποδείξει ότι ήταν κυρίαρχος της κατάστασης.27

Η διάλυση της ΤρόικαΠρος το τέλος του 1925 ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ κατέληξαν σε

συμπεράσματα παρόμοια με αυτά που είχε διατυπώσει ο Τρότσκι το 1923 σχετικά με την απειλή στη σοσιαλιστική οικοδόμηση που έκφραζαν οι κουλάκοι, οι οποίοι πλούτιζαν εις βάρος άλλων τάξεων: πλήρωναν χαμηλούς μισθούς, συνέθλιβαν τους φτωχούς αγρότες, αγόραζαν ή νοίκιαζαν τη γη και χρέωναν τους φτωχούς αγρότες και τους εργάτες στις πόλεις με υψηλές τιμές τροφίμων. Απέφευγαν τη φορολόγηση και επεδίωκαν να μεταφέρουν τα δικά τους βάρη στις πλάτες των φτωχών. Επεδίωκαν να συσσωρεύσουν κεφάλαιο εις βάρος του κράτους και μ’ αυτό τον τρόπο επιβράδυναν τη συσσώρευση στον κρατικό τομέα της οικονομίας, κάτι που είχε ως συνέπεια την παρεμπόδιση της εκβιομηχάνισης.

Στη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής για την προετοιμασία του Δέκατου Τέταρτου Συνεδρίου στις 5 Σεπτέμβρη, τέσσερα μέλη της - Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Σοκόλνικοφ και Κρούπσκαγια - κατέθεσαν μια κοινή δήλωση, με την οποία απαιτούσαν την έναρξη μιας ελεύθερης συζήτησης στο κόμμα πάνω σε όλα τα διαφιλονι- κούμενα ζητήματα. Το κείμενό τους έμεινε γνωστό ως η Πλατφόρμα των Τεσσάρων. Δεν δημοσιεύτηκε ποτέ και δεν υπάρχουν διασταυρωμένες μαρτυρίες για το περιεχόμενό του. Στη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής τον Οκτώβρη, οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ εξαπέλυσαν μια κατά μέτωπο επίθεση στην αγροτική πολιτική των Στάλιν-Μπουχάριν, η οποία, σύμφωνα με τους δυο, ευνοούσε τους κουλάκους εις βάρος των φτωχών αγροτών και των αγρεργατών. Η ηγεσία συνέχισε τους ελιγμούς. Η κεντρική επιτροπή υιοθέτησε ομόφωνα μια σειρά αποφάσεις πάνω στην οικονομική πολιτική -

- 185-


μια από αυτές αφορούσε την αγροτιά - οι οποίες κάλυπταν τις δι- ευρυνόμενες διαφορές.

ΓΙαρόλ’ αυτά, ανάμεσα στον Οκτώβρη και το Δεκέμβρη η Μόσχα και το Λένινγκραντ είχαν εμπλακεί σε ένα σκληρό και ελάχιστα καλυμμένο πόλεμο. Και στις δυο πρωτεύουσες μαγειρεύτηκαν οι εκλογές για την ανάδειξη αντιπροσώπων στο συνέδριο: η Μόσχα εξέλεξε μόνο όσους πρότειναν οι Στάλιν-Μπουχάριν και το Λένινγκραντ μόνο υποστηρικτές των Κάμενεφ-Ζινόβιεφ.

Το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο ξεκίνησε στις 18 Δεκέμβρη και στις εργασίες του κυριάρχησε η σύγκρουση ανάμεσα στον Στάλιν και τον Μπουχάριν από τη μια πλευρά και τον Ζινόβιεφ με τον Κάμενεφ από την άλλη. Η συζήτηση ήταν θυελλώδης. Τα βασικά ζητήματα ήταν: η θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια χώρα», η στάση απέναντι στην αγροτιά, η πολιτική εκβιομηχάνισης κι ο σχεδια- σμός. Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ αποκάλυψαν τις αδίστακτες μεθόδους τις οποίες είχαν επιστρατεύσει, μαζί με τον Στάλιν, για να συντρίψουν την Αντιπολίτευση του 1923.

Η Κρούπσκαγια αποδοκίμασε την έλλειψη εσωκομματικής δημοκρατίας: «Στις σελίδες του κεντρικού μας οργάνου δεν δημοσιεύονται προσωπικές γνώμες και χάρη σ’ αυτή την παράλειψη το κόμμα δεν ήταν προετοιμασμένο για τη συζήτηση που το χτύπησε σαν κεραυνός εν αιθρία δυο βδομάδες πριν το συνέδριο». Τελείωσε με την παράθεση ενός αγαπημένου τσιτάτου από τον Λένιν: «Έχουν υπάρξει περιπτώσεις στην ιστορία όπου μεγάλοι επαναστάτες έχουν διαστρεβλωθεί μετά θάνατον. Τους μετατρέπουν σε άκακα εικονίσματα και, ενώ τιμούν το όνομά τους, αμβλύνουν την επαναστατική αιχμή της διδασκαλίας τους».28

Η φωνή της Κρούπσκαγια είχε ιδιαίτερη βαρύτητα για τα μέλη του κόμματος, που γνώριζαν πόσο μακροχρόνια και πόσο στενή ήταν η σχέση της με τον Λένιν όχι μόνο ως σύζυγος, αλλά κι ως συνεργάτης του.

Ο Ζινόβιεφ προειδοποίησε για τον κίνδυνο που αντιπροσώ


πευαν για το σοσιαλισμό οι κουλάκοι, οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ κι οι γραφειοκράτες. Θύμισε τη Διαθήκη του Λένιν και τις προειδοποιήσεις της για τις αυθαιρεσίες του Στάλιν.

Ο Κάμενεφ διαμαρτυρήθηκε έντονα για την επιβολή ενός αυταρχικού εσωκομματικού καθεστώτος. Προέτρεψε στην αποκατάσταση της δυνατότητας των μειοψηφιών να διατυπώνουν ελεύθερα τις απόψεις τους. «Πίσω στον Λένιν. Είμαστε κατά της δημιουργίας μιας θεωρίας του Βοζντ (Ηγέτη). Δεν θέλουμε να φτιάξουμε έναν Βοζντ. Είμαστε ενάντια στη Γραμματεία, η οποία επί της ουσίας έχει αναλάβει τόσο την πολιτική όσο και την οργάνωση και στέκεται πάνω από το πολιτικό όργανο. Θέλουμε τα ανώτερα κλιμάκιά μας να οργανωθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργεί ένα πανίσχυρο πολιτικό γραφείο, το οποίο θα ενοποιεί όλες τις πολιτικές του κόμματός μας και μ’ αυτό τον τρόπο να υποτάξει σ’ αυτή την κατεύθυνση τη Γραμματεία». Ο Κάμενεφ τελείωσε ως εξής: «Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο σύντροφος Στάλιν δεν μπορεί να παίξει το ρόλο του ενοποιητή στο μπολσεβίκικο επιτελείο [θόρυβος, χειροκρότημα από την αντιπροσωπεία του Λένινγκραντ, φωνές και χειροκροτήματα για τον Στάλιν]». Ο Κάμενεφ συμπλήρωσε μέσα σε αυτή τη φασαρία: «Είμαστε ενάντια στη θεωρία της μονοκρατορίας ενός ανθρώπου, δεν θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν Βοζντ».29

Ο Στάλιν κατέβαλε τεράστια προσπάθεια για να φανεί ως υπερασπιστής της έννοιας της «συλλογικής ηγεσίας» του κόμματος: «Είναι αδύνατο το κόμμα να καθοδηγηθεί με άλλο τρόπο εκτός από το συλλογικό. Τώρα που ο Βλαντιμίρ Ίλιτς δεν είναι μαζί μας, θα ήταν ανόητο ακόμα και να σκεφτούμε κάτι τέτοιο (χειροκροτήματα), είναι ανόητο και να το αναφέρουμε».30 Ο Στάλιν επέστρεψε τις κατηγορίες που είχε δεχτεί πίσω στον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, θυμίζοντας ότι το 1923 ήταν εκείνοι που ζητούσαν τη διαγραφή του Τρότσκι από το κόμμα. Για μια ακόμα φορά τάχθηκε εναντίον της «μεθόδου του ακρωτηριασμού, της μεθόδου της αιματοχυ

- 187-


σίας».31Αναρωτήθηκε ποιο ήταν το νόημα της πλατφόρμας του Ζινό-

βιεφ και του Κάμενεφ.«[Αυτή η πλατφόρμα] σημαίνει να βρεθεί το κόμμα με μια κα

θοδήγηση στην οποία δεν θα συμμετέχει ο Ρίκοφ, ο Καλίνιν, ο Τόμ- σκι, θα είναι μια καθοδήγηση χωρίς τον Μολότοφ, χωρίς τον Μπουχάριν... Είναι ανέφικτο να καθοδηγηθεί το κόμμα χωρίς τους συντρόφους που ανέφερα».* «Τι θέλουν στην πραγματικότητα από τον Μπουχάριν; Ζητάνε το αίμα του συντρόφου Μπουχάριν. Αυτό ζητά ο σύντροφος Ζινόβιεφ όταν, κλείνοντας την ομιλία του, οξύνει το ζήτημα του Μπουχάριν. Ζητάτε το αίμα του Μπουχάριν; Ε, λοιπόν, δεν θα σας δώσουμε αυτό το αίμα, να είστε σίγουροι γι” αυτό. [Χειροκροτήματα]» 33 **

Τώρα, ο Στάλιν εξαπέλυε ενάντια στον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ όλες τις κατηγορίες από τις οποίες τους είχε υπερασπίσει πριν ένα χρόνο, όταν αυτός που τους κατηγορούσε ήταν ο Τρότσκι. Ήταν οι «λιποτάκτες» κι οι «απεργοσπάστες» του Οκτώβρη. Ο Στάλιν στεκόταν στο πλευρό των Μπουχάριν, Ρίκοφ, Τόμσκι, των νέων συνεταίρων του, με τον ίδιο τρόπο που είχε σταθεί προηγουμένως στο πλευρό του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ.

Ο σταλινικός μηχανισμός βγήκε νικητής. Όταν έγινε ψηφοφορία πάνω στις εισηγήσεις της κεντρικής επιτροπής, τις οποίες είχαν παρουσιάσει ο Στάλιν κι ο Μολότοφ, οι ψήφοι ήταν 559 υπέρ και 65 κατά.34

Αυτό το συνέδριο αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στην ιστορία του κόμματος. Υπήρξε η τελευταία φορά όπου, όχι μόνο οι θέσεις

* Αφού ο Ρίκοφ, ο Τόμσκι κι ο Μπουχάριν δολοφονήθηκαν από τον Στάλιν στις εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του '30, στις πιο πρόσφατες εκδόσεις της ομιλίας του η σχετική φράση έχει διαμορφωθεί ως εξής: «να βρεθεί με μια καθοδήγηση χωρίς τον Καλίνιν, τον Μολότοφ».32

••Ο Στάλιν, που τελικά έχυσε το αίμα του Μπουχάριν το 1938, βρήκε τόσο ενοχλητικό αυτό το απόσπασμα, ώστε το αφαίρεσε εντελώς από τα Απαντά του.

- 188-


της κεντρικής επιτροπής αμφισβητήθηκαν από μια αντι-εισήγηση, αλλά κι η τελευταία φορά που μια αντιπολιτευτική ομάδα αντιπροσωπεύτηκε σε ένα συνέδριο.

Η κατάρρευση του οχυρού του Ζινόβιεφ στο Λένινγκραντ

Το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο ενέκρινε μια επιστολή προς την οργάνωση του Λένινγκραντ με την οποία αποδοκίμαζε τη συμπεριφορά του Ζινόβιεφ κι άλλων αντιπροσώπων της κομματικής οργάνωσης στο συνέδριο.35

Με μια πρώτη ματιά, το Λένινγκραντ έμοιαζε να είναι ένα απόρθητο οχυρό του Ζινόβιεφ. Έλεγχε τον διοικητικό μηχανισμό της πόλης και της περιφέρειάς της, τον τύπο και την κομματική οργάνωση. Έμοιαζε ότι διέθετε πολλούς και αφοσιωμένους οπαδούς. Όμως, όταν ήρθε η κρίσιμη στιγμή, ο Στάλιν χρειάστηκε λιγότερο από δυο μήνες για να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο της κομματικής οργάνωσης του Λένινγκραντ· από το επίπεδο του ουέζντ, μέχρι τα ράγιάν [διοικητικές περιοχές] και το κυβερνείο. Ο ιστορικός Τ.Ε. Νισόνγκερ (Τ.Ε. Nisonger) γράφει:

Μπορούμε να πούμε, εν περιλήψει, ότι όσο πλησίαζε η επικείμενη σύγκρουση με τον Στάλιν, ο Ζινόβιεφ, τουλάχιστον επιφανειακά, έμοιαζε απόλυτος κυρίαρχος του κομματικού μηχανισμού στο Λένινγκραντ. Τποστηρικτές του Ζινόβιεφ έλεγχαν την επαρχιακή κομματική επιτροπή, το γραφείο της κομματικής επιτροπής του κυβερνείου, τη γραμματεία της, πέντε από τις έξι κομματικές επιτροπές των ραγιόν του Λένινγκραντ μαζί με τα γραφεία τους, την οργάνωση της Κομσομόλ, την επιτροπή ελέγχου του κυβερνείου, το συμβούλιο των συνδικάτων κι επίσης τον Τύπο του Λένινγκραντ. Ο ίδιος ο Ζινόβιεφ αντιμετώπιζε με μεγάλη αυτοπεποίθηση την ασφάλεια της θέσης του στο Λένινγκραντ.36

Ο Βίκτορ Σερζ, που εκείνη την περίοδο ζούσε στο Λένινγκραντ,

- 189-


παρατήρησε:

Ο Ζινόβιεφ, η δημαγωγία του οποίου ήταν ειλικρινής, πίστευε κάθε λέξη όταν μιλούσε για τη θερμή υποστήριξη των εργατικών μαζών του Αένινγκραντ προς την κλίκα του. «Το φρούριό μας είναι απόρθητο» τον είχα ακούσει να λέει.37

Η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής την 1η Γενάρη 1926, αποφάσισε την παύση κάθε περαιτέρω συζήτησης των διαφωνιών που είχαν εκφραστεί στο συνέδριο. Η απόφαση πρόβλεπε ότι κανένα από τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της κεντρικής επιτροπής ή της κεντρικής επιτροπής ελέγχου που είχε ταχθεί με την αντιπολίτευση δεν θα μπορούσε να συμμετέχει στη συζήτηση για τις αποφάσεις του συνεδρίου που θα διεξαγόταν στις κομματικές οργανώσεις.38

Παρ’ όλη αυτή την απόφαση οι Ζινοβιεφικοί αποφάσισαν, για να αποδείξουν ότι διατηρούσαν την υποστήριξη της κομματικής βάσης στο Αένινγκραντ, να συγκαλέσουν στις 28 Δεκέμβρη έκτακτα ακτίφ των κομματικών μελών στα ραγιόν του Κέντρου της πόλης, του Βολοντάρσκιι, του Μόσκοβο-νάρβσκι και του Βασιλεο- στρόφσκι, με αποκλειστικό θέμα την έγκριση της στάσης που κράτησε η αντιπροσωπεία του Αένινγκραντ στο συνέδριο.

Οι αποφάσεις υπέρ της αντιπολίτευσης εγκρίθηκαν με συντριπτικές πλειοψηφίες. Για παράδειγμα, από τα 2.500 περίπου μέλη που συμμετείχαν στην ολομέλεια του Μόσκοβο-Νάρβσκι, μόλις καμιά 20σαριά αντιτάχθηκαν στη Ζινοβιεφική απόφαση. Μια ανάλογη απόφαση εγκρίθηκε με 490 ψήφους υπέρ και μόλις 12 κατά στο ραγιόν του Κέντρου και με 851 υπέρ, 81 κατά και 4 λευκά στο ραγιόν Βολοντάρσκιι.39 Στις 5-6 Γενάρη κατέφθασε στο Λένινγ- κραντ μια οκταμελής αντιπροσωπεία της κεντρικής επιτροπής αποτελούμενη από τους Μολότοφ, Κίροφ, Βοροσίλοφ, Καλίνιν, Αντρέεφ, Τόμσκι, Πετρόφσκι και Σμιντ. Τους συνόδευαν τέσσερα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής ελέγχου.

- 190-


Στις 7 Γενάρη η κεντρική επιτροπή διόρισε τον Κίροφ προσωρινό πρώτο γραμματέα της επαρχιακής επιτροπής του Λένινγκραντ. Στις 8 Γενάρη, ο κεντρικός μηχανισμός από τη Μόσχα, αναδιοργάνωσε πλήρως το Βορειοδυτικό Γραφείο - παρακάμπτοντας ολοκληρωτικά την οργάνωση του Λένινγκραντ40 - και διόρισε μια νέα Γραμματεία του Γραφείου, του οποίου επικεφαλής ήταν πάλι ο Κίροφ.

Από τη στιγμή που οι σταλινικοί έθεσαν υπό τον έλεγχό τους την κορυφή της κομματικής οργάνωσης, άρχισαν να εκδιώκουν τους Ζινοβιεφικούς από τις μεσαίες και κατώτερες στελεχικές θέσεις στον κομματικό μηχανισμό του Λένινγκραντ.

Η επικράτηση των σταλινικών στα κατώτερα κομματικά κλιμάκια ήταν ταχεία. Στις 21 Γενάρη 1926, οι 652 από τους 712 κομματικούς πυρήνες του Λένινγκραντ συνεδρίασαν εκτάκτως για να συζητήσουν το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο. Σε αυτούς τους 652 πυρήνες συμμετείχαν τα 73.268 από τα 77.056 τακτικά και δόκιμα κομματικά μέλη (96%) της οργάνωσης του Λένινγκραντ. Από αυτά τα μέλη, οι 70.228 (96%) ψήφισαν υπέρ των αποφάσεων του Δέκατου Τέταρτου Συνεδρίου και καταδίκασαν την αντιπολίτευση, 2.190 ψήφισαν κατά των αποφάσεων (3,5%) και 275 (0,5%) απείχαν. Αυτά τα στοιχεία δεν συμπεριλαμβάνουν τα 11.356 κομματικά μέλη στον Κόκκινο Στρατό και το Στόλο που στάθμευαν στο Λένινγκραντ. Σύμφωνα με κάποια στοιχεία, από τους 10.129 (89%) που συμμετείχαν σε τέτοιες συνεδριάσεις, οι 10.028 (99%) καταδίκασαν την αντιπολίτευση, 54 την υποστήριξαν και 47 απείχαν.

Όλες οι συνδιασκέψεις των ραγιόν του Λένινγκραντ ψήφισαν ομόφωνα αποφάσεις υποστήριξης του Στάλιν, με την εξαίρεση της συνδιάσκεψης του Μόσκοβσκο-Νάρβσκιι, όπου καταγράφηκε μια αποχή.41 Ο πυρήνας Εγκόροφ, που στις 31 Δεκέμβρη 1925 είχε υιοθετήσει μια Ζινοβιεφική απόφαση με 55 ψήφους υπέρ και 2 κατά, στις 3 Φλεβάρη 1926 υιοθέτησε μια απόφαση ενάντια στην αντιπολίτευση με 500 ψήφους υπέρ και καμιά κατά.42

-191 -


Στις 10 Φλεβάρη 1926 συνήλθε μια έκτακτη συνδιάσκεψη της επαρχιακής οργάνωσης του Αένινγκραντ. Ύστερα από μια τρίωρη πολιτική εισήγηση του Μπουχάριν με θέμα το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο, η συνδιάσκεψη υιοθέτησε ομόφωνα μια απόφαση με την οποία καταδίκαζε την αντιπολίτευση. Η συνδιάσκεψη επισφράγισε τη σταλινική νίκη στην οργάνωση του Αένινγκραντ.*3

Οι σταλινικοί επιστράτευσαν ενάντια στους ζινοβιεψικούς τις ίδιες μεθόδους που είχαν εφαρμόσει οι τελευταίοι προηγουμένως για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους. Ο Νισόνγκερ γράφει:

Οι βασικοί υποστηρικτές των ζινοβιεψικών χρησιμοποίησαν μια σειρά μεθόδους καταναγκασμού και απειλές για να φιμώσουν ενεργητικούς υποστηρικτές του Στάλιν ή να τιμωρήσουν ζινοβιεψικούς αποστάτες (κάτι που λειτουργούσε κι ως προειδοποίηση σε πιθανούς αποστάτες). Ατομα που επέσυραν την αποδοκιμασία των ζινοβιεψικών καθαιρούνταν από στελεχι- κές θέσεις, απολύονταν από τη δουλειά τους, συλλαμβάνον- ταν ή/και απειλούνταν με κυρώσεις από την επιτροπή ελέγχου του κυβερνείου. Με παρόμοιο πνεύμα, οι ζινοβιεψικοί προσπάθησαν να ξεφορτωθούν εχθρικούς διευθυντές και εργαζόμενους σε εφημερίδες που η κυκλοφορία τους κάλυπτε όλο το κυβερνείο. Επίσης, κατέβαλαν κάθε προσπάθεια να εμποδ ίσ ουν τη σ ύγκληση κομματικών οργάνω ν στα οποία υπήρχε πιθανότητα να περάσουν αποφάσεις ενάντια στην α ντιπολίτευση. Αλλα στρατηγήματα των ζινοβιεψικών ήταν η παρεμπόδιση της πρόσβασης σταλινικών αγκιτατόρων στις βιομηχανικές επιχειρήσεις του Αένινγκραντ, εντολές από το γραφείο του κυβερνείου στις εφημερίδες να μην δημοσιεύουν άρθρα κριτικής στις θέσεις της αντιπολίτευσης...44

Οι σταλινικοί με τη σειρά τους, εφάρμοσαν τις ίδιες μεθόδους. Σύμφωνα με τον Νισόνγκερ:

...υπήρχαν πολλοί παραλληλισμοί ανάμεσα στη σταλινική στρατηγική και τη στρατηγική των ζινοβιεψικών. Και οι δυο ομάδες επεδίωκαν να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι είχαν την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηψίας των απλών κομ

- 192-


μουνιστών κι οι δυο προσπάθησαν να απομακρύνουν εχθρικούς διευθυντές εφημερίδων κι οι δυο ισχυρίζονταν ότι οι αντίπαλοί τους υπονόμευαν την ενότητα του κόμματος κι οι δυο χρησιμοποίησαν προς όφελος τους τη δυνατότητα να διορίζουν και να καθαιρούν κομματικά στελέχη. Οι ζινοβιεφικοί χρησιμοποίησαν την επιτροπή ελέγχου του κυβερνείου ενάντια στους σταλινικούς κι οι σταλινικοί επιστράτευσαν ενάντια στην αντιπολίτευση την κεντρική επιτροπή ελέγχου.45

Η γρήγορη και εύκολη νίκη των σταλινικών στο Λένινγκραντ δείχνει πόσο ρηχή ήταν η αφοσίωση των στελεχών και των μελών του κόμματος στον Ζινόβιεφ.

Ο Τρότσκι παραμένει σιωπηλόςΚατά τη διάρκεια των δεκατεσσάρων ημερών που διήρκεσε το

Δέκατο Συνέδριο, ο Τρότσκι παρέμεινε σιωπηλός. Δεν αντέδρασε στην έκκληση της Κρούπσκαγια για πραγματική δημοκρατική αντιπαράθεση απόψεων στο κόμμα και ενάντια στην αποχαυνωτική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε η λατρεία του Λένιν. Δεν είπε τίποτα όταν ο Ζινόβιεφ θύμισε τη Διαθήκη του Λένιν και τις προειδοποιήσεις της για τις αυθαιρεσίες του Στάλιν ή όταν επισήμανε την απειλή που αντιπροσώπευαν οι κουλάκοι, οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ κι οι γραφειοκράτες για το σοσιαλισμό.

Έμεινε σιωπηλός όταν ο Κάμενεφ διαμαρτυρήθηκε για την εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού εσωκομματικού καθεστώτος. Κάθησε στο πλάι ενώ εξελισσόταν η άγρια και καλά ενορχηστρωμένη επίθεση των σταλινικών στην αντιπολίτευση του Λένινγκραντ. Δεν διαμαρτυρήθηκε όταν ο Μπουχάριν υπεραμύνθηκε της θεωρίας του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» απέναντι στην επίθεση που είχε εξαπολύσει ο Ζινόβιεφ ενάντια σ’ αυτή τη θεωρία. Ο Τρότσκι έμεινε αμέτοχος στη διαμάχη της κομματικής ηγεσίας.

Δεκατρία χρόνια μετά, όταν κατέθεσε στην Επιτροπή Ντιούι στο Μεξικό, ο Τρότσκι ομολόγησε ότι ξαφνιάστηκε όταν είδε τον

- 193-


Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ και τον Στάλιν να συγκρούονται στο Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο. «Η έκρηξη ήταν εντελώς αναπάντεχη για μένα» δήλωσε. «Στη διάρκεια του συνεδρίου παρέμενα αβέβαιος, επειδή η κατάσταση είχε αλλάξει συνολικά. Για μένα, ήταν εντελώς ασαφής».46

Αυτά τα λόγια, που ειπώθηκαν πολλά χρόνια μετά το γεγονός, τα επιβεβαιώνουν οι αδημοσίευτες σημειώσεις που κράτησε ο Τρό- τσκι στις παραμονές και κατά τη διάρκεια του συνεδρίου.

Παρόλο που ο Τρότσκι θα πρέπει να είχε αντιληφθεί τις διαφορές στο εσωτερικό της Τρόικα και πριν το συνέδριο, υποτίμησε το εύρος και τη σημασία τους. Απασχολημένος με τα καθήκοντά του στο Ανώτατο Συμβούλιο Οικονομίας και με τη συγγραφή του βιβλίου του Προς τον Καπιταλισμό ή τον Σοσιαλισμό; τον Αύγουστο του 1925, του διέφυγε η κλιμάκωση των διαφωνιών στο πολιτικό γραφείο. Το γεγονός ότι κι οι δυο πλευρές ελίσσονταν για να αποκρύψουν τις διαφωνίες από το κόμμα, ότι ακόμα και μετά την έντονη αντιπαράθεση για την οικονομική πολιτική στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Οκτώβρη κατάφεραν να υιοθετήσουν μια ομόφωνη απόφαση, πρέπει να είχε οδηγήσει τον Τρότσκι να υποθέσει ότι η σύγκρουση στην Τρόικα ήταν μια απλή σκιαμαχία. Επίσης, όταν εκείνος που ηγείτο της επίθεσης στη δεξιά πτέρυγα κατά τη διάρκεια της Συνδιάσκεψης ήταν ο Ζινόβιεφ, δηλαδή το μέχρι πρότινος πιο σκληρό μέλος της Τρόικα και πιο ωμός εκπρόσωπος της πολιτικής της, μάλλον έκανε τη ρήξη στην Τρόικα να μοιάζει σαν ένας απλός ενδογραψειοκρατικός καυγάς. Η μεταστροφή του Ζινόβιεφ, μέσα σε λίγες βδομάδες, από ένθερμος υπέρμαχος σε κύριος πολέμιος της αγροτικής πολιτικής, δεν μπορούσε παρά να επιβεβαιώσει την εκτίμηση του Τρότσκι για την αστάθεια του Ζινό- βιεφ.

Η συμμετοχή του Γ.Ι. Σοκόλνικοψ στην ομάδα των Ζινόβιεφ- Κάμενεφ θα πρέπει επίσης να είχε ενθαρρύνει τον Τρότσκι να αντιμετωπίσει αυτή την ομαδοποίηση ως μια κλίκα χωρίς αρχές. Ο λό

- 194-


γος που είχε ωθήσει τον Σοκόλνικοφ να ενταχθεί στην αντιπολίτευση του Ζινόβιεφ ήταν απλά η αντιπάθεια που έτρεφε για τον Στάλιν· στα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής συντασσόταν με τον Μπουχάριν, δηλαδή κατατασσόταν στην πιο δεξιά πτέρυγα του κόμματος. Ο Τρότσκι έγραψε τις εξής φράσεις για τον Σοκόλνικοφ στις ημερολογιακές σημειώσεις του για την τέταρτη μέρα του συνεδρίου:

Το γεγονός ότι σήμερα ο Σοκόλνικοφ εμφανίζεται ως ένας από τους ηγέτες της αντιπολίτευσης του Αένινγκραντ είναι προσωπική πολιτική χωρίς αρχές και ταυτόχρονα το πιο περίεργο θέαμα. Ήταν και παραμένει ο θεωρητικός του οικονομικού αφοπλισμού του προλεταριάτου απέναντι στην ύπαιθρο.47

Παρόλ’ αυτά, είναι πράγματι εντυπωσιακή η έλλειψη συναίσθησης εκ μέρους του Τρότσκι του βάθους της σύγκρουσης στην ηγεσία του κόμματος. Ο Ζινόβιεφ συνέχιζε επί μήνες την επίθεσή του στη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια χώρα». Ο Ισαάκ Ντόιτσερ κάνει μια σωστή περιγραφή της πνευματικής κατάστασης του Τρότσκι εκείνη τη χρονική στιγμή: ακόμα κι αν ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, η Κρούπσκαγια κι ο Σοκόλνικοφ δεν είχαν προβάλει την απαίτηση για ανοιχτή συζήτηση στο κόμμα ήδη από την ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Οκτώβρη

και ακόμα κι αν η δημόσια αντιπαράθεση για το σοσιαλισμό σε μια χώρα δεν είχε προσφέρει καμιά ένδειξη του νέου σχίσματος, παραμένει αίνιγμα το πώς ένας παρατηρητής τόσο προσεκτικός, τόσο ενδιαφερόμενος και τόσο διορατικός όσο ο Τρότσκι, θα μπορούσε να ήταν τόσο ανίδεος για τις εξελίξεις, τόσο τυφλός ώστε να μην δει τόσους οιωνούς. Πώς κατά- φερε να μην ακούσει τις βροντές που επί μήνες ακούγονταν από το Αένινγκραντ;Πρέπει να συμπεράνουμε ότι η έκπληξή του ήταν αποτέλεσμα έλλειψης παρατηρητικότητας, διαίσθησης και ανάλυσης. Επίσης, δεν υπάρχει περίπτωση ο Ράντεκ, ο Πρεομπραζένσκι, ο

- 195-


Σμιρνόφ κι άλλοι φίλοι του να μην είχαν πάρει είδηση τι συνέ- βαινε και να μην είχαν προσπαθήσει να του επιστήσουν την προσοχή σ’ ό,τι συνέβαινε. Προφανώς, το μυαλό του παρέμενε κλειστό. Σαν να ζούσε σε άλλο κόσμο, κλεισμένος στον εαυτό του και τις ιδέες του.Ήταν βυθισμένος στις επιστημονικές και οικονομικές ενασχολήσεις και τη συγγραφική του εργασία, που κατά κάποιο τρόπο τον προστάτευαν από τις απογοητεύσεις που είχε ζήσει. Απέφευγε τα εσωκομματικά ζητήματα.48

Ένας σημαντικός παράγοντας που πιθανά να τύφλωσε τον Τρότσκι ώστε να μην δει τις αλλαγές, ήταν το γεγονός ότι το 1923-24 ο Ζι- νόβιεφ κι ο Κάμενεφ είχαν υπάρξει οι σκληροί αντίπαλοί του. Ο Τρότσκι τους παρουσίαζε στα Διδάγματα του Οκτώβρη ως τους ηγέτες της δεξιάς πτέρυγας του κόμματος, τόσο το 1917 όσο και κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Επανάστασης το 1923. Γι’ αυτό το λόγο ο Τρότσκι παρέμενε δύσπιστος όταν εμφανίζονταν ως εκπρόσωποι μιας νέας αριστεράς.

Ωστόσο είχε επισημάνει κάποιες αλλαγές.Στις 9 Δεκέμβρη (εννιά μέρες πριν την έναρξη του Δέκατου Τέ

ταρτου Συνεδρίου) ο Τρότσκι κράτησε στο ημερολόγιό του σημειώσεις για τη σύγκρουση της οργάνωσης του Λένινγκραντ με την κεντρική επιτροπή:

Καμιά από τις δυο πλευρές δεν έχει καταθέσει συγκεκριμένες, πρακτικές προτάσεις που θα μπορούσαν να μεταβάλλουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, το συσχετισμό δύναμης ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά. Η νομιμοποίηση της ενοι- κίασης γης και της μίσθωσης αγροτικής εργασίας, αποφασί- στηκαν, απ’ όσο γνωρίζει το κόμμα, χωρίς εσωτερική πάλη.Με τον ίδιο τρόπο αποφασίστηκε η μείωση της φορολογίας στους αγρότες.

Όμως, ακόμα κι έτσι, ένιωθε ότι κάτι πρέπει να υπήρχε πίσω από τη σύγκρουση του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ από τη μια μεριά και του Στάλιν με τον Μπουχάριν από την άλλη.

- 1 96 -


Η εσωκομματική συζήτηση που εκτυλίσσεται τώρα ανάμεσα στην οργάνωση του Αένινγκραντ και την κεντρική επιτροπή και η οποία γίνεται όλο και πιο έντονη, έχει τις κοινωνικές της ρίζες στις σχέσεις ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά σε συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης...

Δυστυχώς, τη σύγκρουση ανάμεσα στις δυο μερίδες της ηγεσίας την παραμόρφωνε το γεγονός ότι το γραφειοκρατικό κομματικό καθεστώς καθόριζε τις μορφές και τις μεθόδους διεξαγωγής της πάλης.

Η εξαιρετική δυσκολία, τουλάχιστον στο τωρινό στάδιο, να καθοριστεί η ταξική ουσία των διαφορών, εκτρέφεται από τον απολύτως πρωτόγνωρο ρόλο που διαδραματίζει ο κομματικός μηχανισμός· απ’ αυτή την άποψη τα πράγματα έχουν πάει πολύ πιο μακριά από κει που βρίσκονταν ακόμα κι ένα χρόνο πριν. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι στο Αένινγκραντ μια απόφαση που στρέφεται ενάντια στην κεντρική επιτροπή εγκρί- θηκε ομόφωνα ή σχεδόν ομόφωνα, την ίδια στιγμή που η οργάνωση της Μόσχας ομόφωνα - χωρίς ούτε μια αποχή - υιοθετούσε μια απόφαση ενάντια στο Αένινγκραντ.

Όμως, όσο σκληρές κι αν ήταν οι μέθοδοι της γραφειοκρατίας, η σύγκρουση ανάμεσα σε τμήματά της έκφραζε όντως πίεση από τις μάζες:

Διαθέσεις των μαζών οι οποίες δεν είχαν καμιά δυνατότητα να εκφραστούν με ακρίβεια μέσω των μαζικών οργανώσεων, των συνδικάτων ή του κόμματος, φτάνουν στα ηγετικά κλιμάκια του κόμματος με δυσνόητους και έμμεσους τρόπους... πυροδοτώντας μ’ αυτό τον τρόπο διεργασίες που στη συνέχεια ριζώνουν ή αποτυγχάνουν να ριζώσουν, ανάλογα με τις διαθέσεις του μηχανισμού στην κάθε περιοχή... Δεν είναι τυχαίο ότι το Αένινγκραντ έγινε το σημείο όπου εκφράστηκε το τμήμα του μηχανισμού που αντιπολιτεύεται την κεντρική επιτροπή....η θέση που υιοθέτησαν οι κυρίαρχοι κύκλοι του Λένινγ- κραντ αποτελεί μια γραφειοκρατικά παραμορφωμένη έκφρα

- 197-


ση των πολιτικών ανησυχιών που διακατέχουν το πιο προχωρημένο τμήμα του προλεταριάτου.49

Ο Τρότσκι δεν μπορούσε να ξεχάσει ότι το Αένινγκραντ - το λίκνο του Οκτώβρη - είχε τις ισχυρότερες μαρξιστικές και μπολσεβίκικες παραδόσεις. Ήταν η πιο προλεταριακή σοβιετική πόλη. Οι εργάτες του ένιωθαν πολύ έντονα την ανάγκη για μια αποφασιστική πολιτική υπέρ της βιομηχανίας. Η βαριά βιομηχανία και τα ναυπηγεία της πόλης παρέμεναν ανενεργά λόγω των ελλείψεων σε σίδερο και χάλυβα. Υπέφερε πολύ από την ανεργία. Η κομματική οργάνωση του Αένινγκραντ, όσο γραφειοκρατική κι αν είχε γίνει, δεν μπορούσε παρά να αντανακλά τη δυσαρέσκεια των εργατών της πόλης.

Τέσσερις μέρες μετά την έναρξη του Συνεδρίου, στις 22 Δεκέμβρη, ο Τρότσκι έγραψε σε μια σημείωση «Για την Αντιπολίτευση του Αένινγκραντ» ότι «Η Αντιπολίτευση του Αένινγκραντ [ήταν] η συνέχεια και η μετεξέλιξη της Αντιπολίτευσης του 1923-24»:

Το κεντρικό μοτίβο της Αντιπολίτευσης του Αένινγκραντ είναι να ρίχνει το φταίξιμο στην επίσημη πολιτική γραμμή, ή έστω στη δεξιά έκφρασή της, για το γεγονός ότι η αγροτιά έχει αρχίσει να ωθεί το προλεταριάτο στο περιθώριο και για το ότι στο εσωτερικό της αγροτιάς ο κουλάκος στριμώχνει το μεσαίο αγρότη κι αυτός με τη σειρά του στριμώχνει το φτωχό αγρότη.....δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η οργάνωση του Αένινγκραντ αποδείχτηκε η πιο ευαίσθητη στις προειδοποιήσεις, ούτε είναι τυχαίο ότι οι ηγέτες αυτής της οργάνωσης αναγκάστηκαν, αγωνιζόμενοι να διατηρήσουν τις θέσεις τους, να προσαρμοστούν στις ταξικές ευαισθησίες του προλεταριάτου του Λέ- νινγκραντ. Το αποτέλεσμα είναι ένα παράδοξο που επιφανειακά σοκάρει, αλλά επί της ουσίας ανταποκρίνεται πλήρως στις διαδικασίες που εκτυλίσσονται: η οργάνωση του Λένινγ- κραντ - που βρισκόταν στην πρωτοπορία της πάλης ενάντια στην Αντιπολίτευση [του 1923, Στμ], έχοντας αναθεματίσει την «υποτίμηση της αγροτιάς» και έχοντας προβάλει πιο μεγαλόφωνα από όλους το σύνθημα «στροφή στην ύπαιθρο» -

- 198-


ήταν η πρώτη που αποτραβήχτηκε βίαια από τις συνέπειες της αισθητής μεταστροφής που έχει συμβεί στο κόμμα, η ιδεολογική πηγή της οποίας ήταν η πάλη ενάντια στο λεγόμενο τροτσκισμό.50

Όμως, ο Τρότσκι δεν μπορούσε να παραβλέψει το γεγονός ότι η αριστερή στροφή του Ζινόβιεφ ήταν «μια γραφειοκρατική και δημαγωγική προσαρμογή των ανώτερων κλιμακίων του μηχανισμού στις ανησυχίες των προχωρημένων τμημάτων της εργατικής τάξης». Την ίδια στιγμή, οι εργάτες του Αένινγκραντ ήταν αποξενωμένοι από την τοπική κομματική γραφειοκρατία κι από τον Ζινό- βιεφ. Από αυτό το γεγονός πήγαζε η αδυναμία της κοινωνικής βάσης του Ζινόβιεφ, όπως θα αποδείκνυαν τα γεγονότα των επόμενων ημερών και εβδομάδων.

Το ότι οι μέθοδοι οικονομικής και κομματικής καθοδήγησης του Αένινγκραντ, το στριγκό αγκιτατόρικο στυλ δουλειάς, η τοπικιστική υπεροψία κλπ, έχουν προκαλέσει μια μεγάλη δυσαρέσκεια με την ηγετική ομάδα του Α ένινγκραντ και το ότι η έντονη αποστροφή που νιώθουν πολλοί εργάτες που σε διαφορετικές στιγμές στο παρελθόν έχουν εκδιωχθεί από το Λέ- νινγκραντ και έχουν διασκορπισθεί σε όλη τη χώρα, ενισχύει αυτή τη δυσαρέσκεια - όλα αυτά είναι εντελώς αναμφισβήτητα γεγονότα τα οποία καθόλου δεν πρέπει να υποτιμούνται.51

Η ταχεία κατάρρευση του φρουρίου του Ζινόβιεφ στο Λένινγ- κραντ, την οποία παρουσιάσαμε στις προηγούμενες σελίδες, απέδειξε πόσο έξοχα αντιλαμβανόταν την κατάσταση ο Τρότσκι. Μετά το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο ο Τρότσκι χτυπήθηκε ξανά από την ασθένεια που τον βασάνιζε και γι’ αυτό χρειάστηκε να φτάσει η άνοιξη του 1926 για να καταφέρει να συναντηθεί με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ για να συγκροτήσουν την Ενωμένη Αντιπολίτευση. Όταν τελικά συνήφθη η συμμαχία ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ, η αντιπολίτευση του Αένινγκραντ είχε ήδη συντρίβει.

- 199-


Η συγκρότηση της Ενωμένης ΑντιπολίτευσηςΗ μόνη μαρτυρία που διαθέτουμε για την πρώτη συνάντηση

ανάμεσα στον Τρότσκι και μέλη της αντιπολίτευσης του Ζινόβιεφ, είναι ένα σύντομο απόσπασμα της αυτοβιογραφίας του Τρότσκι. Ο Κάμενεφ, γράφει ο Τρότσκι, είπε:

«Αρκεί να εμφανιστείς με τον Ζινόβιεφ στο ίδιο βήμα και το κόμμα θα βρει την πραγματική κεντρική επιτροπή του». Δεν μπορούσα παρά να γελάσω με αυτή τη γραφειοκρατική αισιοδοξία. Ή ταν προφανές ότι ο Κάμενεφ υποτιμούσε τη διαλυτι- κή επίδραση που είχε στο κόμμα η τρίχρονη δράση του τρίο.Του το επισήμανα, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια να μην πληγώσω τα αισθήματά του. Η επαναστατική άμπωτις που είχε ξεκινήσει στα τέλη του 1923 - δηλαδή, η ήττα του επαναστατικού κινήματος στη Γερμανία - είχε προσλάβει διεθνείς διαστάσεις. Στη Ρωσία, η αντίδραση ενάντια στον Οκτώβρη ανέπτυσσε μεγάλη ταχύτητα. Ο κομματικός μηχανισμός συντασσόταν όλο και περισσότερο με τη δεξιά πτέρυγα. Ή ταν αφελές να πιστέψει κανείς ότι σε τέτοιες συνθήκες, αρκούσε να δώσουμε τα χέρια και τότε η νίκη θα έπεφτε μπροστά στα πόδια μας σαν ώριμο φρούτο. «Πρέπει να στοχεύσουμε μακριά», επανέλαβα δεκάδες φορές στον Κάμενεφ και τον Ζινό- βιεφ. «Πρέπει να προετοιμαστούμε για ένα μακρόχρονο και σοβαρό αγώνα».Μ

Η Ενωμένη Αντιπολίτευση - που την αποτελούσαν τα μέλη της Αντιπολίτευσης του 1923 και οι οπαδοί των Ζινόβιεφ και Κάμενεφ από το Λένιγκραντ - συγκροτήθηκε μετά την κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου στις 6-9 Απρίλη 1926.

Ήταν η πρώτη φορά μετά από δυο χρόνια που ο Τρότσκι συμμετείχε ενεργά στις εργασίες ενός ανώτερου κομματικού οργάνου. Σε εκείνη τη συνεδρίαση ήταν που ο Στάλιν εκφράστηκε περιπαικτικά για την πρόταση του Τρότσκι να χτιστεί ένας μεγάλος υδροηλεκτρικός σταθμός στον ποταμό Δνείπερο. Αργότερα, ο

- 2 0 0 -


Τρότσκι δημοσίευσε τα λόγια του Στάλιν:

Τα ποσά που απαιτούνται γι’ αυτό το έργο είναι τεράστια, περίπου εκατό εκατομμύρια. Θα μοιάζουμε με το χωριάτη, που αφού έχει βάλει στην άκρη μερικά καπίκια, αντί να επιδιορθώσει το αλέτρι του ή να φροντίσει τα ζώα του πάει κι αγοράζει ένα γραμμόφωνο και καταστρέφεται.53 *

Κατά τη διάρκεια της ολομέλειας ο Κάμενεφ υποστήριξε τον Τρότσκι· ιδιαίτερα την πρόβλεψη του τελευταίου για τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις που θα είχε μια πλούσια σοδειά αν η βιομηχανία συνέχιζε να ασθμαίνει και την απαίτησή του για αύξηση της φορολόγησης των πλούσιων αγροτών.

Ωστόσο ο Κάμενεφ, ως πρώην επικεφαλής του Συμβουλίου Άμυνας και Εργασίας, ένιωθε κάποια ευθύνη για τη βιομηχανική πολιτική την οποία επέκρινε ο Τρότσκι. Γι' αυτό το λόγο δεν υποστήριξε πλήρως τον Τρότσκι. «Δεν μπορώ να συσχετίσω το όνομά μου με αυτές [τις τροποποιήσεις που είχε υποβάλει ο Τρότσκι στο σχέδιο απόφασης του Ρίκοφ] που διατυπώνουν κρίσεις για την προηγούμενη οικονομική πολιτική του κόμματος την οποία υποστήριξα εκατό τοις εκατό».*4 Επίσης, ο Κάμενεφ έκανε κάποια σαρκαστικά σχόλια για τον Τρότσκι. Φαίνεται ότι ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ απείχαν όταν η κεντρική επιτροπή απέρριψε τις τροποποιήσεις του Τρότσκι. Όμως, κατόπιν, όταν τέθηκε σε ψηφοφορία η τροποποίηση του Κάμενεφ, ο Τρότσκι την υπερψήφισε. Ήταν ένα βήμα προς τη συγκρότηση της συμμαχίας τους.

Οι τρεις τους συναντήθηκαν μετά την ολομέλεια και αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ συμφώνησαν να κάνουν μια δήλωση με την οποία θα αναγνώριζαν ότι ο Τρότσκι είχε δίκιο όταν, όλο το προηγούμενο διάστημα, προειδοποιούσε το κόμμα για τον κίνδυνο της γραφειοκρατίας. Από την

* Ο σταθμός ξεκίνησε να χτίζεται το 1927 κι όταν ολοκληρώθηκε το 1932 αποτελούσε πρότυπο σχεδιασμού και τον μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό σταθμό στον κόσμο. (Στμ)

-201 -


πλευρά του ο Τρότσκι συμφώνησε να αναγνωρίσει ότι έκανε λάθος όταν τους κατάγγελλε ως τους ηγέτες της γραφειοκρατίας, ενώ ο πραγματικός ηγέτης της ήταν ο Στάλιν.

Όμως, πριν οι τρεις τους προλάβουν να καταστρώσουν λεπτομερή σχέδια ή έστω να διατυπώσουν σαφείς πολιτικές απόψεις, ο Τρότσκι χρειάστηκε να πάει στη Γερμανία για θεραπεία, μόλις δυο μέρες μετά τη συνάντησή τους. Ο κακοήθης πυρετός που τον βασάνιζε για χρόνια είχε επιστρέφει, αχρηστεύοντας τον ολοκληρωτικά.

- 2 0 2 -


Κεφάλαιο Επτά Η Ενωμένη Αντιπολίτευση

Το ξεκίνημα της Ενωμένης ΑντιπολίτευσηςΜετά την επιστροφή του στη Ρωσία, στα τέλη Μαΐου 1926, ο

Τρότσκι μαζί με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ έβαλαν μπρος την ενοποίηση των φραξιών τους. Δεν ήταν εύκολο. Πρώτα απ’ όλα, η τροτσκιστική φράξια ήταν διασκορπισμένη κι έπρεπε να συσπειρωθεί ξανά. Όταν ολοκληρώθηκε αυτή η προσπάθεια έγινε φανερό ότι ήταν πολύ πιο αδύνατη απ’ ό,τι το 1923. Δεύτερον, η ενοποίηση συνάντησε σοβαρή αντίσταση και στις δυο φράξιες. Κάποιοι από τους συνεργάτες του Τρότσκι τάσσονταν υπέρ της συνεργασίας με τους ζινοβιεψικούς, όμως κάποιοι άλλοι - ο Ράντεκ κι ο Αντόνοψ- Οβσεένκο - προτιμούσαν μια συμμαχία με τον Στάλιν. Υπήρχαν κι εκείνοι που κρατούσαν ίσες αποστάσεις και απέρριπταν τη συμμαχία και με τους δυο. Ο Μρατσόφσκι, ο ήρωας των μαχών στα Ουράλια, δήλωσε: «Ο Στάλιν θα μας εξαπατήσει και ο Ζινόβιεφ θα μας εγκαταλείψει».1 Ο Βίκτορ Σερζ, μέλος της ομάδας των τρο- τσκιστών στο Αένινγκραντ, έχει γράψει ότι εκείνη η ομάδα κάθε άλλο παρά ενθουσιασμένη ήταν με την προοπτική της συγχώνευσης με τους ζινοβιεψικούς.

Η είδηση ότι ο Τρότσκι είχε συνάψει συμφωνία με την Αντιπο

-203-


λίτευση του Λένινγκραντ μας αιψνιδίασε. Πώς μπορούσαμε να καθίσουμε στο ίδιο τραπέζι με τους γραφειοκράτες που μας καταδίωκαν και μας συκοφαντούσαν... Διστάσαμε να τους δώσουμε τον κατάλογο με τα ηγετικά μας μέλη. Τι θα έκαναν αύριο;2

Μεγάλη αντίσταση στη συγχώνευση υπήρχε και στις γραμμές των ζινοβιεψικών. Στο κάτω-κάτω, ο Ζινόβιεφ και οι συνεργάτες του είχαν κάνει τις πιο άγριες επιθέσεις στον Τρότσκι τα δυο προηγούμενα χρόνια.

Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ έπρεπε να εξηγήσουν στους υποστη- ρικτές τους ότι ο τροτσκισμός ήταν ένας μπαμπούλας που είχαν κατασκευάσει οι ίδιοι. Στο τέλος, πιεσμένοι από την κατηγορία ότι είχαν συνθηκολογήσει με τον τροτσκισμό, ο Ζινόβιεφ κι οι συνεργάτες ζήτησαν τη βοήθεια του Τρότσκι. Για να τους διευκολύνει, ο Τρότσκι έκανε έναν απαράδεκτο συμβιβασμό: αποκήρυξε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.

Ο Τρότσκι πίστευε και συνέχισε να πιστεύει ότι η συμμαχία με τους ζινοβιεφικούς ήταν δικαιολογημένη ακόμα και μετά τη λιποταξία και τη συνθηκολόγηση των συμμάχων του με τον Στάλιν στα τέλη του 1927.0 Τρότσκι γράφει στην αυτοβιογραφία του:

Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ ορκίζονταν δημόσια ότι οι «τροτσκι- στές» είχαν δίκιο όταν επιτίθονταν ενάντια στους ίδιους από το 1923 και μετά. Αποδέχτηκαν τα βασικά σημεία της πλατφόρμας μας. Ή ταν αδύνατο να μην συνάψουμε μια συμμαχία μαζί τους σε τέτοιες συνθήκες, ιδιαίτερα από τη στιγμή που από πίσω τους στέκονταν χιλιάδες επαναστάτες εργάτες του Λένινγκραντ.3

Όπως αναφέραμε, ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ ήταν εκστατικά αισιόδοξοι, αλλά ο Τρότσκι είχε διαφορετική άποψη. Ο Βίκτορ Σερζ θυμάται ότι:

Δεν είχα καμιά αυτοπεποίθηση για τη νίκη μας: βαθιά στην

-204-


καρδιά μου ήμουν βέβαιος ότι θα ηττηθούμε. Στην παλιά πρωτεύουσα μπορούσαμε να υπολογίζουμε μόνο σε μερικές εκατοντάδες αγωνιστές κι η πλειοψηφία των εργατών αδιαφορούσε για την υπόθεσή μας. Ο Λεβ Νταβίντοβιτς σχολίασε, απλώνοντας τα χέρια του: «Πάντα παίρνεις ένα ρίσκο. Είτε θα καταλήξεις σαν τον Λήμπκνεχτ, είτε σαν τον Λένιν».4

Τελικά, η πάλη της Ενωμένης Αντιπολίτευσης ενάντια στον Στάλιν και τον Μπουχάριν διήρκεσε δεκαοχτώ μήνες.

Η πρώτη φορά που οι ηγέτες της Ενωμένης Αντιπολίτευσης έδρασαν συντονισμένα, ήταν η κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου στις 14-23 Ιούλη 1926. Ο Ζινόβιεφ δήλωσε ότι η τροτσκιστική Αντιπολίτευση του 1923 είχε δίκιο κι ο Τρότσκι απέσυρε την κατηγορία του οπορτουνισμού που είχε προσάψει στον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ στα Δ ιδάγματα του Οκτώβρη. Ο Ζινόβιεφ δήλωσε:

«Έχω κάνει πολλά λάθη, όμως θεωρώ δυο απ’ αυτά ως τα πιο σημαντικά. Το πρώτο μου λάθος, αυτό του 1917, είναι γνωστό σε όλους σας... Το δεύτερο λάθος το θεωρώ όμως πιο επικίνδυνο, επειδή το πρώτο είχε γίνει όταν ο Λένιν ήταν ακόμα ζωντανός. Το λάθος του 1917 το διόρθωσε ο Λένιν και εμείς αποκαταστήσαμε τη ζημιά που κάναμε με τη βοήθεια του Λένιν μέσα σε μερικές μέρες. Όμως, το λάθος μου του 1923...» Ορτζονικίτζε (διακόπτοντας): «Τότε γιατί εξαπατήσατε όλο το κόμμα;»Ζινόβιεφ: «Λέμε, πλέον δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι ο βασικός πυρήνας της Αντιπολίτευσης του 1923, όπως δείχνει κι η μετέπειτα πορεία της τωρινής ηγετικής φράξιας, σωστά προειδοποίησε για τους κινδύνους εγκατάλειψης της προλεταριακής γραμμής και για την ανησυχητική γιγάντωση της εξουσίας του μηχανισμού... Ναι, στο ζήτημα της καταστολής από το γραφειοκρατικό μηχανισμό, ο Τρότσκι είχε δίκιο να τάσσεται ενάντιά μας».5

Στην ίδια συνεδρίαση ο Τρότσκι δήλωνε ότι:

-205-


Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στα Διδάγματα του Οκτώβρη συνέδεσα τις οπορτουνιστικές στροφές στην πολιτική με τα ονόματα του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ. Ό πω ς μαρτυρά η εμπειρία της ιδεολογικής πάλης στην κεντρική επιτροπή, αυτή η σύνδεση ήταν ένα χοντρό λάθος. Αυτό το λάθος μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι δεν είχα καμιά δυνατότητα να παρακολουθήσω την ιδεολογική αντιπαράθεση που αναπτυσσόταν ανάμεσα στους επτά [του πολιτικού γραφείου] και να αντιληφθώ έγκαιρα ότι οι οπορτουνιστικές στροφές προέρχονταν από την ομάδα στην οποία ηγείτο ο σύντροφος Στάλιν, σε αντίθεση με τους συντρόφους Ζινόβιεφ και Κάμενεφ.6

Το βασικό ντοκουμέντο της Ενωμένης Αντιπολίτευσης ήταν η διακήρυξη που την υπέγραφαν δεκατρία αντιπολιτευόμενα μέλη της κεντρικής επιτροπής- ανάμεσά τους ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, η Κρούπσκαγια κι ο Τρότσκι. Αυτό το κείμενο, ουσιαστικά περιλαμβάνει όλες τις βασικές αρχές της αντιπολίτευσης από το 1923 μέχρι το 1927.

Η Ενωμένη Αντιπολίτευση θεωρούσε ότι η στάση της εκφράζει την μπολσεβίκικη αριστερά, ότι υπεράσπιζε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης ενάντια στους κουλάκους, τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ και τη γραφειοκρατία. Η διακήρυξη ξεκινάει με μια επίθεση στην κομματική και κρατική γραφειοκρατία:

Το άμεσο αίτιο των εντεινόμενων κρίσεων του κόμματος είναι η γραφειοκρατικοποίηση, η οποία έχει μεγαλώσει αποκρου- στικά από τότε που πέθανε ο Λένιν και συνεχίζει να μεγαλώνει.7

Η ισχυροποίηση της γραφειοκρατίας πήγαζε από την οικονομική καθυστέρηση της χώρας.

Η Διακήρυξη απέδιδε την εμφάνιση του φραξιονισμού στη γραφειοκρατικοποίηση, η οποία με τη σειρά της ήταν το προϊόν της «μείωσης του ειδικού βάρους του προλεταριάτου στην κοινω

- 206-


νία μας».Ένα κριτήριο αποφασιστικής σημασίας για τη σοσιαλιστική

πρόοδο είναι η αύξηση του επιπέδου των εργατικών μισθών. Η κυβέρνηση είχε επιβάλει πάγωμα των μισθών, προσπαθώντας να επιβάλλει τη σύνδεση των μισθών με την παραγωγικότητα. Οι μισθοί των εργατών συνέχιζαν να είναι χαμηλότεροι από το προπολεμικό τους επίπεδο και δεν καταβάλλονταν κανονικά.

Η αναποτελεσματικότητα κι η προχειρότητα στον καθορισμό των μισθολογικών κλιμακίων και των ρυθμών δουλειάς, που κάνει τη ζωή σκληρή για τους εργάτες, είναι, εννιά στις δέκα φορές, προϊόν της γραφειοκρατικής αδιαφορίας για τα πιο στοιχειώδη συμφέροντα των εργατών και της ίδιας της παραγωγής. Ως τέτοια μπορεί επίσης να θεωρηθεί η μη-έγκαιρη καταβολή των μισθών, δηλαδή η υποβάθμιση αυτού που θα έπρεπε να είναι άμεση προτεραιότητα.8

Οι μισθοί των εργατών θα έπρεπε να αυξηθούν, οι συνθήκες στέγασής τους να βελτιωθούν. Το φορολογικό σύστημα χρειαζόταν μεταρρύθμιση. Τα κρατικά έσοδα στηρίζονταν όλο και περισσότερο στην έμμεση φορολογία, το κύριο βάρος της οποίας το σήκωναν οι φτωχοί. Αυτό το βάρος έπρεπε να μειωθεί, οι κουλάκοι και οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ να υποχρεωθούν να επωμισθούν περισσότερα.

Η κορύφωση της Διακήρυξης ήταν η απαίτηση για επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης:

Η χρονιά που πέρασε έχει δείξει καθαρά ότι η κρατική βιομηχανία υστερεί χρονικά σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη της χώρας συνολικά. Η νέα σοδειά μάς βρίσκει πάλι με ελλείψεις στα αποθέματα βιομηχανικών προϊόντων. Όμως, η πο ρεία προς το σοσιαλισμό μπορεί να διασφαλιστεί μοναχά αν ο ρυθμός της βιομηχανικής ανάπτυξης, αντί να υστερεί χρονικά σε σχέση με τη συνολική κίνηση της οικονομίας, έλκει πίσω του την υπόλοιπη οικονομία, φέρνοντας συστηματικά τη χώρα κοντύτερα στο τεχνολογικό επίπεδο των προηγμένων κα-

-207-


τπταλιστικών χωρών. Τα πάντα πρέπει να υποταχθούν σ’ αυτό το σκοπό, ο οποίος είναι εξίσου ζωτικός και για το προλεταριάτο και για την αγροτιά. Οι υψηλότεροι μισθοί για τους εργάτες και τα φθηνότερα προϊόντα για το χωριό μπορούν να εξασφαλιστούν μόνο με την ικανοποιητική, δυναμική ανάπτυξη της βιομηχανίας.

Η υστέρηση της βιομηχανίας απειλούσε τη σμίτσκα του προλεταριάτου και της αγροτιάς:

Αν τα πλουσιότερα στρώματα του χωριού κατόρθωσαν να κατακρατήσουν τη σοδειά της περσινής χρονιάς μέχρι την άνοιξη - περιορίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο τόσο τις εξαγωγές όσο και τις εισαγωγές, αυξάνοντας την ανεργία και τις τιμές λιανικής - αυτό σημαίνει ότι οι οικονομικές και φορολογικές πολιτικές που επέτρεψαν στους κουλάκους να ακολουθήσουν μια τέτοια πορεία ενάντια στα συμφέροντα των εργατών και των αγροτών ήταν λανθασμένες. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, η σωστή φορολογική πολιτική, μαζί με τη σωστή πολιτική τιμών, αποτελούν ένα απαραίτητο στοιχείο της σοσιαλιστικής διεύθυνσης της οικονομίας. Εκατοντάδες εκατομμύρια ρούβλια που έχουν συσσωρευτεί και βρίσκονται στα χέρια του πλουσιότερου στρώματος των χωριών, ακόμα και τώρα διοχετεύονται για να ενισχύσουν τα δεσμά του χρέους των φτωχών αγροτών προς τους τοκογλύφους. Οι έμποροι, οι μεσάζοντες, οι κερδοσκόποι, έχουν ήδη ένα βουνό από εκατοντάδες εκατομμύρια ρούβλια, που πάνε να τα κάνουν δισεκατομμύρια. Είναι αναγκαίο να εφαρμόσουμε πιο σκληρή φορολογία ούτως ώστε να εισπράξουμε ένα σημαντικό μέρος αυτών των πόρων για να τροφοδοτήσουμε τη βιομηχανία, να ενισχύσου- με το σύστημα των αγροτικών πιστώσεων και να προμηθεύσουμε τα κατώτερα στρώματα του χωριού με μηχανήματα κι εξοπλισμό σε συμψέρουσες τιμές. Στις σημερινές συνθήκες, το ζήτημα της σμίτσκα ανάμεσα στη γεωργία και τη βιομηχανία, είναι πάνω απ’ όλα ζήτημα εκβιομηχάνισης.’

Η Διακήρυξη κατήγγειλε την πολιτική στήριξης στους κουλάκους:

- 208-


Στα ζητήματα της αγροτικής πολιτικής διαγράφεται πλέον με σαφήνεια ο κίνδυνος μετατόπισης προς τα ανώτερα στρώματα του χωριού... Η συμμαχία με το μεσαίο αγρότη μεταμορφώνεται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό σε προσανατολισμό προς τον «ευκατάστατο» μεσαίο αγρότη, που συνήθως δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια μικρογραφία του κουλάκου. Ένας από τους πρωταρχικούς σκοπούς του σοσιαλιστικού κράτους είναι να βοηθήσει τους φτωχούς αγρότες να βγουν α π’ αυτό το αδιέξοδο μέσω της ίδρυσης συνεταιρισμών....το γεγονός είναι ότι, κάτω από το πρόσχημα της συμμαχίας των φτωχών με τους μεσαίους αγρότες, παρατηρούμε παντού την πολιτική υποταγή των φτωχών αγροτών στους μεσαίους και μέσω αυτών στους κουλάκους.10

Η Διακήρυξη ασκεί κριτική στην πολιτική της Κομιντέρν, η οποία κάτω από την επιρροή της θεωρίας του «σοσιαλισμού σε μια χώρα», στηρίχτηκε στη βρετανική συνδικαλιστική ηγεσία για να υπερασπίσει την ειρήνη μέσα από την Αγγλορωσική Επιτροπή. (Περισσότερα γι' αυτό το σημείο στο επόμενο Κεφάλαιο).

Τέλος, η Διακήρυξη ασχολείται με το ζήτημα του φραξιονισμού και καταδικάζει το διωγμό της Αντιπολίτευσης: να οδηγείς το κόμμα μπροστά «δεν σημαίνει να το στραγγαλίζεις».

Η Ενωμένη Αντιπολίτευση υποχωρεί και συνθηκολογεί

Ξανά και ξανά βλέπουμε να εκτυλίσσονται τα ίδια γεγονότα. Η Αντιπολίτευση κινείται επιθετικά, συναντά σκληρότατη αντίσταση από τους σταλινικούς και υποχωρεί.

Η αντίδραση της πλειοψηφίας της κεντρικής επιτροπής στη Διακήρυξη της Αντιπολίτευσης ήταν δηλητηριώδης. Η αντιπαράθεση στην ολομέλεια ήταν έντονη και ένα λυπηρό επεισόδιο την όξυνε ακόμα περισσότερο: ο Ντζερτζίνσκι, που ήταν και πρόεδρος του Ανώτατου Συμβουλίου Οικονομίας, ανέλαβε την υπεράσπιση

-209-


της επίσημης οικονομικής πολιτικής και απείλησε την Αντιπολίτευση με «φρέσκο μπαρούτι». Άφησε το βήμα ύστερα από μια υστερική ομιλία διάρκειας δυο ωρών, υπέστη καρδιακή προσβολή, κατέρ- ρευσε και πέθανε μπροστά στα μάτια της κεντρικής επιτροπής.

Η κεντρική επιτροπή απέρριψε ολοκληρωτικά όλα τα αιτήματα της Αντιπολίτευσης. Απέρριψε το αίτημα για αναπροσαρμογή των μισθολογικών κλιμακίων, αρνήθηκε να εξαιρέσει τους φτωχούς αγρότες από τη φορολογία και να επιβάλλει βαρύτερους φόρους στους πιο ευκατάστατους αγρότες, δεν αποδέχτηκε το αίτημα για επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης. Τέλος, επανεπιβεβαίωσε την υποστήριξή της για την πολιτική των Μπουχάριν-Στάλιν στην Κομιν- τέρν και ιδιαίτερα όσον αφορά την Αγγλορωσική Επιτροπή.

Ο Στάλιν έκανε μια βίαιη επίθεση στην Αντιπολίτευση. Χωρίς να ασχολείται με την ουσία της διαμάχης, επικέντρωσε τα πυρά του στο ζήτημα της κομματικής πειθαρχίας. Κατηγόρησε την Αντιπολίτευση για σχηματισμό φράξιας, δηλαδή για παραβίαση της λε- νινιστικής απόφασης του Δέκατου Συνεδρίου για την απαγόρευση των φραξιών. Κατηγόρησε τον Ζινόβιεφ για κατάχρηση της θέσης του ως προέδρου της Κομιντέρν για φραξιονιστικούς σκοπούς. Επιτέθηκε στον Αάσεβιτς και σε μια ομάδα λιγότερο γνωστών αντιπολιτευόμενων για μια μυστική τους συνάντηση στα δάση έξω από τη Μόσχα και στο τέλος στράφηκε ενάντια σε κάποιον Οσόφ- σκι ο οποίος είχε εκφράσει την άποψη ότι η Αντιπολίτευση θα έπρεπε να σχηματίσει ένα ανεξάρτητο κόμμα.

Η κεντρική επιτροπή αποφάσισε τη διαγραφή του Οσόφσκι από το κόμμα, την καθαίρεση του Αάσεβιτς από την κεντρική επιτροπή και το Επιτροπάτο Πολέμου - ήταν αναπληρωτής επίτροπος - και την καθαίρεση του Ζινόβιεφ από το πολιτικό γραφείο." Μιας κι ο Κάμενεφ είχε εκλεγεί μόνο αναπληρωματικό μέλος του πολιτικού γραφείου από το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο, το μοναδικό μέλος της Αντιπολίτευσης που συνέχιζε να συμμετέχει σ’ αυτό το όργανο ήταν ο Τρότσκι.

-210-


Για τον Τρότσκι ήταν πλέον σαφές ότι δεν είχε κανένα νόημα να περιοριστεί η συζήτηση στα πλαίσια του πολιτικού γραφείου και της κεντρικής επιτροπής, όπου η Αντιπολίτευση αποτελούσε μια μικρή μειοψηφία. Γι’ αυτό το λόγο η Αντιπολίτευση αποφάσισε να απευθυνθεί στη βάση του κόμματος, ενάντια στο πολιτικό γραφείο και την κεντρική επιτροπή. Κατά συνέπεια, το καλοκαίρι του 1926 οι υποστηρικτές της Αντιπολίτευσης άρχισαν να διαδίδουν τις ιδέες τους στα μέλη του κόμματος. Μοίραζαν κείμενα παρεμβάσεων σε ζητήματα της επικαιρότητας, προκηρύξεις και «θέσεις», ενώ ξεκίνησαν να μιλάνε σε πυρήνες του κόμματος.

Ο Τρότσκι έκανε την πρώτη του ομιλία σε ένα κομματικό πυρήνα εργατών στο σιδηροδρομικό σταθμό του Καζάν στις 30 Σεπτέμβρη 1926. Την επόμενη μέρα, ο Ράντεκ, ο Πιατάκοφ, ο Ζινό- βιεφ κι ο Τρότσκι μίλησαν σε μια κομματική συγκέντρωση στο εργοστάσιο Αβιαπριμπόρ στη Μόσχα.12

Όμως, ο κομματικός μηχανισμός κινήθηκε με ταχύτητα ρίχνοντας όλο του το βάρος για να σταματήσει την Αντιπολίτευση. Όλες οι συγκεντρώσεις που οργάνωνε η Αντιπολίτευση, διαταράσσον- ταν με σφυρίγματα και αποδοκιμασίες τόσο έντονες, που συχνά ήταν αδύνατον να ακουστούν οι ομιλητές. Ο Ντόιτσερ γράφει:

Για πρώτη φορά σε σχεδόν τριάντα χρόνια, για πρώτη φορά από τότε που έκανε τα πρώτα του βήματα ως επαναστάτης ρήτορας, ο Τρότσκι βρέθηκε ανήμπορος μπροστά σε ένα πλήθος. Τα τεκμηριωμένα επιχειρήματά του, η δύναμη της πει- θούς του και η δυνατή, ηχηρή φωνή του δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα απέναντι σ’ αυτό το χλευαστικό θόρυβο, τα επίμονα σφυρίγματα και τις κραυγές. Οι προσβολές προς τους άλλους ομιλητές ήταν ακόμα πιο ωμές. Ή ταν σαφές ότι η πρώτη συντονισμένη απεύθυνση της Αντιπολίτευσης στην κομματική κοινή γνώμη είχε καταλήξει σε αποτυχία.13

Στις 2 Οκτώβρη η Κομματική Επιτροπή της Μόσχας υιοθέτησε μιαν απόφαση με την οποία καταδίκαζε τη συγκέντρωση στο Αβια-

-211 -


πριμπόρ κατηγορώντας τον Τρότσκι, τον Ζινόβιεφ και τον Πιατά- κοφ που είχαν μιλήσει εκεί, ως φραξιονιστές και καλούσε την κεντρική επιτροπή να ζητήσει από την Αντιπολίτευση να λογοδοτήσει για τις ενέργειές της.

Η αποτυχία της Αντιπολίτευσης ήταν εμφανής και ως εκ τούτου, στις 4 Οκτώβρη οι ηγέτες της έκαναν στην ουσία έκκληση για όρους παράδοσης. Οι ζινοβιεφικοί πίεσαν τον Τρότσκι να προχωρήσει σε αυτό το βήμα. Ο Τρότσκι δεν ξαφνιάστηκε. Γνώριζε τον Ζινόβιεφ. Χρόνια αργότερα, σε διαφορετικές περιστάσεις έγραψε: «Ο Ζινόβιεφ, όπως όλοι γνώριζαν, είχε την προδιάθεση... να πανι- κοβάλλεται κάθε φορά που ανέκυπτε μια δύσκολη κατάσταση».14

Σε αντάλλαγμα για τη συγκατάθεση της Αντιπολίτευσης να πάψει να «φραξιονίζει» υποτίθεται ότι ο Στάλιν θα σταματούσε την καταδίωξη της Αντιπολίτευσης ενόψει της Δέκατης Πέμπτης Συνδιάσκεψης. Φυσικά, ο Στάλιν δεν τήρησε τη συμφωνία. Στη συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου της 11ης Οκτώβρη υπαγόρευσε δρακόντειους όρους στην Αντιπολίτευση:

Η Αντιπολίτευση πρέπει να συναινέσει στους όρους, αν επιθυμεί ειρήνη στο κόμμα. Ποιοι είναι οι όροι μας; Ο πρώτος είναι ότι πρέπει να δηλώσει δημόσια ότι θα υπακούσει ανεπιφύλακτα στις αποφάσεις των κομματικών μας οργάνων. Ο δεύτερος όρος είναι η Αντιπολίτευση να ομολογήσει ανοιχτά ότι η φραξιονιστική δράση της ήταν λαθεμένη και επικίνδυνη για το κόμμα.

Το τρίτο σημείο ήταν ότι η Αντιπολίτευση θα έπρεπε να διακόψει κάθε σχέση με πρώην μέλη της Εργατικής Αντιπολίτευσης, όπως ο Σλιάπνικοφ κι ο Μεντβέντεφ. Τέταρτον, θα έπρεπε να διαχωρίσει τη θέση της από αντιπολιτευτικές ομάδες στα κομμουνιστικά κόμματα του εξωτερικού.15

Οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης συνθηκολόγησαν. Στις 16 Οκτώβρη δημοσίευσαν μια δήλωση στην οποία έγραφαν:

-212-


Απορρίπτουμε κατηγορηματικά τη θεωρία της «ελευθερίας των φραξιών και των ομαδοποιήσεων» και αναγνωρίζουμε ότι τέτοιες θεωρίες και πρακτικές είναι αντίθετες στο λενινισμό και τις αποφάσεις του κόμματος. Θεωρούμε καθήκον μας την εφαρμογή των αποφάσεων του κόμματος σχετικά με την α παγόρευση της φραξιονιστικής δραστηριότητας. Επίσης, θεωρούμε καθήκον μας να ομολογήσουμε ανοιχτά, μπροστά στο κόμμα, ότι εμείς και οι υποστηρικτές μας, προβάλλοντας τις απόψεις μας σε διάφορες στιγμές μετά το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο, διαπράξαμε παραβιάσεις της κομματικής πειθαρχίας και ακολουθήσαμε μια φραξιονιστική πορεία, η οποία ξεφεύγει από τα όρια της εσωκομματικής ιδεολογικής διαπάλης που έχει χαράξει το ίδιο το κόμμα. Αναγνωρίζοντας ότι αυτές οι πράξεις ήταν εσφαλμένες, εμφατικά δηλώνουμε ότι αποκη- ρύσσουμε τις φραξιονιστικές μεθόδους προπαγάνδισης των απόψεών μας, επειδή αυτές οι μέθοδοι θέτουν σε κίνδυνο την ενότητα του κόμματος και καλούμε όλους τους συντρόφους που μοιράζονται τις ίδιες απόψεις με μας να πράξουν το ίδιο. Καλούμε σε άμεση διάλυση όλων των ομαδοποιήσεων που έχουν σχηματισθεί γύρω από τις απόψεις της «Αντιπολίτευσης».Ταυτόχρονα, ομολογούμε ότι με τις εμφανίσεις μας στη Μ όσχα και το Αένινγκραντ τον Οκτώβρη, παραβιάσαμε την απόφαση της κεντρικής επιτροπής για την απαγόρευση της συζήτησης, μιας κι ανοίξαμε αυτή τη συζήτηση χωρίς την άδεια της κεντρικής επιτροπής....θεωρούμε απολύτως ανεπίτρεπτο να υποστηρίξουμε άμεσα ή έμμεσα το φραξιονισμό οποιοσδήποτε ομάδας στα διάφορα τμήματα της Κομιντέρν ενάντια στην γραμμή της Κομιντέρν...

Η δήλωση τελειώνει μ’ αυτά τα λόγια:

Δεσμευόμαστε να προσφέρουμε κάθε δυνατή βοήθεια στο κόμμα για την εξάλειψη της φραξιονιστικής πάλης και την καταπολέμηση νέων παραβιάσεων της πειθαρχίας.16

Οι όροι του Στάλιν έγιναν δεκτοί πλήρως. Η δήλωση της Αντιπολίτευσης δημοσιεύτηκε στην Πράβδα της 17ης Οκτώβρη. Το σημεί

- 213-


ωμα της σύνταξης διαλαλούσε ότι επρόκειτο για την «πλήρη, απόλυτη και λαμπρή ν(κη του κόμματος επί της Ενωμένης Αντιπολίτευσης».

Η Ενωμένη Αντιπολίτευση αυτοπαγιδεύτηκε από την αποδοχή της απαγόρευσης των φραξιών. Αυτή η απαγόρευση δεν αποτε- λούσε κομμάτι της μπολσεβίκικης παράδοσης, αντιθέτως, όπως εξήγησε ο Τρότσκι χρόνια αργότερα, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση μ’ αυτή την παράδοση. Στις 15 Ιούλη 1939 έγραψε ότι:

Όλη η ιστορία του μπολσεβικισμού είναι ιστορία της ελεύθερης πάλης τάσεων και φραξιών. Σε διαφορετικές περιόδους ο μπολσεβικισμός έζησε τις συγκρούσεις εκείνων που ήταν υπέρ και κατά του μποϋκοτάζ [των εκλογών, Στμ], των «οτζο- βιστών», των ουλτιματιστών, των συμφιλιωτικών, των υπο- στηρικτών της «προλεταριακής κουλτούρας», των υποστηρι- κτών και των αντιπάλων της ένοπλης εξέγερσης τον Οκτώβρη, των υπέρμαχων και των πολέμιων της Συνθήκης του Μπρεστ-Λιτόφσκ, των αριστερών κομμουνιστών, των υπερασπιστών και επικριτών της επίσημης στρατιωτικής πολιτικής, κλπ, κλπ. Η μπολσεβίκικη κεντρική επιτροπή ούτε να ονειρευτεί δεν μπορούσε να ζητήσει από έναν αντίπαλό της να «εγκαταλείψει τις φραξιονιστικές μεθόδους», αν αυτός ο αντίπαλος θεωρούσε ότι η πολιτική της κεντρικής επιτροπής ήταν λάθος. Η υπομονή και η ανοχή ήταν δυο από τα σημαντικότερα γνωρίσματα της ηγεσίας του Λένιν.Είναι αλήθεια ότι το μπολσεβίκικο κόμμα απαγόρευσε τις φράξιες στο Δέκατο Συνέδριό του το Μάρτη του 1921, σε μια συγκυρία θανάσιμου κινδύνου. Το αν αυτή η απόφαση ήταν σωστή ή λάθος είναι συζητήσιμο. Σε κάθε περίπτωση, η μετέ- πειτα πορεία των γεγονότων έδειξε ότι εκείνη η απαγόρευση αποτέλεσε μια από τις αφετηρίες για την παρακμή του κόμματος. Στη συνέχεια, η γραφειοκρατία κατασκεύασε ένα «μπαμπούλα» με την έννοια της «φράξιας», ώστε να μην αφήσει το κόμμα ούτε να σκεφτεί ούτε να αναπνεύσει. Μ’ αυτό τον τρόπο εδραιώθηκε το ολοκληρωτικό καθεστώς που σκότωσε τον μπολσεβικισμό.17

- 214-


Τώρα, τον Οκτώβρη του 1926, η αποδοχή από τον Τρότσκι και τους άλλους ηγέτες της Ενωμένης Αντιπολίτευσης του περιορισμού να μπορούν να υποστηρίξουν τις απόψεις τους μόνο μέσα στα ηγετικά κομματικά όργανα, τους καταδίκαζε σε πλήρη αδυναμία. Επι- προσθέτως, αποκήρυξαν όλες τις ξένες ομάδες και τα άτομα που είχαν διαδηλώσει την υποστήριξή τους στη ρώσικη Αντιπολίτευση και είχαν πληρώσει γι’ αυτή την επιλογή με τη διαγραφή τους από τα δικά τους κόμματα.

Ο Γιουγκοσλάβος κομμουνιστής Αντε Τσίλιγκα, που παρακολούθησε από κοντά τα γεγονότα και υποστήριζε την Αντιπολίτευση, έγραψε τα εξής για τη «σύνεση και τη διπλωματία» του Τρό- τσκι:

Ενώ η πλειοψηφία, υπό την ηγεσία του Στάλιν και του Μπουχάριν, ελίσσονταν για να επιβάλλει τον πλήρη αποκλεισμό της Αντιπολίτευσης, η τελευταία αναζητούσε σταθερά συμβιβασμούς και φιλικούς διακανονισμούς. Αυτή η διατακτική πολιτική της Αντιπολίτευσης έπαιξε κεντρικό ρόλο, αν όχι στην ήττα της, το βέβαιο είναι στην εξασθένιση της αντίστασής της·18

Οι παράγοντες που ώθησαν τον Τρότσκι να συναινέσει στη δήλωση της 16ης Οκτώβρη ήταν οι πιέσεις των ζινοβιεφικών κι ο φόβος μιας τυχόν διάσπασης της Ενωμένης Αντιπολίτευσης, αλλά και μια αίσθηση τραγικής ανημποριάς. Οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης έλπιζαν ότι ο Στάλιν θα σταματούσε τα οργανωτικά αντίποινα μετά τη δήλωση της 16ης Οκτώβρη. Μάταια. Στις 18 Οκτώβρη έσκασε μια βόμβα. Ο ΜαξΊστμαν δημοσίευσε τη Διαθήκη του Λένιν στην εφημερίδα New York Times. Ήταν η πρώτη φορά που δημοσιευόταν το πλήρες κείμενο. Ένα χρόνο νωρίτερα, ο Ίστμαν είχε δημοσιεύσει αποσπάσματα της Διαθήκης στο βιβλίο του Από τότε που πέθανε ο Λένιν (Since Lenin Died) κι ο Τρότσκι, ύστερα από τις πιέσεις του πολιτικού γραφείου, είχε αποκηρύξει τον Ίστμαν και είχε αρνηθεί την αυθεντικότητα της Διαθήκης. Αφού ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ

- 215 -


είχαν απαιτήσει στο Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο (Δεκέμβρης 1925) τη δημοσίευση της Διαθήκης κι είχαν επαναλάβει ξανά και ξανά αυτό το αίτημα, φαίνεται ότι ο Στάλιν θεώρησε πως το άρθρο του Ίστμαν στους New York Times ήταν έμπνευση των ηγετών της Αντιπολίτευσης.

Όταν στις 21 Οκτώβρη συνεδρίασε το πολιτικό γραφείο, οι εφημερίδες σε όλο τον κόσμο ήταν γεμάτες με τη συνταρακτική αποκάλυψη της Διαθήκης του Λένιν. Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν εξοργισμένοι εξαπέλυσαν μια ανελέητη επίθεση στην Αντιπολίτευση. Στις «Θέσεις» του για την επερχόμενη Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη, το πολιτικό γραφείο εγκαλόύσε την Αντιπολίτευση επειδή, παρά την τυπική υποταγή της στην κομματική πειθαρχία, δεν είχε απαρνηθεί τα «λάθη αρχών» που είχε διαπράξει, δεν είχε αποκηρύ- ξει τον «τροτσκισμό» που ήταν μια «σοσιαλδημοκρατική παρέκκλιση».

Ο Τρότσκι πρέπει να ένιωσε ότι ο Στάλιν είχε εξαπατήσει την Αντιπολίτευση σπρώχνοντάς την στην αυτοκτονία και σε μια οργισμένη σκηνή στη συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου αποκάλεσε τον Στάλιν «νεκροθάφτη της επανάστασης». Αυτό το παθιασμένο ξέσπασμα προξένησε φρίκη σε όσους το έζησαν, ακόμα και σε κάποιους τροτσκιστές που ήταν ανάμεσά τους.

Η Ναταλία Σέντοβα περιγράφει τη σκηνή:

Ένα απόγευμα ήρθαν στο διαμέρισμά μας στο Κρεμλίνο ο Μουράλοφ, ο Ιβάν Σμιρνόφ και οι άλλοι, περιμένοντας τον Λέον Νταβίντοβιτς να επιστρέφει από μια συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου. Πρώτος έφτασε ο Πιατάκοψ, πολύ χλωμός και φανερά ταραγμένος. Γέμισε ένα ποτήρι νερό, το ήπιε μονορούφι και είπε: «Έχω βρεθεί σε πολύ δύσκολες καταστάσεις, αλλά αυτό... αυτό ήταν ό,τι χειρότερο έχω δει! Γιατί, μα γιατί, ο Λέον Νταβίντοβιτς είπε αυτό το πράγμα; Ο Στάλιν δεν πρόκειται να τον συγχωρήσει ποτέ, ούτε τα παιδιά του για γενιές και γενιές!» Ο Πιατάκοφ βρισκόταν σε τόσο μεγάλη υπερδιέγερση ώστε δεν μπορούσε να μας εξηγήσει τι είχε

- 216-


συμβεί. Ό ταν επιτέλους ο Λέον Νταβίντοβιτς ήρθε στην τραπεζαρία, ο Πιατάκοφ έπεσε πάνω του. «Γιατί, γιατί το είπες αυτό;» Ο Λέον Νταβίντοβιτς αγνόησε την ερώτηση. Ή ταν εξαντλημένος αλλά ήρεμος.19

Η κεντρική επιτροπή καθαίρεσε τον Τρότσκι από το πολιτικό γραφείο και ανακοίνωσε ότι ο Ζινόβιεφ παύει να αντιπροσωπεύει το Σοβιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομιντέρν, δηλαδή, επί της ουσίας, τον καθαιρούσε από πρόεδρο της Κομιντέρν.

Η Δέκατη Πέμπτη ΣυνδιάσκεψηΌ ταν ξεκινούσαν οι εργασίες της Συνδιάσκεψης, στις 26

Οκτώβρη [1926], οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης έλπιζαν ότι μπορούσαν να διασώσουν κάτι από την ανακωχή, τηρώντας μια συνετή συμπεριφορά. Γι’ αυτό το λόγο αρνήθηκαν να πάρουν το λόγο επί έξι μέρες, ακόμα και κατά τη διάρκεια της συζήτησης για την οικονομική πολιτική με εισηγητή τον Ρίκοφ.

Την 1η Νοέμβρη ο Στάλιν παρουσίασε τις θέσεις του για την Αντιπολίτευση, στις οποίες είχε περιλάβει τις πιο βρόμικες επιθέσεις που μπορούσε.

Ο Στάλιν θύμισε ότι ο Ζινόβιεφ είχε πει για τον Τρότσκι ότι είναι «εχθρός του Λενινισμού» και την περιγραφή που έκανε ο Τρό- τσκι για τον Ζινόβιεφ ως «απεργοσπάστη του Οκτώβρη». Χλεύασε την «αμοιβαία αμνηστία» που είχε παραχωρήσει ο ένας στον άλλον. Επανέλαβε μέχρι αηδίας την ιστορία των διαφωνιών του Τρό- τσκι με τον Λένιν και κατηγόρησε τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ για «συνθηκολόγηση με τον τροτσκισμό». Κατηγόρησε την Αντιπολίτευση ότι θέλει να στρέψει το κόμμα ενάντια στην αγροτιά στο όνομα της υπέρμετρης εκβιομηχάνισης, η οποία «θα καταδίκαζε σε εξαθλίωση εκατομμύρια εργάτες και αγρότες» και δεν θα διέφερε από την καπιταλιστική μέθοδο εκβιομηχάνισης. Σ’ αντίθεση μ’ αυ

- 2 1 7 -


τά, ο Στάλιν διατύπωσε την πολιτική της πλειοψηφίας, που ήταν μια «σοσιαλιστική» μέθοδος εκβιομηχάνισης:

Ποιο είναι το κύριο προτέρημα της σοσιαλιστικής μεθόδου εκβιομηχάνισης; Είναι το γεγονός ότι οδηγεί σε ενότητα το συμφέρον της εκβιομηχάνισης με τα συμφέροντα των εργαζόμενων τμημάτων του πληθυσμού, δηλαδή το ότι δεν οδηγεί στην εξαθλίωση των πλατιών μαζών, αλλά στη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, όχι στην όξυνση των εσωτερικών αντιθέσεων, αλλά στο μετριασμό και το ξεπέρασμά τους.20

Ο Στάλιν ξανά και ξανά αποκήρυξε την Αντιπολίτευση ως μενσεβί- κικη και «σοσιαλδημοκρατική». Τέλος κάλεσε τη Συνδιάσκεψη να καταδικάσει ομόφωνα την Αντιπολίτευση.

Το λόγο για να απαντήσουν πήραν ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ κι ο Τρότσκι. Οι ομιλίες τόσο του Ζινόβιεφ όσο και του Κάμενεφ ήταν κλαψιάρικες και ικετευτικές. Προσπάθησαν να απαλλάξουν τους εαυτούς τους από την κατηγορία ότι είχαν «παραδοθεί στον τροτσκισμό», υποστηρίζοντας ότι είχαν ενωθεί με τον Τρότσκι μόνο για πολύ συγκεκριμένους στόχους, όπως είχε κάνει συχνά ο Λένιν.

Ο Ζινόβιεφ δήλωσε ότι, αν του είχαν πει ότι οι εξηγήσεις της Αντιπολίτευσης «δεν ήταν προς το συμφέρον της κομματικής ειρήνης», τότε δεν θα είχε ανοίξει το στόμα του. Η ομιλία του Τρότσκι ήταν έξοχη, τόσο σε μορφή όσο και σε περιεχόμενο, παρόλο που ήταν μετριοπαθής στον τόνο της - πιθανώς αυτό αποτελούσε μια παραχώρηση στους ζινοβιεφικούς συμμάχους του.

Ο Τρότσκι υποστήριξε ότι η εκβιομηχάνιση όπως την αντιλαμβανόταν η Αντιπολίτευση αποτελούσε το κλειδί για τη συμμαχία των εργατών και των αγροτών. Δεν υπήρχε τίποτα το «σοσιαλδημοκρατικό» σ’ αυτή την πολιτική. Επεσήμανε τους ταχείς ρυθμούς που έπαιρνε η κοινωνική διαφοροποίηση μέσα στην αγροτιά. Η Αντιπολίτευση ζητούσε να πληρώσουν υψηλότερους φόρους οι πλούσιοι αγρότες και να ενισχυθούν οι φτωχοί. «Τι το σοσιαλδημοκρατικό υπάρχει μέσα σε αυτά τα αιτήματα;». Η Αντιπολίτευση

- 218 -


ήταν ενάντια σε μια πιστωτική πολιτική που ευνοούσε τον κουλάκο. Ήταν κι αυτό σοσιαλδημοκρατικό;

Έχουν υπάρξει διαφωνίες στο ζήτημα των μισθών. Επί της ουσίας, οι διαφωνίες έχουν να κάνουν με το εξής: εμείς πιστεύουμε ότι στην παρούσα φάση ανάπτυξης της βιομηχανίας και της οικονομίας μας, στο τωρινό οικονομικό επίπεδό μας, το ζήτημα των μισθών δεν πρέπει να αντιμετωπισθεί με τη λογική ότι οι εργάτες πρέπει πρώτα να αυξήσουν την παραγωγικότητα της εργασίας, η οποία κατόπιν θα οδηγήσει σε αύξηση των μισθών, αλλά το αντίθετο πρέπει να είναι ο κανόνας, δηλαδή, η αύξηση των μισθών, όσο μέτρια κι αν είναι, είναι η αναγκαία προϋπόθεση για μια αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας... Αυτό μπορεί να είναι σωστό ή μπορεί να είναι και λάθος, δεν είναι όμως «σοσιαλδημοκρατικό».21

Η Αντιπολίτευση δεν υιοθετούσε την άποψη του Μπουχάριν ότι ο καπιταλισμός είχε κατορθώσει να ανακτήσει τη σταθεροποίησή του. Ήταν κι αυτό σοσιαλδημοκρατικό; Ήταν σοσιαλδημοκρατικές οι κριτικές που ασκούσε στην Αγγλορωσική Επιτροπή η Αντιπολίτευση;

Ο Τρότσκι θύμισε τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει στην Κο- μιντέρν, τη στενή του συνεργασία με τον Λένιν και ιδιαίτερα την υποστήριξη που έδωσε στον Λένιν για τη μετάβαση στη ΝΕΠ, τη ΝΕΠ που υποτίθεται ότι επεδίωκε να καταστρέψει. Τον κατηγορούσαν για «έλλειψη πίστης» στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Όμως, αυτός δεν ήταν που είχε γράψει ότι:

...τα πλεονεκτήματα του συστήματός μας έναντι του καπιταλισμού... θα μας επιτρέψουν στα επόμενα λίγα χρόνια να αυξήσουμε το συντελεστή της βιομηχανικής μας ανάπτυξης, όχι μόνο δυο φορές σε σχέση με το προπολεμικό 6%, αλλά τρεις φορές περισσότερο, ίσως και πιο πολύ.22

Κατόπιν ο Τρότσκι κατέρριψε τη θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα. Για να στηρίξει τις θέσεις του έκανε εκτενείς αναφορές σε

- 219-


αποσπάσματα από κείμενα του Λένιν και κατακεραύνωσε, ιδιαίτερα, τη θεωρητική υπεράσπιση αυτής της άποψης από τον Μπουχάριν.

Στο τελευταίο άρθρο του στο Μπολσεβίκ, που πρέπει να ομολογήσω ότι είναι η πιο σχολαστική εργασία που βγήκε ποτέ από την πένα του Μπουχάριν [γέλια), αναφέρει: «το ζήτημα είναι αν μπορούμε να προχωρήσουμε προς το σοσιαλισμό και να τον εγκαθιδρύσουμε αποσυνδέοντάς τον από τους διεθνείς παράγοντες»...Ακούτε: «Αν μπορούμε να προχωρήσουμε προς το σοσιαλισμό και να τον εγκαθιδρύσουμε αποσυνδέοντάς τον από τους διεθνείς παράγοντες. Αν επιτύχουμε αυτήν την αποσύνδεση, τότε βέβαια τα υπόλοιπα είναι εύκολα. Όμως, δεν μπορούμε. Αυτό είναι το ζήτημα. [Γέλια].Είναι δυνατόν να περπατήσουμε γυμνοί στους δρόμους της Μόσχας το Γενάρη, αν μπορέσουμε να «αποσυνδεθούμε» από τον καιρό και την αστυνομία. [Γέλια], Φοβάμαι, όμως, ότι αν κάναμε αυτή την απόπειρα η αποσύνδεση θα αποτύγχανε, τόσο λόγω του καιρού, όσο και εξαιτίας της αστυνομίας. [Γέλια]«Επαναλαμβάνουμε ακόμα μια φορά: πρόκειται για ζήτημα που έχει να κάνει με τις εσωτερικές δυνάμεις κι όχι με κινδύνους που συνδέονται με τον έξω κόσμο. Επομένως, είναι ζήτημα που αφορά τον χαρακτήρα της επανάστασης». [Είπε, διαβάζοντας ένα απόσπασμα από το άρθρο του Μπουχάριν],Ο χαρακτήρας της επανάστασης ανεξάρτητα από τις διεθνείς σχέσεις! Από πότε υφίσταται αυτός ο αυτάρκης χαρακτήρας της επανάστασής μας; Υποστηρίζω ότι η επανάστασή μας, όπως την γνωρίζουμε, δεν θα συνέβαινε αν δεν υπήρχαν δυο διεθνείς αναγκαίες προϋποθέσεις: πρώτον, το χρηματιστικό κεφάλαιο, το οποίο με την απληστία του λίπανε την οικονομική μας ανάπτυξη και, δεύτερον, ο μαρξισμός, η θεωρητική πεμπτουσία του διεθνούς εργατικού κινήματος που εμπλούτισε την προλεταριακή μας πάλη. Αυτά σημαίνουν ότι η επανάσταση προετοιμάστηκε, πριν το 1917, στα σταυροδρόμια όπου συναντιόνταν παγκόσμιες μεγάλες δυνάμεις. Ο «Μεγάλος Πόλεμος» ξέσπασε από τη σύγκρουση αυτών των μεγά-

- 220-


λων δυνάμεων και αυτός ο πόλεμος γέννησε την Οκτωβριανή Επανάσταση. Και τώρα ακούμε ότι πρέπει να αποσυνδεθούμε από τη διεθνή κατάσταση και να οικοδομήσουμε το σοσιαλισμό εδώ με τις δικές μας δυνάμεις. Πρόκειται για μια μεταφυσική μέθοδο σκέψης. Δεν μπορεί να γίνει αποσύνδεση από την παγκόσμια οικονομία.

Ο Τρότσκι φέρνει ως παράδειγμα το εξωτερικό εμπόριο.

Τι είναι οι εξαγωγές; Ένα εσωτερικό ή ένα διεθνές ζήτημα; Τα αγαθά που πρόκειται να εξαχθούν πρέπει να παραχθούν στο εσωτερικό, οπότε είναι ένα εσωτερικό ζήτημα. Ωστόσο πρέπει να εξαχθούν στο εξωτερικό, άρα πρόκειται για μια διεθνή συναλλαγή. Και τι είναι οι εισαγωγές; Οι εισαγωγές είναι διεθνές ζήτημα! Τα αγαθά πρέπει να αγοραστούν στο εξωτερικό. Ομως, πρέπει να μεταφερθούν στη χώρα, οπότε τελικά είναι ένα εσωτερικό ζήτημα. [Γέλια], Από μόνο του αυτό το παράδειγμα των εισαγωγών-εξαγωγών αρκεί για να οδηγήσει σε κατάρρευση όλη τη θεωρία του Μπουχάριν, η οποία προτείνει μια «αποσύνδεση» από τη διεθνή κατάσταση. Η επιτυχία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης καθορίζεται από την ταχύτητα της οικονομικής ανάπτυξης κι αυτή η ταχύτητα καθορίζεται πλέον άμεσα και με πιο οξύ τρόπο από ποτέ άλλοτε, από τις εισαγωγές πρώτων υλών και μηχανημάτων... Η δουλειά της οικοδόμησης συνολικά καθορίζεται από τις συνθήκες που επικρατούν διεθνώς.23

Στην ίδια ομιλία ο Τρότσκι έκανε μια πολύ σημαντική παραχώρηση στους ζινοβιεψικούς, αποκηρύσσοντας τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης:

Σύντροφοι, δεν σκοπεύω να εγείρω το ζήτημα της διαρκούς επανάστασης. Αυτή η θεωρία - τόσο στα σημεία της που ήταν σωστά, όσο και σε κείνα που ήταν ημιτελή ή λάθος - δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τις σημερινές αντιδικίες μας. Σε κάθε περίπτωση, γΓ αυτή τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, για την οποία τόσος λόγος γίνεται τελευταία, δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη ούτε η Αντιπολίτευση του 1925 ούτε η Αντι

-221 -


πολίτευση του 1923 κι εγώ ο ίδιος την αντιμετωπίζω σαν ένα ζήτημα που από καιρό έχει μπει στο αρχείο.24

Τη Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη τη σημάδεψαν λιποταξίες από την Ενωμένη Αντιπολίτευση. Ο Στάλιν στο κλείσιμό του ανακοίνωσε ότι η Κρούπσκαγια είχε διακόψει κάθε σχέση με την Αντιπολίτευση. Αυτή η αποσκίρτηση πρέπει να είχε βαρύ αντίκτυπο. Επίσης, ο Σλιάπνικοφ κι ο Μεντβέντεφ, μετά την αποκήρυξή τους από την Αντιπολίτευση, υπέγραψαν δηλώσεις με τις οποίες απαρνούν- ταν τις απόψεις τους, δηλώσεις τις οποίες χρησιμοποίησε ο Στάλιν για να αποδείξει «την παραπέρα κατάρρευση του αντιπολιτευτικού μπλοκ». Τέλος, ο Στάλιν χρησιμοποίησε και τους ηγέτες των ξένων κομμουνιστικών κομμάτων ενάντια στην Αντιπολίτευση. Η Κλάρα Τσέτκιν, η βετεράνα γερμανίδα κομμουνίστρια, κατέκρινε τον Τρό- τσκι και τον Ζινόβιεφ.25

Όμως, την πιο βρόμικη επίθεση στην Αντιπολίτευση την έκανε ο Μπουχάριν. Ο Ντόιτσερ περιγράφει τη σκηνή:

Τώρα [ο Μπουχάριν] βρισκόταν στο πλευρό του Στάλιν όπως είχε σταθεί ο Ζινόβιεφ δυο χρόνια πριν, επιτιθέμενος στην Αντιπολίτευση με απερίσκεπτο μένος, περιχαρής για τα δεινά της, κομπάζοντας, απειλώντας, υποδαυλίζοντας, χλευάζοντας, κολακεύοντας τα χειρότερα στοιχεία στο κόμμα. Ήταν σαν, έξαφνα, ο καλότροπος λόγιος να είχε μεταμορφωθεί. Ο στοχαστής είχε μετατραπεί σε βάνδαλο κι ο φιλόσοφος σε τραμπούκο, χωρίς καμιά ηθική αναστολή και προβλεπτικότητα. Ύμνησε τον Στάλιν ως πραγματικό φίλο του μικροκτημα- τία αγρότη και προστάτη του Λενινισμού· προκάλεσε τον Τρότσκι να επαναλάβει μπροστά στη Συνδιάσκεψη αυτά που είχε πει στο πολιτικό γραφείο, δηλαδή να αποκαλέσει τον Στάλιν «νεκροθάφτη της επανάστασης». Χλεύασε την αυτοσυγκράτηση με την οποία ο Τρότσκι είχε απευθυνθεί στη Συνδιάσκεψη, μια αυτοσυγκράτηση που οφειλόταν αποκλειστικά στο γεγονός ότι το κόμμα «είχε αρπάξει την Αντιπολίτευση από το λαιμό». Η Αντιπολίτευση, είπε, έκανε έκκληση να αποφευχθεί η «τραγωδία» μιας διάσπασης. Αυτός - ο

- 222-


Μπουχάριν - διασκέδαζε με τέτοιες προειδοποιήσεις: «Το πολύ τρεις άνθρωποι να φύγουν από το κόμμα. Αυτή θα είναι η διάσπαση!», φώναξε μέσα σε βροντερά γέλια. «Αυτό δεν θα είναι τραγωδία, θα είναι φάρσα». Μετά, ειρωνεύτηκε την απολογία του Κάμενεφ.Όταν ο Κάμενεφ έρχεται εδώ και... λέει: «Εγώ, ο Κάμενεφ, συνεργάστηκα με τον Τρότσκι όπως είχε συνεργαστεί και στηριχτεί πάνω του ο Λένιν», η μόνη απάντηση που μπορεί να πάρει είναι ομηρικό γέλιο: πράγματι, πού τον βρήκανε αυτόν τον Λένιν που μας παρουσιάζουν! Βλέπουμε πολύ καθαρά ότι ο Κάμενεφ κι ο Ζινόβιεφ στηρίζονται στον Τρότσκι με έναν πολύ παράξενο τρόπο, [παρατεταμένα γέλια και χειροκροτήματα]. «Στηρίζονται» σ’ αυτόν έτσι που τους έχει καβαλήσει [γε- λάκια και χειροκροτήματα] και μετά ο Κάμενεφ σκούζει: «στηρίζομαι στον Τρότσκι» [θυμηδία]. Ναι, ναι, ακριβώς όπως ο Λένιν! [Γέλια]... Με αυταρέσκεια και σιγουριά [ο Μπουχάριν] κάνοντας επίδειξη από τσιτάτα του Λένιν, επανέλαβε την επίθεση ενάντια στη διαρκή επανάσταση, στα «ηρωικά καμώματα» του Τρότσκι, την εχθρότητα που έτρεφε για το μουζίκο, τη «δημοσιονομική θεωρία μετάβασης στο σοσιαλισμό» που υποτίθεται διατύπωνε. Ξανά και ξανά εκθείασε τη σταθερότητα, την αξιοπιστία και τη σύνεση της δικής του πολιτικής και του Στάλιν, που εξασφάλιζε τη συμμαχία με την αγροτιά. Όταν η Αντιπολίτευση «στρίγγλιζε» για την ισχύ του κουλάκου, για τις αγροτικές απεργίες και για το λιμό στις πόλεις, προσπαθούσε να τρομοκρατήσει το λαό με μπαμπούλες. Το κόμμα δεν έπρεπε να τους το συγχωρέσει- όπως δεν έπρεπε να συγχωρήσει τις κουβέντες περί «σοβιετικού Θερμιδόρ», εκτός αν [οι αντιπολιτευόμενοι, Στμ] εμφανίζονταν με τα κεφάλια τους σκυμμένα για να μετανοήσουν, να εξομολογηθούν και να ικετεύσουν: «Συγχωρήστε τα αμαρτήματά μας σε βάρος του πνεύματος και του γράμματος της ουσίας του Λενινισμού!». Εν μέσω φρενιασμένων χειροκροτημάτων, συνέχισε: «Πείτε το και πείτε το τίμια: Ο Τρότσκι έκανε λάθος όταν είπε ότι το κράτος μας δεν είναι πλήρως προλεταριακό! Γιατί δεν έχετε το απλό κουράγιο να βγείτε και να το πείτε; Ο Ζινόβιεφ μας είπε πόσο καλά συμπεριφερόταν ο Λένιν στις αντιπολιτεύσεις. Ο Λένιν δεν διέγραψε καμιά αντιπολίτευση, ακόμα κι

- 223 -


όταν βρέθηκε να έχει μόνο δυο ψήφους για τον εαυτό του στην κεντρική επιτροπή... Ναι, ο Λένιν ήξερε καλά τη δουλειά του. Ποιος θα προσπαθούσε - έχοντας μόνο δυο ψήφους - να διαγράψει μια αντιπολίτευση; [Γέλια], Όμως, όταν παίρνεις όλες τις ψήφους και μόνο δυο είναι εναντίον σου - και αυτοί οι δυο τσαμπουνάνε περί Θερμιδόρ - τότε, μπορεί να σκεφτείς πολύ σοβαρά τη διαγραφή».Η συνδιάσκεψη ήταν πολύ ικανοποιημένη από αυτή την επίδειξη κυνισμού και παλλόταν από ευθυμία. Ο Στάλιν, από τα καθίσματα των αντιπροσώπων, φώναζε: «Μπράβο Μ πουχάριν. Πολύ καλά, πολύ καλά. Δεν συζητάει μαζί τους, τους πετσοκόβει!»26

Η Αντιπολίτευση είχε κατατροπωθεί. Η Συνδιάσκεψη επικύρωσε την καθαίρεση των Τρότσκι, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ από το πολιτικό γραφείο και τους απείλησε με ποινές αν τολμούσαν να ξεκινήσουν πάλι την αντιπαράθεση.

Ο διωγμός της Αντιπολίτευσης συνεχίστηκε μπροστά σε διεθνές ακροατήριο όταν, στις 22 Νοέμβρη, συνήλθε η Έβδομη Ευρεία Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς. Η Ολομέλεια επικύρωσε την καθαίρεση του Ζινόβιεφ από τη θέση του προέδρου της Κομιντέρν και τον απάλλαξε από όλα τα καθήκοντά του στη Διεθνή. Στις 7 Δεκέμβρη ο Στάλιν έκανε μια τρίωρη ομιλία, στην οποία επιτέθηκε στους ηγέτες της Αντιπολίτευσης. Η συζήτηση για το ζήτημα κράτησε μια βδομάδα. Ο Μπουχάριν, ο Κουουο- ζίνεν, ο Τρέιντ, ο Πέπερ, ο Μπερτς, ο Στερν, ο Μπράντ, ο Ρέμελε και πολλοί άλλοι επιτέθηκαν στον τροτσκισμό. Η ολομέλεια ενέ- κρινε ομόφωνα την εισήγηση του Στάλιν, που περιέγραφε την Αντιπολίτευση ως έναν «δεξιό κίνδυνο για το κόμμα, που συχνά καλυπτόταν πίσω από αριστερές φράσεις» και συνδεόταν με άλλες αντιπολιτεύσεις στη Ρωσία και το εξωτερικό. Η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομιντέρν ενέκρινε τη διαγραφή των τροτσκιστών και των ζινοβιεφικών από τα κομμουνιστικά κόμματα».27

- 224 -


Κάτω ξανάΤο χειμώνα του 1926-27 η Ενωμένη Αντιπολίτευση έφτασε σε

ένα σημείο παρόμοιο μ’ αυτό που είχε βρεθεί η Αντιπολίτευση του 1923 μετά την ήττα της. Με το καθεστώς της απαγόρευσης των φραξιών εν ισχύ, η επιλογή της ήταν, είτε να συνεχίσει τον αγώνα με κίνδυνο τη διαγραφή της από το κόμμα, είτε να παραδεχτεί την ήττα. Οι ζινοβιεφικοί προτιμούσαν να κρατήσουν χαμηλούς τόνους. Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ έφτασαν στο σημείο να ορμηνέ- ψουν τους υποστηρικτές τους να κρατήσουν τις απόψεις τους για τους εαυτούς τους κι αν χρειαστεί να αρνηθούν κάθε σχέση με την Αντιπολίτευση. Είναι φυσικό ότι τέτοιες συμβουλές δεν μπορούσαν παρά να σπείρουν την απογοήτευση σ’ εκείνους που απευθύνονταν. Αρχισαν να λιποτακτούν και να μετανοούν.

Οι τροτσκιστές, που είχαν ήδη περάσει μια παρόμοια εμπειρία το 1923-24, γνώριζαν ότι δεν επρόκειτο να κερδίσουν τίποτα από μια πολιτική παθητικότητας. Ο Τρότσκι σε ένα υπόμνημα που έγραψε στις 26 Νοέμβρη, επανεξέταζε την πρόσφατη εμπειρία και εντελώς ρεαλιστικά, συνέχιζε να υποστηρίζει ότι όσο δύσκολη κι αν ήταν η κατάσταση, όσο άσχημες και αν ήταν οι διαθέσεις των εργατών, οι επαναστάτες δεν έπρεπε να το βάλουν κάτω. Στο υπόμνημα, ο Τρότσκι αναλύει τους λόγους για τη δύναμη της γραφειοκρατίας και την αδυναμία της Αντιπολίτευσης. Την κύρια αιτία την απέδιδε στις συντηρητικές διαθέσεις των εργατών.

Θα ήταν λάθος να αγνοήσουμε το γεγονός ότι το προλεταριάτο σήμερα είναι σε σημαντικό βαθμό λιγότερο δεκτικό στις επαναστατικές προοπτικές και τις μεγάλες γενικεύσεις α π’ ό,τι στην περίοδο της Οκτωβριανής Επανάστασης και των χρόνων που την ακολούθησαν......οι μάζες, η παλιότερη γενιά κυρίως, έχουν γίνει πιο σκεπτικές, πιο δύσπιστες, λιγότερο επιρρεπείς σε επαναστατικά συνθήματα, λιγότερο έτοιμες να εμπιστευθούν μεγάλες γενικεύσεις. Αυτές οι διαθέσεις, που άρχισαν να επικρατούν μετά

- 225-


τις δοκιμασίες του εμφυλίου πολέμου και μετά τις επιτυχίες της οικονομικής ανοικοδόμησης, δεν έχουν ακόμα ανατραπεί από ένα νέο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων - αυτές οι διαθέσεις αποτελούν το βασικό πολιτικό υπόβαθρο της ζωής του κόμματος. Αυτές είναι οι διαθέσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται η γραφειοκρατία - ως ένα στοιχείο «τάξης κι ασφάλειας» και «ηρεμίας». Οι απόπειρες της Αντιπολίτευσης να θέσει τα νέα προβλήματα στο κόμμα, βρέθηκαν αντιμέτωπες ακριβώς με αυτές τις διαθέσεις.Η παλιότερη γενιά της εργατικής τάξης που έκανε δυο επαναστάσεις, ή έστω την τελευταία, ξεκινώντας από το 1917, υποφέρει από νευρική εξάντληση και ένα σημαντικό τμήμα της φοβάται νέες αναταραχές και τις προοπτικές που τις συνοδεύουν· τον πόλεμο, το χάος, την πείνα, τις επιδημίες κλπ.

Η επίθεση στη διαρκή επανάσταση τροφοδοτούταν από την πνευματική εξάντληση των εργατών.

Στήνουν ένα φόβητρο με τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, ακριβώς για να εκμεταλλευθούν την ψυχολογία αυτού του σημαντικού τμήματος των εργατών, που κάθε άλλο παρά καριερίστες είναι, αλλά έχουν βαρύνει, έχουν φτιάξει οικογένειες. Η εκδοχή της θεωρίας που αξιοποιείται με αυτό το σκοπό δεν έχει προφανώς καμιά σχέση με τις παλιές διαμάχες, που από καιρό πλέον είναι υπόθεση των αρχείων, αλλά απλά ζωντανεύει το φάντασμα νέων αναταραχών - των ηρωικών «επιδρομών», της διατάραξης «του νόμου και της τάξης», της απειλής ενάντια στα επιτεύγματα της περιόδου της ανοικοδόμησης, μιας νέας περιόδου μεγάλων προσπαθειών και θυσιών.

Η νεολαία δεν είναι εξαντλημένη, αλλά είναι πολύ άπειρη:

Η νέα γενιά, που μεγαλώνει τώρα, δεν έχει εμπειρία στην ταξική πάλη και το απαιτούμενο επαναστατικό ατσάλωμα. Δεν αναζητά από μόνη της, όπως έκανε η προηγούμενη γενιά, αλλά μπαίνει αμέσως στο περιβάλλον των πιο ισχυρών κομματικών και κυβερνητικών θεσμών, της κομματικής παράδοσης, του κύρους, της πειθαρχίας κλπ. Επί του παρόντος, αυτοί οι

- 226-


παράγοντες κάνουν πιο δύσκολο στη νέα γενιά να διαδραματίσει έναν ανεξάρτητο ρόλο. Το ζήτημα του σωστού προσανατολισμού της νέας γενιάς του κόμματος και της εργατικής τάξης αποκτάει κολοσσιαία σημασία.28

Μια τέτοια ερμηνεία των αντικειμενικών αιτιών στις οποίες οφει- λόταν η αδυναμία της Αντιπολίτευσης, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πρόσχημα για παραίτηση από την πάλη. Γιποτα δεν ήταν περισσότερο ξένο απ’ αυτή την προοπτική στη σκέψη του Τρότσκι.

Θα επαναλάβουμε αυτό που 'χε πει ο ίδιος: ένας επαναστάτης είναι υποχρεωμένος να παλέψει, είτε είναι προορισμένος να έχει την κατάληξη του Λένιν - να ζήσει για να δει την υπόθεσή του να θριαμβεύει - είτε να βρει τη μοίρα του Λήμπκνεχτ, να γίνει μάρτυρας για τις ιδέες και τη δράση του.

Ο χειμώνας του 1926-27 πέρασε με την Αντιπολίτευση να είναι παραλυμένη από τις αμφιταλαντεύσεις που προκάλεσε ο πανικός του Ζινόβιεφ κι η προσπάθεια του Τρότσκι να μην διαλυθεί η συμ- μαχία του με τον Ζινόβιεφ. Όμως, αν υπάρχει ένα πράγμα που δεν αρέσει στους εργάτες, αυτό είναι η ασάφεια, τα ημίμετρα, οι διπλωματικές υπεκφυγές.

Δυο μεγάλα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν έξω από τα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης είχαν σημαντικές επιπτώσεις στην εσωκομματική πάλη: το ένα ήταν η Γενική Απεργία στη Βρετανία το Μάη του 1926 και το άλλο η άνοδος και η πτώση της Κινέζικης Επανάστασης. Η Κινέζικη Επανάσταση έδωσε μια νέα τόνωση στην Ενωμένη Αντιπολίτευση. Όπως έγραψε ο Τρότσκι στην αυτοβιογραφία του:

Ήδη από τις αρχές του 1927 ο Ζινόβιεφ ήταν έτοιμος να συνθηκολογήσει, αν όχι άμεσα, τουλάχιστον σταδιακά. Όμως, τότε ξέσπασαν τα συγκλονιστικά γεγονότα στην Κίνα. Ο εγκληματικός χαρακτήρας της πολιτικής του Στάλιν έβγαζε μάτια.Για ένα διάστημα εμπόδισε τη συνθηκολόγηση του Ζινόβιεφ κι όσων τον ακολούθησαν αργότερα.29

- 227-


Κεφάλαιο Όγδοο Η Γενική Απεργία στη Βρετανία

Η Αγγλορωσική ΕπιτροπήΤο χειμώνα και την άνοιξη του 1925 ο Τρότσκι, ενόσω ανάρρω-

νε στον Καύκασο, έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Πού πηγαίνει η Βρετανία; Εκείνη ακριβώς την εποχή, η σοβιετική ηγεσία απέδιδε μεγάλη σημασία στη σχέση που αναπτυσσόταν ανάμεσα στα βρετανικά και τα σοβιετικά συνδικάτα.

Το Σεπτέμβρη του 1924 μια αντιπροσωπεία ρώσων συνδικαλιστών είχε παρακολουθήσει το συνέδριο του TUC [της βρετανικής ΓΣΕΕ] στο Hull και το Νοέμβρη μια εξαμελής αντιπροσωπεία του TUC επισκέφθηκε τη Ρωσία. Οι συζητήσεις τους κατέληξαν σε μια συμφωνία για τη συγκρότηση μιας Αγγλορωσικής Επιτροπής, η οποία θα εργαζόταν για τη διεθνή συνδικαλιστική ενότητα. Τον επόμενο Απρίλη μια κοινή συνδιάσκεψη στο Λονδίνο έβγαλε μια κοινή διακήρυξη, που αποτέλεσε την ιδρυτική πράξη της Επιτροπής. Το συνέδριο του TUC στο Scarborough το Σεπτέμβρη του 1925 ενέκρινε αυτή την πολιτική κι ο Τόμσκι έγινε δεκτός ως παρατηρητής αδελφού συνδικάτου.

Το Συνέδριο πλημμύριζε από επαναστατική ζέση. Ο Αλόνζο Σουόλς, στην προεδρική ομιλία του είπε:

- 229-


Μπαίνουμε σε ένα νέο στάδιο ανάπτυξης του αγώνα της τάξης μας... Η νέα φάση του αγώνα, που απλώνεται σε διεθνή κλίμακα, είναι η επόμενη και πιθανώς η τελική φάση του ξεσηκωμού. Το καθήκον κάθε μέλους της εργατικής τάξης είναι να δυναμώσει το κινήμά της, ώστε όταν έρθει η στιγμή της τελικής αναμέτρησης να μην έχουμε έλλειψη ούτε σε μηχανές ούτε σε ανθρώπους, για να προχωρήσουμε στο τσάκισμα της μισθωτής σκλαβιάς και στην οικοδόμηση μιας νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτων, βασισμένης στη συντονισμένη προσπάθεια και την εργασία με αμοιβαία καλή θέληση και αλληλοκατανόηση.

Αυτή την ομιλία την ακολούθησαν πολλές αντίστοιχες, όπως και μια σειρά πολύ αριστερές αποφάσεις. Σε αυτές τις αποφάσεις καταδικαζόταν η Βρετανική Αυτοκρατορία, δηλωνόταν η αντίθεση του συνεδρίου στο αμερικάνικο Σχέδιο Ντόου για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης με αμερικάνικα κεφάλαια, υιοθετήθηκαν σχέδια για συνεργασία με τα ρώσικα συνδικάτα. Η εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος, η Worker’s Weekly, ήταν ιδιαιτέρως εντυπωσιασμένη από τις εργασίες του συνεδρίου:

Το Συνέδριο ήταν προσηλωμένο στις εργασίες του από την αρχή μέχρι το τέλος. Οι πραγματικές διαθέσεις άρχισαν να φαίνονται από τη στιγμή που ο Σουόλς έκανε την εναρκτήρια ομιλία. Οσο πιο μαχητικό γινόταν το πνεύμα, τόσο περισσότερο οι αντιπρόσωποι ανταποκρίνονταν σ’ αυτή την πρόκληση.1

Όλοι περίμεναν ότι σύντομα οι ιδιοκτήτες των ανθρακωρυχείων θα εξαπέλυαν μια επίθεση στα συνδικάτα και η γλώσσα των ομιλιών και των αποφάσεων του Συνεδρίου υπονοούσε ότι η επίσημη συνδικαλιστική ηγεσία περίμενε και ετοιμαζόταν γι’ αυτή την αναμέτρηση με τ’ αφεντικά σε διάστημα μηνών.

Όλοι στρέφονταν στο Γενικό Συμβούλιο του TUC περιμένον- τας να προσφέρει ηγεσία... Σε πολλούς εργατικούς χώρους υπέθεταν ότι το Γενικό Συμβούλιο έκανε στα κρυφά όλες τις κατάλληλες προετοιμασίες για τη σύγκρουση. Η παρουσία μιας αριστερής πτέρυγας στο Συμβούλιο (από τους Πάρσελ,

- 230 -


Σουόλς, Χικς, Τιλ, Μπρόμλεϊ και άλλους) έκανε πιο πιστευτή αυτή την ιδέα.2

Ο Τρότσκι έγραψε το Πού πηγαίνει η Βρετανία; έχοντας υπόψη του αυτό το φόντο των εξελίξεων. Ουσιαστικά, το βιβλίο του στρεφόταν κατά της λανθασμένης ελπίδας που έτρεφε η ρωσική ηγεσία ότι, κάτω από την επιρροή της Αγγλορωσικής Επιτροπής, το Γενικό Συμβούλιο του TUC θα στρεφόταν αριστερά, ενώ παράλληλα η κομμουνιστική επιρροή θα μεταμόρφωνε σταδιακά το Εργατικό Κόμμα.

Η αριστερή στροφή της βρετανικής συνδικαλιστικής ηγεσίας ήταν πολύ επιφανειακή. Σε μεγάλο βαθμό ήταν το προϊόν της γενι- κευμένης αποστροφής που έτρεφαν τα συνδικάτα, ακόμα και η δεξιά πτέρυγα της συνδικαλιστικής ηγεσίας, για τα έργα και τις ημέρες της πρώτης κυβέρνησης των Εργατικών το 1924.3 Οι πρώτοι μήνες του 1924 ήταν γεμάτοι από απεργίες, ιδιαίτερα στις μεταφορές. Οι εργάτες ήθελαν να χρησιμοποιήσουν τη σχετική οικονομική ανάκαμψη και την ύπαρξη μιας κυβέρνησης που είχε εκλεγεί με τις δικές τους ψήφους, για να προωθήσουν τις θέσεις τους. Όμως, η κυβέρνηση του Μακντόναλντ λειτουργούσε σαν απεργοσπάστης.

Η ηγεσία της Κομιντέρν και πιο πολύ ο Ζινόβιεφ, ήταν ιδιαιτέρως εντυπωσιασμένη από την αριστερή φρασεολογία των ηγετών του TUC. Ο Ζινόβιεφ μάλιστα έφτασε και στο συμπέρασμα ότι η επανάσταση στη Βρετανία θα μπορούσε να είναι νικηφόρα, χωρίς το Κομμουνιστικό Κόμμα να διαδραματίζει τον αποφασιστικό ρόλο. Στο Πέμπτο Συνέδριο της Κομιντέρν (Ιούνης-Ιούλης 1924), ο Ζινόβιεφ, αναφερόμενος στους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας, όπως τον Μπομπ Στιούαρτ και τον Άρ- θουρ Μακμάνους, έκανε αυτή την αινιγματική δήλωση:

Στην Αγγλία, τώρα είμαστε στην αρχή μιας νέας φάσης του εργατικού κινήματος. Δεν γνωρίζουμε από πού θα έρθει το μαζικό κομμουνιστικό κόμμα της Αγγλίας, αν θα έρθει από την πόρτα των Στιούαρτ-Μ ακμάνους ή από κάποια άλλη

-231 -


πόρτα. Είναι πολύ πιθανό σύντροφοι ότι το μαζικό κομμουνιστικό κόμμα θα εμφανιστεί και από μια άλλη εντελώς διαφορετική πόρτα - δεν πρέπει ποτέ να χάνουμε από τα μάτια μας αυτό το γεγονός.4

Ο Ζινόβιεφ αναζητούσε τρόπο να κόψει δρόμο. Με τις αναφορές του σε εκείνη τη μυστηριώδη «άλλη πόρτα», υπονοούσε ότι ένα μαζικό επαναστατικό κόμμα μπορούσε να χτιστεί γύρω από το ρεύμα που βρισκόταν στις αριστερές πτέρυγες του Εργατικού Κόμματος και του TUC.

Από αυτή την εκτίμηση ξεκινούσαν οι ελιγμοί και το φλερτάρι- σμα χωρίς αρχές με την ηγεσία του TUC και την αριστερά του Εργατικού Κόμματος.

Πού πηγαίνει η Βρετανία;Το βιβλίο του Τρότσκι έχει ως αφετηρία την πεποίθηση ότι η

Βρετανία κινιόταν προς μια κοινωνική κρίση πρώτου μεγέθους. Από το τέλος του 19ου αιώνα ο βρετανικός καπιταλισμός είχε μπει σε μια περίοδο συνεχούς παρακμής. Η Βρετανία στριμωχνόταν από το γερμανικό καπιταλισμό και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και από τις ΗΠΑ.

Σήμερα η Βρετανία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σημείο... Η ισχυρότατη πίεση των ΗΠΑ, που συνεχώς δυναμώνει σε παγκόσμιο επίπεδο, κάνει όλο και περισσότερο αξεπέραστη και απελπιστική τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονται η βρετανική βιομηχανία, οι βρετανικές τράπεζες, η βρετανική διπλωματία...Η γιγαντιαίας κλίμακας οικονομική κυριαρχία των ΗΠΑ έγινε εμφανής και αδιαμφισβήτητη στη διάρκεια του πολέμου. Η εγκατάλειψη του επαρχιακού απομονωτισμού από τις ΗΠΑ έχει σπρώξει τη Βρετανία σε θέση δευτερεύουσας σημασίας.5

Ο ξεπεσμός της βρετανικής βιομηχανίας και οι δυσκολίες της αυτοκρατορίας έκαναν ακόμα πιο βαθιά την κρίση του βρετανικού

- 232 -


καπιταλισμού.Προσωρινά, τα δεινά της γερμανικής οικονομίας έκρυβαν την

κατάσταση της βρετανικής. Όμως, τώρα η Γερμανία, με τη βοήθεια των ΗΠΑ είχε αρχίσει να ανακάμπτει θεαματικά και να επανεμφανίζεται ως ο πιο επικίνδυνος ανταγωνιστής της Βρετανίας σε παγκόσμια κλίμακα.

Η κρίση του βρετανικού καπιταλισμού έπαιρνε την πιο οξυμέ- νη της έκφραση στον κλάδο της βιομηχανίας άνθρακα. Αυτός ο παλιός, τεχνικά καθυστερημένος κλάδος, βρισκόταν σε έντονο ανταγωνισμό με τη γερμανική εξορυκτική βιομηχανία. Όπως είχε γράψει ο Τρότσκι σε μια επιστολή του στις 5 Μάρτη 1926:

Οι μισθοί των ανθρακωρύχων διατηρούνται στο σημερινό τους επίπεδο με κρατική επιδότηση, η οποία βαραίνει τον ήδη ελλειμματικό προϋπολογισμό. Η συνέχιση της επιδότησης σημαίνει βάθεμα και ένταση της οικονομικής κρίσης. Η κατάργησή της θα σημαίνει κοινωνική κρίση.6

Η Βρετανία, υποστήριζε ο Τρότσκι, γλιστρούσε σε μια μεγάλη απεργιακή σύγκρουση στη βιομηχανία άνθρακα.

Οσον αφορά τη [μελλοντική] απεργία των ανθρακωρύχων, φυσικά και δεν πρόκειται για μια απομονωμένη απεργία, όσο μεγάλη κι αν είναι, αλλά για την απαρχή μιας ολόκληρης σειράς κοινωνικών συγκρούσεων και κρίσεων.7

Η οικονομική κρίση θα έφερνε μαζί της μια βαθιά πολιτική κρίση στο εργατικό κίνημα: μια κρίση του Λεϊμπορισμού [της επιρροής των ιδεών του Εργατικού Κόμματος - Labourism] και του Φαβιανισμού.*

* Οι ιδέες της «Φαβιανής Εταιρείας». Πρόκειται για μια πολιτική ομάδα που ιδρύθηκε το 1884, με σκοπό να προωθήσει τις ιδέες της βαθμιαίας, εξελικτικής μετάβασης στο σοσιαλισμό. Μέλη της ήταν κυρίως ευκατάστατοι διανοούμενοι. Καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την ιδεολογία του Εργατικού Κόμματος που ιδρύθηκε αργότερα. Το όνομά της το πήρε προς τιμήν του Ρωμαίου στρατηγού Κουίντου Φάβιου Μάξιμου (280 π.Χ. - 203 π.Χ.) του επονομαζόμενου Cunctator, του «Καθυστερητή», ο οποίος απέφευγε συστηματικά να δώσει μάχη με τον Αννίβα όταν αυτός είχε εισβάλει στην Ιταλία, αλλά έκανε πόλεμο φθοράς και εφάρμοζε την τακτική της καμένης γης. [Στμ]

- 233-


Η πάλη για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης απαιτούσε τη ρήξη με τις παραδοσιακές ιδέες που κυριαρχούσαν στη σκέψη των εργατών. Γι’ αυτό το λόγο, ο Τρότσκι εξαπέλυσε μια γενικευμέ- νη και έξοχη επίθεση σ’ αυτές τις παραδόσεις. Οι παραδόσεις στις οποίες ο Τρότσκι επιστρέφει ξανά και ξανά μπορούν να συνοψιστούν σε τέσσερις τίτλους: θρησκεία, πασιφισμός, ομαλή και σταδιακή εξέλιξη, κοινοβουλευτική δημοκρατία. Όλες αυτές σηματοδοτούσαν, επί της ουσίας, ένα πράγμα: υποταγή στην κυρίαρχη τάξη.

Ο Τρότσκι έκανε μια λαμπρή ανάλυση του Λεϊμπορισμού, αφαιρώντας του όλες τις κοινωνικές αξιώσεις τις οποίες ενδυόταν και αποδεικνύοντας ότι ήταν εξαρτημένος από τις παραδόσεις των Φιλελεύθερων και των Συντηρητικών. Επεσήμανε πόσο αποδεκτές ήταν στην ιδεολογία του Λεϊμπορισμού οι κυρίαρχες αστικές ιδέες- ο φετιχισμός της θρησκείας, της μοναρχίας και της αυτοκρατορίας, το κοντόθωρο πνεύμα του, η πασιφιστική υποκρισία του στο βαθμό που υποστήριζε τις επιδιώξεις του κράτους και της αυτοκρατορίας. Ο Τρότσκι εξέθετε όλες αυτές τις δυσκολίες με έντονο τρόπο:

Οι θέσεις των ηγετών του Εργατικού Κόμματος είναι ένα αμάλγαμα Συντηρητισμού και Φιλελευθερισμού, προσαρμοσμένο εν μέρει στις απαιτήσεις των συνδικάτων, για την ακρίβεια των ανώτερων στρωμάτων τους. Ό λα αυτά είναι πασπαλισμένα με τη θρησκεία της «βαθμιαίας ομαλής εξέλιξης». Όμως, εκτός από αυτή τη θρησκεία, διακηρύσσουν και την π ίστη τους στη θρησκεία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Όλοι τους θεωρούν εαυτούς ιδιαιτέρως πολιτισμένα άτομα κι όμως πιστεύουν ότι ο Επουράνιος Πατέρας δημιούργησε την ανθρωπότητα μόνο και μόνο, μέσα στην άπειρη αγάπη του, για να την καταραστεί και κατόπιν να προσπαθήσει - μέσω της σταύρωσης του υιού του - να ξετυλίξει κάπως αυτό το πολύ μπερδεμένο κουβάρι. Από το πνεύμα του Χριστιανισμού έχουν γεννηθεί τέτοιοι εθνικοί θεσμοί όπως η συνδικαλιστική γραφειοκρατία, η πρώτη κυβέρνηση του Μ ακντόναλντ κι ο κύριος Σνόουντεν. Στενά δεμένη με τη θρησκεία της βαθμι

- 234-


αίας ομαλής εξέλιξης και την καλβινιστική πίστη στο πεπρωμένο, είναι κι η θρησκεία της εθνικής υπεροψίας.®

Κατόπιν ο Τρότσκι σχολιάζει τις φράσεις του Ράμσεϊ Μακντό- ναλντ: «Ο σοσιαλισμός είναι βασισμένος στα ευαγγέλια». «Είναι μια εξόχως συλληφθείσα [sic] κι αποφασιστική απόπειρα για τον εκχριστιανισμό της κυβέρνησης και της κοινωνίας».

Η πολεμική του Τρότσκι ενάντια στο φαβιανό πασιφισμό είναι αξεπέραστη. Ξεκινάει παραθέτοντας ένα απόσπασμα από κείμενο του Μακντόναλντ:

Ο σοσιαλισμός δεν πιστεύει στη βία... Ο σοσιαλισμός είναι μια κατάσταση πνευματικής υγείας κι όχι πνευματικής ασθένειας... και γι’ αυτό, από την ίδια του τη φύση, αποκρούει με αποτροπιασμό τη βία. Μάχεται μόνο με πνευματικά και ηθικά όπλα.

Κι ο Τρότσκι σχολιάζει:

Ο Μ ακντόναλντ είναι κατά της επανάστασης και υπέρ της οργανικής εξέλιξης. Μεταφέρει κακοχωνεμένους βιολογικούς όρους στην κοινωνία. Για εκείνον, η εξέλιξη, ένα σύνολο μερικών μεταλλάξεων που συσσωρεύονται, θυμίζει την ανάπτυξη ζωντανών οργανισμών- τη χρυσαλλίδα που μεταμορφώνεται σε πεταλούδα κλπ. Όμως, σε αυτές τις διαδικασίες αγνοεί ακριβώς εκείνες τις αποφασιστικές, κρίσιμες στιγμές που το νεαρό πλάσμα σπάει το περίβλημά του με έναν επαναστατικό τρόπο.

Ο Τρότσκι κόβει με σαρκασμό το τουπέ των Φαβιανών:

Ακόμα και το κοτοπουλάκι που έχει σχηματιστεί μέσα στο αυγό πρέπει να ασκήσει βία στην ασβεστούχα φυλακή που βρίσκεται κλεισμένο. Αν κάποιο φαβιανό κοτοπουλάκι αποφάσιζε λόγω χριστιανικών (ή άλλων) αναστολών να απέχει από πράξεις βίας, το κέλυφός του θα του προξενούσε ασφυξία. Οι βρετανοί εκτροφείς περιστερώ ν με τεχνητή επιλογή εκτρέφουν μια ειδική ράτσα με όλο και μικρότερο ράμφος. Έρχεται

- 235 -


όμως η στιγμή που το ράμφος του νεογνού είναι τόσο μικρό που το κακόμοιρο πλασματάκι δεν μπορεί να τρυπήσει το κέ- λυφος του αυγού. Το νεαρό περιστέρι πέφτει θύμα της υποχρεωτικής αποχής από τη βία κι η συνέχεια του είδους με τα κοντά ράμφη διακόπτεται. Αν δεν μας απατά η μνήμη μας, ο Μ ακντόναλντ μπορεί να τα διαβάσει όλα αυτά στον Δαρβίνο. Συνεχίζοντας αυτές τις τόσο αγαπητές στον Μ ακντόναλντ αναλογίες με τον οργανικό κόσμο, μπορούμε να πούμε ότι η πολιτική τέχνη της βρετανικής αστικής τάξης συνίσταται στο κόντεμα του επαναστατικού ράμφους του προλεταριάτου, ώστε να το εμποδίσει να τρυπήσει το κέλυφος του αστικού κράτους. Το ράμφος του προλεταριάτου είναι το κόμμα του.Αν ρίξετε μια ματιά στον Μακντόναλντ, τον Τόμας, τον κύριο και την κυρία Σνόουντεν, τότε πρέπει να ομολογήσετε ότι η προσπάθεια της αστικής τάξης να εκθρέψει ράτσες με μικρά και μαλακά ράμφη έχει στεφθεί με πλήρη επιτυχία - όχι μόνο γιατί όλοι αυτοί οι αξιότιμοι κύριοι είναι ακατάλληλοι για να σπάσουν το καπιταλιστικό κέλυφος, αλλά γιατί είναι ανίκανοι να κάνουν το οτιδήποτε.9

Για τον Τρότσκι ήταν ηλίου φαεινότερο ότι η αστική τάξη, αν ένιωθε να απειλείται η κυριαρχία της, θα κατέφευγε στη βία και γι’ αυτό το λόγο ο Τρότσκι θεωρούσε τον πασιφισμό της ηγεσίας του Εργατικού Κόμματος και ηλίθιο και επιζήμιο.

Τι σηματοδοτεί σε τελευταία ανάλυση η αποκήρυξη της βίας; Μόνο ότι οι καταπιεσμένοι δεν πρέπει να χρησιμοποιήσουν βία ενάντια στο καπιταλιστικό κράτος: ούτε οι εργάτες ενάντια στους αστούς, ούτε οι αγρότες ενάντια στους γαιοκτήμονες, ούτε οι Ινδοί ενάντια στη βρετανική διοίκηση και το βρετανικό κεφάλαιο. Το κράτος, το δημιουργημένο από τη βία της μοναρχίας ενάντια στο λαό, της αστικής τάξης ενάντια στους εργάτες, των γαιοκτημόνων ενάντια στους αγρότες, των αξιωματικών ενάντια στους φαντάρους, των αγγλοσαξώ- νων δουλοκτητών ενάντια στους λαούς των αποικιών, των «Χριστιανών» ενάντια στους ειδωλολάτρες - αυτός ο αιματοβαμμένος μηχανισμός της βίας αιώνων, εμπνέει θρησκευτική ευλάβεια στον Μ ακντόναλντ. Αντιδρά με «αποτροπιασμό»

-236-


μόνο απέναντι στην απελευθερωτική βία.10

Η «βαθμιαία ομαλή αλλαγή» μπορεί επιφανειακά να μοιάζει με αργή πρόοδο, όμως στην πραγματικότητα είναι μια προσαρμογή στην καθεστηκυία τάξη.

Η απόρριψη της επαναστατικής βίας σημαίνει πλήρη συνθηκολόγηση με την αστική τάξη, δουλικότητα απέναντι στο υπάρχον κράτος, την αστική βία και νομιμότητα. Το βέβαιο είναι ότι δεν σημαίνει αμφισβήτηση της κρατικής βίας στη Βρετανία και στην Αυτοκρατορία.

Ο Φαβιανισμός περηφανευόταν για την ιδιαίτερη βρετανική του παράδοση, η οποία παρέμενε ανόθευτη από τον ξενόφερτο μαρξισμό. Ο Τρότσκι απάντησε ότι οι Φαβιανοί καλλιεργούν μόνο τις συντηρητικές εθνικές παραδόσεις, ενώ αγνοούν τις πιο προοδευτικές.

Από τον Πουριτανισμό [του 17ου αιώνα, Στμ] οι Μ ακντό- ναλντς έχουν κληρονομήσει όχι τις επαναστατικές του πτυχές, αλλά τις θρησκευτικές του προκαταλήψεις. Από τους οπαδούς του Ό ουεν, όχι τον κομμουνιστικό ενθουσιασμό τους, αλλά την αντιδραστική, ουτοπική αντίθεσή τους στην ταξική πάλη. Από την πολιτική ιστορία της Βρετανίας οι Φ αβιανοί έχουν κληρονομήσει μοναχά την πνευματική εξάρτηση του προλεταριάτου από την αστική τάξη. Η ιστορία έχει στρέψει τα πισινά της σ' αυτούς τους κυρίους, οι οποίοι έχουν υιοθετήσει ως πρόγραμμά τους τις επιγραφές που διαβάζουν στην πλάτη της.11

Στη συνέχεια ο Τρότσκι ασχολείται με τις δυο κυριότερες βρετανικές επαναστατικές παραδόσεις: του Κρόμγουελ και των Χαρτι- στών.

Στη βρετανική κοινωνική κρίση του 17ου αιώνα συνδυάστηκαν στοιχεία της γερμανικής Μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα, με γνωρίσματα της Γαλλικής Επανάστασης του 18ου αιώνα.12

- 237-


Οι Πουριτανοί ανταποκρίθηκαν με αξιοζήλευτο τρόπο στις προκλήσεις της κοινωνικής κρίσης εκείνης της εποχής.

Ο Κρόμγουελ ήταν ένας μεγάλος επαναστάτης της εποχής του, που ήξερε πώς να υπερασπίζει τα συμφέροντα του νέου αστικού κοινωνικού συστήματος απέναντι στο παλιό αριστοκρατικό, χωρίς να σταματάει μπροστά σε τίποτε. Αυτό είναι που έχει να μας μάθει- και υπό αυτή την έννοια, το νεκρό λιοντάρι του 17ου αιώνα είναι άπειρες φορές καλύτερο από πολλά ζωντανά σκυλιά....Σε καμιά περίπτωση ο Κρόμγουελ δεν ήταν «υπέρμαχος της εργασίας». Όμως το βρετανικό προλεταριάτο μπορεί να ανακαλύψει πολλά και σημαντικά προηγούμενα παραδείγματα για την επαναστατική του πάλη, αν κοιτάξει το δράμα του 17ου αιώνα... Μπορούμε να πούμε με κάποια βεβαιότητα ότι ο Λένιν είναι ο προλεταριακός Κρόμγουελ του 20ου αιώνα.13

Το βρετανικό προλεταριάτο πρέπει να αντλεί έμπνευση από τον Κρόμγουελ και τους οπαδούς του:

Το βρετανικό προλεταριάτο πρέπει να δανειστεί το πνεύμα της αυτοπεποίθησης και του επιθετικού θάρρους από τους παλιούς Ανεξάρτητους. Οι Μ ακντόναλντ, οι Γουέπ, οι Σνό- ουντεν κι άλλοι έχουν πάρει από τους σ υναγω νιστές του Κρόμγουελ μόνο τις θρησκευτικές προκαταλήψεις και τις έχουν συνδυάσει με μια καθαρά φαβιανή δειλία. Η προλεταριακή πρω τοπορία πρέπει να συνδυάσει το επαναστατικό θάρρος των Ανεξάρτητων με την υλιστική καθαρότητα στην κοσμοαντίληψή τους.

Το εργατικό κίνημα στη Βρετανία έχει ακόμα μια μεγάλη εθνική παράδοση - το Χαρτισμό.*

Ένα μεγάλο εργατικό κίνημα στη Βρετανία, από τα μέσα της δεκαετίας του 1830 μέχρι το 1850. Ισως το πρώτο μαζικό, ΠΟΛΙΤΙΚΟ κίνημα της εργατικής τάξης στον κόσμο. Την ονομασία του την πήρε από τη Χάρτα του Λαού, το βασικό πολιτικό του πρόγραμμα έξι σημείων: γενικό εκλογικό δικαίωμα για άνδρες 21 ετών και άνω, μυστική ψηφοφορία, δικαίωμα να θέτουν οι πάντες υποψηφιότητα και όχι μόνο όσοι είχαν εισόδημα, πληρωμή των βουλευτών ώστε να μπορούν να εκλεγούν και εργάτες, ίσες

- 238-


Η εποχή του Χαρτισμού είναι αθάνατη γιατί στη διάρκεια μιας δεκαετίας μας δίνει, σε συμπυκνωμένη και παραστατική μορφή, όλο το φάσμα της προλεταριακής πάλης από την κατάθεση αιτημάτων στο κοινοβούλιο μέχρι την ένοπλη εξέγερση. Ό λα τα βασικά προβλήματα του ταξικού κινήματος του προλεταριάτου - η σχέση ανάμεσα στην κοινοβουλευτική και εξωκοινοβουλευτική δράση, ο ρόλος του καθολικού εκλογικού δικαιώματος, τα συνδικάτα και η συνεργασία, η σημασία της γενικής απεργίας και η σχέση της με την ένοπλη εξέγερση, ακόμα και οι σχέσεις ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά , όχι μόνο αποκρυσταλλώ θηκαν στην πορεία του Χαρτιστικού κινήματος, αλλά βρήκαν και τις βασικές απαντήσεις τους. Θεωρητικά, αυτές οι απαντήσεις δεν είναι πάντοτε χωρίς προβλήματα. Τα συμπεράσματα δεν έφταναν πάντοτε μέχρι το απαιτούμενο σημείο και συνολικά στο κίνημα, ενώ στη θεωρητική του έκφραση υπήρχαν πολλά ατελή και ανώριμα στοιχεία.

Όμως, ο Χαρτισμός ήταν το ανερχόμενο κίνημα μιας νεαρής τάξης.

Μπορούμε να πούμε ότι ο Χαρτισμός είναι το πρελούδιο που περιλαμβάνει σε μη-ανεπτυγμένη μορφή όλο το μουσικό θέμα της όπερας. Γι’ αυτό το λόγο η βρετανική εργατική τάξη πρέπει να δει στο Χαρτισμό όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το μέλλον της... Ο Χαρτισμός δεν κατόρθωσε να φτάσει στη νίκη, όχι επειδή οι μέθοδοί του ήταν λάθος, αλλά επειδή εμφανίστηκε πολύ νωρίς... Αποτέλεσε μόνο μια ιστορική πρόβλεψη.15

Το επόμενο θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Τρότσκι είναι η φύση της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας. Εντοπίζει με μεγάλη ακρί-

εκλογικές περιφέρειες, ετήσια εκλογή του κοινοβουλίου. Σ' αυτή τη Χάρτα συγκεντρώθηκαν εκατομμύρια υπογραφές που παρουσιάστηκαν στο κοινοβούλιο το 1839, το 1842, το 1848. Το κίνημα χωρίστηκε σε δυο πτέρυγες: της «ηθικής» και της «φυσικής» δύναμης - σε σπέρμα ο διαχωρισμός ανάμεσα στους ρεφορμιστές και τους επαναστάτες. Οι Γενικές Απεργίες του 1842 και του 1848 ήταν οι αποκορυφώσεις του κινήματος. (Στμ)

- 239-


βεια το ρόλο αυτής της γραφειοκρατίας στην πολιτική πτέρυγα του ρεφορμισμού.

Το Εργατικό Κόμμα... αποτελεί μοναχά μια πολιτική αντιμετάθεση της... συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας. Το Εργατικό Κόμμα και τα συνδικάτα... Δεν πρόκειται για δυο ξεχωριστές αρχές, αλλά για έναν απλό τεχνικό καταμερισμό εργασίας. Μαζί, αποτελούν τη βασική στήριξη της βρετανικής αστικής τάξης.14

Η Φαβιανή ηγεσία του Εργατικού Κόμματος κι η συνδικαλιστική γραφειοκρατία είναι οι μεγαλύτεροι προμαχώνες του καπιταλισμού. Ο Τρότσκι γράφει για τους ηγέτες των Φαβιανών:

Αυτές οι ξιπασμένες αυθεντίες, σχολαστικοί ψηλομύτηδες και δειλοί, δηλητηριάζουν συστηματικά το εργατικό κίνημα, συσκοτίζουν τη συνείδηση του προλεταριάτου και παραλύουν τη θέλησή του. Μόνο χάρη σ’ αυτούς οι ιδέες των Τόριδων, ο Φιλελευθερισμός, η Εκκλησία, η μοναρχία, η αριστοκρατία, η αστική τάξη, συνεχίζουν να επιβιώνουν και μάλιστα να κρα- τάνε με σιγουριά το τιμόνι. Οι Φαβιανοί, τα στελέχη του ILP* κι οι συντηρητικοί γραφειοκράτες των συνδικάτων αντιπροσωπεύουν σήμερα τη μεγαλύτερη αντεπαναστατική δύναμη στη Βρετανία - και στην παρούσα φάση της ιστορικής ανάπτυξης - πιθανά σε όλο τον κόσμο.17

Ο Τρότσκι δεν διακρίνει κάποια ποιοτική διαφορά ανάμεσα στους Μακντόναλντ και τους «αριστερούς» Α. Πάρσελ, Τζ. Χικς, Α.Τζ. Κουκ.

* To Independent Labour Party - Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα, ιδρύθηκε το 1893 από ηγέτες των «νέων συνδικάτων» που είχαν εμφανιστεί στη διάρκεια μιας μεγάλης ανόδου του εργατικού κινήματος, η οποία είχε αγκαλιάσει ανειδίκευτα κι ανοργάνωτα κομμάτια της τάξης, όπως τους λιμενεργάτες του Λονδίνου. Ήταν μια ρεφορμιστική οργάνωση της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, που κύρια έκανε κοινοβουλευτικά παζάρια με το Φιλελεύθερο Κόμμα. Έπαιξε ρόλο στη μετέπειτα ίδρυση του Εργατικού Κόμματος και συμμετείχε σ’ αυτό ως τμήμα του από το 1906 μέχρι το 1932. Τότε ψήφισε να αποχωρήσει, κάνοντας μια στροφή προς τ' αριστερά. Την περίοδο που ο Τρό- τσκι έγραφε το Πού πάει η Βρετανία; όλα αυτά ήταν πολύ μακρινά. (Στμ)

- 240-


Η αριστερή πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος είναι μια προσπάθεια αναγέννησης του κεντρισμού στο σοσιαλ-ιμπεριαλι- στικό κόμμα του Μακντόναλντ. Μ’ αυτή την έννοια αντανακλά την ανησυχία ενός τμήματος της γραφειοκρατίας για τους δεσμούς με τις μάζες που κινούνται προς τα αριστερά.Θα αποτελούσε τερατώδη αυταπάτη να πιστέψουμε ότι αυτά τα αριστερά στοιχεία της παλιάς σχολής μπορούν να καθοδηγήσουν το επαναστατικό κίνημα του βρετανικού προλεταριάτου και την πάλη του για την εξουσία. Αντιπροσωπεύουν μια ιστορική φάση που έχει τερματιστεί. Δεν οδηγούν, ούτε μπορούν να οδηγήσουν τις μάζες στον αγώνα. Μέσα στα όρια της ρεφορμιστικής στενοκεψαλιάς τους, αναβιώνουν τον παλιό, ανεύθυνο κεντρισμό, χωρίς να εμποδίζουν, αντιθέτως βοηθώντας τον Μ ακντόναλντ, να αναλαμβάνει τις ευθύνες της ηγεσίας του κόμματος και πότε-πότε και της μοίρας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας επίσης.

Το βασικό καθήκον του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι να πολεμήσει τους ηγέτες του Εργατικού Κόμματος και τους «αριστερούς» ανάμεσά τους, επειδή

μετατρέπουν την ασθενική πολιτική βούληση των αφυπνιζό- μενων μαζών σε ένα ιδεολογικό συνονθύλευμα. Αντιπροσωπεύουν την έκφραση μιας μετατόπισης στις διαθέσεις, αλλά ταυτόχρονα και το φρένο αυτής της μετατόπισης.18 Ο δρόμος του Κομμουνιστικού Κόμματος, ως του μελλοντικού κόμματος των μαζών, δεν περνάει μόνο μέσα από την ασυμβίβαστη πάλη με το ειδικό πρακτορείο του κεφαλαίου, που αποτελεί η κλίκα των Τόμας-Μακντόναλντ, αλλά και μέσα από το συστηματικό ζεσκέπασμα των αριστερών μπουρ- δολόγων, τους οποίους χρησιμοποιούν οι Τόμας και Μ ακντόναλντ για να διατηρούν τις θέσεις τους.19

Ένα-δυο χρόνια μετά τη γενική απεργία, ο Τρότσκι επέστρεψε στο ζήτημα της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας:

Αν δεν υπήρχε η συνδικαλιστική γραφειοκρατία, τότε η αστυ-

- 241 -


νομία, ο στρατός, τα δικαστήρια, οι λόρδοι, η μοναρχία, δεν θα ήταν μπροστά στις προλεταριακές μάζες τίποτα περισσότερο από θλιβερά, γελοία παιχνιδάκια. Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία είναι η ραχοκοκαλιά του βρετανικού ιμπεριαλισμού. Η αστική τάξη υπάρχει λόγω αυτής της γραφειοκρατίας, όχι μόνο στη μητρόπολη αλλά και στην Ινδία, την Αίγυπτο και τις άλλες αποικίες.20

Οι «αριστεροί» του Εργατικού Κόμματος επιτελούν ένα ιδιαιτέρως βρόμικο ρόλο.

Την υψηλότερη θέση στο μηχανισμό της καπιταλιστικής σταθεροποίησης πλέον δεν κατέχει ο Μ ακντόναλντ, αλλά οι Παφ, Πάρσελ, Κουκ και Σία. Αυτοί κάνουν τη δουλειά κι ο Τό- μας βάζει τις τελευταίες πινελιές. Χωρίς τον Πάρσελ, ο Τόμας θα 'μένε ξεκρέμαστος και μαζί του ο Μπάλντουιν. Το κύριο φρένο στη βρετανική επανάσταση το ασκεί η ψεύτικη, διπλωματική, «αριστερή» μεταμφίεση του Πάρσελ, που αγκαλιάζεται διαδοχικά - κάποιες φορές και ταυτόχρονα - με κληρικούς και με μπολσεβίκους, πάντοτε έτοιμος για υποχωρήσεις αλλά επίσης και για προδοσία.21

Ο Τρότσκι προέβλεψε με λαμπρό τρόπο τον αξιοθρήνητο ρόλο των «αριστερών» στη Γενική Απεργία. Δυο μήνες πριν την απεργία, στις 5 Μάρτη 1926, έγραψε:

...τόσο οι δεξιοί όσο κι οι αριστεροί, συμπεριλαμβανομένων φυσικά και των Πάρσελ και Κουκ, φοβούνται όσο τίποτα άλλο την τελική πράξη του δράματος. Ακόμα κι όταν στα λόγια παραδέχονται ότι ο αγώνας και η επανάσταση είναι αναπόφευκτα, μέσα στην καρδιά τους εύχονται να συμβεί κάποιο θαύμα που θα τους απαλλάξει από αυτές τις προοπτικές. Και σε κάθε περίπτωση οι ίδιοι θα χρονοτριβήσουν, θα υπεκφύ- γουν, θα κωλυσιεργήσουν, θα απεκδυθούν της ευθύνης κι εν τέλει θα βοηθήσουν τον Τόμας σε κάθε σοβαρό ζήτημα του βρετανικού εργατικού κινήματος.22

Ο Τρότσκι έβλεπε το τι υπήρχε πίσω από το φανταχτερό χρυσό-

- 242-


χαρτο του συνεδρίου του TUC στο Σκάρμποροου το 1925, που τόσο είχε μαγεύσει την ηγεσία του βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και τον Ζινόβιεφ.

Οι αποφάσεις του συνεδρίου, όσο πιο απομακρυσμένες ήταν από τα άμεσα, πρακτικά καθήκοντα, τόσο πιο αριστερές ήταν... Το να θεωρεί κάποιος ότι τα ηγετικά στοιχεία του Σκάρμποροου μπορούν να αποτελέσουν την ηγεσία μιας επαναστατικής ανατροπής της εξουσίας, είναι σαν να αποκοιμιέ- ται με αυταπάτες... Πρέπει να γίνει σαφέστατα κατανοητό: τέτοιου είδους αριστεροσύνη διατηρείται μόνο όσο δεν συνεπάγεται πρακτικές υποχρεώσεις. Μόλις τίθεται ζήτημα δράσης, τότε οι αριστεροί υποτάσσονται στην ηγεσία των δεξιών.13*

Όποια και να ήταν τα σχετικά πλεονεκτήματα των «αριστερών», ήταν δεδομένο ότι οι «δεξιοί» θα τους καθόριζαν:

Οι δεξιοί κερδίζουν παρόλο που οι αριστεροί είναι πιο πολυάριθμοι. Η αδυναμία των αριστερών πηγάζει από την ανοργανωσιά τους κι η ανοργανωσιά τους από την ιδεολογική αμορ- φία τους.26

Αυτές οι γραμμές γράφτηκαν μήνες πριν την προδοσία της Γενικής Απεργίας στις 13 Μάη του 1926, μιας προδοσίας που άφησε εμβρόντητους τους σοσιαλιστές της Βρετανίας.

* Αλλού, ο Τρότσκι επεσήμανε: «Στην εποχή του Μαρξ οι συνδικαλιστές (στη Βρετα- νίαΙ συνήθιζαν να υιοθετούν ριζοσπαστικές απο<|>άσεις για την Πολωνία, αλλά το θέμα της Ιρλανδίας και της Ινδίας το αντιμετώπιζαν με εντελώς διαφορετικό τρόπο».24 Τώρα, οι «αριστεροί» έδειχναν μεγάλη συμπάθεια για τη Σοβιετική Ένωση. Ο Τρότσκι έδινε μια πολύ διορατική ερμηνεία: «Στις συμπάθειες που τρέφει ένα μεγάλο μέρος των αριστερών προς τη Σοβιετική Ένωση (παράλληλα με την εχθρότητα προς τους δικούς τους κομμουνιστές) υπάρχει μια μεγάλη δόση του ευλαβικού σεβασμού που τρέφουν οι μικροαστοί απέναντι σε μια μεγάλη κρατική δύναμη... Δεν μπορείς να χτίσεις μια επαναστατική προοπτική πάνω σε μια τέτοια ευλάβεια».25

- 243 -


Η Γενική Απεργία του 1926Η Γενική Απεργία του Μάη 1926, απετέλεσε ένα αποφασιστικό

σταθμό της ταξικής πάλης στη Βρετανία της μεσοπολεμικής περιόδου. Η ήττα της απεργίας είχε αποφασιστική σημασία για την εργατική τάξη, μιας κι έθεσε τέρμα σε μια ολόκληρη περίοδο εργατικής μαχητικότητας (αν κι όχι χωρίς διακοπές) κι είχε ως αποτέλεσμα μια παρατεταμένη κυριαρχία της δεξιάς πτέρυγας, της ταξικής συνεργασίας στα συνδικάτα και την ενίσχυση της κυριαρχίας του δεξιού ρεφορμισμού στο Εργατικό Κόμμα.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, η βρετανική αστική τάξη στο σύνολό της ήθελε μια αναδιάρθρωση της οικονομίας. Το τίμημα, όπως σε κάθε καπιταλιστική κρίση, προοριζόταν να το πληρώσει η εργατική τάξη. Από αυτή την άποψη, η μάχη του 1926 δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο. Το σύστημα πάντοτε προσπαθούσε και θα συνεχίσει να προσπαθεί να κάνει τους εργάτες να λύνουν τα προβλήμα- τά του. Όμως, το βάθος της κρίσης και η κλίμακα της πάλης κάνουν τα γεγονότα του 1926 να ξεχωρίζουν. Ήταν μια σύγκρουση Τιτάνων, με την αστική τάξη έτοιμη να παρατάξει το σύνολο των συνδυασμένων οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών της δυνάμεων ενάντια στους εργάτες και τις βασικές αμυντικές οργανώσεις τους, τα συνδικάτα.

Στις 29 Ιούλη 1925, ο πρωθυπουργός Στάνλεϊ Μπάλντουιν δήλωσε στους ηγέτες των ανθρακωρύχων ότι «η κυβέρνηση δεν πρόκειται να παραχωρήσει άλλα δάνεια στη βιομηχανία άνθρακα, η οποία πρέπει να σταθεί αποκλειστικά στα δικά της πόδια».27

Την επόμενη μέρα η εφημερίδα D aily H erald δημοσίευσε τη συνομιλία ανάμεσα στον Μπάλντουιν και τους εκπροσώπους της Ομοσπονδίας Ανθρακωρύχων της Μεγάλης Βρετανίας, κατά την οποία ο πρωθυπουργός επανέλαβε δυο φορές ότι «οι εργάτες αυτής της χώρας πρέπει να αποδεχτούν μείωση των μισθών τους, ώστε να σταθεί στα πόδια της η βιομηχανία».28

- 244-


Στις 30 Ιούλη τα αφεντικά των ορυχείων ανακοίνωσαν ότι θα τερματίσουν τη συμφωνία του 1924, θα περικόψουν μισθούς, θα καταργήσουν τον κατώτερο μισθό, ο καθορισμός μισθών δεν θα γίνεται σε εθνική κλίμακα αλλά τοπικά και ότι θα διατηρήσουν τα συνηθισμένα κέρδη τους, όσο χαμηλά κι αν χρειαστεί να πέσουν οι μισθοί. Την ίδια μέρα, σε μια έκτακτη συνδιάσκεψη, το συνδικάτο αποφάσισε ομόφωνα ότι το κίνημα θα σταματούσε την εξόρυξη και την επεξεργασία άνθρακα.

Την επόμενη μέρα ο Μπάλντουιν συνάντησε την κοινή αντιπροσωπεία της Ομοσπονδίας Ανθρακωρύχων και της Εκτελεστικής Επιτροπής του TUC. Τους ανακοίνωσε ότι οι ιδιοκτήτες των ανθρακωρυχείων είχαν συμφωνήσει να αναβάλλουν την επίδοση των ειδοποιήσεων για λοκ-άουτ, ότι θα διοριζόταν μια Βασιλική Επιτροπή Έρευνας για τη Βιομηχανία Άνθρακα και ότι, εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση θα κατέβαλε επιδοτήσεις μέχρι τις 30 Απρίλη 1926. Αυτή ήταν η «Κόκκινη Παρασκευή». Ο Μπάλντουιν δεν είχε άλλη επιλογή εκτός της υποχώρησης. Όπως είπε στο βιογράφο του, τον Τ.Μ. Γιανγκ, κάμποσα χρόνια αργότερα: «Δεν ήμασταν έτοιμοι ακόμα».29

Μετά την «Κόκκινη Παρασκευή» η συνδικαλιστική ηγεσία κάθισε με σταυρωμένα χέρια, χωρίς να κάνει την παραμικρή προετοιμασία για να αντιμετωπίσει την επερχόμενη επίθεση της κυβέρνησης και των εργοδοτών στους ανθρακωρύχους. Ο ιστορικός Άλαν Μπούλοκ αναφέρει στη βιογραφία τουΈρνεστ Μπέβιν ότι:

Στους επτά μήνες που μεσολάβησαν από τον Οκτώβρη [του 1925] μέχρι το τέλος του Απρίλη 1926 και οδήγησαν κατευθείαν στο ξέσπασμα της Γενικής Απεργίας, το Γενικό Συμβούλιο δεν συζήτησε, ως τέτοιο, ούτε μια φορά το τι θα γινόταν όταν η κυβέρνηση θα σταματούσε την επιδότηση στις 30 Απρίλη, ούτε ασχολήθηκε με προετοιμασίες για τη στήριξη των ανθρακωρύχων - εκτός βέβαια από το να λαμβάνει τις εκθέσεις της Ειδικής Βιομηχανικής Επιτροπής στις μηνιάτικες συνεδριάσεις του....η Βιομηχανική Επιτροπή δεν έκανε πιο ενεργητικά βήματα

- 2 4 5 -


από το Γενικό Συμβούλιο. Ανάμεσα στην 1η Οκτώβρη 1925 και την 1η Γενάρη 1926 συνεδρίασε δυο φορές, αποφασίζοντας, την πρώτη φορά να παρακολουθήσει την πορεία των γεγονότων και να συνεδριάσει ξανά το 1926 «αν το απαιτήσουν οι περιστάσεις» και τη δεύτερη φορά (18 Δεκέμβρη) να μην ζητήσει να της παραχωρηθούν έκτακτες αρμοδιότητες, όπως είχε προταθεί στο Σκάρμποροου.30

Στους εννιά μήνες που προηγήθηκαν από την Πρωτομαγιά του 1926, οι «αριστεροί» του Γενικού Συμβουλίου του TUC δεν έδειξαν ούτε ένα χιλιοστό περισσότερη πρωτοβουλία απ’ ό,τι οι δεξιοί. Όταν την Πρωτομαγιά ένα εκατομμύριο ανθρακωρύχοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με το λοκ-αουτ των εργοδοτών, η ηγεσία του TUC κήρυξε, με κρύα καρδιά, πανεθνική απεργία.

Η ηγεσία του TUC έκανε από την αρχή σαφές ότι σκόπευε να κρατήσει την απεργία αυστηρά κάτω από τον έλεγχό της. Κράτησαν για τον εαυτό τους την απόφαση για το ποιος θα δουλεύει και ποιος θα απεργεί. Δεν έβγαλαν όλους τους εργάτες μονομιάς στην απεργία. Η στρατηγική του TUC ήταν μια απεργία σε «κύματα» - θα απεργούσαν κάποιοι κλάδοι ενώ άλλοι θα περίμεναν, δουλεύοντας. Αν είχαν κατέβει σε απεργία όλοι οι συνδικαλισμένοι εργάτες μαζί, ο αντίκτυπος της απεργίας θα ήταν πολύ πιο δυνατός.

Η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στους διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας έκανε εντελώς γελοία τη φαεινή ιδέα της απεργίας σε ξεχωριστά κύματα. Παρά την απαράδεκτη ηγεσία της, η απεργία στις εννιά μέρες που κράτησε (4-12 Μάη) είχε σχεδόν απόλυτη συμμετοχή. Οι εργάτες επέδειξαν απαράμιλλο ενθουσιασμό και ακλόνητη αποφασιστικότητα. Κάθε μέρα που περνούσε, η απεργία δυνάμωνε παντού. Η οικονομία παρέλυε όλο και περισσότερο. Στην πραγματικότητα, η γραφειοκρατία προσπαθούσε να συγκροτήσει την πλημμύρα των εργατών που ήθελαν να απεργήσουν. Για τους γραφειοκράτες, το κύριο πρόβλημα δεν ήταν να πείσουν τους εργάτες να απεργήσουν, αλλά να πείσουν τα μέλη τους να συνεχίσουν

- 246-


να δουλεύουν ενόσω άλλοι κλάδοι κατέβαιναν σε απεργία. Ήταν η απόδειξη του πραγματικά πολύ μαχητικού πνεύματος των εργατών. Στην απεργία κατέβαινε και ένας μεγάλος αριθμός ασυνδικάλιστων εργατών, όταν έβλεπαν τους συναδέλφους τους να απεργούν.

Οι «αριστεροί» συνδικαλιστές ηγέτες είχαν γίνει ουρά των δεξιών στη διάρκεια της απεργίας. Και το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε γίνει ουρά των «αριστερών». Το κεντρικό σύνθημα του Κομμουνιστικού Κόμματος στην απεργία ήταν: «Όλη η εξουσία στο Γενικό Συμβούλιο». Αυτό το σύνθημα πρόσψερε κάλυψη στις δραστηριότητες της ηγεσίας του TUC.

Ενώ η απεργία συνεχιζόταν και δυνάμωνε, οι ηγεσίες του TUC και του Εργατικού Κόμματος, συνωμοτούσαν με την κυβέρνηση πίσω από τις πλάτες των εργατών για να τη σταματήσουν. Οι μυστικές διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν την τέταρτη μέρα της απεργίας (7 Μάη) και συνεχίστηκαν μέχρι που κηρύχτηκε το τέλος της απεργίας. Αυτές οι διαπραγματεύσεις όχι μόνο κρατήθηκαν μυστικές από τους εργάτες, αλλά και από τους ίδιους τους ηγέτες των ανθρακωρύχων. Ο τερματισμός της απεργίας ανακοινώθηκε στις 12 Μάη. Ήταν μια ολοκληρωτική συνθηκολόγηση. Η απόφαση γι’ αυτή τη συνθηκολόγηση ήταν ομόφωνη. Οι δυο αντιπρόσωποι των ανθρακωρύχων στο 32μελές Γενικό Συμβούλιο απούσιαζαν από τη συνεδρίαση (ο Τομ Ρίτσαρντς ήταν άρρωστος κι ο Ρόμπερτ Σμάιλι ήταν στη Σκωτία για να βοηθήσει τα μέλη του εκεί).

Το Γενικό Συμβούλιο πήρε την απόφαση να σταματήσει την απεργία χωρίς να συμβουλευθεί τους ανθρακωρύχους. Οι αντιπρόσωποί τους ειδοποιήθηκαν κατόπιν εορτής. Οι «αριστεροί» του Γενικού Συμβουλίου συμπεριφέρθηκαν ακριβώς όπως οι δεξιοί. Αργότερα, ο Μπομπ Τέρνερ, που ανήκε στη δεξιά πτέρυγα του Γενικού Συμβουλίου, έκανε το εξής πολύ σημαντικό σχόλιο σε μια επιστολή του στην εφημερίδα Sunday Worker που επηρεαζόταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα:

- 247 -


Δεν νομίζω ότι είστε δίκαιοι με το Γενικό Συμβούλιο του TUC. Μας χωρίζετε σε δεξιούς κι αριστερούς, ωστόσο η ομόφωνη απόφαση του Γενικού Συμβουλίου για τον τερματισμό της απεργίας δεν μας χώρισε σε δεξιούς κι αριστερούς.31

Οι ανθρακωρύχοι, εγκαταλειμμένοι, συνέχισαν να παλεύουν μόνοι τους για έξι μήνες.

Μετά το τέλος της Γενικής Απεργίας, οι «αριστεροί» του TUC είχαν το θράσος να προσποιούνται ότι δεν είχε γίνει κανένα ξεπούλημα. Για παράδειγμα στις 13 Ιούνη ο Πάρσελ έγραψε στη Sunday Worker ότι η απεργία ήταν απλά μια «προκαταρκτική αναμέτρηση» και ότι:

Στη διάρκεια αυτών των λίγων ημερών η εργατική τάξη έκανε περισσότερες προόδους απ’ ότι στη διάρκεια πολλών χρόνων στο παρελθόν. Ό σοι μιλάνε για την αποτυχία της Γενικής Απεργίας βρίσκονται απλά μια γενιά πίσω από την εποχή που ζούμε.32

Ένα ακόμα πιο εκπληκτικό ξαναγράψιμο των γεγονότων προήλθε από την πένα του Χικς στο ίδιο φύλλο:

Η Γενική Απεργία ήταν νίκη ή ήττα; Απαντώ: ποιος κέρδισε τα περισσότερα; Η εργατική τάξη κέρδισε απείρως περισσότερα από τη Γενική Απεργία απ’ ό,τι η καπιταλιστική τάξη... «Μια Μεγάλη Νίκη»... Και βέβαια η Γενική Απεργία ήταν επιτυχημένη, μια μεγάλη νίκη. Όσοι υποστηρίζουν ότι η Γενική Απεργία ήταν αποτυχία κι ότι είναι άχρηστη ως μορφή αγώνα, πρέπει να ζούνε στον κόσμο τους.33

Η αντίδραση του Τρότσκι στη Γενική ΑπεργίαΣτην τρίτη μέρα της απεργίας ο Τρότσκι έγραψε:

Η κύρια σημασία της Γενικής Απεργίας είναι ότι θέτει απερίφραστα το ζήτημα της εξουσίας... Πρέπει να κοιτάξουμε τα γεγονότα κατάματα: οι κύριες προσπάθειες της επίσημης ηγεσίας του Εργατικού Κόμματος και ενός σημαντικού τμήματος

-248-


της συνδικαλιστικής ηγεσίας, δεν αφορούν την παράλυση του αστικού κράτους μέσω της γενικής απεργίας, αλλά την παράλυση της γενικής απεργίας μέσω του αστικού κράτους.

Αυτό που απαιτούνταν για τη σωτηρία της απεργίας ήταν αλλαγή ηγεσίας:

Η επιτυχία είναι πιθανή μόνο στο βαθμό που η βρετανική εργατική τάξη, ενόσω η Γενική Απεργία ξετυλίγεται και οξύνε- ται, συνειδητοποιήσει την ανάγκη αλλαγής ηγεσίας και αντα- ποκριθεί σ’ αυτό το καθήκον. Υπάρχει μια αμερικάνικη παροιμία που λέει ότι δεν μπορείς να αλλάξεις άλογο στη μέση του ποταμού. Όμως, αυτή η πρακτική σοφία έχει συγκεκριμένα όρια. Το άλογο του ρεφορμισμού δεν διέσχισε ποτέ το ποτάμι της επανάστασης κι η τάξη που μπήκε στον αγώνα κάτω από οπορτουνιστική ηγεσία θα αναγκαστεί να την αλλάξει μέσα στη φωτιά της μάχης....ένας ανυποχώρητος αγώνας ενάντια σε κάθε προδοσία ή ενάντια σε κάθε απόπειρα προδοσίας, το αλύπητο ξεσκέπα- σμα των ψευδαισθήσεων των ρεψορμιστών- αυτά είναι τα βασικά στοιχεία του έργου των γνήσιων επαναστατών που συμμετέχουν στη Γενική Απεργία.34

Η κομμουνιστική ηγεσία και η κατάρρευση της Γενικής Απεργίας

Την κατάρρευση της Γενικής Απεργίας ακολούθησε μια μερική αποδοχή των δικών της λαθών από την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Μ. Βρετανίας. Το να καθοδηγείς σημαίνει να προβλέπεις κι οι ηγέτες του ΚΚΜΒ δεν πρόβλεψαν το παραμικρό. Μετά την απεργία αναγκάστηκαν να ομολογήσουν ότι δεν περίμεναν την προδοσία του Γενικού Συμβουλίου. Ο Τζορτζ Χάρντι έγραψε:

Παρόλο που γνωρίζαμε για τι προδοσίες είναι ικανοί οι δεξιοί ηγέτες, δεν κατανοούσαμε με σαφήνεια το ρόλο που έπαιξαν οι λεγόμενοι «αριστεροί» της συνδικαλιστικής ηγεσίας. Βασικά, αποδείχτηκε ότι ήταν φαφλατάδες και συνθηκολόγησαν

-249-


με τη δεξιά πτέρυγα. Πήραμε ένα σπουδαίο μάθημα: ότι ενόσω αναπτύσσεται μια επίσημη στροφή στ’ αριστερά, το κύριο καθήκον στην προετοιμασία για δράση είναι η ανάπτυξη μιας ταξικά συνειδητής ηγεσίας στη βάση του κινήματος.35

Η εφημερίδα Weekly Worker [το επίσημο όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Στμ] έγραφε με ένα θιγμένο, έκπληκτο τόνο:

Προειδοποιήσαμε τους αναγνώστες μας για τις αδυναμίες, κι όχι μόνο, της δεξιάς πτέρυγας του Γενικού Συμβουλίου - όμως εδώ πρέπει να ομολογήσουμε ότι η πραγματικότητα ξε- πέρασε και τα σκοτεινότερα προαισθήματά μας... Το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε προειδοποιήσει επίμονα τους εργάτες ότι αυτά μπορεί να συνέβαιναν, όμως ακόμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα μπορεί να συγχωρεθεί επειδή δεν πίστευε ότι από τη στιγμή που θα ξεκινούσε ο αγώνας αυτοί οι ηγέτες θα αποδεικνύονταν τόσο θλιβερά δειλοί ώστε να παραδοθούν στο παρά πέντε της νίκης.36

Μόνο όταν τέλειωσε η απεργία, σε μια έκλαμψη διορατικότητας, η κομματική ηγεσία κατανόησε το ρόλο των «αριστερών» του Γενικού Συμβουλίου. Στις 13 Μάη το Κομμουνιστικό Κόμμα δημοσίευσε μια ανακοίνωση όπου ανάμεσα στ’ άλλα έλεγε και τα εξής:

Το μεγαλύτερο τμήμα της λεγάμενης αριστεράς δεν ήταν καλύτερο από τη δεξιά. Με μια πολιτική δειλής σιωπής, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα την αλληλεγγύη στους συνεργάτες τους, για να καλύψουν τις πράξεις προδοσίας απέναντι στους εργάτες, άφησαν το πεδίο ελεύθερο στη δεξιά και μ’ αυτό τον τρόπο συνέβαλαν στο να πάνε τα πράγματα όπως ήθελαν οι εργοδότες. Ακόμα και τώρα δεν έχουν το θάρρος να βγουν ως μειοψηφία του Γενικού Συμβουλίου και να ενώσουν τις δυνάμεις τους με την πραγματική πλειοψηφία - τους εργάτες - ενά ντ ια στο ενια ίο μέτω πο των Μ πά λντου ιν-Σ άμ ιουελ- Τόμας.37

Το Όγδοο Συνέδριο του ΚΚΜΒ επανέλαβε ότι οι «αριστεροί» ήταν

-250-


απολογητές του Γενικού Συμβουλίου... βοηθοί και ουραγοί της δεξιάς πτέρυγας στη διάρκεια της γενικής απεργίας... ξεδιάντροποι πράκτορες του TUC... ένα μάτσο δημαγωγοί που είχαν κερδίσει εύκολα τη φήμη ως «επαναστάτες» στο ζήτημα της διεθνούς συνδικαλιστικής ενότητας.18

Δεν γινόταν καμιά αναφορά στο ποιος βοήθησε τους «αριστερούς» να αποκτήσουν αυτή την «εύκολη φήμη». Και για πολλούς μήνες δεν ακουγόταν ούτε μια λέξη αυτοκριτικής για τη γραμμή του ΚΚΜΒ και της Κομιντέρν.

Η ηγεσία της Κομιντέρν δεν επιδόθηκε σε κανενός είδους αυτοκριτική - ούτε καν μισο-κριτική. Δήλωσε ότι είχε δίκιο - κι αν έγιναν σφάλματα, τότε αυτά βαραίνουν τους ώμους της εθνικής ηγεσίας των κομμουνιστών στη Βρετανία.

Δυο μήνες πριν την απεργία, μια συνεδρίαση της Έβδομης Ολομέλειας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν, ενέκρινε τη γραμμή του ΚΚΜΒ. Στην εισηγητική του ομιλία ο Ζινόβιεφ δήλωσε ότι τα καλύτερα αποτελέσματα στη χρονιά που είχε περάσει, είχαν να τα παρουσιάσουν η Βρετανία και η Κίνα. Η πολιτική του ΚΚΜΒ συνιστούσε παράδειγμα για το πώς έπρεπε να υλοποιείται το ενιαίο μέτωπο.39

Η ηγεσία της Κομιντέρν άλλαξε τροπάρι αμέσως μετά τον τερματισμό της Γενικής Απεργίας. Τώρα μεμφόταν την ηγεσία των βρετανών κομμουνιστών, γιατί δεν κριτικάρισε ανοιχτά κι όσο έντονα χρειαζόταν το TUC.

Ο Στάλιν, ενισχύοντας τη σύγχυση, σε μια συγκέντρωση στην Τιφλίδα στις 8 Ιούνη, είπε αναφερόμενος στην ηγεσία του TUC και του Εργατικού Κόμματος ότι πρόκειται για «κοινούς προδότες ή συνοδοιπόρους των προδοτών», αλλά ταυτόχρονα επέμενε ότι η στάση του ΚΚΜΒ ήταν απολύτως σωστή κι ότι ένας από τους λόγους για την αποτυχία του ήταν ότι είχε μικρό κύρος στους εργάτες της Βρετανίας.

Ο Στάλιν συνέχιζε να υποστηρίζει την κρίσιμη ανάγκη να δια

-251 -


τηρηθεί η Αγγλορωσική Επιτροπή. Τον Ιούλη του 1926 σε μια κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, δήλωσε:

Το ...καθήκον [της Αγγλορωσικής Επιτροπής] είναι να οργανώσει ένα πλατύ κίνημα της εργατικής τάξης ενάντια στους νέους ιμπεριαλιστικούς πολέμους γενικά και ενάντια στην επέμβαση στη χώρα μας της πιο ισχυρής από όλες τις ευρωπαϊκές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, συγκεκριμένα της Βρετανίας....αν τα αντιδραστικά συνδικάτα της Βρετανίας είναι έτοιμα να συνεργαστούν με τα επαναστατικά συνδικάτα της χώρας μας σε ένα μπλοκ ενάντια στους αντεπαναστάτες ιμπεριαλιστές της ίδιας τους της χώρας, τότε εμείς γιατί δεν πρέπει να καλωσορίσουμε ένα τέτοιο μπλοκ;40

(Ο σχολιασμός αυτών των φράσεων από τον Τρότσκι ήταν αιχμηρός και αποστομωτικός: «ο Στάλιν δεν μπορεί να καταλάβει ότι, αν τα «αντιδραστικά συνδικάτα» ήταν ικανά να διεξάγουν έναν αγώνα ενάντια στους δικούς τους ιμπεριαλιστές, δεν θα ήταν αντιδραστικοί συνδικαλιστές»)41

Για μήνες μετά το τέλος της Γενικής Απεργίας ούτε μια λέξη κριτικής για το ΚΚΜΒ δεν βγήκε από το στόμα της Κομιντέρν. Ωστόσο, έξι μήνες μετά σημειώθηκε μια αλλαγή. Το Δεκέμβρη, η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) επέ- κρινε τη Γενική Επιτροπή του ΚΚΜΒ για μια τάση υποβάθμισης των επιθέσεών της ενάντια στο Γενικό Συμβούλιο, της αριστερής του πτέρυγας συμπεριλαμβανομένης. Ο Μπουχάριν υιοθέτησε αυτές τις κριτικές στο άνοιγμά του στην Ολομέλεια της ΕΕΚΔ: το ΚΚΜΒ δεν ήταν όσο χρειαζόταν συνεπές και αυστηρό στις κριτικές του για τους «αριστερούς» ηγέτες.42

Ο Τρότσκι διατύπωνε μακράν την καλύτερη προσέγγιση σε κάθε ζήτημα της πολιτικής για τη Βρετανία που ανέκυπτε πριν τη Γενική Απεργία. Οι έξοχοι χαρακτηρισμοί της ιδεολογικής ρηχότη- τας, του θρησκευτικού πνεύματος και της ταλαντευόμενης φύσης

- 252 -


κάθε λογής Μακντόναλντ και Τόμας, είναι το ίδιο φρέσκοι σήμερα όσο και τότε. Ακόμα περισσότερο, σήμερα είναι ακόμα πιο ταιριαστοί για τα σύγχρονα ισοδύναμά τους απ’ ό,τι ήταν το 1925 ή 1926. Ο Τρότσκι είδε πίσω από τις επιφανειακές διαφορές που χώριζαν τους δεξιούς ρεφορμιστές από αυτούς που χρησιμοποιούσαν αριστερή φρασεολογία, όπως ο Τζορτζ Λάνσμπουρι στο Εργατικό Κόμμα ή συνδικαλιστές ηγέτες όπως ο Κουκ, ο Πάρσελ, ο Χικς. Διέκρινε τα κοινά ρεφορμιστικά και γραφειοκρατικά γνωρίσματα κάτω από την επιφάνεια.

Παρότι σε μερικές λεπτομέρειές της η διεισδυτική ανάλυση του Τρότσκι αποδείχτηκε λάθος, κατόρθωσε εν τέλει να γεψυρώσει τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση και να ξεπεράσει την έλλειψη πληροφοριών που τον χώριζαν από τη Βρετανία.*

Η δεξιοτεχνία του Τρότσκι πήγαζε από το βάθος του μαρξισμού του. Σε αντίθεση με άλλους που τους κατάπιε ο εκφυλισμός της Ρώσικης Επανάστασης, ο Τρότσκι δεν εγκατέλειψε ποτέ δυο θεμελιώδη διδάγματα του μπολσεβικισμού: η νικηφόρα έκβαση της πάλης εξαρτάται από την ηγεσία που μόνο ένα επαναστατικό κόμμα είναι σε θέση να προσφέρει, κι ότι κανένας γραφειοκράτης όσο ριζοσπαστικός κι αν ακούγεται δεν μπορεί να φέρει την απελευθέρωση της εργατικής τάξης, όσο και να το επιθυμεί η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Μόσχα ή στο Λονδίνο· η απελευ

* Μια σημαντική πρόγνωση του Πού πηγαίνει η Βρετανία; αποδείχτηκε εντελώς λανθασμένη. Ο Τρότσκι έγραψε: «Φαίνεται να υπάρχει μια κάποια αναλογία ανάμεσα στη μοίρα του Κομμουνιστικού Κόμματος και του ILP. Τόσο το πρώτο όσο και το δεύτερο υπήρχαν περισσότερο ως ενώσεις προπαγάνδας παρά ως κόμματα της εργατικής τάξης. Ύστερα από μια μεγάλη στροφή στην ιστορική εξέλιξη της Βρετανίας το ILP ηγήθηκε του προλεταριάτου. Υποστηρίζουμε ότι μετά από μια σύντομη περίοδο, το Κομμουνιστικό Κόμμα θα περάσει την ίδια δοκιμασία. Δηλαδή, το Κομμουνιστικό Κόμμα θα καταλάβει τη θέση που έχει σήμερα το ILP μέσα στο Εργατικό Κόμμα».43 Ο Τρότσκι καθόλου δεν εννοούσε βέβαια ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ILP μοιράζονται την ίδια πολιτική, και το κυνήγι μαγισσών που κλιμακώθηκε λίγο μετά τη συγγραφή από τον Τρότσκι των παραπάνω γραμμών, έβαλε στην άκρη κάθε ιδέα ότι οι επαναστάτες μπορούν να ηγηθούν της τάξης μέσα από το Εργατικό Κόμμα.

-253-


θέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας.44Μετά το σχηματισμό της Ενωμένης Αντιπολίτευσης κι ύστερα

από κάμποσους δισταγμούς, ο Ζινόβιεφ πείστηκε και συμφώνησε με τον Τρότσκι ότι πρέπει να μπει τέλος στο μπλοκ των σοβιετικών συνδικάτων με το βρετανικό Γενικό Συμβούλιο. Δυστυχώς κάποιοι από τους υποστηρικτές του Τρότσκι, όπως ο Καρλ Ράντεκ, αντιτέ- θηκαν στη διάλυση της Αγγλορωσικής Επιτροπής.

Η Αγγλορωσική Επιτροπή σέρνεται στο θάνατοΟ Στάλιν κι ο Μπουχάριν συνέχισαν την πολιτική της συμμα-

χίας ανάμεσα στην ηγεσία των σοβιετικών συνδικάτων και το Γενικό Συμβούλιο, ακόμα και μετά το φιάσκο της Γενικής Απεργίας και την ήττα των ανθρακωρύχων. Οι συνεδριάσεις της Αγλλορωσικής Επιτροπής συνεχίστηκαν - στο Παρίσι τον Ιούλη του 1926, στο Βερολίνο τον επόμενο μήνα και τον Απρίλη του 1927. Ο Τόμσκι μετά την επιστροφή του απ’ αυτή την τελευταία συνεδρίαση, ανέφερε ότι οι αποφάσεις της Επιτροπής ήταν ομόφωνες κι ότι οι εχθροί της εργατικής τάξης που επιθυμούσαν τη διάλυσή της θα απογοητεύονταν. Το κεντρικό συμβούλιο των ρώσικων συνδικάτων υιοθέτησε αυτή την έκθεση. Η κύρια απόφαση που είχε κερδηθεί ήταν η μη-επέμβαση στα εσωτερικά ζητήματα των δυο πλευρών. Η Αγγλορωσική Επιτροπή δεν βρήκε να πει τίποτα για τη διπλωματική νότα που επέδωσε στις 27 Φλεβάρη 1927 η βρετανική κυβέρνηση στη σοβιετική με την οποία την απειλούσε με διακοπή των διπλωματικών σχέσεων, ούτε για το βομβαρδισμό της Νακίνγκ από το βρετανικό ναυτικό.

Τελικά, το TUC αποφάσισε να διαλύσει την Αγλλορωσική Επιτροπή το Σεπτέμβρη του 1927. Στο ίδιο συνέδριό του το TUC αποφάσισε να μπει σε μια μακρόχρονη περίοδο συνεργασίας με τους εργοδότες, η οποία αποτυπώθηκε στη συμφωνία Μοντ-Τέρνερ.

-254-


Κεφάλαιο Ένατο Η Κινέζικη Επανάσταση

Τα γεγονότα στην Κίνα είχαν τεράστιες επιπτώσεις στις διαθέσεις των μελών του κόμματος στη Ρωσία. Ο Σερζ θυμάται: «Η Κινέζικη Επανάσταση μας ηλέκτρισε όλους. Έχω την αίσθηση ενός θετικού κύματος ενθουσιασμού που διαπερνά όλο το σοβιετικό κόσμο- τουλάχιστον το σκεπτόμενο τμήμα του».1

Ωστόσο, το 1927 η επανάσταση αποκεφαλίστηκε, όταν η εργατική τάξη της Σαγκάης σφαγιάστηκε από τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ, τον αρχηγό του Κουομιντάνγκ (ΚΜΤ) και επικεφαλής του στρατού του. Σ’ αυτό το σημείο είναι αναγκαία μια σύντομη παρουσίαση της Κινέζικης Επανάστασης.

Οι πρώτες παρεμβάσεις της Μόσχας στην Κίνα

Τον Αύγουστο του 1922 ένας αντιπρόσωπος της Κομιντέρν, ο Μάρινγκ (ψευδώνυμο του Ολλανδού κομμουνιστή Σνέεβλιτ), έφτασε στη Σαγκάη και μετά από μια επαφή που είχε με τον Σουν Γιατ-Σεν, τον ηγέτη του αστικού εθνικιστικού κόμματος Κουομι- τάνγκ, συναντήθηκε και με την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας (ΚΚΚ). Εκείνη την εποχή το Κουομιντάνγκ ήταν μια

- 255-


χαλαρή και αναποτελεσματική κίνηση, που εξαρτιόταν από την καλή θέληση του κάθε τοπικού «προοδευτικού» πολέμαρχου. Ο Μάρινγκ πρότεινε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα έπρεπε να μπει στο Κουομιντάνγκ. Προβεβλημένα στελέχη του κόμματος, όπως ο Τσεν Του-χσιου, ο γραμματέας του, πρόβαλαν αντιρρήσεις σε αυτό το σχέδιο, γιατί πίστευαν ότι το κόμμα θα έχανε την ταξική του ανεξαρτησία. Ο Μάρινγκ αντέκρουσε αυτές τις αντιρρήσεις προβάλλοντας την καινοφανή άποψη ότι το ΚΜΤ ήταν στην πραγματικότητα ένα διαταξικό κόμμα που αντιπροσώπευε το «μπλοκ τεσσάρων τάξεων»· δηλαδή της αστικής τάξης, των μικροαστών, της εργατικής τάξης και των αγροτών.2 Όταν η κεντρική επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος επέμεινε στις αντιρρήσεις της, ο Μάρινγκ επικαλέστηκε την πειθαρχία της Κομιντέρν. Κάτω από αυτή την απειλή, η κεντρική επιτροπή συμφώνησε απρόθυμα. Παρόλο που το ΚΚΚ ήταν νεαρό και άπειρο κόμμα, η ηγεσία επέδειξε μια πιο συνεπή επαναστατική στάση απ’ ό,τι ο Μάρινγκ. Όταν ο Τσεν Του-χσιου πήγε στη Μόσχα ως αντιπρόσωπος στο Τέταρτο Συνέδριο της Κομιντέρν, τον επέπληξαν ως «υπεραριστερό» λόγω της αντίστασής του στην είσοδο του κόμματος στο ΚΜΤ. Ο Καρλ Ράντεκ είπε στους Κινέζους αντιπροσώπους στο Συνέδριο ότι το καθήκον του ΚΚΚ ήταν να «φέρει τους εργάτες σε μια ορθολογική σχέση με τα αντικειμενικώς επαναστατικά στοιχεία της αστικής τάξης».

Πρέπει να κατανοήσετε σύντροφοι ότι στην ατζέντα δεν βρίσκεται ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε η σοβιετική δημοκρατία. Δυστυχώς, στην Κίνα δεν βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη ούτε καν τα ιστορικά ζητήματα της εθνικής ενοποίησης και της ενιαίας πανεθνικής Δημοκρατίας. Η σημερινή κατάσταση στην Κίνα θυμίζει την Ευρώπη του 18ου αιώνα, ιδιαίτερα στη Γερμανία, όπου η καπιταλιστική ανάπτυξη ήταν τόσο ασθενική, ώστε δεν επέτρεπε την εγκαθίδρυση ενός ενιαίου εθνικού κέντρου.3

- 256-


Μιας κι η αντίσταση στην είσοδο στο ΚΜΤ συνέχιζε να είναι πολύ ισχυρή στις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος, στις 12 Γενάρη 1923 η εκτελεστική επιτροπή της Διεθνούς (ΕΕΚΔ) υιοθέτησε μια επίσημη απόφαση που καλούσε στη συνεργασία του ΚΚΚ με το ΚΜΤ. Την απόφαση είχε γράψει ο Ζινόβιεφ:

1. Η μόνη σοβαρή εθνική επαναστατική ομάδα στην Κίνα σήμερα είναι το Κουομιτάνγκ, το οποίο βασίζεται εν μέρει στη φιλελεύθερη αστική τάξη και τους μικροαστούς και εν μέρει στη διανόηση και τους εργάτες.2. Αφού το ανεξάρτητο εργατικό κίνημα στη χώρα είναι αδύναμο και μιας και το κεντρικό καθήκον στην Κίνα είναι η εθνική επανάσταση ενάντια στους ιμπεριαλιστές και τους φεουδάρχες πράκτορές τους στο εσωτερικό της χώρας, και αφού, πολύ περισσότερο, η εργατική τάξη είναι άμεσα ενδιαψερόμε- νη για την επίλυση του εθνικού-επαναστατικού προβλήματος χωρίς να έχει διαφοροποιηθεί πλήρως ως ανεξάρτητη επαναστατική δύναμη, η ΕΕΚΔ θεωρεί αναγκαίο το συντονισμό της δράσης ανάμεσα στο ΚΜΤ και το νεαρό ΚΚΚ.3. Συνεπώς, στις παρούσες συνθήκες, είναι σκόπιμο τα μέλη του ΚΚΚ να παραμείνουν στο Κουομιτάνγκ.4

Παράλληλα με τη δράση του Μάρινγκ ως εκπροσώπου της Κομιν- τέρν, ξετυλιγόταν κι η δράση των εκπροσώπων της σοβιετικής κυβέρνησης.

Ήδη από τις 25 Ιούλη του 1919 η σοβιετική κυβέρνηση είχε διακηρύξει την ετοιμότητά της να αποκηρύξει όλα τα ιμπεριαλιστικά προνόμια που απολάμβανε η τσαρική Ρωσία στην Κίνα. Ανανέωσε αυτή την προσφορά σε μια νέα διακήρυξη με ημερομηνία 27 Οκτώβρη 1920 κι οι εκπρόσωποι της σοβιετικής κυβέρνησης στο Πεκίνο ξεκίνησαν ανεπίσημες επαφές με στόχο την υπογραφή μιας νέας συνθήκης πάνω σ’ αυτή τη βάση. Η ρώσικη προσφορά για πλήρως ισότιμες σχέσεις ενίσχυσε πολύ το γόητρο της νεαρής σοβιετικής εξουσίας στην Κίνα.

Το Γενάρη του 1923 η σοβιετική κυβέρνηση έστειλε τον Αν-

- 257-


τολφ Γιόφε, έναν αττό τους πρωτοκλασάτους διπλωμάτες της, για επίσημες επαφές με τον Σουν Γιατ-σεν στη Σαγκάη. Στις 26 Γενάρη 1923 ο Γιόφε κι ο Σουν Γιατ-Σεν έβγαλαν μια κοινή ανακοίνωση, το πρώτο μέρος της οποίας ανέφερε:

Ο δόκτωρ Σουν είναι της γνώμης ότι στην Κίνα δεν μπορεί να εφαρμοστεί ο κομμουνισμός ή έστω το σοβιετικό σύστημα, επειδή απουσιάζουν οι συνθήκες για την επιτυχή εφαρμογή τους. Ο κ. Γιόφε συμφωνεί πλήρως μ’ αυτή την άποψη. Επιπλέον, είναι της γνώμης ότι τα πιο σημαντικά και πιο πιεστικά προβλήματα της Κίνας είναι η ολοκλήρωση της εθνικής ενοποίησης και η κατοχύρωση της πλήρους εθνικής της ανεξαρτησίας.5

Αυτή η διατύπωση εκλήφθηκε ως μια ακόμα ώθηση για την υποταγή του ΚΚΚ στο ΚΜΤ. Ο Σουν Γιατ-Σεν θεωρούσε ότι τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος έπρεπε να αποδεχτούν την πειθαρχία του ΚΜΤ. Είπε στον Γιόφε:

Αν το Κομμουνιστικό Κόμμα μπει στο Κουομιντάνγκ θα πρέπει να αποδεχτεί την πειθαρχία του και να μην επικρίνει δημόσια το Κουομιντάνγκ. Αν οι κομμουνιστές δεν πειθαρχήσουν θα τους διαγράψω κι αν η Σοβιετική Ρωσία τους προσφέρει καλυμμένη προστασία θα συγκρουστώ με τη Σοβιετική Ρωσία.6

Ο Σουν Γιατ-Σεν έκανε σαφές ότι αντιμετώπιζε τη σχέση ανάμεσα στο ΚΜΤ και το ΚΚΚ ως σχέση αφέντη και υπηρέτη. Το Δεκέμβρη του 1923 έγραψε: «Αν η Ρωσία θέλει να συνεργαστεί με την Κίνα, θα πρέπει να συνεργαστεί με το κόμμα μας κι όχι με τον Τσεν Του-Χσιου. Αν ο Τσεν παρακούσει το κόμμα μας, θα εκδιωχ- θεί».7

Τον Ιούνη του 1923 η Τρίτη Συνδιάσκεψη του ΚΚΚ διακήρυξε ότι «το ΚΜΤ πρέπει να είναι η κεντρική δύναμη της εθνικής επανάστασης και να αναλάβει την ηγεσία της».8

Αρχικά, το ΚΜΤ ενθάρρυνε τις αντιβρετανικές απεργίες και η

-258-


εθνικιστική προπαγάνδα έδωσε ώθηση στη μαζική πάλη, που όμως αργότερα οι εθνικιστές προσπάθησαν να σταματήσουν. Αυτός ήταν ο παράγοντας που έκανε αρχικά τόσο εύκολη τη διάχυση του πολύ μικρού και μεσοαστικού σε κοινωνική σύνθεση, Κομμουνιστικού Κόμματος μέσα στο εθνικιστικό κίνημα - αγνοώντας τις προειδοποιήσεις επ’ αυτού του κινδύνου που διατύπωναν οι Θέσεις του Δεύτερου Συνεδρίου της Κομιντέρν (όπως τις αγνόησε και η ίδια η γραφειοκρατικοποιημένη Κομιντέρν).

Οι κομμουνιστές μπήκαν στο ΚΜΤ το Γενάρη του 1924, όχι ως κόμμα αλλά ατομικά ο καθένας, αποδεχόμενοι τις αρχές και την πειθαρχία του ΚΜΤ. Μέσα από ένα ειδικά στημένο για την περίσταση σύστημα διπλής κομματικής ένταξης, δεσμεύονταν να υποστηρίζουν ταυτόχρονα και τις αρχές του Σουν Γιατ-Σεν που απέρ- ριπτε την ταξική πάλη και το δικό τους πρόγραμμα που τασσόταν υπέρ της ταξικής πάλης. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Τρίτου Συνεδρίου του ΚΚΚ αυτό σήμαινε: «Ένα διττό αγώνα, τόσο στο εθνικό... όσο... και στο ταξικό κίνημα».9

Το Μάη του 1924 οι σοβιετικοί βοήθησαν το ΚΜΤ να ιδρύσει τη Στρατιωτική Ακαδημία της Γουαμ-πόα για να ενισχύσει τη στρατιωτική του ικανότητα και να βάλει τα θεμέλια ενός σώματος αξιωματικών για το νέο εθνικιστικό στρατό. Η Ακαδημία χρηματοδοτούταν και λειτουργούσε με ρώσικα κονδύλια. Σύντομα, σοβιετικά πλοία ξεφόρτωναν όπλα στο λιμάνι της Καντόνας για να εξοπλιστούν οι στρατιές του ΚΜΤ.

Ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ κατείχε μια ιδιαίτερη θέση στη στρατιωτική ιεραρχία του ΚΜΤ. Ο Σουν Γιατ-Σεν τον είχε στείλει στη Μόσχα για να μελετήσει τις μεθόδους του Κόκκινου Στρατού και το σοβιετικό σύστημα. Ο Τσιανγκ έφυγε από την Κίνα τον Ιούλη του 1923 και παρέμεινε στη Μόσχα έξι μήνες. Οταν επέστρεψε έγινε ο εκλεκτός του Μιχαήλ Μποροντίν, του σοβιετικού αντιπροσώπου στην Κίνα και των Ρώσων στρατιωτικών συμβούλων. Επίσης έγινε διευθυντής της Στρατιωτικής Ακαδημίας της Γουαμ-πόα.

- 260-


Το ξεκίνημα της Κινέζικης ΕπανάστασηςΤους πρώτους μήνες του 1925 οι απεργίες απλώθηκαν σε όλη

την Κίνα. Μιας και σχεδόν όλα τα μεγάλα εργοστάσια ανήκαν είτε κατευθείαν είτε έμμεσα σε ξένους ιδιοκτήτες, το κίνημα είχε και αν- τιμπεριαλιστικό και αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα.

Οι απεργίες απλώθηκαν και στη Σαγκάη, όπου στις 30 Μάη η γιαπωνέζικη αστυνομία άνοιξε πυρ και δολοφόνησε απεργούς εργάτες.* Η σφαγή πυροδότησε μαζικές διαδηλώσεις κι αυτή τη φορά ήταν η βρετανική αστυνομία που άνοιξε πυρ δολοφονώντας δώδεκα φοιτητές. Η απάντηση σε αυτό το έγκλημα ήταν μια γενική απεργία, που ξεκίνησε από το Χονγκ Κονγκ και την Καντόνα στο νότο, μετά στη Σαγκάη και κατόπιν προς το βορρά μέχρι το Πεκίνο. Στο Χονγκ Κονγκ και την Καντόνα 250.000 εργάτες κατέβηκαν σε απεργία επί ένα ολόκληρο χρόνο. Τη γενική απεργία την συνόδευε το μποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων.

Η επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος μεγάλωσε γρήγορα. Την ίδια περίοδο το ΚΜΤ κατόρθωσε να εδραιώσει τον έλεγχό του στην επαρχία Κουανγκτούνγκ [της Καντόνας, στμ]. Στα τέλη του Ιούνη 1925, ανακηρύχθηκε ως η Εθνική Κυβέρνηση της Κίνας.

Οι απόψεις του Στάλιν και του Μπουχάριν για το ΚΜΤ

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν υποστήριζαν ότι στην Κίνα ήταν αναγκαία η ενότητα του προλεταριάτου, της αγροτιάς και της αστικής τάξης, λόγω της εθνικής καταπίεσης από τον ιμπεριαλισμό. Η επερχόμενη επανάσταση θα ήταν αστική· η αστική τάξη και το Κουομιντάνγκ ήταν επαναστατικά. Το Κομμουνιστικό Κόμμα θα έπρεπε να διατηρήσει την ενότητα με το Κουομιντάνγκ κι όχι να

• Χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιαπωνία είχαν βάσει συνθηκών το προνόμιο να ελέγχουν με τις αστυνομικές τους δυνάμεις ολόκληρες συνοικίες σε πόλεις όπως η Σαγκάη. (Στμ)

-261 -


αποξενωθεί απ’ αυτό. Το Γενάρη του 1926 ο Στάλιν και τα υπόλοιπα μέλη του Προεδρείου της Δέκατης Τέταρτης Συνδιάσκεψης του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος έστειλαν το παρακάτω τηλεγράφημα στο Προεδρείο του Δεύτερου Συνεδρίου του Κουομι- τάνγκ:

Σ το κόμμα μας έλαχε ο ιστορικός και περήφανος ρόλος να ηγηθεί της πρώτης νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης στον κόσμο... Είμαστε πεπεισμένοι ότι το Κουόμιτανγκ θα διαδραματίσει τον ίδιο ρόλο στην Ανατολή και μ’ αυτό τον τρόπο θα καταστρέψει τη βάση της κυριαρχίας των ιμπεριαλιστών στην Ασία... αν στο σημερινό αγώνα το Κουομιντάνγκ δυναμώσει τη συμμαχία της εργατικής τάξης και της αγροτιάς και λάβει ως οδηγό του τα συμφέροντα των βασικών δυνάμεων της επανάστασης...10

Το ΚΜΤ έγινε δεκτό στην Κομιντέρν ως συμπαθόν μέλος και εν μέσω θυελλωδών χειροκροτημάτων ο Τσιανκ Κάι-Σεκ εκλέχτηκε επίτιμο μέλος της ΕΕΚΔ. Αυτό συνέβη μόλις μερικές βδομάδες πριν ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ προχωρήσει στο πρώτο του αντικομμουνι- στικό πραξικόπημα. Ο Μπουχάριν δήλωσε σε μια κομματική συνδιάσκεψη του Λένινγκραντ:

Αυτό που επί της ουσίας είναι καινούργιο και πρωτότυπο είναι ότι τώρα η Κινέζικη Επανάσταση διαθέτει ήδη ένα κέντρο οργανωμένο σε κρατική εξουσία. Το γεγονός αυτό έχει τεράστια σημασία. Η Κινέζικη Επανάσταση έχει ήδη ξεπεράσει το στάδιο κατά το οποίο οι μάζες παλεύουν ενάντια στο κυβερνητικό καθεστώς. Το παρόν στάδιο της Κινέζικης Επανάστασης χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι η επανάσταση είναι ήδη οργανωμένη σε κρατική εξουσία, με έναν τακτικό, πει- θαρχημένο στρατό... Οι πρόοδοι αυτού του στρατού, οι λαμπρές νίκες του... αποτελούν μια ιδιαίτερη μορφή της επαναστατικής διαδικασίας.11

Ο Μπουχάριν δήλωσε στη Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη του κόμματος (Οκτώβρης 1926) ότι η διατήρηση «ενός και μοναδικού εθνι

-262-


κού επαναστατικού μετώπου στην Κίνα» ήταν αναγκαία, επειδή η «εμποροβιομηχανική αστική τάξη διαδραμάτιζε έναν αντικειμενικά επαναστατικό ρόλο».

Ήταν επίσης αναγκαίο να αποφευχθούν οι ακρότητες της αγροτιάς στον αγώνα της για τη γη, για να μην αποξενωθεί η αστική τάξη. Το υπέρτατο καθήκον του ΚΚΚ ήταν να διασφαλίσει την ενότητα όλων των αντιμπεριαλιστικών δυνάμεων, την ενότητα με το ΚΜΤ.12

Λίγες βδομάδες αργότερα, ο Στάλιν σε μια ομιλία του στην Κινέζικη Επιτροπή της ΕΕΚΔ, εκθείασε το στρατό του Τσιανγκ Κάι- Σεκ.

Οι επαναστατικές στρατιές της Κίνας είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας στην πάλη των κινέζων εργατών και αγροτών για τη χειραφέτησή τους... Η προέλαση των Καντονέζων [των στρατευμάτων του ΚΜΤ, Στμ] είναι ένα χτύπημα στον ιμπεριαλισμό, ένα χτύπημα στους πράκτορές του στην Κίνα· σημαίνει το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, το δικαίωμα στην απεργία, στην ελευθερία του Τύπου και το δικαίωμα στην οργάνωση για όλα τα επαναστατικά στοιχεία στην Κίνα γενικά και των εργατών συγκεκριμένα.

Οι κομμουνιστές θα έπρεπε να υποταχθούν πλήρως στο ΚΜΤ και την ιδεολογία του.

Η φοιτητική νεολαία (οι επαναστάτες φοιτητές), η εργατική νεολαία, η αγροτική νεολαία, όλα συγκροτούν μια δύναμη που μπορεί να βοηθήσει την επανάσταση να προχωρήσει με γιγάντια βήματα, αν υποταχθεί στην πολιτική και ιδεολογική επιρροή του Κουομιτάνγκ.

Ο Στάλιν στη συνέχεια προειδοποιεί τους κινέζους κομμουνιστές να μην κάνουν καμιά απόπειρα ίδρυσης σοβιέτ.13

Για να προσδώσουν κύρος στη θεωρία τους, ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν επικαλέστηκαν τον Λένιν: το 1905 ο Λένιν καλούσε τους σοσιαλιστές στη Ρωσία να θέσουν σαν άμεσο στόχο της επα

-263-


νάστασης τη «Δημοκρατική Δικτατορία του Προλεταριάτου και της Αγροτιάς». Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν ανέμιζαν το λάβαρο της δημοκρατικής δικτατορίας για λογαριασμό του ΚΚΚ.

Ο Τρότσκι ασκεί κριτική στη σχηματική αντίληψη του Στάλιν και του Μπουχάριν

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν έκαναν την εντελώς μηχανιστική υπόθεση ότι, εφόσον ο κινέζικος λαός υφίστατο την ιμπεριαλιστική καταπίεση, οι αντίπαλες κοινωνικές τάξεις θα υποχρεώνονταν να κάνουν εθνική ενότητα. Υποστήριζαν ότι εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής καταπίεσης, η αστική τάξη, οι μικροαστοί, η αγροτιά και το προλεταριάτο θα ένιωθαν εξίσου την ανάγκη για ενωμένο, αντιμ- περιαλιστικό αγώνα. Κατά συνέπεια θα αμβλύνονταν οι εσωτερικοί κοινωνικοί αγώνες ανάμεσα στις διαφορετικές τάξεις. Απ' αυτή την εκτίμηση πήγαζε, λογικά, το σύνθημα του «μπλοκ των τεσσάρων τάξεων» - του προμαχώνα της πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό.

Ο Τρότσκι κατεδάφισε πλήρως αυτά τα επιχειρήματα, υποστηρίζοντας ότι η πίεση του ιμπεριαλισμού όχι μόνο δεν μετριάζει την ταξική πάλη στην κινέζικη κοινωνία, αλλά αντιθέτως την εντείνει. Έγραψε το Μάη του 1927:

Η άποψη ότι ο ιμπεριαλισμός συγκολλά μηχανικά όλες τις κοινωνικές τάξεις της Κίνας ασκώντας εξωτερική πίεση, είναι χονδροειδές λάθος... Η επαναστατική πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό δεν αδυνατίζει, αλλά εντείνει την πολιτική διαφοροποίηση των τάξεων. Ο ιμπεριαλισμός αποτελεί μια πανίσχυρη δύναμη στις εσωτερικές σχέσεις της Κίνας. Η κύρια πηγή αυτής της δύναμης δεν είναι τα αγκυροβολημένα στον ποταμό Γιανγκτσέ πολεμικά πλοία... αλλά ο οικονομικός και πο λιτικός δεσμός ανάμεσα στο ξένο κεφάλαιο και τη ντόπια αστική τάξη......κάθε τι που βοηθάει τις καταπιεζόμενες και εκμεταλλευόμενες μάζες των εργαζόμενων να σταθούν στα πόδια τους, σπρώχνει, αναπόφευκτα, την εθνική αστική τάξη σε μια ανοι

-264-


χτή συμμαχία με τους ιμπεριαλιστές. Η ταξική πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και τις μάζες των εργατών και των αγροτών δεν μετριάζεται, αλλά αντιθέτως οξύνεται από την ιμπεριαλιστική καταπίεση, οδηγώντας κάθε σοβαρή αναμέτρηση μέχρι και τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο...Μια πολιτική που θα αγνοούσε την πανίσχυρη πίεση που ασκεί ο ιμπεριαλισμός στην εσωτερική ζωή της Κίνας θα ήταν ριζικά λανθασμένη. Όμως, δεν θα ήταν λιγότερο λανθασμένη και μια πολιτική που θα έπαιρνε ως αφετηρία της μια αφηρη- μένη ιδέα της εθνικής καταπίεσης χωρίς την ταξική της διάθλαση και αντανάκλαση.14

Επίσης, ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν υποστήριζαν ότι η κινέζικη αστική τάξη, επειδή ήταν καταπιεσμένη εθνικά, ήταν και πιο προοδευτική από τη ρώσικη αστική τάξη που ανήκε σε ένα κυρίαρχο έθνος. Ο Τρότσκι έγραψε:

Η ιστορική εμπειρία μαρτυράει το γεγονός ότι η πολωνική αστική τάξη - παρότι υπέφερε τόσο από το ζυγό της απολυταρχίας όσο κι από την εθνική καταπίεση - ήταν περισσότερο αντιδραστική από τη ρώσικη αστική τάξη και στις Κρατικές Δούμες ελκόταν από τους Οκτωβριστές κι όχι από τους Καν- τέ. Το ίδιο ισχύει και για την αστική τάξη των Τατάρων. Το γεγονός ότι οι Εβραίοι δεν είχαν κανένα απολύτως δικαίωμα δεν εμπόδισε την εβραϊκή αστική τάξη να είναι ακόμα περισσότερο δειλή, περισσότερο αντιδραστική κι άθλια από τη ρώσικη αστική τάξη.15

Η άμβλυνση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου και της αγροτιάς, υποστήριζε ο Τρότσκι, θα αδυνάτιζε τον αντιμπεριαλιστικό αγώνα. Η αντιμπεριαλιστική επανάσταση θα στεφόταν με νίκη μοναχά αν το προλεταριάτο, επικεφαλής της αγροτιάς, συνέτριβε τις απόπειρες της αστικής τάξης να συμβιβαστεί με τον ιμπεριαλισμό.

Η ήττα του ξένου ιμπεριαλισμού μπορεί να έρθει μόνο με τον αγώνα των εργαζόμενων της πόλης και του χωριού για να τον διώξουν από την Κίνα. Για να γίνει αυτό, πρέπει να ξεσηκω

-265-


θούν τα εκατομμύρια των μαζών. Δεν πρόκειται να ξεσηκωθούν με σκέτα συνθήματα υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης, αλλά μόνο με την άμεση πάλη ενάντια στους μεγάλους γαιοκτήμονες, τους στρατηγούς-σατράπηδες, τους τοκογλύφους, τους καπιταλιστές ληστές.16

Η ταξική πάλη του προλεταριάτου θα έσπρωχνε αναπόφευκτα την αστική τάξη στην αγκαλιά του ιμπεριαλισμού:

Η κινέζικη αστική τάξη είναι αρκούντως ρεαλιστική και καλά ενημερωμένη πάνω στο χαρακτήρα του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού, ώστε να κατανοεί ότι ένας πραγματικά σοβαρός αγώνας ενάντιά του απαιτεί έναν τόσο μεγάλο ξεσηκωμό των μαζών που θα γινόταν κυρίως απειλή για την ίδια την αστική τάξη...Ένα δημοκρατικό ή εθνικο-απελευθερωτικό κίνημα μπορεί να προσφέρει στην αστική τάξη την ευκαιρία να βαθύνει και να διευρύνει τις δυνατότητες εκμετάλλευσης που διαθέτει. Η ανεξάρτητη επέμβαση του προλεταριάτου στην επαναστατική αρένα απειλεί να στερήσει πλήρως την αστική τάξη από τη δυνατότητα να ασκεί εκμετάλλευση.17

Οι δηλώσεις του Στάλιν και του Μπουχάριν ότι η κινέζικη επανάσταση είναι αστικοδημοκρατική, είχαν λιγότερο νόημα και από τις δηλώσεις των μενσεβίκων που έδιναν έναν παρόμοιο χαρακτηρισμό στη ρώσικη επανάσταση.

Στην Κίνα δεν υπήρχε κανένας διαχωρισμός ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους γαιοκτήμονες. Καταρχήν, οι κινέζοι έμποροι προέρχονταν από τα «τζάκια» των γαιοκτημόνων. Ο νέος πλούτος που συσσωρευόταν μέσω του εμπορίου κατευθυνόταν κατά κύριο λόγο στη γη. Υπήρχε μια οργανική σχέση ανάμεσα στον κινέζικο καπιταλισμό και τη μισοφεουδαρχική εκμετάλλευση. Οπως έγραψε ο Τρότσκι μερικά χρόνια μετά την Κινέζικη Επανάσταση:

Ενώ στη βάση, στα αγροτικά θεμέλια της κινέζικης οικονομίας η αστική τάξη είναι οργανικά και αξεδιάλυτα δεμένη με

- 266-


τις φεουδαρχικές μορφές εκμετάλλευσης, στην κορυφή είναι εξίσου οργανικά κι αξεδιάλυτα δεμένη με το χρηματιστικό κεφάλαιο. Η κινέζικη αστική τάξη δεν μπορεί να απαλλαγεί από μόνη της ούτε από τη φεουδαρχία των γαιοκτημόνων, ούτε από τον ξένο ιμπεριαλισμό.18

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν έλεγαν ότι, αφού η επανάσταση που είχε ξεκινήσει στην Κίνα ήταν αστική, τότε δεν μπορούσε να θέσει σοσιαλιστικά καθήκοντα- ότι η αστική τάξη που υποστήριζε το Κουο- μιντάνγκ έπαιζε έναν προοδευτικό ρόλο και γι’ αυτό το λόγο το ΚΚΚ έπρεπε να διατηρήσει την ενότητα μαζί της. Όταν επιστράτευαν τη φόρμουλα του Λένιν για τη «Δημοκρατική Δικτατορία του Προλεταριάτου και της Αγροτιάς», στην πραγματικότητα διαστρέβλωναν τη θέση του Λένιν. Το 1905 ο Λένιν δεν επιζητούσε μια συμμαχία με τη φιλελεύθερη αστική τάξη ενάντια στον τσαρισμό· αντιθέτως υποστήριζε έντονα ότι ο μόνος τρόπος που μπορούσε να επικρατήσει η αστική επανάσταση στη Ρωσία ήταν κάτω από την ηγεσία της εργατικής τάξης, η οποία θα ερχόταν σε αναπόφευκτη ρήξη με τη φιλελεύθερη αστική τάξη.

Όταν ο Λένιν υποστήριζε ότι η επερχόμενη επανάσταση θα ήταν αστικοδημοκρατική, εννοούσε ότι η επανάσταση πήγαζε από την αντίθεση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις του καπιταλισμού από τη μια και τον τσαρισμό, τη μεγάλη γαιοκτησία και τα άλλα λείψανα της φεουδαρχίας από την άλλη. Το καθήκον της δημοκρατικής δικτατορίας δεν ήταν να δημιουργήσει μια σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά να ξεφορτωθεί το νεκρό βάρος της μεσαιωνικής κληρονομιάς.

Ο Λένιν κι οι μπολσεβίκοι διεκδικούσαν για το προλεταριάτο το ρόλο του ηγέτη στη δημοκρατική επανάσταση. Οι μενσεβίκοι ήθελαν να το περιορίσουν στο ρόλο της «ακραίας αντιπολίτευσης». Ερμήνευαν τον αστικό χαρακτήρα της επανάστασης με τέτοιο τρόπο ώστε να σημαίνει την υποταγή και την εξάρτηση του προλεταριάτου από την αστική τάξη.19 Ο Λένιν είχε γράψει:

-267-


Οι Σοσιαλδημοκράτες... στηρίζονται ολοκληρωτικά κι αποκλειστικά στη δραστηριότητα, την ταξική συνείδηση και την οργάνωση του προλεταριάτου, στην επιρροή του πάνω στις εργαζόμενες κι εκμεταλλευόμενες μάζες.20

Η ανεξαρτησία και η ηγεμονία του προλεταριάτου στη δημοκρατική επανάσταση απέχει μόλις ένα βήμα από τη θέση του Λένιν ότι το προλεταριάτο, στην εξέλιξη της επανάστασης, μπορεί να ξεπε- ράσει τους αστικοδημοκρατικούς περιορισμούς της.

Από τη δημοκρατική επανάσταση, θα ξεκινήσουμε αμέσως κι ακριβώς ανάλογα με το μέτρο των δυνάμεών μας, δηλαδή τη δύναμη του ταξικά συνειδητού και οργανωμένου προλεταριάτου, να περνάμε στη σοσιαλιστική επανάσταση. Είμαστε υπέρ της αδιάκοπης επανάστασης. Δεν θα μείνουμε στα μισά του δρόμου.21Η επανάστασή μας είναι αστική και γι' αυτό το λόγο οι εργάτες κι οι αγρότες πρέπει να υποστηρίξουν την αστική τάξη, λένε οι Προτρέσοφ, οι Γκβοζντόφ, οι Τσχέιτζε...Η επανάστασή μας είναι αστική, λέμε εμείς οι μαρξιστές, και γι’ αυτό το λόγο οι εργάτες πρέπει να ανοίξουν τα μάτια του λαού στις απάτες των αστών πολιτικών, να τον διδάξουν να μην πιστεύει τα λόγια, να στηρίζεται ολοκληρωτικά στη δική του δύναμη, τη δική του οργάνωση, τη δική του ενότητα και τα δικά του όπλα.22

Ακόμα κι οι μενσεβίκοι, που όντως επιζητούσαν τη συμμαχία με την αστική τάξη, δεν διανοήθηκαν καν να αποδεχτούν την πειθαρχία ενός κόμματος κυριαρχούμενου από την αστική τάξη. Όπως επισήμανε ο Τρότσκι, η πολιτική του Στάλιν και του Μπουχάριν δεν αποτελούσε μόνο μια καρικατούρα του μπολσεβικισμού, αλλά ακόμα και του μενσεβικισμού της εποχής του 1905.

Τέλος, σχετικά με την ταξική φύση του ΚΜΤ: σημασία δεν είχε πόσοι μικροαστοί, εργάτες ή αγρότες ήταν μέλη του· επί της ουσίας παρέμενε ένα κόμμα της αστικής τάξης με ηγεσία τους εκπρο


σώπους αυτής της τάξης.Η πορεία της Κινέζικης Επανάστασης το 1925-1927 διέψευσε

εντελώς τον Στάλιν και τον Μπουχάριν, ενώ επιβεβαίωσε μέχρι κεραίας την ανάλυση του Τρότσκι.

Το πραξικόπημα της 20ης Μάρτη 1926Λίγες βδομάδες μετά την είσοδο του Κουομιντάνγκ στην Κο-

μιντέρν ως συμπαθούντος μέλους και την ανακήρυξη του Τσιανγκ Κάι-Σεκ ως επίτιμου μέλους της ΕΕΚΔ (ο Τρότσκι ήταν το μοναδικό μέλος του πολιτικού γραφείου που ψήφισε κατά) - ο στρατηγός έδειξε την ευγνωμοσύνη του προχωρώντας στο πρώτο του αντι- κομμουνιστικό πραξικόπημα.

Μερικές ώρες πριν την αυγή της 20ης Μάρτη 1926, τα στρατεύματα του Τσιανγκ Κάι-Σεκ συνέλαβαν όλους τους πολιτικούς επιτρόπους που είχαν διοριστεί στις στρατιωτικές μονάδες κι οι περισσότεροι ήταν μέλη του ΚΚΚ. Επίσης συνελήφθησαν κι άλλοι γνωστοί κομμουνιστές, όπως εκείνοι που ήταν μέλη της απεργια- κής επιτροπής του Χονγκ Κονγκ. Όλοι οι σοβιετικοί σύμβουλοι που βρίσκονταν στην πόλη τέθηκαν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ο Τσεν Γιατ-Τα, συμπαθών του κομμουνιστικού κόμματος και πολιτικός διευθυντής της Στρατιωτικής Ακαδημίας της Γουάμ-πόα, τέθηκε επίσης υπό κράτηση.

Ποια ήταν η αντίδραση του Στεφάνοφ, του πιο υψηλόβαθμου σοβιετικού συμβούλου του Τσιανγκ Κάι-Σεκ στο πραξικόπημα της 20ης Μάρτη; Υποστήριξε ότι οι κομμουνιστές είχαν διαπράξει σφάλματα, με την

άτοπη, ριζοσπαστική προπαγάνδα στο στρατό για τα ζητήματα του ιμπεριαλισμού, της αγροτιάς και του κομμουνισμού και επειδή μ’ αυτό τον τρόπο εναντιώνονταν στην ηγεσία του ΚΜΤ.Ή ταν φυσικό κι αναπόφευκτο τα παραπάνω γεγονότα να προκαλέσουν δυσάρεστα συναισθήματα σε υψηλόβαθμους


αξιωματικούς...Το μόνο που προσπαθούν [οι κομμουνιστές] είναι να δυναμώνουν πάνω απ’ όλα το κομμουνιστικό κόμμα και να θέτουν τα πάντα υπό τον έλεγχό τους. Μ’ αυτό τον τρόπο έχουν αποξενωθεί από το ΚΜΤ κι έχουν προκαλέσει το φθόνο των μελών του.23

Έπρεπε να γίνει ό,τι ήταν δυνατόν για να διατηρηθούν οι καλέςσχέσεις με τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ, υποστήριζε ο Στεπάνοφ.

Ο πιθανός μελλοντικός διορισμός του Τσιανγκ Κάι-Σεκ στη θέση του αρχιστράτηγου θα ικανοποιούσε επαρκώς τη δίψα του για διακρίσεις και εξουσία...Φυσικά θα ήταν ατυχές τόσο για την επανάσταση όσο και για τον ίδιο, αν ο Τσιανγκ επέλεγε να συνεχίσει τις επιθέσεις του στην Αριστερά. Ωστόσο, ο Τσιανγκ δεν θα μπορούσε ποτέ να διαλύσει την Αριστερά, η οποία παντού γίνεται δεκτή με ζέση και διαθέτει μια μεγάλη δύναμη. Αν ο Τσιανγκ επιλέξει να πολεμήσει ενάντια σ’ αυτή τη δύναμη θα είναι σαν να αναζητάει τη δική του εξολόθρευση.Ο Τσιανγκ, που είναι ένας ευφυής και φιλόδοξος άνθρωπος, δεν πρόκειται βέβαια να ακολουθήσει αυτό το μονοπάτι. Ισχυρίζεται ότι από τα γεγονότα της 20ης Μάρτη έχει μάθει ένα πολύτιμο δίδαγμα. Η δράση του δεν επηρεάστηκε από την Αριστερά, αλλά υποδαυλίστηκε από αντεπαναστατικά στοιχεία της δεξιάς. Αν μπορούσαμε να του ενσταλάξουμε μια μικρή δόση επαναστατικής ιδεολογίας και να τον περιστοιχίσουμε με γενναία στοιχεία της Αριστερός, θα εξασφαλιζόμασταν από μια επανάληψη του Επεισοδίου της 20ης Μάρτη. Τώρα, δημιουργούμε τις κατάλληλες συνθήκες για να μην έχουμε επανάληψη τέτοιων επεισοδίων. Προσπαθούμε να κάνουμε τον Τσιανγκ να συνεργαστεί ξανά μαζί μας, ικανοποιώντας την επιθυμία του για δόξα και διευκολύνοντάς τον να αποκτήσει μεγαλύτερη δύναμη και εξουσία απ’ ό,τι τώρα.24

Ο Νίλοφ, ένας άλλος σοβιετικός σύμβουλος, δήλωσε λίγο αργότερα, στις 10 Απρίλη:

- 270-


Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να δίνεται έμφαση στον κομμουνισμό. Μπορεί να προκαλέσει φόβο στο λαό.Επιφανειακά πρέπει να δείχνουμε ότι μας ενδιαφέρουν και δεν αγνοούμε τις αρχές του Σουν-γιατ-σενισμού... Κατ’ αρχήν, το ΚΚΚ πρέπει να είναι εντελώς ανοιχτό απέναντι στο στρατό και γι’ αυτό προτείνεται να δοθούν οι πλήρεις λίστες των μελών του κόμματος στους αντίστοιχους στρατιωτικούς διοικητές...25

Κι ένας άλλος σοβιετικός σύμβουλος δήλωσε ότι ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ

είναι ένας πολύ έξυπνος πολιτικός. Πιστεύω ότι όταν συνεδριάσει η ολομέλεια της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής [του ΚΜΤ] θα εξαλειφθούν όλα τα ίχνη του Επεισοδίου της 20ης Μάρτη κι ο Τσιανγκ θα πειστεί να γείρει προς τα αριστερά.26

Πάλι ο Στεπάνοφ αναφέρει: Ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ

καθορίζεται από επαναστατικές ιδέες πολύ ανώτερες από των άλλων μιλιταριστών. Πιστεύω ότι οι ασήμαντες λεπτομέρειες της συμπεριφοράς του είναι προϊόν των αδυναμιών του - της ματαιοδοξίας και του εγωισμού του. Μ πορούν να παραβλε- φθούν.Το επεισόδιο της 20ης Μάρτη ίσως να μην είναι και εντελώς δίχως όφελος. Συμφωνώ με τον Χέι-χσινγκ. Το επεισόδιο είναι σαν καρκίνος, για τον οποίο θα ήταν σοφό να γίνει εγχείρηση. Όμως, οι πληγές παραμένουν και πρέπει να κάνουμε τα πάντα για να θεραπευθούν. Επί του παρόντος κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι ο Τσιανγκ θα είναι πάντοτε ένας από μας, όμως πρέπει να τον αξιοποιήσουμε για την υπόθεση της Εθνικής Επανάστασης.27

Στις 15 Μάη, μετά το πραξικόπημα, συνεδρίασε η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή του ΚΜΤ. Ο Αιζακς καταγράφει πώς ανταποκρί- θηκε στα γεγονότα:

Στην πρώτη συνεδρίαση ο Τσιανγκ εισηγήθηκε κι επέβαλε μια απόφαση για την «αναπροσαρμογή των κομματικών ζητημά-

-271 -


των». Ή ταν διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να περιορίζει και να θέτει όσο το δυνατόν στενότερα πλαίσια στην οργανωτική δραστηριότητα των κομμουνιστών μελών του Κουομι- τάνγκ. Από τους κομμουνιστές απαιτούνταν «να μην προβάλουν αμφιβολίες ή να ασκούν κριτική στο δόκτορα Σουν ή τις ιδέες του». Το Κομμουνιστικό Κόμμα θα έπρεπε να παραδώ- σει στη Διαρκή Επιτροπή της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής μια πλήρη λίστα των μελών του μέσα στο Κουομι- τάνγκ. Οι κομμουνιστές δεν θα μπορούσαν να αποτελούν περισσότερο από το 1/3 των μελών στις τοπικές, επαρχιακές και κεντρικές επιτροπές του κόμματος. Κανείς κομμουνιστής δεν θα μπορούσε να γίνει επικεφαλής κομματικού ή κυβερνητικού τομέα. Από την άλλη, από τα μέλη του Κουομιντάνγκ απαιτεί- το «να μην εμπλέκονται σε οποιαδήποτε άλλη πολιτική οργάνωση ή δραστηριότητα». Με άλλα λόγια, οι κομμουνιστές μπορούσαν να γίνουν μέλη του Κουομιτάνγκ, αλλά τα μέλη του Κουομιντάνγκ δεν μπορούσαν να μπουν στο Κομμουνιστικό Κόμμα, χωρίς πρώτα να παραδώσουν τις κομματικές ταυτότητες του ΚΜΤ. Στο εξής όλες οι οδηγίες της κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος προς τα μέλη του θα υποβάλλονταν πρώτα για έγκριση σε μια κοινή επιτροπή των δυο κομμάτων...Ο Τσιανγκ έγινε και τυπικά επικεφαλής του κόμματος. Εγκρί- θηκαν επίσης τα σχέδια για πολεμική εκστρατεία προς το βορρά κι ο Τσιανγκ διορίστηκε αρχιστράτηγος όλων των εκ- στρατευτικών δυνάμεων. Κατόπιν, με μια σειρά διατάγματα, ο Τσιανγκ ανέλαβε έκτακτες εξουσίες για όσο θα διαρκούσε η εκστρατεία. Ολες οι κυβερνητικές και κομματικές υπηρεσίες και γραφεία υπήχθησαν στις εντολές του αρχηγείου του Αρχιστράτηγου. Το Στρατιωτικό Συμβούλιο, που ο αρχικός του στόχος ήταν να λειτουργήσει ως πολιτικό αντίβαρο στις μιλι- ταριστικές φιλοδοξίες, πέρασε ολοκληρωτικά στα χέρια του Τσιανγκ. Έγινε ο ρυθμιστής των οικονομικών της κυβέρνησης. Έλεγχε το πολιτικό τμήμα, τα οπλοστάσια, το Γενικό Επιτελείο, τις σχολές Ευελπίδων και Ναυτικών Δοκίμων. Η κυβέρνηση της Καντόνας μετατράπηκε σε στρατιωτική δικτατορία. Η νίκη του Τσιανγκ ήταν πλήρης.28

- 272 -


Στις 29 Ιούλη:

Το αρχηγείο του Τσιανγκ κήρυξε το στρατιωτικό νόμο. Οι μαζικές οργανώσεις, οι συγκεντρώσεις, ο τύπος, τα εθελοντικά σώματα των εργατών και των αγροτών, οι απεργίες, όλα αυτά πέρασαν στην αρμοδιότητα των στρατιωτικών αρχών. Τρεις μέρες αργότερα εκδόθηκε διαταγή η οποία «απαγόρευε κάθε εργατική αναταραχή κατά τη διάρκεια της Βορινής Εκστρατείας».Στις 9 Αυγούστου, οι αρχές θεσμοθέτησαν την αναγκαστική διαιτησία για όλες τις εργατικές διαφορές από την κυβέρνηση. Στους εργάτες απαγορεύτηκε να φέρουν οπλισμό οποιουδή- ποτε τύπου, να πραγματοποιούν συγκεντρώσεις και πορείες.2»

Στις 12 με 18 Ιούλη η κεντρική επιτροπή του ΚΚΚ υιοθέτησε μια σειρά αποφάσεων σχετικά με το αγροτικό κίνημα με σκοπό να κατευνάσει την ηγεσία του ΚΜΤ. Εκείνες οι αποφάσεις υποστήριζαν ότι το αγροτικό κίνημα είχε κολλήσει την ασθένεια του υπεραρι- στερισμού, του εξτρεμισμού. Γι’ αυτό ήταν αναγκαία η πάλη ενάντια στην ιδέα της απαλλοτρίωσης των γαιοκτημόνων. Αντί για απαλλοτρίωση:

Η κυβέρνηση θα έπρεπε να ορίσει ανώτατο όριο ενοικίων. Οι αγρότες θα έπρεπε να παίρνουν τουλάχιστον το 50% της σοδειάς....Σε περιπτώσεις συγκρούσεων ανάμεσα σε γαιοκτήμονες και φτωχούς αγρότες, θα πρέπει να βρίσκουμε τον τρόπο να αξιο- ποιούμε τις παλιές αγροτικές οργανώσεις ως μεσολαβητές....Η πολιτική μας απέναντι στους γαιοκτήμονες είναι να ενώσουμε τους αγρότες που καλλιεργούν το δικό τους κλήρο, τους αγρεργάτες, τους κολίγους, τους μικρούς και μεσαίους γαιοκτήμονες σε ένα ενιαίο μέτωπο. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες οι οποίοι δεν εμπλέκονται σε καταπιεστικές δραστηριότητες θα πρέπει να αναγκαστούν να κρατήσουν ουδέτερη θέση. Οι επιθέσεις θα πρέπει να επικεντρωθούν στους πιο αντιδραστικούς από τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Στην περίπτωση με

- 273-


γάλων γαιοκτημόνων που ανήκουν στα κακά τζάκια ή είναι τοπικοί τύραννοι δεν πρέπει να προτείνουμε απλά το σύνθημα «Κάτω οι γαιοκτήμονες»...30

Το ΚΚΚ, λοιπόν, θα έπρεπε να στραφεί ενάντια μόνο στους κακούς γαιοκτήμονες. Αντί για τη συμμαχία που πρότεινε ο Λένιν ανάμεσα στους εργάτες και τους φτωχούς αγρότες με σκοπό την ουδετεροποίηση των μεσαίων αγροτών και την πάλη ενάντια στους γαιοκτήμονες και τους κουλάκους, στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε μια συμμαχία εργατών, φτωχών και μεσαίων αγροτών, κουλάκων και «καλών γαιοκτημόνων».

Η αντίδραση του Στάλιν και του Μπουχάριν στο Πραξικόπημα της 20ης Μάρτη

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν απέκρυψαν το γεγονός του πραξικοπήματος από τις γραμμές της Διεθνούς. Ο Αιζακς γράφει:

Κατέπνιξαν κάθε αναφορά στο συμβάν. Τα γεγονότα δεν αποκρύφτηκαν μόνο από τους ρώσους εργάτες και τα άλλα τμήματα της Κομιντέρν, αλλά και από την Εκτελεστική της Επιτροπή, ακόμα και από τα υπόλοιπα μέλη του Προεδρείου της ΕΕ... Ό ταν η είδηση για το πραξικόπημα δημοσιεύτηκε στον ιμπεριαλιστικό τύπο στην Κίνα και το εξωτερικό... ο δημοσιογραφικός μηχανισμός της Κομιντέρν άρχισε να εκδίδει αγανακτισμένες διαψεύσεις:«Το Τηλεγραφικό Πρακτορείο Ρόιτερς... πρόσφατα κυκλοφόρησε την είδηση ότι ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ, ο ανώτατος διοικητής των επαναστατικών στρατευμάτων... πραγματοποίησε πραξικόπημα στην Καντόνα. Όμως, σύντομα αναγκάστηκε να ανακαλέσει αυτήν την ψευδή είδηση (έμφαση στο πρωτότυπο). Το Κουομιντάνγκ δεν είναι μια μικρή ομάδα λίγων μελών, αλλά ένα μαζικό κόμμα με την κυριολεκτική έννοια του όρου- η επαναστατική Καντόνα και η επαναστατική της κυβέρνηση στηρίζονται σε αυτή τη βάση. Είναι φυσικά αδύνατον να γίνει εκεί ένα πραξικόπημα μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα».

- 274-


Αυτά έγραφε στις 8 Απρίλη 1926 το κεντρικό όργανο της Κο- μιντέρν. (International Press Correspondence, 8 Απρίλη 1926).Η κυβέρνηση της Καντόνας όχι μόνο δεν είχε μετατραπεί σε όργανο της αστικής πολιτικής, αλλά περισσότερο από ποτέ σκόπευε «στην παγκόσμια επανάσταση» και επέκτεινε την εξουσία της στις γειτονικές επαρχίες ως «σοβιετική κυβέρνηση».«Οι προοπτικές της Λαϊκής Κυβέρνησης της Καντόνας δεν ήταν ποτέ ευνοϊκότερες από τις σημερινές...» ανέφερε η ίδια έκθεση της Κομιντέρν. «Η επαρχία Κβανγκσί θα σχηματίσει σύντομα Σοβιετική Κυβέρνηση... Ώ ς αποτέλεσμα του εθνικού επαναστατικού κινήματος, η δύναμη των στρατηγών αρχίζει να εξαφανίζεται (έμφαση στο πρω τότυπο). Η κυβέρνηση του Κουομιντάνγκ προχωρά στην αναδιοργάνωση των διοικήσεων όλων των περιφερειών και πόλεων της επαρχίας Κουανγ- κτόνγκ με βάση το σοβιετικό σύστημα».«Ο αντιδραστικός βρετανικός τύπος στο Χονγκ Κονγκ και το Λονδίνο διαδίδει συνταρακτικές ιστορίες για καυγάδες στην Εθνική Κυβέρνηση σε μια προσπάθεια να προωθήσει την ιμπεριαλιστική προπαγάνδα», ανέφερε ένα τηλεγράφημα από τη Μόσχα στην εφημερίδα New York Daily Worker της 21ης Απρίλη 1926. «Αυτές οι πληροφορίες δεν έχουν καμιά πραγματική βάση. Δεν είναι τίποτα άλλο από προβοκατόρικες μανούβρες του βρετανικού ιμπεριαλισμού. Δεν υπήρξε καμιά εξέγερση στην Καντόνα. Η βάση γι’ αυτές τις ειδήσεις φαίνεται ότι είναι κάποιες διαφωνίες (!) ανάμεσα σε ένα στρατηγό του Καντονέζικου Στρατού, τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ και την Κυβέρνηση της Καντόνας. Αυτές οι διαφωνίες δεν αφορούσαν ζητήματα αρχών και δεν είχαν καμιά σχέση με ένοπλη διεκδίκηση της εξουσίας. Οι διαφωνίες έχουν εκλείψει και η Καντόνα παραμένει ο προμαχώνας του κινήματος για την απελευθέρωση του κινέζικου λαού. Η απόπειρα του βρετανικού ιμπεριαλισμού να εκμεταλλευθεί τις επουσιώδεις διαφωνίες στην Καντόνα έχει αποτύχει...»31

Όμως, δεν μπορούσαν να κρύψουν το πραξικόπημα της 20ης Μάρτη από τους κινέζους κομμουνιστές. Ο Αιζακς γράφει:

-275 -


Αυτή η δουλοιτρειτής πολιτική συνάντησε αμφισβητήσεις στις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στη Σαγκάη, μια ομάδα συντρόφων πρόβαλε το αίτημα για άμεση αποχώρηση του κόμματος από το Κουομιτάνγκ, δηλώνοντας ότι είναι αδύνατον για τους κομμουνιστές να εργαστούν αποτελεσματικά με τους όρους που έθεσαν οι αποφάσεις της ολομέλειας της 15ης Μάη του ΚΜΤ. Αυτό το ενστικτωδώς σωστό προλεταριακό αίτημα το απέρριψαν τόσο η κεντρική επιτροπή στη Σα γκ ά η όσο και η κομ ματική ο ργά νω σ η της επ α ρ χ ία ς Κουανγκτόνγκ...Οι φωνές που απαιτούσαν την επανέναρξη της ανεξάρτητης δράσης ήταν τόσο δυνατές, που ακόμα κι ο Τσεν Του-Χσιου έγραψε στην Κομιντέρν, προτείνοντας τη δημιουργία μιας συμμαχίας των δυο κομμάτων που θα είναι πλέον ανεξάρτητα, αντί της συμμετοχής στο ίδιο το Κουομιτάνγκ. Μάλιστα, η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Ιούνη 1926, υιοθέτησε μια τέτοια απόφαση. Η Κο- μ ιντέρν την κα ταδίκ ασε άμεσα και με κα τηγορημ ατικ ό τρόπο.32

Και ποιο ήταν το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο Μιχαήλ Μπο- ροντίν, αντιπρόσωπος του πολιτικού γραφείου του ΚΚΣΕ στο ΚΜΤ, μετά το πραξικόπημα; Οι κομμουνιστές θα πρέπει να είναι περισσότερο υπάκουοι: «Στη σημερινή περίοδο οι κομμουνιστές θα πρέπει να κάνουν τον κούλη για το Κουομιντάνγκ», δήλωσε.33

Η σφαγή των εργατών της ΣαγκάηςΟ Τσιανγκ Κάι-Σεκ, αφού μετά το πραξικόπημα συγκέντρωσε

στα χέρια του την πολιτική και στρατιωτική εξουσία στην Καντόνα, τον Ιούλη του 1926 τέθηκε επικεφαλής της εκστρατείας για την κατάκτηση της κεντρικής και βόρειας Κίνας. Σ’ αυτή την εκστρατεία είχε τη βοήθεια των ρώσικων όπλων, ενός επιτελείου ρώσων στρατιωτικών συμβούλων και της τεράστιας προπαγανδιστικής μηχανής που τροφοδοτούσε και χειριζόταν το ΚΚΚ.

Η Βορινή Εκστρατεία συνδυάστηκε με την άνοδο ενός γιγάντι-

- 276 -


ου μαζικού κινήματος στις επαρχίες Κιανγκσί, Χουνάν και Χουπέχ, όπου εκατομμύρια άνθρωποι μπήκαν για πρώτη φορά στον αγώνα. Σύντομα το κίνημα αγκάλιασε το Βουχάν και τη Σαγκάη.

Στη διάρκεια των μαχών [της Βορινής Εκστρατείας), τα αγροτικά αποσπάσματα βρίσκονταν εκεί που η σύγκρουση ήταν πιο άγρια. Οι σιδηροδρομικοί και οι τηλεγραφητές παρέλυαν τις επικοινωνίες του εχθρού. Οι πληροφορίες που εξασφάλιζαν οι αγρότες αποκάλυπταν στους προελαύνοντες Εθνικι- στές τα μυστικά των εχθρικών επιτελείων σχεδόν αμέσως.34

Η ανάπτυξη του αγροτικού κινήματος ήταν θεαματική.

Στο Χουνάν, μέχρι το τέλος του Νοέμβρη υπήρχαν πενήντα τέσσερα οργανωμένα χσιέν, με το συνολικό αριθμό μελών στις αγροτικές ενώσεις να φτάνει τους 1.071.173 ανθρώπους.Το Γενάρη του 1927, είχαν ξεπεράσει τα 2.000.000. Τα πρώτα πράγματα που ζητούσαν οι αγρότες ήταν μείωση των ενοικίων για τη γη, κατάργηση των ποικίλλων φορολογικών βαρών και όπλα για να πολεμήσουν τους τοπικούς γαιοκτήμονες. Η εξουσία στα χωριά είχε περάσει σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των αγροτικών ενώσεων και στο Χουνάν δεν χρειάστηκε στους αγρότες και πολύς χρόνος για περάσουν από την πλήρη άρνηση να πληρώσουν νοίκια στην άμεση κατάληψητης γης·Μ

Ποια ήταν η στάση της Μόσχας μπροστά σ’ αυτό το ανερχόμενο κίνημα; Ήταν τόσο αγχωμένη να μην προκαλέσει το ΚΜΤ, ώστε στις 29 Οκτώβρη 1926 το πολιτικό γραφείο τηλεγράφησε στον Βοϊ- τίνσκι, τον αντιπρόσωπο της Κομιντέρν στη Σαγκάη, να προτρέψει το ΚΚΚ να βάλει χαλινάρι στο ατίθασο αγροτικό κίνημα.36 Παρά την κατάσταση που επικρατούσε στην Καντόνα μετά το πραξικόπημα, ο Στάλιν είχε το θράσος να δηλώσει ότι η προέλαση των Καντονέζικων στρατευμάτων σήμαινε «το δικαίωμα του συνέρχε- σθαι, το δικαίωμα στην απεργία και την ελευθερία του Τύπου και το δικαίωμα στην οργάνωση για όλα τα επαναστατικά στοιχεία

- 277-


στην Κίνα γενικά και των εργατών συγκεκριμένα».37 Το Δεκέμβρη του 1926, η ΕΕΚΔ υιοθέτησε μια απόφαση η οποία ανέφερε:

Ο μηχανισμός της εθνικο-επαναστατικής κυβέρνησης αποτε- λεί ένα ιδιαιτέρως αποτελεσματικό κανάλι προσέγγισης της αγροτιάς και το Κομμουνιστικό Κόμμα πρέπει να τον χρησιμοποιήσει. Στις προσφάτως απελευθερωμένες επαρχίες θα εγκατασταθεί κρατικός μηχανισμός καντονέζικου τύπου. Το καθήκον των κομμουνιστών και των επαναστατών συμμάχων τους είναι να διαποτίσουν αυτό το μηχανισμό, με σκοπό να προσφέρουν έμπρακτη έκφραση στο αγροτικό πρόγραμμα της εθνικής επανάστασης...Οι κομμουνιστές πρέπει να μπουν στην κυβέρνηση της Καντόνας, ούτως ώστε να εντείνουν τις δραστηριότητές τους στις γραμμές του Κουομιντάνγκ με αντικειμενικό σκοπό να επηρεάσουν την περαιτέρω ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος... Η επέκταση της εξουσίας της Κυβέρνησης της Καντόνας σε νέες περιοχές δίνει μια ακόμα μεγαλύτερη επείγουσα σημασία στο ζήτημα της κομμουνιστικής συμμετοχής σ’ αυτή την κυβέρνηση.Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας πρέπει να επιδιώκει τη μετατροπή του Κουομιντάνγκ σε ένα γνήσιο εθνικό κόμμα, σε ένα σταθερό μπλοκ του προλεταριάτου, της αγροτιάς, των μικροαστών των πόλεων και των άλλων καταπιεζόμενων στρωμάτων που διεξάγουν μια ενεργητική πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τους πράκτορές του...Η κυβέρνηση της Καντόνας, παρά τον αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα της, κατά βάση και αντικειμενικά εμπεριέχει τα σπέρματα ενός επαναστατικού μικροαστικού κράτους της δημοκρατικής δικτατορίας του επαναστατικού μπλοκ του προλεταριάτου, της αγροτιάς και των μικροαστών των πόλεων. Στην Κίνα το δημοκρατικό κίνημα των μικροαστών γίνεται επαναστατικό, επειδή είναι ένα αντιμπεριαλιστικό κίνημα. Η κυβέρνηση της Καντόνας είναι επαναστατική κυρίως λόγω του αντιμπεριαλιστικού χαρακτήρα της.38

Σαν να μην είχε συμβεί ποτέ το πραξικόπημα της 20ης Μάρτη. Η Βορινή Εκστρατεία συνεχιζόταν.

- 278 -


Οι εργάτες της Σαγκάης υποδέχτηκαν την προέλαση της Βορινής Εκστρατείας με ένα απεργιακό κύμα ανεπανάληπτο σε έκταση και μαχητικότητα.39Στις 17 Φλεβάρη τα εθνικιστικά στρατεύματα κατέλαβαν το Χανγκτσόου και την επόμενη προωθήθηκαν στο Κασίνγκ, σε απόσταση μικρότερη των πενήντα μιλίων από τη Σαγκάη. Η εμπροσθοφυλακή έφτασε, μέσω σ ιδηροδρόμου, μέχρι το Σουνγκ-κιάνγκ, μόλις σε 25 μίλια απόσταση. Στη Σαγκάη η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη. Η Γενική Εργατική Ένωση, εν αναμονή μια νέας εθνικιστικής προέλασης, έδωσε εντολές για το ξεκίνημα της γενικής απεργίας από το πρωινό της 19ης [Μάρτη, Στμ]. Οι εργάτες ανταποκρίθηκαν στο απεργιακό κάλεσμα με ακρίβεια ρολογιού....Η απεργία ήταν ολοκληρωτική. Πρακτικά όλοι οι εργάτες της Σαγκάης κατέβηκαν στο δρόμο. Οι γραμμές τους πύκνωσαν ακόμα περισσότερο από τους υπαλλήλους και τις ορδές της φτωχολογιάς. Περίπου 500.000 με 800.000 άνθρωποι εμπλέκονταν άμεσα στην απεργία.40

Στις 21 Μάρτη το ΚΚΚ οδήγησε τους εργάτες της Σαγκάης σε μια ένοπλη εξέγερση που απέσπασε τον έλεγχο της πόλης από τα χέρια των πολεμάρχων του Βορρά. Πλέον την τάξη στη Σαγκάη την επέβαλαν οι ένοπλοι εργάτες (με την εξαίρεση των ξένων παραχωρήσεων ).* Ένοπλοι εργάτες είχαν θέσει υπό τον έλεγχό τους τα αστυνομικά τμήματα, τους στρατώνες, το τηλεφωνικό κέντρο και τα τηλεγραφεία 41

Την παραμονή της εισόδου του Τσιανγκ Κάι-Σεκ στην Σαγκάη, ο Τσεν Του-Χσίου ζήτησε ξανά από την ηγεσία της Κομιντέρν να επιτρέψει την αποχώρηση του ΚΚΚ από το Κουομιντάνγκ. Και ξανά η ηγεσία της Κομιντέρν τον πίεσε να επανεπιβεβαιώσει την προσχώρησή του στο Κουομιντάνγκ και να παραχωρήσει στον Τσιανγκ Κάι-Σεκ τον έλεγχο της Σαγκάης. Οι κινέζοι κομμουνιστές

* Των γειτονιών δηλαδή που διοικούσαν οι ξένες δυνάμεις. (Στμ)

-279-


ήταν πολύ πειθαρχημένοι και υπάκουσαν την εντολή της Κομιν- τέρν. Το κεντρικό σύνθημα της νικηφόρας εξέγερσης στην Σαγκάη ήταν: «Ζήτω ο εθνικός επαναστατικός στρατός! Καλωσορίζουμε τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ!».

Στις 26 Μάρτη ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ μπήκε στη Σαγκάη. Πώς αν- τέδρασαν οι ηγέτες των Κομμουνιστικών Κομμάτων σ’ αυτό το γεγονός;

Μια μεγάλη συγκέντρωση που οργάνωσαν οι γάλλοι κομμουνιστές στο Παρίσι στις 23 Μάρτη 1927, στην οποία εμφανίστηκαν και οι ηγέτες του ΚΚΓ Σεμάρ, Μονμουσό, Κασέν και άλλοι, έστειλε το εξής τηλεγράφημα στο Κουομιντάνγκ: «Οι εργάτες του Παρισιού χαιρετίζουν την είσοδο του επαναστατικού κινέζικου στρατού στη Σαγκάη. Πενήντα έξι χρόνια μετά την Παρισινή Κομμούνα και δέκα χρόνια μετά τη Ρωσική, η Κινέζικη Κομμούνα ανοίγει μια νέα φάση στην ανάπτυξη της παγκόσμιας επανάστασης».Η Die Rote Fahne, το όργανο των γερμανών κομμουνιστών, κυκλοφορεί στις 17 Μάρτη με μια φωτογραφία του Τσιανγκ Κάι-Σεκ και τον παρουσιάζει ως τον ηγέτη των επαναστατών εργατών της Κίνας...42

Στις 22 Μάρτη η Πράβδα πανηγύριζε: «Οι τροπαιούχοι εργάτες της Σαγκάης παρέδωσαν τα κλειδιά της πόλης στον Καντονέζικο Στρατό. Αυτό το γεγονός εκφράζει τη μεγαλειώδη, ηρωική δράση του προλεταριάτου της Σαγκάης!»43

Στις 5 Απρίλη 1927 ο Στάλιν, απαντώντας στις προειδοποιήσεις του Τρότσκι και της Αντιπολίτευσης, δήλωσε κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας του μπροστά σε 3.000 αξιωματούχους στην Αίθουσα των Κιόνων στη Μόσχα:

Ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ υποτάσσεται στην πειθαρχία... Το Κουο- μιντάνγκ είναι ένα μπλοκ, ένα είδος επαναστατικού κοινοβουλίου, με τη δεξιά του, την αριστερά του και τους κομμουνιστές. Γιατί να κάνει πραξικόπημα; Γιατί να απομακρύνουμε τη Δ εξιά όταν έχουμε την πλειοψ ηφ ία κι όταν η Δεξιά μάς

-280-


ακούει; Ο αγρότης χρειάζεται τη γριά φοράδα του όσο είναι αναγκαία. Δεν τη διώχνει. Το ίδιο και μεις. Τη Δεξιά θα την διώξουμε όταν πλέον δεν θα τη χρειαζόμαστε. Προς το παρόν χρειαζόμαστε τη Δεξιά. Διαθέτει ικανούς ανθρώπους, που συνεχίζουν να διευθύνουν το στρατό και να τον οδηγούν στη μάχη ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ πιθανώς δεν τρέφει κι ιδιαίτερες συμπάθειες για την επανάσταση, όμως ηγείται του στρατού - δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά- ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Εκτός από αυτό, οι άνθρωποι της Δεξιάς έχουν δεσμούς με τους στρατηγούς του Τσανγκ Τσο-Λιν και γνωρίζουν πολύ καλά τον τρόπο με τον οποίον θα τους κάνουν να περάσουν στο πλευρό της επανάστασης, χωρίς να χρειαστεί να πέσει ούτε μια τουφεκιά. Έχουν επίσης σχέσεις με τους πλούσιους εμπόρους και μπορούν να συγκεντρώσουν χρήματα απ' αυτούς. Γι’ αυτό, λοιπόν, πρέπει να τους χρησιμοποιήσουμε μέχρι τέλους, να τους στύψουμε σαν λεμόνια και μετά να τους πετάξουμε.44

Συγκρίνετε τα παραπάνω λόγια με τη στάση του Τρότσκι, όπως εκφράστηκε σε ένα υπόμνημα που έστειλε στο πολιτικό γραφείο στις 31 Μάρτη. Ο Τρότσκι έδινε έμφαση στην ανερχόμενη δύναμη των επαναστατημένων εργατών και αγροτών που, αν οργανώνονταν σε σοβιέτ, θα μπορούσαν να σώσουν την επανάσταση από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα.

Το σώμα των αξιωματικών, από όσο μπορεί να κρίνει κανείς με βάση το διαθέσιμο υλικό, προέρχεται από τις τάξεις των αστών και των γαιοκτημόνων κι οι συμπάθειές του στρέφονται στις ίδιες τάξεις. Οι ανησυχίες για μια κινέζικη εκδοχή του Βοναπαρτισμού είναι σχετικά έντονες στους επαναστατικούς κύκλους της Κίνας και δεν μπορούμε να πούμε ότι τέτοιοι φόβοι είναι αβάσιμοι. Υπό τις παρούσες συνθήκες το μόνο αποτελεσματικό μέτρο προφύλαξης απέναντι σε έναν τέτοιο κίνδυνο, θα είναι η συγκρότηση σοβιέτ φαντάρων, ξεκινώντας από τις φρουρές των μεγάλων προλεταριακών κέντρων.4*

Τρεις μέρες αργότερα ο Τρότσκι έστειλε στην Πράβδα ένα πολύ έν

-281 -


τονο άρθρο το οποίο, όμως, δεν δημοσιεύτηκε. Επαναλάμβανε και υπογράμμιζε την άποψή του, ότι ο Τσιανγκ Κάι-Σεκ ετοίμαζε πραξικόπημα.

Συμπτωματικά, στις 18 Απρίλη, έξι μέρες μετά τη σφαγή των εργατών της Σαγκάης από τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ, η Γραμματεία της Κομιντέρν έστειλε στον Τρότσκι μια εγκύκλιο ρουτίνας στην οποία του ζητούσε να δώσει αυτόγραφο, όπως έκαναν κι άλλοι σοβιετικοί ηγέτες, σε μια φωτογραφία του Τσιανγκ Κάι-Σεκ ως μια φιλική χειρονομία. Ο Τρότσκι αργότερα δημοσίευσε την οργισμένη του απάντηση.46 Δεν πήρε πολύ χρόνο στον Τσιανγκ Κάι-Σεκ για να δείξει πόσο «επαναστάτης» ήταν.

Στις 4 το πρωί της 12ης Απρίλη, μια σάλπιγγα ακούστηκε από το αρχηγείο του Τσιανγκ Κάι-Σεκ... Μια κινέζικη κανονιοφόρος που ήταν αγκυροβολημένη έξω από το Ναντάο απάντησε με τη σειρήνα της... «Αμέσως, τα πολυβόλα άρχισαν να βάλλουν κατά βούληση». Η επίθεση ξεκίνησε στο Τσαπέι, στο Ναντάο, στη Δυτική Περιφέρεια, στο Βουσάνγκ, το Πουτάνγκ και το Τζέσφιλντ. Οι μόνοι που αιφνιδιάστηκαν ήταν οι εργάτες, μιας κι όλες οι αρχές - κινεζικές και ξένες - είχαν ήδη ενημερωθεί μυστικά για τα γεγονότα που θα άρχισαν να διαδραματίζονται το πρωί.Οι γκάγκστερ, κινητοποιημένοι παντού για να ριχτούν στη δράση, φορώντας μπλε τζιν φόρμες και λευκά περιβραχιόνια με το κινέζικο ιδεόγραμμα κουνγκ (εργασία), «είχαν εργαστεί πυρετωδώς όλη τη νύχτα οργανώνοντας τις μυστικές ομάδες που θα εμφανίζονταν χωρίς προειδοποίηση με το πρώτο φως της αυγής...»47Όποιον εργάτη πρόβαλε αντίσταση, τον πυροβολούσαν χωρίς συζήτηση. Οι υπόλοιποι, σιδηροδέσμιοι, οδηγούνταν κατά ομάδες για εκτέλεση, είτε σε κάποιο δρόμο είτε στο αρχηγείο του Λανγκχούα... Οι ξένες δυνάμεις συνεργάζονταν στην επιβολή του καθεστώτος τρόμου που απλωνόταν σε όλη την πόλη... Παντού γίνονταν αυστηρές έρευνες, σπίτι με σπίτι, και μαζικές συλλήψεις. Οι κρατούμενοι παραδίδονταν κατά ομάδες στο αρχηγείο του στρατού στο Λ ανγκχούα...43

-282-


Δεκάδες χιλιάδες κομμουνιστές κι εργάτες που τους υποστήριζαν, σφαγιάστηκαν.

Παρακοιμώμενοι του ΒανγκΤσι-ΒέιΤο πραξικόπημα του Τσιανγκ Κάι-Σεκ στη Σαγκάη ήταν ένα σκληρό πλήγμα στην επανάσταση [γράφει ο Αιζακς], όμως όχι θανατηφόρο. Στο Χουνάν και το Χουπέ υπήρχαν ακόμα τεράστιες εφεδρείες. Η επαναστατική πλημμυρίδα δυνάμωνε, οι επαναστατημένοι αγρότες καταλάμβαναν τη γη κι οι εργάτες διέθεταν την οργάνωση και τη δύναμη να γίνουν οι ηγέτες της αγροτικής εξέγερσης και οι φύλακες των κατακτήσεών της. Υπήρχε ακόμα ο καιρός να κινητοποιηθούν και να συγκροτηθούν αυτές οι δυνάμεις για μια νέα επίθεση που θα συ- νέτριβε την αντίδραση η οποία κυβερνούσε στα ανατολικά με κέντρο τη Σαγκάη.49

Η αντεπίθεση ενάντια στον Τσιανγκ Κάι-Σεκ θα απαιτούσε μια ριζική αλλαγή στην πολιτική της Κομιντέρν. Αντί γι’ αυτό, όμως, ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν συνέχισαν την προηγούμενη γραμμή, μόνο που τώρα προσανατολίστηκαν στην κυβέρνηση του «Αριστερού Κουομιτάνγκ» με επικεφαλής τον Βανγκ Τσι-βέι. Το Αριστερό Κ ουομιντάνγκ βρισκόταν προσωρινά σε σύγκρουση με τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ και ανυπομονούσε να επωφεληθεί από την κομμουνιστική υποστήριξη. Στις 21 Απρίλη, ο Στάλιν έγραψε τα εξής:

Το πραξικόπημα του Τσιανγκ Κάι-Σεκ σημαίνει ότι από δω και μπρος στη Νότια Κίνα θα υπάρχουν δυο στρατόπεδα, δυο κυβερνήσεις, δυο στρατοί, δυο κέντρα, το κέντρο της επανάστασης στο Βουχάν και το κέντρο της αντεπανάστασης στη Νανκίνγκ.Αυτό σημαίνει ότι το επαναστατικό Κουομιντάνγκ στο Βουχάν θα μετατραπεί, μέσω της αποφασιστικής πάλης ενάντια στο μιλιταρισμό και τον ιμπεριαλισμό, σε όργανο της επαναστατι- κής-δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς... [Πρέπει να υιοθετήσουμε]μια πολιτική συγκέντρωσης όλης της εξουσίας στη χώρα στα χέρια του επαναστατικού

-283-


Κουομιτάνγκ... Συνεπάγεται επίσης, ότι η πολιτική της στενής συνεργασίας ανάμεσα στους Αριστερούς και τους κομμουνιστές, αποκτάει σε αυτό το στάδιο μεγαλύτερη ιδιαίτερη ισχύ και ιδιαίτερη σημασία... και ότι χωρίς μια τέτοια συνεργασία, η νίκη της επανάστασης είναι αδύνατη.50

Ο Μπουχάριν πρότεινε την εξής απόφαση στην Όγδοη Ολομέλεια της ΕΕΚΔ στις 30 Μάη:

Η ΕΕΚΔ θεωρεί ότι η πορεία της Κινέζικης Επανάστασης έχει επιβεβαιώσει την εκτίμηση αναφορικά με τις κινητήριες δυνάμεις της, που είχε κάνει η τελευταία (έβδομη) πλατιά ολομέλεια...Παρά τη μερική ήττα και την αντεπανάσταση των Τσιανγκ Κάι-Σεκ και σία, η επανάσταση έχει περάσει σε ένα υψηλότερο στάδιο: το μπλοκ της αστικής τάξης, των μικροαστικών στρωμάτων, της αγροτιάς και του προλεταριάτου έχει σπάσει κι έχει αρχίσει να μετατρέπεται σε μπλοκ του προλεταριάτου, της αγροτιάς και των μικροαστικών στρωμάτων, στο οποίο σταθερά δυναμώνει ο ηγετικός ρόλος του προλεταριάτου... Η ΕΕΚΔ εκτιμάει ότι ήταν απολύτως σωστή η πολιτική των συμ- μαχιών με την εθνική αστική τάξη, την οποία η Διεθνής είχε ακολουθήσει στην περίοδο που τώρα τελειώνει...Η κυβέρνηση του Βουχάν και το Αριστερό Κουομιντάνγκ εκφράζουν, στις βασικές τάσεις τους, το επαναστατικό μπλοκ των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης και του χωριού με το προλεταριάτο...Η ΕΕΚΔ πιστεύει ότι το ΚΚ Κίνας πρέπει να αφιερώσει όλες τις προσπάθειές του, από κοινού με το Αριστερό Κουομι- τάνγκ, σε μια δυναμική εκστρατεία για την οργάνωση και κινητοποίηση των μαζών. Την πιο ενεργητική στρατολόγηση εργατών στο κόμμα, την πιο ενεργητική στρατολόγηση, στο χωριό και την πόλη, των εργαζόμενων μαζών στο Κουομι- τάνγκ, το οποίο χρειάζεται να μετατραπεί όσο πιο σύντομα γίνεται στην πλατύτερη μαζική οργάνωση - αυτό είναι το κύριο καθήκον του ΚΚ Κίνας στην παρούσα στιγμή...51

Η ΕΕΚΔ «απορρίπτει αποφασιστικά το αίτημα [της Αντιπολίτευ


σης] για αποχώρηση από το ΚΜΤ».

Το Κουομιντάνγκ στην Κίνα αποτελεί τη συγκεκριμένη κινέζικη εκδοχή μιας οργάνωσης όπου το προλεταριάτο συνεργάζεται με την αγροτιά και τα μικροαστικά στρώματα.52

Η απόφαση ανέφερε σχετικά με την κυβέρνηση του Βουχάν:

Η ΕΕΚΔ θεωρεί ότι είναι λανθασμένη η άποψη που υποτιμάει την κυβέρνηση του Βουχάν και στην πράξη αρνείται τον πολύ σημαντικό επαναστατικό της ρόλο. Η ταξική σύνθεση της κυβέρνησης του Βουχάν και της ηγεσίας του Αριστερού Κουο- μιντάνγκ δεν αντιπροσωπεύει μόνο τους εργάτες, τους αγρότες και τους βιοτέχνες, αλλά και τη μεσαία αστική τάξη...Η ΕΕΚΔ πιστεύει ότι το ΚΚ Κίνας πρέπει να λάβει ενεργητικά μέρος στο έργο της «προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης» του Βουχάν...53

Για να «ενισχυθεί το κέντρο της επανάστασης στο Βουχάν», δυο μέλη του ΚΚΚ μπήκαν στην κυβέρνηση του ΚΜΤ: ο Ταν Πινγκ- σαν έγινε υπουργός Γεωργίας κι ο Σου Τσάο-τσενκ υπουργός Εργασίας, «τα κλασικά πόστα των ομήρων» - όπως σχολίασε ο Τρότσκι. Στην πραγματικότητα, ο ρόλος τους ήταν να βάζουν χαλινάρι στους αγρότες και τους εργάτες. Ο Τρότσκι στην ομιλία του στην Όγδοη Ολομέλεια της ΕΕΚΔ επιτέθηκε έντονα στην πολιτική των Στάλιν-Μπουχάριν.

Οι εργάτες της Σαγκάης και του Χανκόου είναι βέβαιο ότι θα εκπλαγούν μόλις διαβάσουν ότι τα γεγονότα του Απρίλη εκτυλίχθηκαν σε πλήρη αρμονία με την ιστορική γραμμή εξέλιξης που είχε δ ιατυπώ σ ει προηγου μένω ς ο σ ύ ντροφ ος Μπουχάριν σχετικά με την Κινέζικη Επανάσταση....Δεν επιθυμούμε να αναλάβουμε ούτε τη σκιά της ευθύνης για την πολιτική της κυβέρνησης του Βουχάν και της ηγεσίας του Κουομιντάνγκ και συμβουλεύουμε την Κομιντέρν να αρ- νηθεί αυτή την ευθύνη άμεσα. Λέμε κατευθείαν στους Κινέζους αγρότες: οι ηγέτες του Αριστερού Κουομιτάνγκ, του τύπου του Βανγκ-Τσι-βέι και σία, αναπόφευκτα θα σας προδώ-

- 285 -


σουν, αν ακολουθήσετε τους επικεφαλής του Βουχάν αντί να σχηματίσετε τα δικά σας, ανεξάρτητα, σοβιέτ. Η αγροτική επανάσταση είναι σοβαρό πράγμα. Ό ταν τα πράγματα δυ σκολέψουν, πολιτικοί σαν τον Βανγκ Τσι-βέι θα τρέξουν να ενωθούν δέκα φορές με τον Τσιανγκ Κάι-Σεκ ενάντια στους αγρότες και τους εργάτες. Σε τέτοιες συνθήκες, δυο κομμουνιστές σε μια αστική κυβέρνηση είναι ανήμποροι όμηροι, αν όχι ένα προκάλυμμα για μια νέα κατά μέτωπο επίθεση στις εργαζόμενες μάζες. Λέμε στους εργάτες της Κίνας: οι αγρότες δεν θα φτάσουν την αγροτική επανάσταση μέχρι το τέρμα της, αν ηγεσία τους έχουν μικροαστούς ριζοσπάστες κι όχι εσάς, το επαναστατικό προλεταριάτο. ΓΓ αυτό το λόγο, χτίστε τα δικά σας, εργατικά σοβιέτ, συντονιστείτε με τα αγροτικά σοβιέτ, εξοπλιστείτε μέσω των σοβιέτ, τραβήξτε αντιπροσώπους των στρατιωτών στα σοβιέτ, εκτελέστε τους στρατηγούς που δεν αναγνω ρίζουν τα σοβιέτ, εκτελέστε τους γραφειοκράτες και τους αστούς φιλελεύθερους που θα οργανώσουν ανταρσίες ενάντια στα σοβιέτ. Μόνο μέσω των εργατικών και αγροτικών σοβιέτ θα κερδίσετε με τη μεριά σας την πλειοψηφία των στρατιωτών του Τσιανγκ Κάι-Σεκ.54

Ο Άιζακς δίνει τις εξής πληροφορίες για τις δραστηριότητες του κομμουνιστή υπουργού Γεωργίας της κυβέρνησης του Βουχάν:

Μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Τα Πινγκ-σαν εξέδωσε αμέσως οδηγίες προς τους αγρότες, απαγορεύοντας «βιαστικές πράξεις» ενάντια στους γαιοκτήμονες, υπό την απειλή «αυστηρής τιμωρίας»...Έτσι, η κυβέρνηση ανακοινώνει την πολιτική της ότι όλες οι ανεύθυνες ενέργειες και παράνομες πράξεις των αγροτών θα καταστέλλονται εν τη γενέσει τους... Στα χωριά πρέπει να βασιλεύει η ειρήνη. [Η ειρήνη] δεν θα καταστραφεί από τις υπερβολικές απαιτήσεις των αγροτών.55

Ο κομμουνιστής υπουργός Εργασίας χρησιμοποίησε την ίδια γλώσσα. Σε μια εγκύκλιό του λίγες μέρες μετά το διορισμό του, παραπονιόταν για την «παιδιάστικη δραστηριότητα των προσφάτως απελευθερωμένων τομέων της εργασίας και της αγροτιάς».56 Την 1η


Ιούνη ο Στάλιν έστειλε ένα τηλεγράφημα στους αντιπροσώπους της Κομιντέρν στην Κίνα, παρακινώντας τους να κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να κρατήσουν την αγροτική επανάσταση στα όρια που ήταν αναγκαία για να διατηρηθεί η συμμαχία με το ΚΜΤ.57

Λίγες μέρες μετά τους ύμνους της Όγδοης Ολομέλειας της ΕΕΚΔ για τον επαναστατικό χαρακτήρα της κυβέρνησης του Βου- χάν, ο στρατηγός του Αριστερού Κουομιντάνγκ Χσου Κε-χσιάνγκ ξεκίνησε μια σφαγή των κομμουνιστών και των συνδικαλιστών στην Τσανγκσά, την πρωτεύουσα της επαρχίας Χουνάν. Μετά από αυτή την επίθεση η κυβέρνηση του Βουχάν στράφηκε ενάντια στο ΚΚΚ κι οι δυο κομμουνιστές υπουργοί παραιτήθηκαν. Στις 15 Ιούλη το Πολιτικό Συμβούλιο του ΚΜΤ διέγραψε τους κομμουνιστές από το κόμμα και στις επόμενες μέρες πολλοί κομμουνιστές συνε- λήφθησαν και εκτελέστηκαν.

Χρειάστηκε να περάσουν τρία χρόνια για να φανεί η χρεοκοπία της πολιτικής υποστήριξης προς τον Τσιανγκ Κάι-σεκ που ακολουθούσαν οι Στάλιν-Μπουχάριν. Για την υποστήριξη στον Βανγκ Τσι- βέι χρειάστηκαν μόλις τρεις μήνες.

Το πραξικόπημα στην ΚαντόναΓια να συγκαλύψουν τα εγκλήματα που είχαν διαπράξει σε βά

ρος της Κινέζικης Επανάστασης ακολουθώντας την πολιτική ουράς προς τον Τσιανγκ Και-σεκ, ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν αποπει- ράθηκαν έναν τυχοδιωκτισμό που κι αυτός πληρώθηκε με το αίμα χιλιάδων Κινέζων εργατών.

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν, ενώ όταν η επανάσταση φούντωνε απέρριπταν το σύνθημα για τη δημιουργία σοβιέτ, τώρα, που η επανάσταση είχε υποστεί μια συντριπτική ήττα, άρχισαν να προβάλλουν αυτό το σύνθημα με ενθουσιασμό. Η Πράβδα διακήρυττε: «Η κρίση του ΚΜΤ θέτει το ζήτημα των σοβιέτ στην ημερήσια διά-

-287-


τάξη. Το σύνθημα για σοβιέτ είναι τώρα σωστό...»*®Ο Τρότσκι, που μέχρι τότε υποστήριζε αυτό το σύνθημα, γελοι

οποιούσε τη νέα στροφή του Στάλιν και του Μπουχάριν: «Η προβολή του συνθήματος για τα σοβιέτ σε μια περίοδο αστικής αντίδρασης, σημαίνει ότι παίζεις παιχνίδια , ότι γελοιοποιείς τα σοβιέτ».*9

Στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο του ΚΚΣΕ ο Στάλιν ολοκλήρωσε τη νίκη του απέναντι στην Αντιπολίτευση και επέβαλε τη διαγραφή όλων των μελών της από το κόμμα. Η εξέγερση των κομμουνιστών στην Καντόνα συνέπεσε «τυχαία» με αυτό το συνέδριο.

Η εξέγερση ξεκίνησε στις 11 Δεκέμβρη. Ως ηγεσία της διορίστηκε ένα σοβιέτ:

Τέσσερις μέρες πριν την εξέγερση, σε μια μυστική συνεδρίαση επιλέχτηκαν δεκαπέντε άνθρωποι. Οι εννιά αντιπροσώπευαν τις μικρές ομάδες εργατών που βρίσκονταν υπό κομμουνιστικό έλεγχο ή επιρροή, τρεις αντιπροσώπευαν το σύνταγμα της σχολής αξιωματικών και τρεις που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσαν τους αγρότες της επαρχίας Κουανγκτόνγκ. Αυτοί οι δεκαπέντε δεν αποτελούσαν τίποτα λιγότερο από το Συμβούλιο Εργατών, Αγροτών και Στρατιωτών Αντιπροσώπων της Καντόνας!60

Πόσο κάλπικο ήταν αυτό το σοβιέτ! Η όλη ουσία των σοβιέτ είναι ότι εκλέγονται δημοκρατικά από την εργατική τάξη, είναι ριζωμένα σ’ αυτήν κι οι εργάτες ταυτίζονται με αυτά.

Οι εργάτες δεν είχαν σχεδόν καμιά συμμετοχή στην εξέγερση της Καντόνας:

Η μεγάλη πλειοψηφία των εργατών και των μαστόρων της Καντόνας απείχε από τη σύγκρουση. Δεν βγήκε κανένα κάλεσμα σε γενική απεργία. Μόνο μερικές εκατοντάδες σοφέρ, τυπογράφοι, κούληδες των ρίκσα* και κάποιοι άλλοι παράτησαν

* Τα μετακινούμενα με τα χέρια «ταξί» της Απω Ανατολής. (Στμ)


τις δουλειές τους για να αρπάξουν πρόθυμα τα τουφέκια. Οι σιδηροδρομικοί κι οι ναύτες των ποταμόπλοιων συνέχισαν να εργάζονται κανονικά. Μετέφεραν τα στρατεύματα που στάλθηκαν βιαστικά για να συντρίψουν την εξέγερση. Βοήθησαν τους αξιωματούχους του Κουομιντάνγκ να εγκαταλείψουν την πόλη.61

Οι εξεγερμένοι άντεξαν περίπου πενήντα ώρες.

Το απόγευμα της 13ης Δεκέμβρη έπεσε κι ο τελευταίος υπερασπιστής της Καντονέζικης Κομμούνας... Ο τελικός απολογισμός ήταν 5.700 καταμετρημένοι νεκροί.62

Ο Τρότσκι έγραψε ότι η εξέγερση της Καντόνας είχε προγραμματιστεί χρονικά για να προσφέρει στη σταλινική πλειοψηφία μια «νίκη» στην Κίνα «για να συγκαλύψει τη φυσική εξόντωση της Ρώσι- κης Αντιπολίτευσης».63

Μετά τη σφαγή της Σαγκάης, ο Τρότσκι έγραψε:

Κάθε λάθος της ηγεσίας, «διορθώνεται», τρόπος του λέγειν, με μέτρα εναντίον της Αντιπολίτευσης. Τη μέρα που έγινε γνωστή στη Μόσχα η είδηση για το πραξικόπημα του Τσιανγκ Κάι-σεκ, είπαμε ο ένας στον άλλο: «Η Αντιπολίτευση θα πληρώσει ακριβά γι’ αυτό...»64

Τώρα, μετά το φιάσκο της «Κομμούνας της Καντόνας» το τίμημα που θα καλούνταν να πληρώσει η Αντιπολίτευση θα ήταν πολύ πιο βαρύ.

Η εξέλιξη της στάσης του Τρότσκι απέναντι στην Κινέζικη Επανάσταση

Η πιο πλήρης συλλογή των άρθρων, ομιλιών και σημειώσεων του Τρότσκι για την Κίνα, από τα οποία πολλά δεν είχαν ποτέ δημοσιευτεί προηγουμένως, προέρχεται από τα αρχεία του Τρότσκι στο Χάρβαρντ κι έχει τον τίτλο Ο Λέον Τρότσκι για την Κίνα.

- 289-


Υπάρχουν κάποιες πλευρές αυτής της συλλογής που προκα- λούν μεγάλη εντύπωση στον αναγνώστη. Πρώτα απ’ όλα, υπάρχουν μόνο τέσσερα κείμενά του πριν τις 4 Μάρτη 1927, δηλαδή πέντε βδομάδες πριν τη σφαγή στη Σαγκάη.

Το πρώτο είναι ένα σύντομο και απλό άρθρο, γραμμένο για το σοβιετικό τύπο, με αφορμή το επεισόδιο της 13ης Μάη 1925.

Το δεύτερο έχει τίτλο «Ζητήματα της πολιτικής μας απέναντι στην Κίνα και την Ιαπωνία». Πρόκειται για την εισήγηση σε μια ειδική επιτροπή του πολιτικού γραφείου, που είχε αναλάβει να διατυπώσει προτάσεις για την εξωτερική πολιτική στην Απω Ανατολή. Ο Τρότσκι ήταν πρόεδρος της επιτροπής, τα άλλα μέλη της οποίας ήταν ο Τσιτσέριν, ο Ντζερτζίνσκι κι ο Βοροσίλοφ, υποστηρικτές όλοι τους του Στάλιν και του Μπουχάριν. Η επιτροπή διατύπωσε τις προτάσεις της σε αυστηρά διπλωματικούς όρους χωρίς να κάνει καμιά αναφορά στην πολιτική και τους στόχους του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Δεν περιλάμβανε καμιά ανάλυση των εξελίξεων στην Κίνα. Το πολιτικό γραφείο ενέκρινε την εισήγηση.

Το τρίτο κείμενο είναι μια επιστολή στον Ράντεκ με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1926. Πρόκειται για την πρώτη συστηματική διατύπωση των απόψεων του Τρότσκι για τα προβλήματα της Κινέζικης Επανάστασης.

Μετά απ’ αυτά τα τρία κείμενα που έχουν γραφτεί μέχρι τον Αύγουστο του 1926 - δηλαδή σε διάστημα δεκαπέντε μηνών από το ξεκίνημα της Κινέζικης Επανάστασης - στους επόμενους δεκατέσσερις μήνες καταγράφονται τριάντα άρθρα, ομιλίες και σημειώσεις. Πουθενά σ’ αυτά ο Τρότσκι δεν διατυπώνει απόψεις για την ίδρυση του ΚΚΚ το 1921, την είσοδό του στο ΚΜΤ το 1923-24, τη μαζική αφύπνιση του κινέζικου προλεταριάτου που εκφράστηκε με τη γενική απεργία του Χονγκ Κονγκ και της Καντόνας και κράτησε παραπάνω από ένα χρόνο και στο πραξικόπημα του Τσιανγκ Κάι- Σεκ στις 20 Μάρτη 1926.

Αυτό το κενό χρειάζεται να εξηγηθεί.

- 290-


Το πρώτο στοιχείο κάθε εξήγησης είναι η πλήρης παραίτηση του Τρότσκι από την ενεργό πολιτική δράση, από το τέλος της «λογοτεχνικής συζήτησης» μέχρι τη συγκρότηση της Ενωμένης Αντιπολίτευσης τον Ιούνη του 1926.

Από το 1923 ακόμα, ο Τρότσκι είχε αντιταχθεί στην είσοδο του ΚΚΚ στο ΚΜΤ και στη διάρκεια των δυο επόμενων χρόνων είχε διατυπώσει ξανά αυτή τη θέση σε συνεδριάσεις του πολιτικού γραφείου. Όμως, όντας απολύτως απομονωμένος στο πολιτικό γραφείο, δεν επανέλαβε την άποψή του στο πλατύτερο φόρουμ της κεντρικής επιτροπής. Ούτε μίλησε, έστω μια φορά, για την Κίνα στις συνεδριάσεις της ΕΕΚΔ. Ούτε για μια φορά δεν επέτρεψε στον εαυτό του να εκφράσει δημόσια διαφωνίες με το πολιτικό γραφείο σχετικά με την Κίνα.

Όταν σχηματίστηκε η Ενωμένη Αντιπολίτευση, τα γραπτά του Τρότσκι για την Κίνα έφεραν το φορτίο της ανάγκης των συμβιβασμών με τον Ζινόβιεφ ο οποίος, ως πρόεδρος της Κομιντέρν μέχρι το Μάη του 1926, είχε μεγάλο μερίδιο της ευθύνης για την πολιτική της Κομιντέρν στην Κίνα. Αλλά και στη δική του φράξια ο Τρότσκι είχε άτομα που τάσσονταν υπέρ της εισδοχής του ΚΚΚ στο ΚΜΤ, όπως τον Γιόφε, τον Ράντεκ, τον Πρεομπραζένσκι, τον Σμίλγκα.

Ο Γιόφε είχε υπογράψει τη συμφωνία της 26ης Γενάρη 1923 με τον Σουν Γιατ-σεν, η οποία συμπεριλάμβανε τη δήλωση ότι «στην Κίνα δεν μπορεί να εφαρμοστεί ο κομμουνισμός ή έστω το σοβιετικό σύστημα». (Εχει σημασία να αναφερθεί ότι ο Μάρινγκ-Σνέεβλιτ, ο οποίος είχε παίξει κρίσιμο ρόλο στο σπρώξιμο του ΚΚΚ να μπει στο ΚΜΤ, έγινε αργότερα ένα σημαντικό στέλεχος της τροτσκιστι- κής Αντιπολίτευσης).

Όσον αφορά τον Ράντεκ, έχουμε ήδη αναφερθεί στην επίθεση που εξαπέλυσε στην ηγεσία του ΚΚΚ κατά τη διάρκεια του Τέταρτου Συνεδρίου της Κομιντέρν, επειδή αυτή έφερνε αντιρρήσεις στην είσοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος στο ΚΜΤ. Οι κινέζοι κομμουνιστές έπρεπε να αντιληφθούν το γεγονός ότι «στην ατζέν

-291 -


τα δεν βρίσκεται ούτε ο σοσιαλισμός ούτε η σοβιετική δημοκρατία».65

Ο Ράντεκ ήταν πολύ εκτεθειμένος. Από το Μάη του 1925 διηύ- θυνε το Πανεπιστήμιο Σουν Γιατ-σεν στη Μόσχα και έπρεπε να εξηγεί την πολιτική της Κομιντέρν στους Κινέζους φοιτητές του. Υπάρχει επιστολή του Ράντεκ προς τον Τρότσκι, στην οποία τάσσεται υπέρ της παραμονής του ΚΚΚ στο ΚΜΤ, με ημερομηνία 3 Μάρτη 1927.

Εκτός από τους ενδοφραξιονιστικούς υπολογισμούς που οδήγησαν τον Τρότσκι στο να υπεκφεύγει τις διαφορές του με τον Ζι- νόβιεφ, τον Ράντεκ και τους λοιπούς, σ’ αυτό θα πρέπει να συνέβαλε και ένας ακόμα, σχετικός παράγοντας. Ο Τρότσκι δεν ήθελε να φανεί ότι τις τωρινές πολιτικές του διαφωνίες με τον Στάλιν και τον Μπουχάριν τις καθορίζουν άλλες διαφωνίες από το παρελθόν. Αυτή η κοντόθωρη αντιμετώπιση είχε ως αποτέλεσμα ένα «σάπιο συμβιβασμό» (για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Λένιν για τέτοιους διακανονισμούς).

Από τα κείμενα και τις ομιλίες του Τρότσκι δεν γίνεται σαφές πότε πείστηκε ότι η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης δεν αφορούσε μόνο τη Ρωσία, αλλά είχε ευρύτερες, διεθνείς διαστάσεις και κατά συνέπεια ίσχυε και στην περίπτωση της Κίνας. Είναι δύσκολο να σχηματίσουμε μια ξεκάθαρη άποψη γι’ αυτό το ζήτημα, επειδή ο Τρότσκι είχε δηλώσει επανειλημμένα, προφανώς κάτω από την πίεση των Ζινοβιεψικών και του Ράντεκ, ότι η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης δεν έχει εφαρμογή στην Κίνα.

Ο Τρότσκι ανέφερε στην επιστολή παραίτησης από το πόστο του Κομισάριου του Λαού για τον Πόλεμο (15 Γενάρη 1925):

Αρνούμαι κατηγορηματικά ότι η φόρμουλα «διαρκής επανάσταση», που αφορά ολοκληρωτικά το παρελθόν, με οδήγησε καθ’ οιονδήποτε τρόπο σε μια απρόσεχτη προσέγγιση της αγροτιάς στις συνθήκες της σοβιετικής επανάστασης. Αν οποιαδήποτε στιγμή μετά τον Οκτώβρη είχα την ευκαιρία να

- 292-


επανέλθω, για προσωπικούς λόγους, στη φόρμουλα της «διαρκούς επανάστασης», αυτό είχε να κάνει αποκλειστικά με αναφορές στην ιστορία του κόμματος, δηλαδή στο παρελθόν και δεν είχε καμιά σχέση με τα σημερινά πολιτικά καθήκοντα.67

Στην ομιλία του στη Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη του ΚΚΣΕ την 1η Νοέμβρη του 1926, ο Τρότσκι επανέλαβε ξανά:

Σύντροφοι, δεν σκοπεύω να εγείρω το ζήτημα της διαρκούς επανάστασης. Αυτή η θεωρία - τόσο στα σημεία της που ήταν σωστά, όσο και σε κείνα που ήταν ημιτελή ή λάθος - δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τις σημερινές αντιδικίες μας. Σε κάθε περίπτωση, γι’ αυτή τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, για την οποία τόσος λόγος γίνεται τελευταία, δεν φέρουν την παραμικρή ευθύνη ούτε η Αντιπολίτευση του 1925 ούτε η Αντιπολίτευση του 1923 κι εγώ ο ίδιος την αντιμετωπίζω σαν ένα ζήτημα που από καιρό έχει μπει στο αρχείο.68

Στην ομιλία του στην Έβδομη Πλατιά Ολομέλεια της ΕΕΚΔ, στις 9 Δεκέμβρη 1926, ο Τρότσκι είπε:

Τη θεωρία που εισάγεται στη συζήτηση (τεχνητά και όχι προς το συμφέρον της υπόθεσης) - τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης - δεν θεώρησα ποτέ (ακόμα και τότε που δεν έβλεπα τις ανεπάρκειες αυτής της θεωρίας) ότι είναι μια γενική θεωρία που έχει ισχύ σε όλες τις επαναστάσεις... Την έννοια της διαρκούς επανάστασης τη χρησιμοποίησα σε ένα συγκεκριμένο στάδιο της ιστορικής ανάπτυξης της Ρωσίας.69

Στις 14 Δεκέμβρη 1926, ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ δήλωναν τα εξής σε μια επιστολή τους προς το Προεδρείο της ΕΕΚΔ:

Δεν είναι αλήθεια ότι υπερασπίζουμε τον «τροτσκισμό». Ο Τρότσκι έχει δηλώσει μπροστά στη Διεθνή ότι σε όλα τα βασικά ζητήματα στα οποία είχε διαφωνήσει με τον Λένιν, το δίκιο το είχε ο Λένιν, ιδιαίτερα στα ζητήματα της διαρκούς επανά-

- 2 9 3 -


στάσης και της αγροτιάς.70

Θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι ο Τρότσκι ήταν πάντοτε βέβαιος για το ρόλο της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης, όταν ανέλυε τις προοπτικές της Κινέζικης Επανάστασης. Πολύ πριν τη συμ- μαχία του με τους Ζινοβιεψικούς, είχε διατυπώσει απόψεις που έρχονταν σε αντίφαση με τη θεωρία. Για παράδειγμα, σε μια ομιλία που έκανε στις 2 Απρίλη 1924 στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Εργαζόμενων της Ανατολής,* με θέμα «Καθήκοντα και Προοπτικές στην Ανατολή», ο Τρότσκι είπε:

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αν το Κουομιντάνγκ κατορθώσει να ενώσει την Κίνα κάτω από εθνικό δημοκρατικό καθεστώς, η καπιταλιστική ανάπτυξη της χώρας θα κάνει μεγάλα βήματα προς τα μπρος. Κι όλα αυτά οδηγούν στην κινητοποίηση αναρίθμητων προλεταριακών μαζών που από μια προϊστορική, μισοβαρβαρική κατάσταση θα εκτοξευθούν κατευθείαν στη δίνη της εκβιομηχάνισης.71

Αυτή η διατύπωση είναι πολύ μακριά από τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.

Μόλις το Σεπτέμβρη του 1927 σε ένα κείμενο με τίτλο «Νέες Ευκαιρίες για την Κινέζικη Επανάσταση, Νέα Καθήκοντα και Νέα Λάθη», ο Τρότσκι για πρώτη φορά ανοιχτά και ξεκάθαρα χρησιμοποιεί τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης για να αναλύσει τις προοπτικές της Κινέζικης Επανάστασης.

Η υποχώρηση της αστικής τάξης από την επανάσταση - της μεγάλης αστικής τάξης, της μεσαίας και των ανώτερων τμημάτων των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης και της υπαίθρου, όπως και της ιντελιγκέντσιας - είναι πλέον γεγονός.Υπό αυτές τις συνθήκες, το σύνθημα της δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς - με δεδομένη μια νέα επαναστατική άνοδο - θα αποδειχτεί ασαφές. Και σε μια επανάσταση κάθε ασαφές σύνθημα γίνεται επικίνδυνο για

* Το περίφημο KUTV, από το οποίο είχαν περάσει και πολλά στελέχη του ΚΚΕ. (Στμ)

-2 9 4 -


το επαναστατικό κόμμα και τις καταπιεζόμενες μάζες...Στη νέα της φάση, η Κινέζικη Επανάσταση είτε θα νικήσει ως δικτατορία του προλεταριάτου, είτε δεν θα νικήσει καθόλου...72

Ο Τρότσκι επαναλαμβάνει το ίδιο επιχείρημα στο κείμενο «Το Κινέζικο Ζήτημα μετά το Έκτο Συνέδριο [της Κομιντέρν, Στμ]», (4 Οκτώβρη 1928):

Η λύση των βασικών αστικοδημοκρατικών προβλημάτων της Κίνας είναι εξ ολοκλήρου υπόθεση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το να αντιπαραθέτει κάποιος σ’ αυτό τη δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς σημαίνει μια αντιδραστική απόπειρα να συρθεί η επανάσταση πίσω, σε στάδια που ήδη έχει διανύσει με τη συμμαχία του Κουομιτάνγκ.73

Παρομοίως, με το πέρασμα του χρόνου ο Τρότσκι έκφρασε πολύ διαφορετικές απόψεις για το ζήτημα της εισόδου του ΚΚΚ στο ΚΜΤ.

Παρόλο που ήταν ενάντια στη συμμετοχή του ΚΚΚ στο Κουο- μιντάνγκ ήδη από το 1923,74 όχι μόνο οι εργάτες κι η βάση του κόμματος αγνοούσαν αυτή τη θέση του Τρότσκι, αλλά ούτε καν τα καθοδηγητικά όργανα του κόμματος και της Κομιντέρν - η κεντρική επιτροπή και η ΕΕΚΔ - δεν γνώριζαν το παραμικρό. Για παράδειγμα, ο Τρότσκι έγραφε στις 25 Μάρτη 1926:

Όσον αφορά τους λαϊκούς στρατούς είναι αναγκαίο να διεξάγουμε μια πλατιά πολιτική, εκπαιδευτική και οργανωτική δουλειά (στο Κουομιντάνγκ και το Κομμουνιστικό Κόμμα), για να τους μετατρέψουμε σε ένα αποτελεσματικό προμαχώνα του λαϊκού επαναστατικού κινήματος, μακριά από προσωπικές επιρροές.. Η κυβέρνηση της Καντόνας πρέπει να συγκεντρώσει όλες της τις προσπάθειες στο δυνάμωμα της Δημοκρατίας εσωτερικά- με αγροτικές, οικονομικές, διοικητικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις, με το τράβηγμα των πλατιών μαζών στην πολιτική ζωής της Δημοκρατίας της νότιας Κίνας και με την

- 295 -


ενίσχυση των εσωτερικών της αμυντικών δυνατοτήτων.75

Στο άρθρο του με τίτλο «Η Κινέζικη Επανάσταση κι οι Θέσεις του συντρόφου Στάλιν», ο Τρότσκι έγραψε:

Η δημιουργία ενός επαναστατικού Κουομιντάνγκ είναι ακόμα μπροστά μας. Τασσόμαστε υπέρ της δουλειάς των κομμουνιστών μέσα στο Κουομιντάνγκ, ώστε να τραβάνε τους εργάτες και τους αγρότες με το μέρος τους.

Ωστόσο, ο Τρότσκι ξεκαθαρίζει ότι πολιτικά, το ΚΚΚ πρέπει να διατηρήσει την ανεξαρτησία του:

Το κομμουνιστικό κόμμα μπορεί να κερδίσει έναν μικροαστό σύμμαχο όχι με το να πέφτει στα πόδια του μπροστά σε κάθε ταλάντευση του Κουομιντάνγκ, αλλά μόνο όταν απευθύνεται στους εργάτες με το δικό του λάβαρο ανοιχτά και απευθείας και τους οργανώνει γύρω του...76

Στη συνέχεια ο Τρότσκι εξηγεί τι σημαίνει πολιτική ανεξαρτησία του ΚΚΚ από το ΚΜΤ:

ΓΓ αυτό είναι αναγκαίο... να απορριψθούν κατηγορηματικά οι μορφές του μπλοκ που εμποδίζουν την ανεξαρτησία του κόμματός μας και το υποτάσσουν στον έλεγχο άλλων τάξεων...Να απορριψθούν κατηγορηματικά εκείνες οι μορφές του μπλοκ που επιβάλλουν στο κόμμα μας να υποστέλλει το λάβαρό του και να θυσιάζει το μεγάλωμα της επιρροής και του κύρους του προς όφελος των συμμάχων του... Να οριστούν με ακρίβεια οι όροι και τα όρια του μπλοκ και να γίνουν γνωστά σε όλους...Το κομμουνιστικό κόμμα πρέπει να διατηρήσει πλήρη ελευθερία κριτικής και να επιτηρεί τους συμμάχους του με την ίδια επαγρύπνηση που επιτηρεί τους εχθρούς του- χωρίς να ξεχνάει ούτε στιγμή ότι ένας σύμμαχος που βασίζεται σε άλλες τάξεις ή εξαρτάται από άλλες τάξεις, είναι απλά ένας προσωρινός συνεργάτης, που κάτω από την πίεση των περιστάσεων μπορεί να μετατραπεί σε αντίπαλο και σε εχθρό... Τέλος, να

- 296-


βασιζόμαστε μόνο στον εαυτό μας, στην οργάνωσή μας, στα όπλα μας, στη δύναμή μας.77

Ο Τρότσκι υποστήριξε για πρώτη φορά γραπτώς την άποψη ότι το ΚΚΚ πρέπει να αποχωρήσει από το ΚΜΤ σε ένα κείμενο με τίτλο «Το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Κουομιντάνγκ», (10 Μάη 1927).

Απ’ ό,τι φαίνεται αυτό το κείμενο γράφτηκε για να κυκλοφορήσει ανάμεσα στους τροτσκιστές αντιπολιτευόμενους, πιθανόν δε και για την Ενωμένη Αντιπολίτευση ως σύνολο.

Παραμένοντας στην ίδια οργάνωση με τους Βαν Τσινγκ-βέι, μοιραζόμαστε την ευθύνη για τις παλινωδίες και τις προδοσίες τους. Είναι αναγκαίο να διατυπώσουμε με ακρίβεια τους λόγους της μέχρι τώρα παραμονής μας στο Κουομιντάνγκ. Τώρα όμως -κι αυτό είναι το σημαντικότερο - πρέπει με την ίδια ακρίβεια να διατυπώσουμε τους λόγους για τους οποίους πρέπει να αποχωρήσουμε από το Κουομιντάνγκ. Κάθε μέρα που περνά αυτοί οι λόγοι πολλαπλασιάζονται...78

Ο Τρότσκι δεν τασσόταν ακόμα δημόσια υπέρ της αποχώρησης του ΚΚΚ από το ΚΜΤ. Στην ομιλία του στην Όγδοη Ολομέλεια της ΕΕΚΔ, ο Τρότσκι, ως εκπρόσωπος της Ενωμένης Αντιπολίτευσης, δήλωσε:

Μπορώ να δεχτώ την παραμονή σε ένα πραγματικά επαναστατικό Κουομιντάνγκ, υπό τον όρο της πλήρους πολιτικής και οργανωτικής ελευθερίας δράσης του Κομμουνιστικού Κόμματος, με μια εγγυημένη κοινή βάση για δράση του Κουο- μιντάνγκ με το Κομμουνιστικό Κόμμα... Η συμμαχία ανάμεσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα και το πραγματικά επαναστατικό Κουομιντάνγκ πρέπει όχι απλά να διατηρηθεί, αλλά και να επεκταθεί και να βαθύνει στη βάση μαζικών σοβιέτ...79

Ο Τρότσκι ήταν πολύ περισσότερο επικριτικός για την παραμονή του ΚΚΚ στο ΚΜΤ στην προσωπική του αλληλογραφία.

Πότε θα έπρεπε να είχαν φύγει από το Κουομιντάνγκ οι κομ

- 297-


μουνιστές; Η μνήμη μου για την ιστορία της Κινέζικης Επανάστασης τα τελευταία χρόνια δεν είναι και τόσο λεπτομερής και δεν διαθέτω πρόχειρα τα σχετικά υλικά· γι’ αυτό το λόγο δεν πρόκειται να μπω στον πειρασμό να κρίνω πότε θα έπρεπε να θέσουμε απερίφραστα αυτό το ζήτημα, το 1923, το 1924 ή το 1925... Έχουμε αργήσει απελπιστικά. Έχουμε μετατρέψει το κινέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα σε μια εκδοχή του μενσεβι- κισμού...Πρέπει να παραδεχτούμε ότι η περαιτέρω παραμονή του Κομμουνιστικού Κόμματος στο ΚΜΤ απειλεί να έχει ολέθριες συνέπειες για το προλεταριάτο και την επανάσταση και, πάνω απ’ όλα, απειλεί το ίδιο το κινέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα με πλήρη εκφυλισμό σε μενσεβικισμό.80

Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Ζινόβιεφ υποστήριζε την παραμονή του ΚΚΚ στο ΚΜΤ ακόμα και μετά τη σφαγή στη Σαγκάη. Οι ιδέες του ήταν ιδιαιτέρως μπερδεμένες, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη σύγκριση δυο αποσπασμάτων από το ίδιο κείμενο των «Θέσεων για την Κινέζικη Επανάσταση», που παραδόθηκε στο πολιτικό γραφείο στις 15 Απρίλη 1927. Το πρώτο απόσπασμα:

Η Κινέζικη Επανάσταση θα είναι νικηφόρα αν έχει ηγεσία της την εργατική τάξη, αλλιώς δεν θα νικήσει. Σε διαφορετική περίπτωση η αστική τάξη θα πάρει συνολικά την κατάσταση στα χέρια της και θα κλείσει μια συμφωνία με τον ξένο ιμπεριαλισμό...

Το δεύτερο απόσπασμα:

Στην παρούσα στρατιωτική και πολιτική κατάσταση, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας πρέπει να παραμείνει στο Κουο- μιντάνγκ, όμως μόνο και μόνο για να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του, να ξεκινήσει άμεσα να συσπειρώνει τις μάζες γύρω από το λάβαρό του, να διεξάγει μια ανειρήνευτη πάλη ενάντια στο δεξιό Κουομιντάνγκ, επιδιώκοντας την εκδίωξη και τη διάλυσή του. Το σύνθημά μας σ’ αυτές τις συνθήκες, δεν είναι η απόσυρση από το Κουομιντάνγκ, αλλά η άμεση διακήρυξη και πραγματοποίηση της πλήρους και χωρίς όρους οργανωτι

-298-


κής ανεξαρτησίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας από το Κουομιντάνγκ, δηλαδή της πλήρους πολιτικής και οργανωτικής αυτονομίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας.

Και σαν να μην έφτανε αυτό το μπέρδεμα, ο Ζινόβιεφ υποστηρίζει και την άμεση δημιουργία σοβιέτ.81

Ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ ακόμα κι ο Ράντεκ κι ο Πρεομπραζέν- σκι, πιθανά κι ο Ρακόφσκι, συνέχιζαν να απορρίπτουν τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης και επέμεναν στη φόρμουλα της «δημοκρατικής δικτατορίας».

Για τον Τρότσκι όλη αυτή η διστακτικότητα και η ασάφεια θα πρέπει να ήταν κάτι το εντελώς ξένο, αφού το κύριο χαρακτηριστικό της σκέψης του ήταν η οξύτητα, η αποφασιστικότητα. Είναι τραγικό, αλλά αγνοούσε πλήρως την έκκληση του Τσεν Του-χσιου στην ηγεσία της Κομιντέρν να επιτρέψει την αποχώρηση του ΚΚΚ από το ΚΜΤ. Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν απέκρυψαν αυτή την έκκληση. Η άγνοια αυτού του γεγονότος οδήγησε τον Τρότσκι να γράψει στον Ράντεκ στις 4 Μάρτη 1927: «Αν... στις τωρινές συνθήκες της έντονης ταξικής πάλης, το κινέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα δεν θέλει να φύγει από το ΚΜΤ τότε έχουμε μπροστά μας ένα μαρ- τινοφικό* κόμμα...»82 Ο Τρότσκι δεν είχε καμιά απολύτως πληροφόρηση για τις μυστικές επικοινωνίες ανάμεσα στη Μόσχα και το Βουχάν. Ούτε αυτός γνώριζε τις απόψεις της κινέζικης ηγεσίας, αλλά και κανείς από τα ανώτερα στελέχη του ΚΚΚ δεν είχε γνώση των δικών του απόψεων, όπως ξεκαθάρισε πολλά χρόνια αργότερα ο Πενγκ Σου-τσε, τότε μέλος της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΚ και μελλοντικός τροτσκιστής.83 Η έλλειψη πληροφόρησης πρέπει

Ο Αλεξάντρ Μαρτίνοφ ήταν δεξιός μενσεβίκος πριν το 1917 (ένας από τοιις στόχους των επιθέσεων του Λένιν ενάντια στους μενσεβίκους ήδη από το 2ο Συνέδριο του 1903) και συνέχισε να είναι δεξιός μενσεβίκος για κάμποσα χρόνια μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη. Το 1923 μπήκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και η θεωρία των σταδίων, που υπεράσπιζε από τα νιάτα του, έγινε η επίσημη σταλινική θεωρία. (Στμ)

- 2 9 9 -


να είχε πολύ αρνητικές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο ο Τρό- τσκι εκτιμούσε την κατάσταση στην Κίνα και στη δυνατότητά του να παίρνει μια ξεκάθαρη θέση απέναντι στο καθένα από τα γεγονότα που συνέβαιναν.

Στις 23 Ιούνη 1927 ο Τρότσκι έστειλε ένα σημείωμα στα μέλη της Ενωμένης Αντιπολίτευσης με τίτλο «Γιατί μέχρι τώρα δεν έχουμε υποστηρίξει την αποχώρηση από το Κουομιντάνγκ;». Σε αυτό το σημείωμα είναι ωμό ξεκάθαρος:

Υπάρχει μόνος ένας τρόπος με τον οποίο μπορούμε να καθορίσουμε τους λόγους για τους οποίους μέχρι τώρα δεν έχουμε υποστηρίξει την αποχώρηση από το Κουομιντάνγκ (ένα σοβαρό λάθος) και τώρα και στο παρελθόν. Είναι κατά προσέγγιση ο εξής:Έχουμε λάβει ως αφετηρία μας το γεγονός ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα έχει σπαταλήσει πολύ χρόνο μέσα στο Κουομιν- τάνγκ κι ότι το δικό μας κόμμα κι η Κομιντέρν έχουν ασχοληθεί σε υπερβολικό βαθμό με αυτό το ζήτημα. Όμως το να κα- λέσουμε ανοιχτά σε αποχώρηση από το Κουομιντάνγκ θα όξυνε ακόμα περισσότερο τις αντιθέσεις μέσα στο κόμμα μας. Διατυπώσαμε τους όρους με τους οποίους το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας θα μπορούσε να παραμείνει στο Κουομιν- τάνγκ, οι οποίοι στην πράξη - αν όχι στα χαρτιά - ουσιαστικά απέκλειαν την παραμονή του Κομμουνιστικού Κόμματος στο ΚΜΤ για μια μακρά περίοδο. Μ’ αυτό τον τρόπο προσπαθήσαμε να σκαρώσουμε μια μεταβατική φόρμουλα, η οποία θα μπορούσε να γίνει η γέφυρα που θα χρησιμοποιούσε η κεντρική επιτροπή μας για να υποχωρήσει από τη λανθασμένη θέση της και να καταλήξει σε μια σωστή. Θέσαμε το ζήτημα παιδαγωγικά κι όχι πολιτικά. Όπως συμβαίνει πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, αποδείχτηκε ότι αυτός ο τρόπος ήταν λάθος. Ενόσω ήμασταν απασχολημένοι να διαφωτίζουμε μια ηγεσία που έκανε λάθος, θυσιάζαμε την πολιτική διαύγεια της βάσης. Ακριβώς εξαιτίας αυτής της αδυναμίας, διαστρεβλώθηκε κι ο τρόπος με τον οποίο θέταμε το ζήτημα. Η κεντρική επιτροπή δεν χρησιμοποίησε τη γέφυρά μας κραυγάζοντας ότι στην πραγματικότητα η Αντιπολίτευση ήταν υπέρ της

-300-


αποχώρησης από το Κουομιντάνγκ. Υποχρεωνόμασταν να «δικαιολογούμαστε» και να υποστηρίζουμε ότι δεν είμαστε υπέρ της αποχώρησης...Το λάθος συνίστατο στο ότι για παιδαγωγικούς λόγους νερώσαμε, αμβλύναμε τη θέση μας σε ένα βασικό ζήτημα. Αυτή η στάση δεν μας έφερε τίποτα παρά μειονεκτήματα: ασάφεια στην τοποθέτηση, αμυντική στάση και λαχάνιασμα πίσω από τα γεγονότα. Βάζουμε τέλος σ' αυτό το λάθος, υποστηρίζοντας ανοιχτά την άμεση αποχώρηση από το Κουομιντάνγκ!84

Ο Τρότσκι τάσσεται ανοιχτά υπέρ της αποχώρησης από το ΚΜΤ στο κείμενο με τίτλο «Νέες Ευκαιρίες για την Κινέζικη Επανάσταση, Νέα Καθήκοντα και Νέα Λάθη» (Σεπτέμβρης 1927):

Πρέπει να διακηρύξουμε δημόσια τη ρήξη του Κομμουνιστικού Κόμματος με το Κουομιντάνγκ, να δηλώσουμε δημόσια ότι το Κουομιντάνγκ είναι όργανο της αστικής αντίδρασης και να το διώξουμε από την Κομιντέρν.85

Η Αντιπολίτευση για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα είχε τη διάθεση να επιτεθεί ενάντια στην πολιτική του Στάλιν και του Μπουχάριν, η οποία υπέτασσε το Κομμουνιστικό Κόμμα στο Κουομιντάνγκ, με συνέπεια την καταστολή εργατικών απεργιών και αγροτικών εξεγέρσεων, αλλά την ίδια στιγμή υποστήριζε ότι οι κομμουνιστές θα έπρεπε να παραμείνουν στο ΚΜΤ. Ήταν μια αντιφατική στάση, που οδηγούσε στην ήττα. Διότι, αν οι κομμουνιστές έπρεπε να μείνουν στο ΚΜΤ, τότε ήταν αναμενόμενο ότι θα ήταν υποχρεωμένοι να αποδέχονται και την πολιτική του.

Σε μια επιστολή του προς τον Μαξ Σάχτμαν στις 10 Δεκέμβρη1930, ο Τρότσκι εξηγεί τους λόγους της μεγάλης καθυστέρησης να καλέσει δημόσια για αποχώρηση του ΚΚΚ από το ΚΜΤ:

Έχεις απόλυτο δίκιο όταν επισημαίνεις ότι η Ρώσικη Αντιπολίτευση, μέχρι και το πρώτο εξάμηνο του 1927, δεν ζητούσε ανοιχτά την αποχώρηση από το Κουομιντάνγκ. Πιστεύω, ωστόσο, ότι αυτό το γεγονός το έχω σχολιάσει δημόσια σε άλ

-301 -


λη περίπτωση. Προσωπικά, ήμουν εξαρχής, δηλαδή από το 1923, σταθερά κατά της εισόδου του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Κουομιντάνγκ, όπως και ενάντια στην είσοδο του Κουομιντάνγκ στην «Κουομιντέρν». Ο Ράντεκ ήταν πάντοτε με τον Ζινόβιεφ, εναντίον μου. Τα νεαρότερα μέλη της Αντιπολίτευσης του 1923 ήταν, σχεδόν μέχρις ενός, με μένα. Μέχρι το 1926 ψήφιζα πάντοτε ανεξάρτητα στο πολιτικό γραφείο πάνω σ’ αυτό το ζήτημα, ενάντια σε όλους τους άλλους...Στη διάρκεια του 1926 και του 1927 είχα αδιάκοπες συγκρούσεις με τους Ζινοβιεφικούς πάνω σ' αυτό το ζήτημα. Δυο ή τρεις φορές η κόντρα έφτασε στο σημείο της πλήρους ρήξης. Στην κεντρική ηγεσία [της Αντιπολίτευσης] οι εκπρόσωποι των δυο τάσεων ουσιαστικά ισοψηφούσαν - ήμασταν έτσι κι αλλιώς απλά μια συμμαχία. Στην ψηφοφορία, ο Ράντεκ πρό- δωσε τη θέση της Αντιπολίτευσης του 1923 λόγω αρχών κι ο Πιατάκοφ λόγω έλλειψης αρχών. Η φράξιά μας (του 1923) ήταν εξοργισμένη και απαιτούσε την ανάκληση του Ράντεκ και του Πιατάκοφ από την κεντρική ηγεσία. Όμως, αφού πλέον το ζήτημα είχε φτάσει στα πρόθυρα της πλήρους ρήξης με τους Ζινοβιεφικούς, υπήρξε η γενική συναίνεση ότι θα έπρεπε δημόσια να αποδεχτώ τη θέση που είχε υιοθετηθεί και να εκ- φράσω γραπτώς τις απόψεις μου στην Αντιπολίτευση.84

Ο Τρότσκι έκανε παραχωρήσεις προς τους Ζινοβιεφικούς, τον Ράντεκ, τον Πρεομπραζένσκι, τον Πιατάκοφ και τον Σμίλγκα - και μ’ αυτό τον τρόπο εμμέσως προς τον Στάλιν και τον Μπουχάριν - με το να μην υποστηρίζει ανοιχτά την εφαρμογή της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης στην Κίνα. Αν και απέφευγε να χρησιμοποιήσει αυτό τον όρο, αξιοποιούσε τη θεωρία σε όλες τις αναλύσεις και τις προτάσεις για δράση. Επέδειξε μια μεγαλοφυή διορατικότητα, σωστή αντίληψη των γεγονότων, μια ολόσωστη πρόγνωση και οι προειδοποιήσεις του για τα εγκλήματα του Στάλιν και του Μπουχάριν ήταν καθαρά σαλπίσματα. Η θεωρία της διαρκούς επανάστασης κυριαρχούσε στη σκέψη του ακόμα κι όταν επιφανειακά τηρούσε το «σάπιο συμβιβασμό» με τους Ζινόβιεφ και Σία.

-302-


Δυστυχώς, ο συμβιβασμός του με τους Ζινοβιεφικούς και τον Ράντεκ το μόνο που κατάφερε ήταν να θολώσει τα νερά. Στο τέλος, δεν συνένωσε την Ενωμένη Αντιπολίτευση γύρω από τον Τρότσκι. Σε μια επιστολή του «Προς την κινέζικη Αριστερή Αντιπολίτευση» με ημερομηνία 8 Γενάρη 1931, έγραφε ότι:

Έχει σημασία να επισημάνουμε ότι όσοι από τους ρώσους Αντιπολιτευόμενους υιοθέτησαν μια Ζινοβιεφική ή συμφιλιωτική στάση [σ’ αυτό το ζήτημα, Στμ] αργότερα συνθηκολόγησαν.Από την άλλη, όλοι οι σύντροφοι που σήμερα βρίσκονται στις φυλακές και τις εξορίες, ήταν από την αρχή αντίθετοι στην είσοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Κουομιντάνγκ. Το γεγονός αυτό δείχνει πόση δύναμη έχει μια θέση αρχών!87

Το μονοπάτι του συμβιβασμού και της συμφιλίωσης που ακολούθησε ο Τρότσκι ήταν ιδιαιτέρως ατυχές, γιατί η Κινέζικη Επανάσταση αποδεικνύει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο τη χρεοκοπία της πολιτικής του Στάλιν και του Μπουχάριν στην Κομιντέρν και επιβεβαιώνει τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.

Κάνοντας μια αναδρομή, γίνεται σαφές ότι, ενώ η Ρώσικη Επανάσταση του 1917 αποτελεί μια θετική επιβεβαίωση της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης, η Κινέζικη Επανάσταση του 1925-27 αποτελεί μια ακόμα επιβεβαίωση, αυτή τη φορά με την αρνητική έννοια.

Παρόλο που η άνοδος της Κινέζικης Επανάστασης έδωσε μια ισχυρή ώθηση στην Αντιπολίτευση στη Ρωσία, η ήττα αυτής της επανάστασης της έδωσε ένα σκληρό χτύπημα. Πολλά μέλη της Αντιπολίτευσης, βλέποντας τη χρεοκοπία της πολιτικής των Στάλιν- Μπουχάριν στην Κίνα, θεωρούσαν ότι αυτό θα μετατραπεί σε επιτυχίες για την Αντιπολίτευση. Ο Τρότσκι δεν ήταν ποτέ αυτής της γνώμης. Έγραψε στην αυτοβιογραφία του:

Πολλοί νεαρότεροι σύντροφοι σκέφτονταν ότι η αδιαμφισβήτητη χρεοκοπία της πολιτικής του Στάλιν [στην Κίνα] θα έφερνε κοντύτερα το θρίαμβο της Αντιπολίτευσης. Στη διάρ

- 303-


κεια των πρώτων ημερών που ακολούθησαν το πραξικόπημα του Τσιανγκ Κάι-σεκ αναγκάστηκα να ρίξω πολλούς κουβάδες κρύο νερό στους θερμοκέφαλους νεαρούς συντρόφους μου - και σε κάποιους όχι και τόσο νεαρούς. Προσπάθησα να τους δείξω ότι η ήττα της Κινέζικης Επανάστασης δεν θα προ- καλούσε την άνοδο της Αντιπολίτευσης. Το γεγονός ότι οι προβλέψεις μας είχαν επαληθευτεί, μπορούσε να προσελκύ- σει χίλιους, πέντε χιλιάδες ή ακόμα και δέκα χιλιάδες υποστη- ρικτές. Όμως, για τα εκατομμύρια, αυτό που είχε σημασία δεν ήταν οι προβλέψεις μας, αλλά η συντριπτική ήττα του κινέζικου προλεταριάτου. Μετά την ήττα της Γερμανικής Επανάστασης το 1923, μετά την κατάρρευση της Γενικής Απεργίας στην Αγγλία το 1926, η νέα καταστροφή στην Κίνα ενέτεινε την απογοήτευση των μαζών από την προοπτική της διεθνούς επανάστασης. Κι αυτή η ίδια απογοήτευση αποτελούσε τη βασική ψυχολογική πηγή της πολιτικής του εθνικορεφορμι- σμού που εφάρμοζε ο Στάλιν.8®

-304-


Κεφάλαιο Δέκατο Το προτελευταίο επεισόδιο της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Τα γεγονότα στην Κίνα έδωσαν μια ο>θηση στην Ενωμένη Αντιπολίτευση. Μετά τη χειμέρια νάρκη στην οποία είχε περιπέσει το 1926-27, η σφαγή των εργατών της Σαγκάης από τον Τσιάνγκ Κάι Σεκ ήταν για την Αντιπολίτευση ένα άσχημο τράνταγμα.

Λίγο μετά τη σφαγή εκδόθηκε μια ανακοίνωση που ονομάστηκε «Η Διακήρυξη των 84». Είχε τις υπογραφές 84 ηγετικών μελών της Αντιπολίτευσης και κυκλοφόρησε την παραμονή της Έκτης Δι- ευρυμένης Ολομέλειας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ), που ξεκίνησε τις εργασίες της στις 18 Μάη 1927. Η Διακήρυξη παρέμεινε ανοικτή και γι’ άλλες υπογραφές στη διάρκεια όλου του καλοκαιριού. Σύμφωνα με μια επιστολή της Αντιπολίτευσης προς το πολιτικό γραφείο, στις 18 Οκτώβρη 1927, προστέθηκαν ακόμα 863 υπογραφές. Στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο του κόμματος (Δεκέμβρης 1927), ο Κάμενεφ ισχυρίστηκε πως είχαν συγκεντρωθεί «περίπου 3.000 υπογραφές». Όπως εξηγούσε ο Τρότσκι σε ένα γράμμα του στις 12 Ιούλη 1927, η ιδέα της πλατιάς συλλογής υπογραφών για τη Διακήρυξη προήλθε από έναν από τους ηγέτες της Αντιπολίτευσης που είχε μια θέση σε κά- ποια πρεσβεία στο εξωτερικό (είτε του Κρεστίνσκι είτε του Αντό- νοφ-Οβσεένκο) και προτάθηκε ως ένα μέτρο αυτοπροστασίας.1

- 305-


Μέχρι τη «Διακήρυξη των 84» η Αντιπολίτευση δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει ένα ακροατήριο για τις κριτικές που ασκούσε στην πολιτική Στάλιν-Μπουχάριν σχετικά με την Κίνα. Καμιά από τις δηλώσεις ή τις διαμαρτυρίες της δεν δημοσιευόταν* και το πολιτικό γραφείο και η κεντρική επιτροπή είχαν αρνηθεί να συγκαλέ- σουν μια ειδική συνεδρίαση για να συζητήσουν το ζήτημα.

Η Διακήρυξη σηματοδότησε μια αλλαγή στη στάση της Αντιπολίτευσης από τον Οκτώβρη του 1926, όταν είχε αποκηρύξει κάθε φραξιονιστική δράση, αλλά επίσης σηματοδότησε και το ξεκίνημα μιας νέας προσπάθειας να κερδίσει επιρροή στη βάση του κόμματος.

Η Διακήρυξη ασκούσε αιχμηρή κριτική όχι μόνο στην πολιτική Στάλιν-Μπουχάριν, αλλά και στην Αγγλορωσική Επιτροπή. Το ζήτημα αυτής της Επιτροπής συνυψάνθηκε με το πρόβλημα της Κινέζικης Επανάστασης, όταν το Γενικό Συμβούλιο της TUC υποστήριξε το βομβαρδισμό του Νανκίνγκ από το βρετανικό ναυτικό το Μάρτη του 1927. Παρόλ’ αυτά οι σοβιετικοί ηγέτες αρνήθηκαν να αποσυρθούν από την Αγγλορωσική Επιτροπή. Τον Απρίλη, οι εκπρόσωποι των σοβιετικών συνδικάτων, σε μια συνάντηση στο Βερολίνο με εκπροσώπους των βρετανικών συνδικάτων, επαναβεβαίωσαν την υποστήριξή τους στην Αγγλορωσική Επιτροπή, έστω κι αν τα βρετανικά συνδικάτα αρνήθηκαν να υποστηρίξουν το κάλεσμα του ΚΚ για μια καμπάνια με περιεχόμενο «Κάτω τα χέρια από την Κίνα». Στις 12 Μάη η βρετανική αστυνομία έκανε επιδρομή

* Βλέπε το γράμμα του Τρότσκι στις 18 Απρίλη 1927 προς το πολιτικό γραφείο, με το οποίο διαμαρτυρόταν επειδή του είχαν αρνηθεί την πρόσβαση στα πρακτικά της συνόδου της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη του 1926 και τα πρακτικά της ομιλίας του Στάλιν για την Κίνα που απευθυνόταν στην οργάνωση της Μόσχας στις 5 Απρίλη 1927.2 Βλέπε επίσης την επιστολή διαμαρτυρίας του Τρότσκι προς το πολιτικό γραφείο και το προεδρείο της κεντρικής επιτροπής ελέγχου στις 16 Μάη 1927 σχετικά με την απόφαση του πολιτικού γραφείου (12 Μάη) να μη δημοσιεύσει άρθρα του Τρό- τσκι για την κατάσταση στην Κίνα στην Πράβδα και το Μπολσεβίκ.3 Ακόμα και η ομιλία του Τρότσκι το Μάη του 1927 προς την ΕΕΚΔ για το ζήτημα της Κίνας αποκλείστηκε από τα δημοσιευμένα πρακτικά της συνόδου.4

-306-


στα γραφεία της σοβιετικής αποστολής στο Λονδίνο και ξεκίνησε ένα αντικομμουνιστικό κυνήγι μαγισσών.

Η «Διακήρυξη των 84» έκανε τη σύνδεση ανάμεσα στις λάθος πολιτικές της ηγεσίας Στάλιν-Μπουχάριν για την Κίνα και τη Βρετανία και τις πολιτικές που ακολουθούσε η ίδια ηγεσία στο εσωτερικό της Ρωσίας στα πεδία της αγροτικής πολιτικής, της εκβιομηχάνισης, τους μισθούς, την κατοικία, την απασχόληση κλπ.

Η Διακήρυξη δήλωνε πως για να ξεπεραστούν οι λάθος πολιτικές της ηγεσίας, ήταν κρίσιμο να αποκατασταθεί η δημοκρατία στο κόμμα:

Οι θεμελιώδεις προϋποθέσεις για τη λύση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει το κόμμα σήμερα... είναι η αναζωογόνηση της δημοκρατίας μέσα στο κόμμα και η ενίσχυση των πραγματικών, ζωντανών και αποτελεσματικών δεσμών ανάμεσα στο κόμμα και την εργατική τάξη.5

Στις 24 Μάη ο Τρότσκι έκανε μια ομιλία στην ΕΕΚΔ, την Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς. Αρχικά, ήταν υποχρεωμένος να ξεκινήσει υποβάλλοντας τη διαμαρτυρία του για τη μεταχείριση που είχε επιφυλάξει η ΕΕΚΔ στον Ζινόβιεφ, τον πρώην πρόεδρό της, ο οποίος δεν είχε γίνει καν δεκτός στη συνεδρίαση. Ο Τρότσκι μίλησε για τη «θεωρητική ανεπάρκεια και την έλλειψη σιγουριάς για τις ίδιες τις θέσεις τους», που οδήγησαν τον Στάλιν και τον Μπουχάριν να αποκρύψουν από τη Διεθνή τις θέσεις της Αντιπολίτευσης για την Κίνα.

Εδώ στη Μόσχα, κάθε έκφραση γνώμης, προφορικής ή γραπτής, υπέρ της Αντιπολίτευσης πάνω στα βασικά προβλήματα της κινέζικης επανάστασης, αντιμετωπίζεται ως έγκλημα ενάντια στο κόμμα.

Η ΕΕΚΔ έπρεπε να δημοσιεύσει τα πρακτικά των δικών της συνεδριάσεων: «Τα προβλήματα της κινέζικης επανάστασης δεν μπορεί να μπαίνουν σε ένα μπουκάλι και να σφραγίζονται». Επίσης, το

-307-


γραφειοκρατικό καθεστώς που κατέστελλε τη δημοκρατία στο ρωσικό κόμμα

βαραίνει αφάνταστα πάνω στη Διεθνή. Κανένας δεν έχει την αυτοπεποίθηση να αρθρώσει ανοικτή κριτική, με το ψεύτικο πρόσχημα ότι δεν θέλει να βλάψει τη Σοβιετική Ένωση. Αλλά ακριβώς έτσι προκαλείται η μεγαλύτερη βλάβη.6

Αυτό απέδειξε η εμπειρία από την Κίνα. Ο Μπουχάριν κι ο Στάλιν ενδιαφέρονταν μόνο για την αυτο-επιβεβαίωσή τους, καλύπτοντας τα καταστροφικά τους σφάλματα. Στις 5 Απρίλη, δηλαδή μια βδομάδα πριν το πραξικόπημα του Τσιάνγκ Κάι Σεκ στη Σαγκάη, ο Στάλιν κόμπαζε σε μια κομματική συνεδρίαση στη Μόσχα ότι «θα χρησιμοποιήσουμε την κινέζικη μπουρζουαζία και μετά θα την πε- τάξουμε σαν στυμμένη λεμονόκουπα». Ο Τρότσκι σχολίασε: «Τα στενογραφημένα πρακτικά αυτής της ομιλίας του Στάλιν δεν δη- μοσιοποιήθηκαν ποτέ, επειδή μερικές μέρες αργότερα η στυμμένη λεμονόκουπα κατέλαβε την εξουσία και το στρατό».

Οι σοβιετικοί σύμβουλοι και οι απεσταλμένοι της Κομιντέρν, ειδικά ο Μποροντίν, συμπεριφέρονταν ως εκπρόσωποι κάποιου είδους

Κουομιντέρν [λογοπαίγνιο με το συνδυασμό των λέξεων Κουομιντάνγκ και Κομιντέρν]. Έβαζαν εμπόδια στην ανεξάρτητη πολιτική του προλεταριάτου, στην ανεξάρτητη οργάνωσή του και ειδικά στον εξοπλισμό του... Προς θεού, με το όπλο στο χέρι το προλεταριάτο θα τρόμαζε το μεγαλειώδες φάσμα της εθνικής επανάστασης, που αιωρείτο πάνω απ’ όλες τις τάξεις... Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, όλη την προηγούμενη περίοδο ήταν δεμένο χειροπόδαρα. Δεν διέθετε ούτε καν τη δική του εφημερίδα. Φανταστείτε τι σημαίνει αυτό γενικά και ειδικότερα σε μια επανάσταση! Γιατί δεν είχε και εξακολουθεί να μην έχει μέχρι σήμερα τη δική του καθημερινή εφημερίδα; Επειδή δεν θέλει το Κουομιντάνγκ... Αυτό συνεπάγεται τον πολιτικό αφοπλισμό του προλεταριάτου.7

- 3 0 8 -


Το πραξικόπημα του Τσιάνγκ Κάι Σεκ στη Σαγκάη ώθησε την Αντιπολίτευση σε δράση. Ο Τρότσκι γράψει στην αυτοβιογραφία του: «Ένα κύμα διέγερσης σάρωσε το κόμμα. Η Αντιπολίτευση σήκωσε το κεφάλι της».8 Πολλοί στην Αντιπολίτευση έτρεφαν αυταπάτες πως τα γεγονότα στην Κίνα θα έδιναν στην Αντιπολίτευση την εξουσία μέσα στο Ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα. Όπως είδαμε, ο Τρότσκι, πάντα ψύχραιμος και ρεαλιστής, αναγκάστηκε να τους προσγειώσει στην πραγματικότητα.

Ο Στάλιν χρησιμοποιεί την απειλή του πολέμου ενάντια στην Αντιπολίτευση

Ενώ συνεδρίαζε η ΕΕΚΔ, η ένταση ανάμεσα στη Βρετανία και τη Σοβιετική Ένωση έφτασε σε ένα κρίσιμο σημείο και η βρετανική κυβέρνηση διέκοψε τις σχέσεις της με τη Ρωσία. Ο Στάλιν είπε στην ΕΕΚΔ:

Πρέπει να τονίσω σύντροφοι ότι ο Τρότσκι επέλεξε να ξεκινήσει τις επιθέσεις του σε μια εξαιρετικά ακατάλληλη στιγμή. Μόλις πήρα τα νέα πως η Συντηρητική κυβέρνηση της Αγγλίας αποφάσισε να διακόψει τις σχέσεις της με την ΕΣΣΔ.Δεν χρειάζεται να αποδείξω ότι στόχος είναι η έναρξη μιας καθολικής σταυροφορίας ενάντια στον κομμουνισμό. Η σταυροφορία ήδη ξεκίνησε. Κάποιοι απειλούν το κόμμα με πόλεμο και επέμβαση. Κάποιοι άλλοι το απειλούν με μια διάσπαση. Διαμορφώνεται κάτι σαν ενιαίο μέτωπο ανάμεσα στον Τσάμ- περλεν και τον Τρότσκι... Δεν πρέπει να έχετε καμιά αμφιβολία ότι θα τσακίσουμε αυτό το νέο μέτωπο.9

Ο φόβος του πολέμου εξυπηρετούσε για να δικαιολογήσει την παραπέρα καταστολή της Αντιπολίτευσης. Η συμπεριφορά της Κρούπσκαγια είναι τυπικό παράδειγμα. Τα προηγούμενα χρόνια είχε υποστηρίξει την προσπάθεια της Αντιπολίτευσης να αναδείξει συγκεκριμένους κινδύνους. Τώρα, αποστασιοποιήθηκε απ’ αυτήν: «Η Σοβιετική Ένωση απειλείται με ένοπλη επιθετικότητα και κάτω

- 3 0 9 -


απ’ αυτές τις συνθήκες... είναι ουσιαστικό το Κόμμα μας να είναι ενωμένο σαν μια γροθιά και οι μάζες γύρω του να συσπειρώνονται στις γραμμές του».10

Κλιμακώνοντας την επίθεσή του, ο Στάλιν έστειλε πολλούς ηγέτες της Αντιπολίτευσης στο εξωτερικό, με την πρόφαση ότι χρειάζονταν σε διάφορες διπλωματικές αποστολές.

Ο Κρεστίνσκι βρέθηκε στο Βερολίνο. Ο Ρακόφσκι στάλθηκε στο Παρίσι ως σοβιετικός πρεσβευτής στη Γαλλία, όπου τοποθετή- θηκαν επίσης ως εμπορικοί ακόλουθοι οι Πιατάκοφ, Πρεομπραζέν- σκι και Βλαντιμίρ Κοσιόρ. Ο Κάμενεφ έγινε πρεσβευτής στην Ιταλία για ένα διάστημα και μαζί του πήγε και το μέλος της Αντιπολίτευσης Αβίλοφ-Γκλεμπόφ. Ο Αντόνοφ-Οβσεένκο και ο Κανατσί- κοφ στάλθηκαν ως σοβιετικοί αντιπρόσωποι στην Πράγα. Ο Ου- φίμτσεφ και ο Σεμάσκο στη Βιέννη. Ο Κοπ στη Στοκχόλμη. Ο Μντιβάνι στην Τεχεράνη. Ο Αουσεν στην Κωνσταντινούπολη και ο Κραέφσκι στη Λατινική Αμερική.11 Στην πράξη, όλοι οι υπόλοιποι που είχαν υπογράψει τη «Διακήρυξη των 84» υποβαθμίστηκαν και με την πρόφαση διοικητικών διορισμών μετακινήθηκαν σε απομακρυσμένες περιοχές.

Οι διοικητικές ανακατατάξεις ήταν τόσο μεγάλες που προκά- λεσαν ένα σημαντικό περιστατικό. Στις 9 Ιούνη ο Ιβάν Σμίλγκα διατάχθηκε να εγκαταλείψει τη Μόσχα και να πάει σε μια θέση στο Χαμπαρόφσκ, στα σύνορα με τη Μαντζουρία. Ο Σμίλγκα ήταν οικονομολόγος, ηγέτης του στόλου της Βαλτικής στην Οκτωβριανή Επανάσταση και διακεκριμένος πολιτικός επίτροπος στον εμφύλιο πόλεμο. Ήταν από τους πιο σεβαστούς και λαοφιλείς ηγέτες της Ζινοβιεφικής φράξιας.

Τον Σμίλγκα αποχαιρέτησαν χιλιάδες μέλη της Αντιπολίτευσης στο σιδηροδρομικό σταθμό Γιαροσλάβ της Μόσχας. Έβγαλαν λόγους και ο Τρότσκι και ο Ζινόβιεφ. Ήταν η πρώτη δημόσια διαδήλωση της Αντιπολίτευσης ενάντια στον Στάλιν. Με αφορμή αυτό το γεγονός, η κυρίαρχη ομάδα στο κόμμα κατηγόρησε τον Τρότσκι

- 310-


και τον Ζινόβιεφ πως μεταφέρουν εσωκομματικά ζητήματα εκτός κόμματος.

Πολλές εκατοντάδες μέλη της Αντιπολίτευσης που έδωσαν το παρών στο σταθμό Γιαροσλάβ διαγράφτηκαν από το κόμμα. Η κυρίαρχη ομάδα συνέδεσε αυτές τις μαζικές διαγραφές με την απειλή της ξένης πολεμικής επέμβασης που αντιμετώπιζε η Σοβιετική Ένωση. Η αναταραχή σχετικά με τη διαδήλωση στο σταθμό Γιαροσλάβ διάρκεσε όλο το καλοκαίρι.

Ο Τρότσκι και ο Ζινόβιεφ κλήθηκαν να απολογηθούν στο προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου, αντιμετωπίζοντας δύο κατηγορίες: 1) Ότι έκαναν μια φραξιονιστική ομιλία στην ολομέλεια της ΕΕΚΔ. 2) Ότι συμμετείχαν στην αποχαιρετιστήρια διαδήλωση για τον Σμίλγκα στο σταθμό Γιαροσλάβ.

Ο Τρότσκι γίνεται από κατηγορούμενος, κατήγορος

Ο Τρότσκι εμφανίστηκε μπροστά στο προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου στις 24 Ιούλη. Εκεί, έκανε μια από τις πιο λαμπρές ομιλίες του.12 Απάντησε σύντομα στις δυο τυπικές κατηγορίες που του αποδίδονταν. Αρνήθηκε το δικαίωμα στην Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου να τον κρίνει για μια ομιλία που έκανε στην Εκτελεστική της Διεθνούς. Με τον ίδιο τρόπο, θα αρνιόταν και το δικαίωμα «σε μια Περιφερειακή Επιτροπή Ελέγχου να με κρίνει για την οποιαδήποτε ομιλία θα έκανα ως μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος».

Όσον αφορά στη δεύτερη κατηγορία, την αποχαιρετιστήρια διαδήλωση για τον Σμίλγκα, η κυρίαρχη ομάδα αρνήθηκε πως είχε στόχο να τιμωρήσει τον Σμίλγκα στέλνοντάς τον στο Χαμπα- ρόφσκ:

Αν ο Σμίλγκα στάλθηκε για να δουλέψει στο Χαμπαρόφσκστα πλαίσια κάποιας κανονικής διαδικασίας, τότε δεν μπορεί-

-311 -


τε να τολμάτε να ισχυρίζεστε ότι ο συλλογικός μας αποχαιρετισμός ήταν μια διαδήλωση που στρεφόταν ενάντια στην Κεντρική επιτροπή. Όμως, αν αυτό ήταν μια διοικητική εξορία για ένα σύντροφο που την παρούσα στιγμή είναι απαραίτητος σε υπεύθυνες θέσεις, δηλαδή σε μάχιμες σοβιετικές θέσεις, τότε κοροϊδεύετε το κόμμα.

Οι κατηγορίες ήταν απλές προφάσεις. Η κυρίαρχη ομάδα ήταν αποφασισμένη «να κυνηγήσει την Αντιπολίτευση και να προετοιμάσει το φυσικό εκμηδενισμό της». Ο μπαμπούλας του πολέμου επισείονταν για να εκφοβίσει και να φιμώσει τις κριτικές.

Διακηρύσσουμε πως θα συνεχίσουμε να ασκούμε κριτική στο Σταλινικό καθεστώς, τουλάχιστον για όσο καιρό δεν σφραγίζετε σωματικά τα χείλια μας. Μέχρι να βάλετε φίμωτρο στα στόματά μας θα συνεχίσουμε να ασκούμε κριτική σ’ αυτό το Σταλινικό καθεστώς, το οποίο αλλιώς θα υπονομεύσει όλες τις κατακτήσεις της Οκτωβριανής επανάστασης... Θα συνεχί- σουμε να κριτικάρουμε το Σταλινικό καθεστώς ως ένα ανάξιο καθεστώς, ένα καθεστώς πισωγυρίσματος, ένα ιδεολογικά ευνουχισμένο, στενόμυαλο και κοντόθωρο καθεστώς.

Η Αντιπολίτευση δεν είχε τίποτα κοινό μ’ αυτούς τους πατριώτες του παλιού καιρού, για τους οποίους ο Τσάρος και η Πατρίδα ήταν ένα και το αυτό πράγμα. Κατηγορούσαν την Αντιπολίτευση ότι βοηθούσε τους βρετανούς Τόρυδες. Στην πραγματικότητα, ήταν η πολιτική του Στάλιν και του Μπουχάριν με την Αγγλορωσική Επιτροπή τους που ενίσχυε την εξωτερική πολιτική του Τσάμπερλεν, συμπεριλαμβανομένης και της ρήξης των σχέσεων με τη Σοβιετική Ένωση.

Έχετε πει στους εργάτες του κόσμου και πάνω απ’ όλα στους εργάτες της Μόσχας ότι στην περίπτωση πολέμου η Αγγλορωσική Επιτροπή θα είναι το κέντρο της οργάνωσης της πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Αλλά έχουμε πει και εξακολουθούμε να λέμε ότι στην περίπτωση πολέμου η Αγγλορωσική Επιτροπή θα γίνει η έτοιμη δεξαμενή για όλους τους προ

- 312-

δότες, τους ψεύτικους φίλους της Σοβιετικής Ένωσης και για όλους τους λιποτάκτες στο στρατόπεδο των εχθρών της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Τόμας προσφέρει ανοικτή υποστήριξη στον Τσάμπερλεν. Αλλά ο Πάρσελ υποστηρίζει τον Τόμας - και αυτό είναι το ουσιαστικό ζήτημα. Ο Τόμας διατηρείται με τη στήριξη των Καπιταλιστών. Ο Πάρσελ διατηρείται εξαπα- τώντας τις μάζες και προσφέροντας την υποστήριξή του στον Τόμας. Κι εσείς προσφέρετε υποστήριξη στον Πάρσελ. Μας κατηγορείτε ότι στηρίζουμε τον Τσάμπερλεν. Όχι! Εσείς οι ίδιοι είστε που συνδέεστε με τον Τσάμπερλεν μέσω της Δεξιάς πτέρυγάς σας. Εσείς είστε που βρισκόσαστε σε ένα κοινό μέτωπο με τον Πάρσελ που υποστηρίζει τον Τόμας και που - και οι δυο μαζί - υποστηρίζουν τον Τσάμπερλεν. Αυτή είναι ετυμηγορία που πηγάζει από μια πολιτική ανάλυση κι όχι κατηγορίες στηριγμένες σε συκοφαντίες.

Στους κομματικούς πυρήνες στημένοι εκφραστές της επίσημης γραμμής κάνουν υπαινικτικές ερωτήσεις, «αντάξιες των Μαύρων Εκατονταρχιών», γύρω από τις πηγές από τις οποίες η Αντιπολίτευση εξασφαλίζει τα μέσα για να συνεχίζει τις επιθέσεις της.

Αν πραγματικά είσαστε μια Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου, θα θεωρούσατε καθήκον σας να βάλετε τέρμα σ’ αυτή τη βρόμικη, ακατονόμαστη, άθλια και καθαρά σταλινική εκστρατεία ενάντια στην Αντιπολίτευση.

Αν η κυρίαρχη ομάδα ενδιαψερόταν πραγματικά για την ασφάλεια της χώρας, δεν θα είχε σχολάσει τους καλύτερους στρατιωτικούς εργάτες, τον Σμίλγκα, τον Μρατσκόφσκι, τον Λασέβιτς, τον Μπα- κάεψ και τον Μουράλοψ, μόνο και μόνο επειδή ανήκαν στην Αντιπολίτευση.

Ο Τρότσκι συνέχισε με μια επίθεση στη «θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα» που αντανακλούσε την άνοδο της γραφειοκρατίας, η οποία με τη σειρά της αντανακλούσε την ενίσχυση της εξουσίας των κουλάκων και των επιχειρηματιών της ΝΕΠ και τη μείωση του κοινωνικού βάρους του προλεταριάτου.


- 313 -


Ο Τρότσκι τέλειωσε την ομιλία του υπενθυμίζοντας τη Γαλλική επανάσταση και τη Θερμιδοριανή αντίδραση απέναντι σ’ αυτήν.

Ξεκίνησε αναφερόμενος σε μια συνομιλία μεταξύ του Σολτζ, ενός παλιού και σεβαστού μπολσεβίκου που προέδρευε στη συνεδρίαση, και ενός οπαδού της Αντιπολίτευσης.

«Τι σημαίνει η Διακήρυξη των 84;» έλεγε ο Σολτζ. «Γνωρίζετε την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης και πού κατέληξε: σε συλλήψεις και στη γκιλοτίνα». Ο σύντροφος Βορόμπιεφ, με τον οποίο συνομιλούσε ο Σολτζ, τον ρώτησε: «Λοιπόν, τι; Ετοιμάζεστε να μας κόψετε το κεφάλι;». Η μακροσκελής απάντηση του Σολτζ ήταν: «Κατά τη γνώμη σας ο Ροβεσπιέρος δεν λυπόταν τον Δαντόν όταν τον έστελνε στη λαιμητόμο; Κι ύστερα κι ο ίδιος ο Ροβεσπιέρος αναγκάστηκε να περάσει από κει... Νομίζετε πώς δεν ήταν οδυνηρό; Σίγουρα ήταν, αλλά έπρεπε να το κάνει...»

Ο Τρότσκι συνεχίζει:

Στη διάρκεια της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης αποκεφαλίστηκαν πολλοί άνθρωποι. Κι εμείς φέραμε πολλούς μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Αλλά η Γαλλική Επανάσταση είχε δυο μεγάλα κεφάλαια. Το ένα εξελίχθηκε έτσι [διαγράφει με το χέρι μια ανοδική πορεία] και το άλλο έτσι [καθοδική πορεία]. Όταν το κεφάλαιο είχε ανοδική πορεία, οι γάλλοι Γιακοβίνοι, οι μπολσεβίκοι εκείνης της εποχής, αποκεφάλιζαν τους βασιλικούς και τους Γιρονδίνους. Κι εμείς είχαμε ένα τέτοιο μεγάλο κεφάλαιο όταν εμείς, οι οπαδοί της Αντιπολίτευσης, μαζί με σας τουφεκίζαμε τους Λευκοφρουρούς και εξορίζαμε τους Γιρονδίνους. Μετά, ένα νέο κεφάλαιο άρχισε στη Γαλλία, όταν... οι Θερμιδοριανοί και οι Βοναπαρτιστές δεξιοί Γιακοβίνοι, άρχισαν να τουφεκίζουν και να εξορίζουν τους αριστερούς Γιακοβίνους, τους μπολσεβίκους της εποχής εκείνης. Θα ήθελα ο σύντροφος Σολτζ να σκεφτεί ως το τέλος την αναλογία και πρώτα πρώτα να δώσει στον εαυτό του μια απάντηση στο εξής ερώτημα: σε ποιο από τα δυο στάδια προ- τίθεται να μας τουφεκίσει; [ταραχή στην αίθουσα] Δεν πρόκειται για αστείο. Η επανάσταση είναι πολύ σοβαρό πράγμα.

- 314-


Κανείς από μας δεν φοβάται τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Είμαστε όλοι παλιοί επαναστάτες. Αλλά το ζήτημα είναι να ξέρεις ποιον τουφεκίζεις και σε αναλογία με ποιο «κεφάλαιο». Όταν εμείς τουφεκίζαμε ξέραμε ακριβώς σε ποιο κεφάλαιο βρισκόμασταν. Αλλά, σύντροφε Σολτζ, σήμερα γνωρίζετε ακριβώς μέσα σε ποιο κεφάλαιο είσαστε διατεθειμένοι να μας τουφεκίσετε; Φοβάμαι, σύντροφε Σολτζ, ότι ετοιμάζεστε να μας τουφεκίσετε σε αναλογία με το... Θερμιδοριανό κεφάλαιο.

Στη συνέχεια ο Τρότσκι εξήγησε ότι οι αντίπαλοί του είχαν λάθος να πιστεύουν ότι τους απευθυνόταν χρησιμοποιώντας προσβλητικά επίθετα:

Πολλοί πιστεύουν ότι οι Θερμιδοριανοί ήταν πωρωμένοι αν- τεπαναστάτες, συνειδητοί υποστηρικτές της βασιλείας και ού- τω καθεξής. Δεν ήταν τίποτα τέτοιο! Οι Θερμιδοριανοί ήταν Γιακοβίνοι, με τη μόνη διαφορά πως είχαν μετακινηθεί προς τα δεξιά... Νομίζετε ότι την επαύριο της 9ης Θερμιδόρ είπαν: Τώρα πια μεταφέραμε την εξουσία στα χέρια της μπουρζουαζίας; Τίποτα τέτοιο! Κοιτάξτε όλες τις εφημερίδες της εποχής. Είπαν: Έχουμε εξουδετερώσει μια χούφτα ανθρώπους που τάραζαν την ησυχία του κόμματος, αλλά τώρα, μετά την εξουδε- τέρωσή τους η επανάσταση θα θριαμβεύσει οριστικά. Αν ο σύντροφος Σολτζ αμφιβάλει γι’ αυτό...ΣΟΛΤΖ: Επαναλαμβάνετε τα λόγια μου σχεδόν κατά λέξη. ΤΡΟΤΣΚΙ: Τόσο το καλύτερο...Θα σας διαβάσω αυτά που έλεγε ο Μπριβάλ, ένας από τους δεξιούς Γιακοβίνους, ένας Θερμιδοριανός, στην αναφορά που έκανε για το τι συνέβη στη συνεδρίαση της εθνοσυνέλευσης όπου ο Ροβεσπιέρος και άλλοι Γιακοβίνοι παραδόθηκαν στο επαναστατικό δικαστήριο: «Οι ραδιούργοι, οι αντεπαναστά- τες που καλύπτονταν με την τήβεννο του πατριωτισμού, θέλησαν να ανατρέψουν την ελευθερία- η Συνέλευση αποφάσισε να τους συλλάβει. Αυτοί οι αντιπρόσωποι είναι ο Ροβεσπιέρος, ο Κουτόν, ο Σεν Ζιστ, ο Λεμπά και ο Ροβεσπιέρος ο νεότερος. Ο πρόεδρος με ρώτησε ποια είναι η γνώμη μου. Απάντησα: «Αυτοί που πάντα ψήφιζαν σύμφωνα με τις αρχές του

-315-


Όρους [Ορεινοί αηοκαλούνταν οι Γιακοβίνοι στην πρώτη φάση της Γαλλικής επανάστασης, Στ μ]... ψήφισαν και υπέρ των συλλήψεων. Εγώ έκανα και κάτι περισσότερο απ’ αυτό, επειδή ήμουν ένας από εκείνους που πρότειναν αυτό το μέτρο. Παραπέρα, ως γραμματέας έσπευσα να το υπογράψω και να το στείλω στην εθνοσυνέλευση». Ιδού τι έγραφε ένας Σολτζ... της εποχής εκείνης. Ο Ροβεσπιέρος και οι οπαδοί του - να ποιοι είναι οι αντεπαναστάτες. «Αυτοί που πάντα ψήφιζαν σύμφωνα με τις αρχές του Όρους» σήμαινε στη γλώσσα της εποχής, «αυτοί που πάντοτε υπήρξαν μπολσεβίκοι». Ο Μπρι- βάλ θεωρούσε τον εαυτό του παλιό μπολσεβίκο. «Ως γραμματέας έσπευσα να το υπογράψω και να το στείλω στην εθνοσυνέλευση». Και σήμερα, επίσης, υπάρχουν γραμματείς που σπεύδουν «να υπογράψουν και να στείλουν». Και σήμερα, επίσης, υπάρχουν τέτοιοι γραμματείς...

Και οι Θερμιδοριανοί επίσης, συνέχισε ο Τρότσκι, επιτίθονταν στους Αριστερούς Γιακοβίνους κραυγάζοντας la pa trie en danger! [η πατρίδα κινδυνεύει!]. Ήταν πεισμένοι πως ο Ροβεσπιέρος και οι φίλοι του ήταν απλώς «απομονωμένα άτομα». Τους αποκαλούσαν «αριστοκράτες» και πράκτορες του Πιτ [του τότε πρωθυπουργού της Αγγλίας], ακριβώς όπως οι Σταλινικοί αποκήρυσσαν την Αντιπολίτευση ως πράκτορες του Τσάμπερλεν, «αυτής της σύγχρονης έκδοσης του Πιτ σε μορφή τσέπης».

Η οσμή που αναδύει το «δεύτερο κεφάλαιο» είναι έκδηλη στα ρουθούνια του καθενός... το κομματικό καθεστώς καταπιέζει τον καθένα που παλεύει ενάντια στο Θερμιδόρ. Οι απλοί εργάτες μέλη του κόμματος ασφυκτιούν. Οι εργάτες της βάσης σιωπούν...Έχετε θεσμοθετήσει ένα ανώνυμο καθεστώς τρόμου, όπου η σιωπή είναι καταναγκαστική, απαιτούνται ψηφοφορίες χωρίς καμιά αντίθετη ψήφο, αποχή από κάθε κριτική, υποχρεωτική συμφωνία με τις διαταγές που έρχονται από πάνω. Οι άνθρωποι αναγκάζονται να ξεχάσουν πως το κόμμα είναι ένας ζωντανός, ανεξάρτητος οργανισμός και όχι ένας μηχανισμός εξουσίας που πνίγει τον εαυτό του...

- 316-


Παρόμοια,

οι λέσχες των Γιακοβίνων, το καμίνι της επανάστασης, έγιναν φυτώρια των μελλοντικών κρατικών λειτουργών του Ναπολέ- οντα. Πρέπει να διδαχθούμε από τη Γαλλική Επανάσταση. Είναι, όμως, πραγματικά απαραίτητο να την επαναλάβουμε; [φωνές]

Παρ’ όλες τις μεγάλες διαφωνίες ανάμεσα στην Αντιπολίτευση καιτην ηγετική κομματική ομάδα, η διάσπαση μπορούσε να αποφευχθεί.

...έχουμε στην κατοχή μας ένα τεράστιο ιδεολογικό πλούτο συσσωρευμένης εμπειρίας στα έργα του Λένιν, στο πρόγραμμα του κόμματος, στις παραδόσεις του κόμματος. Έχετε χαραμίσει ένα μεγάλο μέρος αυτού του κεφάλαιου, έχετε μετατρέψει πολλά σε θλιβερά, φτηνά υποκατάστατα... Αλλά, υπάρχει ακόμα πολύ καθαρό χρυσάφι. Εξάλλου, έχουμε την παρούσα ιστορική περίοδο των απότομων στροφών, των γιγαντιαίων συμβάντων, των κολοσσιαίων διδαγμάτων από τα οποία καθένας μπορεί - και πρέπει - να μάθει. Υπάρχουν πελώρια γεγονότα, που προσφέρουν το πεδίο για να δοκιμαστούν οι δυο γραμμές. Μην τολμήσετε να κρύψετε αυτά τα γεγονότα. Αργά ή γρήγορα θα γίνουν γνωστά έτσι κι αλλιώς. Δεν μπορείτε να κρύψετε τις νίκες και τις ήττες του προλεταριάτου.

Τι χρειαζόταν το κόμμα για να ξεπεράσει την κρίση;

[Χρειαζόταν] ένα περισσότερο υγιές και ευέλικτο κομματικό καθεστώς, που θα επιτρέπει στα γιγάντια γεγονότα να επαλη- θεύσουν χωρίς διαταραχές τις ανταγωνιστικές πολιτικές γραμμές. Είναι απαραίτητο να εξασφαλίσουμε στο κόμμα τη δυνατότητα ιδεολογικής αυτοκριτικής στη βάση αυτών των μεγάλων γεγονότων. Αν γίνει αυτό, είμαι σίγουρος ότι σε ένα ή δυο χρόνια η πορεία του κόμματος θα έχει διορθωθεί. Δεν υπάρχει λόγος να βιαζόμαστε, δεν υπάρχει ανάγκη για τέτοιες αποφάσεις που αργότερα θα είναι δύσκολο να διορθωθούν. Προσέξτε να μην υποχρεωθείτε να πείτε ύστερα: χωριστήκαμε από εκείνους που θα έπρεπε να είχαμε κρατήσει στις γραμμές

- 317 -


μας και κρατήσαμε εκείνους από τους οποίους θα έπρεπε να είχαμε χωρίσει.

Ο Στάλιν πιέζει για έφοδο ενάντια στην Αντιπολίτευση

Η τελική κατάρρευση της Κινέζικης επανάστασης και η διάλυση της Αγγλορωσικής Επιτροπής κατέδειξαν την ολοκληρωτική χρεοκοπία της πολιτικής Στάλιν-Μπουχάριν στο εξωτερικό. Αυτό έκανε τον Στάλιν να αποφασίσει ότι έφτασε η ώρα να προχωρήσει στην ολοκληρωτική καταστολή της Αντιπολίτευσης στο εσωτερικό.

Την ίδια ώρα, οι εσωτερικές εξελίξεις στη Ρωσία έσπρωχναν τον Στάλιν και τον Μπουχάριν προς την ίδια κατεύθυνση. Ως αποτέλεσμα της πολιτικής τους η οικονομία της χώρας μπήκε σε βαθιά κρίση. Ο Ε.Η. Carr γράφει:

Το Μάη-Ιούνη του 1927 άρχισαν να εμφανίζονται σοβαρά σημάδια συρρίκνωσης. Στις περιφέρειες του Βόλγα και του Βόρειου Καύκασου, καθώς και στο Καζακστάν, οι τιμές της ελεύθερης αγοράς για το σιτάρι ξεπέρασαν κατά πολύ τις επίσημες τιμές. Περίπου την ίδια εποχή - και μετά από ένα μεγάλο διάλειμμα - άρχισαν να γίνονται αισθητά τα συμπτώματα μιας γενικευμένης έλλειψης αγαθών στα μαγαζιά της Μόσχας και άλλων μεγάλων πόλεων. Από το φθινόπωρο του 1927 οι ελλείψεις απλώθηκαν σε όλες τις πόλεις και έγιναν χρόνιες. Ένας σχολιαστής της εφημερίδας Vesenkha, αναφερόμενος κύρια στα κλωστοϋφαντουργικά και άλλα προϊόντα μεταποίησης, περιέγραφε το πώς ομάδες ανθρώπων μαζεύονταν στα μαγαζιά και συζητούσαν τις ελλείψεις που τους έφερναν στο νου τα χρόνια του λιμού, πήγαιναν από μαγαζί σε μαγαζί ψάχνοντας για εξαφανισμένα αγαθά, δίνοντας την εντύπωση ότι η κρίση επιδεινώνεται. Στη Μόσχα, το βούτυρο, το τυρί και το γάλα ήταν ανύπαρκτα - ή τα έβρισκες σε τιμές που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αντέξουν. Ούτε οι προμήθειες ψωμιού γίνονταν κανονικά.13

- 318-


Και ο ιστορικός Michel Reiman γράφει:

Με αυξανόμενη συχνότητα οι αρχές έπαιρναν μέτρα περικοπής των πραγματικών μισθών και των κοινωνικών κατακτήσε- ων του εργαζόμενου τμήματος του πληθυσμού. Η κοινωνική και πολιτική αναταραχή εντεινόταν και γινόταν σημαντικός παράγοντας της γενικής κρίσης.14

Μέχρι εδώ ο Στάλιν είχε καταφέρει να καταστείλει κάθε κριτική από τον Τρότσκι. Σχεδόν όλες οι πρόσφατες ομιλίες και τα γραπτά του Τρότσκι θα μπορούσαν να έχουν ανατινάξει την εξουσία του Στάλιν και του Μπουχάριν. Αλλά η φωνή του Τρότσκι δεν έφτανε στα αυτιά της μάζας του πληθυσμού. Το επερχόμενο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο του κόμματος πρόσψερε μια ευκαιρία στον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ να διακηρύξουν τις απόψεις τους. Έτσι, ο Στάλιν βιάστηκε να απαγορεύσει την Αντιπολίτευση μια για πάντα.

Στις 27 Ιούνη, ο Τρότσκι έστειλε μια επιστολή στην κεντρική επιτροπή με τον τίτλο «Η κρίση στο κόμμα βαθαίνει».

Το κόμμα βρίσκεται στη θέση της χειρότερης κρίσης από την επανάσταση. Και τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, αυτή η κρίση πρέπει να λυθεί.Η διεθνής κατάσταση έχει χειροτερέψει απότομα, ως αποτέλεσμα της πρόσφατης υποχώρησης στην Κίνα, που προήλθε μέχρις ενός βαθμού από τη λάθος πολιτική της ηγεσίας της Κινέζικης επανάστασης. Ο κίνδυνος του πολέμου και της επέμβασης είναι αναμφισβήτητος...Η κρίση στο κόμμα πρέπει να λυθεί.Η κεντρική επιτροπή επιχειρεί να τη λύσει με την καταστολή της Αντιπολίτευσης... Η κομματική γνώμη προετοιμάζεται ανοικτά για τη διαγραφή της Αντιπολίτευσης από το κόμμα....Η χειρουργική αποκοπή, πίσω από τις πλάτες της κομματικής βάσης, του τμήματος του κόμματος που ανήκει στην Αντιπολίτευση, το οποίο περιλαμβάνει εκατοντάδες και χιλιάδες συντρόφους που πέρασαν από τις φλόγες τριών επαναστάσεων, έδωσαν μάχες στα μέτωπα του εμφύλιου πόλεμου, οδήγησαν την επαναστατική πάλη του προλεταριάτου και στάθη

- 3 1 9 -


καν στην κεφαλή της προλεταριακής δικτατορίας τις πιο δύσκολες στιγμές της - αυτός δεν είναι ο δρόμος της εξόδου από αυτή την κατάσταση. Μόνο με το λενινιστικό δρόμο μπορούμε να αποκαταστήσουμε τη γνήσια ενότητα του κόμματος, που σημαίνει πάνω απ' όλα τη μέγιστη ενεργή συμμετοχή από το σύνολο των μελών και την ετοιμότητά τους να δεχθούν όλες τις θυσίες για χάρη της νίκης της προλεταριακής επανάστασης και του σοσιαλισμού.[Η κεντρική επιτροπή] να φέρει εις γνώση των μελών του κόμματος όλα τα ντοκουμέντα, συμπεριλαμβανομένων και των δικών μας, με τα οποία τα μέλη του κόμματος θα προσανατολιστούν στην παρούσα περίπλοκη κατάσταση. Πρέπει να τυπώσει αυτά τα ντοκουμέντα και να τα στείλει σε όλες τις κομματικές οργανώσεις ως υλικά για το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο (έχοντας απομείνει περίπου μόνο τέσσερις μήνες από την έναρξη του συνέδριου).15

Μια μέρα με το γράψιμο αυτής της επιστολής, ο Τρότσκι έγραψε στον Ορντζονικίντζε, τον πρόεδρο της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, για να διαμαρτυρηθεί ενάντια στις φήμες που διέσπειραν μερικοί κομματικοί γραφειοκράτες περί επερχόμενης διαγραφής του Τρότσκι και είκοσι άλλων υποστηρικτών του από το κόμμα.16

Τώρα ο τύπος άρχισε να δημοσιεύει ψηφίσματα τοπικών κομματικών οργανώσεων που απαιτούσαν τη διαγραφή του Τρότσκι και του Ζινόβιεφ.

Το πιο αποτελεσματικό επιχείρημα του Στάλιν ενάντια στην Αντιπολίτευση ήταν ότι αυτή εξασθένιζε την άμυνα της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στον εχθρικό καπιταλιστικό κόσμο. Ο Τρότσκι, στο γράμμα του προς τον Ορτζονικίντζε στις 11 Ιούλη, προσπάθησε να αντιπαρατεθεί σ’ αυτό το επιχείρημα: υπενθύμισε ένα γνωστό προηγούμενο για να υποστηρίξει τον ισχυρισμό του πως σε περίοδο απειλής πολέμου η άσκηση κριτικής στην κυρίαρχη ομάδα μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της άμυνας.

Η γαλλική αστική τάξη στο ξεκίνημα του ιμπεριαλιστικού πο

- 320 -


λέμου είχε επικεφαλής της μια κυβέρνηση χωρίς πηδάλιο και πανιά. Η ομάδα του Κλεμανσό ήταν στην αντιπολίτευση απέναντι σ’ αυτή την κυβέρνηση. Παρά τον πόλεμο και τη στρατιωτική λογοκρισία, παρά το γεγονός πως οι Γερμανοί απείχαν μόλις ογδόντα χιλιόμετρα από το Παρίσι (ο Κλεμανσό έλεγε «ακριβώς γι’ αυτό το λόγο») ο Κλεμανσό ξεκίνησε μια φρενιασμένη πάλη ενάντια σ’ αυτό που πίστευε πως ήταν μια αδύνατη και παραπαίουσα μικροαστική πολιτική και ζητούσε ανηλεή ιμπεριαλιστική επιθετικότητα. Ο Κλεμανσό δεν πρό- δωσε την τάξη του, τη μπουρζουαζία. Αντιθέτως, την εξυπηρέτησε πιο πιστά, πιο αποφασιστικά και πιο σοφά απ’ ό,τι έκαναν ο Βιβιανί, ο Πενλέβ και η παρέα τους. Αυτό φάνηκε και από την επακόλουθη πορεία των γεγονότων. Η ομάδα του Κλεμανσό ανέβηκε στην εξουσία και με μια πιο σταθερή, πιο αρπακτική ιμπεριαλιστική πολιτική, εξασφάλισε τη νίκη για τη γαλλική αστική τάξη. Υπήρξαν μήπως σχολιαστές στη Γαλλία που έβαζαν την ταμπέλα του «ηττοπαθή» στην ομάδα του Κλεμανσό; Αναμφίβολα υπήρξαν: ηλίθιοι και κουτσομπόληδες βρίσκονται στα στρατόπεδα όλων των τάξεων. Αλλά δεν τους δίνεται πάντα η ευκαιρία να παίξουν έναν εξίσου σημαντικό ρόλο.17

Η αντίδραση των σταλινικών και των μπουχαρινικών ήταν άμεση. Ο Τρότσκι απειλούσε να κάνει πραξικόπημα στη μέση ενός πολέμου, ενώ ο στρατός του εχθρού μπορεί να βρισκόταν ογδόντα χιλιόμετρα από τη Μόσχα - δεν χρειαζόταν καμιά άλλη απόδειξη πως ήταν αντεπαναστάτης. Από τότε και μέχρι το τέλος του χρόνου, μέχρι την εξορία του Τρότσκι, οι κλαυθμοί και οι οδυρμοί για τη «δήλωση Κλεμανσό» συνεχίζονταν ακατάπαυστα.

Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν μπορούσαν εύκολα να διαστρεβλώσουν τη «δήλωση Κλεμανσό», όχι μόνο επειδή κατείχαν το μονοπώλιο του προπαγανδιστικού μηχανισμού, αλλά επίσης επειδή ελάχιστοι άνθρωποι γνώριζαν την ιστορία με τον Κλεμανσό.

Στη 1 Αυγούστου μια κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπή και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου συζήτησε το θέμα της δια

-321 -


γραφής του Τρότσκι. Τώρα ήταν η «δήλωση Κλεμανσό» που πρό- σφερε την κεντρική ιδέα του κατηγορητηρίου ενάντια στους ηγέτες της Αντιπολίτευσης: ότι δεν θα ήταν πιστοί σε περίπτωση πολέμου και δεν θα συνεισέφεραν στην άμυνα της ΣοβιετικήςΈνωσης.

Ο Τρότσκι εμφανίστηκε στην ολομέλεια όχι ως ταπεινός κατηγορούμενος, αλλά ως θαρραλέος κατήγορος. Υπενθύμισε την υψηλή υπευθυνότητα που είχε για πολλά χρόνια σε σχέση με την πολιτική άμυνας της ΣοβιετικήςΈνωσης και ότι ο ίδιος είχε διαμορφώσει τις θέσεις της Κομιντέρν για τον πόλεμο και την ειρήνη.

Επιτέθηκε στον Στάλιν και τον Μπουχάριν επειδή στήριζαν την άμυνα σε «σαπισμένα σκοινιά» - την Αγγλορωσική Επιτροπή - την οποία είχαν αναδείξει σε αμυντικό ανάχωμα ενάντια στον πόλεμο.

Η παρούσα πολιτική σας είναι μια πολιτική που στηρίζεται σε σάπια υποστυλώματα σε διεθνή κλίμακα. Αρπαχτήκατε διαδοχικά από τον Τσιάνγκ Κάι Σεκ, τον Φενγκ Γιου Χσιάν, τον Τανγκ Τσεν Τσιχ, τον Γουάνγκ Τσινγκ Γουέι, τον Πάρσελ, τον Χικς και τον Κουκ. Το καθένα απ’ αυτά τα σκοινιά έσπασε ακριβώς τη στιγμή που το χρειαζόσασταν περισσότερο... Σε περίπτωση πολέμου θα σκουντουφλάτε συνέχεια πάνω σε τέτοιες «εκπλήξεις». Τα σαπισμένα σκοινιά θα διαλύονται στα χέρια σας.

Γι’ αυτό το λόγο η Αντιπολίτευση έπρεπε να ασκεί κριτική στη σταλινική ηγεσία.

Αλλά μήπως η κριτική της Αντιπολίτευσης επηρεάζει την εξουσία της ΕΣΣΔ στο διεθνές εργατικό κίνημα;Δεν θα σκεφτόμασταν ποτέ ούτε καν να θέσουμε ένα τέτοιο ερώτημα. Το να θέτει κανείς το ίδιο το ζήτημα της εξουσία είναι αντάξιο μόνο στην παπική εκκλησία ή στους φεουδαρχικούς στρατηγούς. Η Καθολική Εκκλησία απαιτεί από τους πιστούς μια τυφλή αναγνώριση της εξουσίας της. Ο επαναστάτης δίνει την υποστήριξή του, ενώ ταυτόχρονα ασκεί κριτική.Και, όσο αδιαμφισβήτητο είναι το δικαίωμά του στην κριτική,

- 322-


τόσο μεγαλύτερη είναι η αφοσίωσή του στην πάλη για τη δημιουργία και την ισχυροποίηση αυτού στο οποίο είναι άμεσα συμμέτοχος...Αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι μια υποκριτική «Ιερή Ένωση», αλλά μια τίμια επαναστατική ενότητα...Η Αντιπολίτευση παλεύει για τη νίκη της ΕΣΣΔ. Αυτό το έχει αποδείξει και θα συνεχίσει να το αποδεικνύει στην πράξη με τον καλύτερο τρόπο. Αλλά τον Στάλιν δεν τον ενδιαφέρει αυτό. Ουσιαστικά, ο Στάλιν έχει στο νου του ένα διαφορετικό ερώτημα, το οποίο δεν τολμά καν να εκφράσει. Το ερώτημα αυτό είναι: «Πιστεύει πραγματικά η Αντιπολίτευση ότι η η ηγεσία του Στάλιν είναι ανίκανη να εξασφαλίσει τη νίκη στην ΕΣΣΔ;»

Και ο Τρότσκι τέλειωσε την ομιλία του ενάντια στις κατηγορίες ως εξής:

Κάθε μέλος της Αντιπολίτευσης, αν είναι γνήσιος Αντιπολιτευόμενος κι όχι κάλπικος, θα αναλάβει σε περίπτωση πολέμου το οποιοδήποτε πόστο του εμπιστευθεί το κόμμα, στο μέτωπο ή στις πίσω γραμμές, και θα κάνει το καθήκον του μέχρι το τέλος. Αλλά ούτε ένα μέλος της Αντιπολίτευσης δεν θα αποκηρύξει το δικαίωμα και το καθήκον του, τις παραμονές του πολέμου, να παλέψει για να διορθώσει την πορεία του κόμματος - όπως πάντα συνέβαινε στο κόμμα μας - επειδή σε αυτό βρίσκεται η πιο σημαντική προϋπόθεση για τη νίκη. Συνοψίζοντας: Για τη σοσιαλιστική πατρίδα; Ναι! Για τη σταλινική πορεία; Όχι!18

Η επίθεση του Στάλιν στον ΤρότσκιΣτις 9 Αυγούστου, στην κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτρο

πής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου, ο Στάλιν έκανε μια αχρεία επίθεση ενάντια στη «δήλωση Κλεμανσό» του Τρότσκι.19 Την ίδια μέρα η ολομέλεια πέρασε μια απόφαση «Για την παραβίαση της Κομματικής Πειθαρχίας από τον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ». Αναπαρήγαγε με λεπτομέρειες τα εγκλήματα της Αντιπολίτευσης

- 323-


από το 1923 και ειδικότερα μετά τις 16 Οκτώβρη του 1926, όταν η Ενωμένη Αντιπολίτευση είχε ανακοινώσει την παραίτησή της από κάθε φραξιονιστική δραστηριότητα και μετά αθέτησε την υπόσχεσή της. Η ολομέλεια κάλεσε την Αντιπολίτευση να εγκαταλείψει τη «μισο-αμυνίτικη» άποψη που υποκρύπτεται στη θέση του Κλεμανσό και τις συκοφαντίες για το Θερμιδοριανό εκφυλισμό του κόμματος και του κράτους, να σταματήσει τις προσπάθειες διάσπασης του ρωσικού κόμματος και της Κομιντέρν. Η Κ.Ε. αποφάσισε να αφαιρέσει από την ημερήσια διάταξη τη διαγραφή του Ζινόβιεφ και του Τρότσκι από την κεντρική επιτροπή, ελπίζοντας ότι θα σταματούσαν το φραξιονισμό τους. Αντί της διαγραφής τους επιβλήθηκε «αυστηρή επίπληξη και προειδοποίηση». Η απόφαση συνέχιζε προειδοποιώντας για τις συνέπειες κάθε μελλοντικής παραβίασης της πειθαρχίας.20

Η πίεση του σταλινικού μηχανισμού πέτυχε να προκαλέσει κά- ποιες ρωγμές στην ηγεσία της Αντιπολίτευσης. Ο ασταθής, ταλαντευόμενος Ζινόβιεφ χαιρέτισε την απόφαση ως ένα βήμα προς την ειρήνη στο εσωτερικό του κόμματος: «Το μπολσεβίκικο κόμμα μπορεί να επιλύσει σοβαρές διαφορές χωρίς τρανταγμούς, στο δρόμο της γνήσιας λενινιστικής ενότητας».21 Την ίδια ώρα ο Γιόφε έγραψε μια επιστολή στον Τρότσκι διαμαρτυρόμενος για τις ταλαντεύσεις της Αντιπολίτευσης, ενάντια στους συμβιβασμούς της με τον Στάλιν και τους συνεργάτες του. Ο Γιόφε καταδίκασε τη φρασεολογία της Αντιπολίτευσης στην ολομέλεια, και συγκεκριμένα τις εξής φράσεις: «Θα εκτελέσουμε όλες τις αποφάσεις του ΚΚΣΕ και της κεντρικής επιτροπής του»· «Είμαστε έτοιμοι να κάνουμε ότι είναι δυνατόν για να διαλύσουμε όλες τις φραξιονιστικές ομαδοποιήσεις που δημιουργήθηκαν ως συνέπεια του γεγονότος ότι, εξαιτίας του εσωτερικού κομματικού καθεστώτος, αναγκαστήκαμε να ενημερώσουμε το κόμμα για τις απόψεις μας οι οποίες αναφέρονταν με λάθος τρόπο στον τύπο όλης της χώρας».22

Στις 15 Αυγούστου, μια επιστολή των ζινοβιεφικών περιείχε μια

- 324-


ελάχιστα καλυμμένη προειδοποίηση ενάντια «στις ελαφρόμυαλες και τυχοδιωκτικές τακτικές» που ίσως οδηγήσουν στην ολοκληρωτικά καταστροφική συνέπεια της «διαγραφής της Αντιπολίτευσης από το κόμμα». Αυτά ήταν τα προειδοποιητικά σημάδια ότι το μπλοκ ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ βρισκόταν σε κίνδυνο.

Η Πλατφόρμα της Ενωμένης ΑντιπολίτευσηςΠροετοιμάζοντας την παρέμβασή τους στο Δέκατο Πέμπτο

συνέδριο του κόμματος, οι ηγέτες της Ενωμένης Αντιπολίτευσης το Σεπτέμβρη του 1927 έγραψαν την Πλατφόρμα της Αντιπολίτευσης, μια συστηματική διακήρυξη της πολιτικής της.

Ο Βίκτορ Σερζ περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο φτιάχτηκε το σχέδιο της Πλατφόρμας:

Ο Ζινόβιεφ ανέλαβε να επεξεργαστεί τα κεφάλαια για τη γεωργία και τη Διεθνή σε συνεργασία με τον Κάμενεφ. Το κεφάλαιο για την εκβιομηχάνιση δόθηκε στον Τρότσκι. Το προσχέδιο το επεξεργάστηκαν επίσης και ο Σμίλγκα με τον Πιατάκοφ, με τη βοήθεια κάποιων νεότερων συντρόφων. Κάθε κεφάλαιο του προσχέδιου, μόλις ήταν έτοιμο, συζητιόταν στις συνεδριάσεις μας και μοιραζόταν, όπου ήταν δυνατόν, και σε ομάδες εργατών. Για τελευταία φορά (αλλά εμείς δεν το υποψιαζόμαστε ακόμα ότι ήταν έτσι), το κόμμα επέστρεφε στην παράδοσή του, που στοιχείο της ήταν η συλλογική σκέψη και το ενδιαφέρον να ακουστούν οι απόψεις των ανθρώπων στους χώρους δουλειάς.23

Ο Τρότσκι έχει γράψει ότι 200 μέλη του κόμματος συμμετείχαν στη διαμόρφωση της Πλατφόρμας,24

Η Π λατφόρμα ανέπτυσσε περισσότερο την πολιτική που ο Τρότσκι είχε προωθήσει από το 1922, όσον αφορά την εκβιομηχάνιση της χώρας. Όπως έχουμε δει,25 το Νοέμβρη του 1922 ο Τρό- τσκι υποστήριζε την ανάγκη εφαρμογής ενός οικονομικού σχεδια-

- 325 -


σμού. Ξεκαθάριζε ότι αυτό δεν σήμαινε την απότομη απαλλαγή από την αγορά, ούτε σήμαινε το τέλος της ΝΕΠ. Ξανά, στο Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος (Απρίλης 1922), ανέπτυξε περαιτέρω τις ίδιες ιδέες.26 Από το 1922 κι ύστερα, επιχειρηματολογούσε υπέρ ενός αναλυτικού οικονομικού σχεδιασμού. Τον απασχολούσε το γεγονός ότι ενώ η ΝΕΠ είχε πετύχει την ανάκαμψη της γεωργίας - πράγμα που ήταν και ο βασικός στόχος της - ήταν ανίκανη να λύσει τα προβλήματα της ρωσικής οικονομίας, ειδικά το πρόβλημα της εκβιομηχάνισης. Η ψαλίδα ανάμεσα στη βιομηχανία και την πρόσφατα αναζωογονημένη αγροτική οικονομία οδηγούσε σε μια σύγκρουση της βιομηχανίας με τη γεωργία, όπως φαινόταν σ’ αυτό που ο Τρότσκι αποκάλεσε «κρίση της ψαλίδας»: η άνοδος των βιομηχανικών τιμών και η πτώση των αγροτικών απειλούσε να υπονομεύσει την αγροτική παραγωγή. Πολιτικά, η κρίση απειλούσε να υπονομεύσει την εργατο-αγροτική συμμαχία και να ξεσηκώσει την αγροτιά ενάντια στο καθεστώς. Στην Πλατφόρμα, ο Τρότσκι αναπτύσσει περαιτέρω αυτά τα επιχειρήματα.

Πολλά σημεία του κειμένου της Πλατφόρμας είναι αφιερωμένα στο να δείξουν την αύξηση του κινδύνου από τους κουλάκους, καθώς και την αύξηση της εκμετάλλευσης των φτωχών και μεσαίων χωρικών.

Η σοβιετική κυβέρνηση θα έπρεπε να προσανατολιστεί στους αγροτικούς εργάτες γης, τους φτωχούς και τους μεσαίους αγρότες.

Στην ταξική πάλη που εξελίσσεται στην επαρχία, το κόμμα πρέπει να σταθεί, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη, μαζί με τα αγροτικά χέρια, τους φτωχούς αγρότες και το μ εγάλο κομμάτι της μάζας των μεσαίων αγροτών και να τους οργανώσει ενάντια στους εκμεταλλευτικούς σκοπούς των κουλάκων.

Αν και θα ήταν καλό να ενθαρρύνεται η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, αυτό θα έπρεπε να γίνεται σταδιακά: η ιδιωτική καλλιέρ

- 326 -


γεια θα συνέχιζε να είναι η κυρίαρχη μορφή στην επαρχία για πολύ καιρό ακόμα. Ανάγκη για βοήθεια δεν είχαν μόνο οι εργάτες και οι φτωχοί αγρότες, αλλά και οι μεσαίοι αγρότες επίσης.

Η ανάπτυξη της ατομικής καλλιέργειας πρέπει να συνοδεύεται από μια πιο γρήγορη ανάπτυξη της συλλογικής καλλιέργειας. Είναι απαραίτητο να εξασφαλίζουμε τα απαραίτητα κονδύλια συστηματικά, χρόνο με το χρόνο, για να βοηθάμε τους φτωχούς χωρικούς που έχουν οργανωθεί σε κολεκτίβες.Ταυτόχρονα, πρέπει να δίνουμε συστηματική βοήθεια στους φτωχούς χωρικούς που δεν είναι σε κολεκτίβες, απαλλάσσον- τάς τους πλήρως από τη φορολογία, αποδίδοντάς τους κατάλληλα εδάφη, προσφέροντάς τους πίστωση για την αγορά αγροτικών μηχανημάτων και φέρνοντάς τους σε αγροτικούς συνεταιρισμούς.

Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί και οι κολεκτίβες πρέπει να είναι εθελοντικοί οργανισμοί χωρίς εξαναγκασμό ή κάτω από το φόβο της δαμόκλειας σπάθης της γραφειοκρατίας.

Μια επιτυχής συνεταιριστική δομή είναι αυτή όπου οι συμμε- τέχοντες απολαμβάνουν ένα μέγιστο βαθμό ανεξάρτητης πρωτοβουλίας. Οι σωστές σχέσεις του συνεταιρισμού με τη βιομηχανία μεγάλης κλίμακας και το προλεταριακό κράτος, προϋποθέτουν ένα κανονικό καθεστώς στις συνεταιριστικές οργανώσεις, που αποκλείει γραφειοκρατικές μεθόδους παρέμβασης.27

Ομως, δεν πρέπει να παραμελούνται ούτε οι αγρότες που δεν συμμετέχουν στις συλλογικές καλλιέργειες.

Το κόμμα πρέπει να προωθήσει με όλα τα μέσα την οικονομική βελτίωση των μεσαίων αγροτών. Με μια έξυπνη πολιτική τιμών για τα σιτηρά, με το να έχουν πρόσβαση σε πιστώσεις και σε συνεταιρισμούς και με τη συστηματική και βαθμιαία εισαγωγή αυτού του πιο πολυάριθμου αγροτικού στρώματος σε ένα ενιαίο σύστημα, προς όφελος της μεγάλης κλίμακας συλλογικής καλλιέργειας με χρήση μηχανών.

- 327-


Τι θα συνέβαινε με τους κουλάκους; Θα συνέχιζαν να υπάρχουν, αλλά θα περιοριζόταν η επέκταση του πλούτου και της δύναμής τους.

Το καθήκον του κόμματος σε σχέση με το αναπτυσσόμενο στρώμα των κουλάκων, πρέπει να συντείνει στον περιορισμό των προσπαθειών τους να αυξήσουν την εκμετάλλευση... Είναι απαραίτητα τα ακόλουθα μέτρα: η καθιέρωση μιας αυξανόμενης προοδευτικής φορολογικής κλίμακας- νομοθετικά μέτρα που θα προστατεύουν την ενοικιαζόμενη εργασία και θα ρυθμίζουν τους μισθούς των εργατών γης· μια ορθή πολιτική για τον καταμερισμό και τη χρήση γης- το ίδιο σχετικά με την προμήθεια τρακτέρ και άλλων εργαλείων παραγωγής στα χωριά...Το υπάρχον σύστημα του ενός μοναδικού αγροτικού φόρου πρέπει να αλλάξει προς την κατεύθυνση της απαλλαγής του 40-50% των φτωχότερων αγροτών από κάθε φορολογία, χωρίς να επιβληθεί κανένας επιπρόσθετος φόρος στη μεγάλη μάζα των μεσαίων αγροτών. Οι ημερομηνίες της συλλογής των φόρων θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των κατώτερων στρωμάτων των φορολογουμένων.28

Η Πλατφόρμα προέβλεπε τη συνέχιση της ΝΕΠ και επομένως, μολονότι αποσκοπούσε στην άσκηση μεγαλύτερου ελέγχου πάνω στους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ, στην πιο βαριά φορολόγησή τους και στην προώθηση της κολεκτιβοποίησης στην επαρχία, δεν έμπαινε καν θέμα για διάλυση των κουλάκων και του ιδιωτικού τομέα ή σκλήρυνσης της πολιτικής ενάντια στους αγρότες. Αξίζει να σημειώσουμε πόσο ριζικά διαφορετική ήταν αυτή η πολιτική, από τη μελλοντική αναγκαστική κολεκτιβοποίηση που επέβαλλε ο Στάλιν!

Τέλος, ο Τρότσκι αντιμετώπισε την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας ως επακόλουθο της εκβιομηχάνισης της Ρωσίας και όχι όπως την αντιμετώπισε ο Στάλιν, δηλαδή ως προϋπόθεση για την εκβιομηχάνιση. Η Πλατφόρμα έγραψε:

- 328-


Ο μη ικανοποιητικός ρυθμός της βιομηχανικής ανάπτυξης οδηγεί... σε μια καθυστέρηση της ανάπτυξης στη γεωργία... Μόνο μια παντοδύναμη σοσιαλιστική βιομηχανία μπορεί να βοηθήσει τους αγρότες να προχωρήσουν στο μετασχηματισμό της γεωργίας σε συλλογική κατεύθυνση.

Ήταν κρίσιμο να μετατοπιστεί το ισοζύγιο βιομηχανίας και γεωργίας, έτσι ώστε η βιομηχανία να είναι ο κινητήρας της ανάπτυξης.

Η χρόνια υστέρηση της βιομηχανίας, όπως επίσης και των μεταφορών, του εξηλεκτρισμού και των κατασκευών, πίσω από τις απαιτήσεις και τις ανάγκες του πληθυσμού, της οικονομίας και του κοινωνικού συστήματος ως σύνολο, κρατά την οικονομική κυκλοφορία στη χώρα σε ένα φοβερό φαύλο κύκλο. Μειώνει τις πωλήσεις και τις εξαγωγές του τμήματος της αγροτικής παραγωγής που λειτουργεί στα πλαίσια της αγοράς. Περιορίζει τις εισαγωγές σε εξαιρετικά στενά όρια, ανεβάζει τις τιμές και το κόστος παραγωγής, προκαλεί αποσταθεροποίηση στα chervonets και καθυστερεί την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Καθυστερεί όλες τις βελτιώσεις στις υλικές συνθήκες των προλεταριακών και αγροτικών μαζών, προκαλεί επικίνδυνη αύξηση της ανεργίας και χειροτέρευση των συνθηκών στέγασης. Υπονομεύει τους δεσμούς ανάμεσα στη βιομηχανία και τη γεωργία και εξασθενεί την αμυντική ικανότητα της χώρας.Ο μη ικανοποιητικός ρυθμός της βιομηχανικής ανάπτυξης, οδηγεί με τη σειρά του στην καθυστέρηση της αγροτικής ανάπτυξης.29

Πού θα μπορούσαν να βρεθούν οι πόροι για επενδύσεις στη βιομηχανία;

Η Πλατφόρμα μιλάει για 500 ως 1000 εκατομμύρια ρούβλια, τα οποία μπορούν να επιδοτούν κάθε χρόνο τη βιομηχανία μέχρι το1931. Η αστική τάξη και οι κουλάκοι θα πλήρωναν υψηλότερους φόρους, του ύψους των 150-200 εκατομμυρίων, ένα 10% των πλουσιότερων αγροτών θα συνεισέφεραν με ένα αναγκαστικό δάνειο

- 329-


150 εκατομμυρίων πουντ σιτηρών. Υπολογιζόταν πως αυτό το στρώμα κατείχε αποθηκευμένα περίπου 8.000-9.000 εκατομμύρια πουντ.30 Οι επενδυτικοί στόχοι της Πλατφόρμας ήταν εξαιρετικά μετριοπαθείς συγκρινόμενοι με τους στόχους που έθεσε ο Στάλιν στο Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο. Για παράδειγμα, η ολομέλεια της κεντρική επιτροπής το Δεκέμβρη του 1930 όρισε το στόχο των επενδύσεων στη βιομηχανία στα 7.470 εκατομμύρια ρούβλια.31

Η εκβιομηχάνιση δεν έπρεπε να γίνει σε βάρος της γεωργίας, τόνιζε η Πλατφόρμα. Αντιθέτως, «καμιά εκβιομηχάνιση δεν είναι δυνατή χωρίς την αποφασιστική άνοδο του επίπεδου των παραγωγικών δυνάμεων στη γεωργία».32

Επίσης, η εκβιομηχάνιση δεν θα έπρεπε να συνοδεύεται από μια πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργατών, αλλά τουναντίον, το βιοτικό επίπεδο θα έπρεπε να ανέβει.

Οι υλικές συνθήκες του προλεταριάτου μέσα στη χώρα πρέπει να ενισχυθούν και απόλυτα και σχετικά (αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων εργατών, μείωση του αριθμού των ανέργων, βελτίωση του υλικού επίπεδου της εργατικής τάξης..·)33

Ένα ολόκληρο κεφάλαιο της Πλατφόρμας είναι αφιερωμένο στις συνθήκες των εργατών, που είχαν υποστεί μια σοβαρή χειροτέρευση τα πρόσφατα χρόνια.

Ένας σημαντικός παράγοντας για την ενίσχυση της προόδου της χώρας μας στο δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης πρέπει να είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών μας δυνάμεων και η κυριαρχία των σοσιαλιστικών στοιχείων πάνω στα καπιταλιστικά - μαζί με τη βελτίωση όλων των συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης...Η προσπάθεια να σπρώχνονται τα ζωτικά συμφέροντα του εργάτη σε δεύτερη μοίρα και, κάτω από το υποτιμητικό επίθετο του «στενού συντεχνιασμού», να μπαίνουν σε αντιπαράθεση με το γενικό ιστορικό συμφέρον της εργατικής τάξης, είναι

-330-


θεωρητικά λανθασμένες και πολιτικά επικίνδυνες.

Οι συνθήκες για τους εργάτες είχαν χειροτερεύσει απότομα την πρόσφατη περίοδο.

Η αριθμητική ανάπτυξη της εργατικής τάξης και η βελτίωση της κατάστασής της έχει σχεδόν σταματήσει, ενώ η ανάπτυξη των εχθρών της συνεχίζεται - και συνεχίζεται με επιταχυνόμενο ρυθμό. Αυτό αναπόφευκτα οδηγεί όχι μόνο στη χειροτέρευση των συνθηκών στα εργοστάσια, αλλά επίσης και σε μια μείωση του ειδικού βάρους του προλεταριάτου στη σοβιετική κοινωνία... Επί του παρόντος, οι πραγματικοί μισθοί είναι στάσιμοι και αντιστοιχούν περίπου στο επίπεδο του φθινόπωρου του 1925...Πολύ περισσότερο, όλα τα στοιχεία δείχνουν πως η αύξηση στους μισθούς υστερεί σημαντικά από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Η ένταση της εργασίας αυξάνεται - οι άσχημες συνθήκες εργασίας παραμένουν ίδιες.

Σε ένα άλλο κείμενο ο Β. Μ. Σμυρνόφ, ένας στενός σύμμαχος του Τρότσκι, σημείωνε πως ανάμεσα στον Οκτώβρη 1924 και τον Οκτώβρη 1926, ενώ το παραγόμενο εργατικό προϊόν αυξήθηκε κατά 47,5%, οι εργατικοί μισθοί αυξήθηκαν μόνο 15% και η αγοραστική τους δύναμη παρέμενε ακόμα στα προπολεμικά επίπεδα.34

Ο εκσυγχρονισμός της παραγωγής, για τον οποίο τόσο κόμπαζαν οι αρχές, στην πραγματικότητα κατέστρεφε τις συνθήκες ζωής των εργατών.

Στην πράξη, ο «εκσυγχρονισμός» συχνά σημαίνει το «πέταγμα στο δρόμο» μερικών εργατών και τον υποβιβασμό των υλικών συνθηκών κάποιων άλλων. Αυτό αναπόφευκτα γεμίζει τις μάζες των εργατών με δυσπιστία απέναντι στον ίδιο τον εκσυγχρονισμό.35

Αυτοί που υποφέρουν περισσότερο είναι οι πιο αδύνατοι - οι γυναίκες και τα παιδιά.

-331 -


Όταν συμπιέζεται το βιοτικό επίπεδο της εργασίας, αυτές που υποφέρουν περισσότερο είναι οι πιο αδύνατες ομάδες: οι ανειδίκευτοι εργάτες, οι εποχιακοί εργάτες, οι γυναίκες και οι έφηβοι.Το 1926 υπήρξε μια φανερή πτώση των μισθών των γυναικών σε σύγκριση με τους μισθούς των ανδρών σε όλους τους κλάδους της βιομηχανίας...Το μέσο εισόδημα των εφήβων, συγκρινόμενο με το εισόδημα των εργατών ως σύνολο, μειώνεται σταθερά. Το 1923 ήταν 47,1%, το 1924 ήταν 45%, το 1925 43,4%, το 1926 40,5%, το 1927 39,5%...

Αν ήταν κακές οι συνθήκες ζωής των εργατών στις πόλεις, αυτέςτων αγρεργατών ήταν ακόμα χειρότερες.

Από τους περίπου 3.500.000 μισθωτούς εργάτες της χώρας, οι 1.600.000 δουλεύουν στους αγρούς, άνδρες και γυναίκες. Μόνο 20% από αυτούς τους αγρεργάτες είναι οργανωμένοι σε συνδικάτα... Οι πραγματικοί μισθοί τους κατά μέσο όρο δεν υπερβαίνουν το 63% του προπολεμικού επίπεδου. Η εργάσιμη μέρα τους σπάνια είναι λιγότερο από δέκα ώρες δουλειάς.Στις περισσότερες περιπτώσεις, στην πραγματικότητα, η εργάσιμη μέρα είναι απεριόριστη. Οι μισθοί πληρώνονται ακανόνιστα και μετά από δυσβάσταχτες καθυστερήσεις.

Και πέρα απ’ αυτά, υπάρχει η μάστιγα της ανεργίας.

Ο επίσημος αριθμός των εγγεγραμμένων άνεργων τον Απρίλη 1927 ήταν 1.478.000... Ο πραγματικός αριθμός των ανέργων είναι περίπου 2.000.000. Ο αριθμός των ανέργων αυξάνεται ασύγκριτα πιο γρήγορα από το συνολικό αριθμό των απασχολούμενων εργατών. Ειδικά ο αριθμός των ανέργων βιομηχανικών εργατών αυξάνεται πολύ ταχύτερα... Οι συνέπειες αυτής της κατάστασης θα είναι μια αύξηση του αριθμού των άστεγων παιδιών, των ζητιάνων και των πορνών. Το ελάχιστο επίδομα ανεργίας που δίνεται σε όσους δεν έχουν δουλειά προκαλεί μια δίκαια αγανάκτηση.36

Οι διευθύνσεις των εργοστασίων γίνονται όλο και πιο αυταρχικές.

-332-


Το καθεστώς μέσα στα εργοστάσια έχει χειροτερέψει. Τα όργανα διοίκησης των εργοστασίων επιχειρούν όλο και περισσότερο να επιβάλλουν απεριόριστη εξουσία στους εργάτες. Η πρόσληψη και η απόλυση εργατών στην πραγματικότητα βρίσκεται στα χέρια μόνο της διεύθυνσης. Συναντάμε συχνά προπολεμικού τύπου σχέσεις ανάμεσα στους επιστάτες και τους εργάτες.37

Οι εργάτες αποξενώνονται όλο και περισσότερο από τα συνδικάτα.

Στα εκλεγμένα εκτελεστικά όργανα δέκα βιομηχανικών συνδικάτων, το ποσοστό των εργατών που δεν είναι στρατευμένα μέλη του κόμματος και προέρχονται άμεσα από το χώρο δουλειάς είναι εξαιρετικά μικρό (12-13%). Η συντριπτική πλει- οψηφία των αντιπροσώπων στα συνέδρια των συνδικάτων είναι άνθρωποι αποκομμένοι εντελώς από τη βιομηχανία... Η ανεξάρτητη πρωτοβουλία της μάζας των εργατών που είναι οργανωμένοι σε συνδικάτα, έχει αντικατασταθεί από συμφωνίες ανάμεσα στο γραμματέα της κομματικής οργάνωσης, το διευθυντή τους εργοστάσιου και τον πρόεδρο της εργοστασιακής επιτροπής... Η συμπεριφορά των εργατών απέναντι στις επιτροπές εργοστασίου και τμήματος χαρακτηρίζεται από δυσπιστία. Η συμμετοχή στις γενικές συνελεύσεις είναι πολύ μικρή.Η δυσαρέσκεια του εργάτη, μη βρίσκοντας διέξοδο στο συνδικάτο, εσωτερικεύεται. «Δεν χρειάζεται να είσαι πολύ ενεργός... Αν θες να συνεχίσεις να έχεις ένα κομμάτι ψωμί, κράτα το στόμα σου κλειστό».38

Η Πλατφόρμα έβαζε μια σειρά πρακτικές προτάσεις για τη βελτίωση της ζωής των εργατών.

Το πιο άμεσο καθήκον είναι η άνοδος των μισθών, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται τουλάχιστον στο επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας που έχει ήδη επιτευχθεί. Η μελλοντική πορεία θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια άνοδο των πραγματικών μισθών, ώστε να ανταποκρίνονται σε κάθε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Είναι απαραίτητο

-333-


να πετύχουμε μια αυξανόμενη ομογενοποίηση των μισθών των διαφόρων ομάδων των εργατών, μέσω της συστηματικής αύξησης στις χαμηλόμισθες ομάδες. Με κανένα τρόπο αυτό δεν πρέπει να γίνει μειώνοντας τους μισθούς των πιο καλοπληρωμένων.Για τις γυναίκες εργάτριες, [απαιτείται] «ίσος μισθός για ίση εργασία». Να υπάρξει πρόνοια για να εκπαιδευθούν οι εργάτριες σε ειδικευμένα επαγγέλματα...Σε κάθε συνέδριο συνδικάτου (συμπεριλαμβανομένου και του συνεδρίου όλων των συνδικάτων) και σε όλα τα εκλεγμένα όργανα των συνδικάτων (συμπεριλαμβανομένου του Κεντρικού Συμβούλιου των Συνδικάτων), πρέπει να υπάρχει μια πλειοψηφία εργατών που απασχολούνται άμεσα στη βιομηχανία.39

Το ανέβασμα του κοινωνικού βάρους του προλεταριάτου, με την αύξηση του μεγέθους του και τη βελτίωση της υλικής του θέσης, πρέπει να συνοδεύεται από την ενίσχυση της προλεταριακής δημοκρατίας, δηλαδή την αυξημένη εξουσία των σοβιέτ. Είναι αναγκαίο:

Να υιοθετήσουμε μια ακλόνητη πολιτική σύγκρουσης με την τσινοβνιτσέστβο [την παλιά ρωσική άκαμπτη μορφή γραφειοκρατίας] - να σηκώσουμε το λάβαρο του αγώνα όπως θα έκανε ο Λένιν, στη βάση μιας πραγματικής πάλης για να ελέγξουμε την εκμεταλλευτική επιρροή της νέας αστικής τάξης και των κουλάκων, αναπτύσσοντας σταθερά την εργατική δημοκρατία στο κόμμα, στα συνδικάτα και στα σοβιέτ.Να κάνουμε πολιτικό μας σύνθημα την προσέγγιση του κράτους στον εργάτη, τον αγρεργάτη, το φτωχό αγρότη και το μεσαίο αγρότη - ενάντια στον κουλάκο - υποτάσσοντας χωρίς όρους τον κρατικό μηχανισμό στα βασικά συμφέροντα των εργαζόμενων μαζών.Να αυξήσουμε, ως βάση για την αναβίωση των σοβιέτ, την ταξική δράση των εργατών, των αγρεργατών, των φτωχών και μεσαίων αγροτών.Να μετατρέψουμε τα σοβιέτ των πόλεων σε πραγματικούς θε-

- 334-


σμούς προλεταριακής εξουσίας και σε εργαλεία για να προ- σελκύσουμε την πλατιά μάζα των εργαζόμενων ανθρώπων στο καθήκον της διοίκησης της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.Να επιβάλλουμε, όχι στα λόγια αλλά στην πράξη, τον έλεγχο των σοβιέτ των πόλεων πάνω στη δουλειά των περιφερειακών εκτελεστικών επιτροπών και των οργάνων που υπόκεινται σ’ αυτές τις επιτροπές.Να σταματήσουμε εντελώς τις μετακινήσεις εκλεγμένων σοβιετικών αξιωματούχων, με εξαίρεση τις περιπτώσεις πραγματικής και απόλυτης ανάγκης. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις οι αιτίες [της μετακίνησης] θα πρέπει να εξηγούνται καθαρά στους εκλογείς.Πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι ο πιο καθυστερημένος ανειδίκευτος εργάτης και η πιο αδαής αγρότισσα θα πεισθούν, μέσα από την εμπειρία τους, πως θα βρουν φροντίδα, συμβουλές και υποστήριξη απευθυνόμενοι σε οποιοδήποτε κρατικό θεσμό.40

Το κόμμα πρέπει κι αυτό να αλλάξει. Πρέπει να βελτιωθεί η κοινωνική του σύνθεση.

Ο αριθμός των εργοστασιακών εργατών στα ηγετικά όργανα του κόμματος είναι μηδαμινός. Στις περιφερειακές επιτροπές είναι 13,2%. Στις νομαρχιακές επιτροπές από 9,8% μέχρι 16,1%

Είναι αναγκαίο να υιοθετήσουμε αμέσως μια σειρά μέτρων για τη βελτίωση της κοινωνικής σύνθεσης του κόμματος και των ηγετικών οργάνων του 41

Είναι απαραίτητο να επανέλθει η εσωκομματική δημοκρατία.

Η γραφειοκρατικοποίηση αναπτύσσεται σε όλες τις σφαίρες, αλλά η ανάπτυξή της είναι ιδιαίτερα καταστροφική μέσα στο κόμμα...Τα τελευταία χρόνια έχουμε γίνει μάρτυρες μιας συστηματικής κατάργησης της εσωκομματικής δημοκρατίας...Όχι μόνο ο καριερισμός, ο γραφειοκρατισμός και η ανισότητα αυξάνονται μέσα στο κόμμα τα τελευταία χρόνια, αλλά [το

- 335-


κόμμα] βουλιάζει σε λασπωμένους χείμαρρους που ξεχύνονται από αλλότριες και εχθρικές ταξικές πηγές και το πλημμυρίζουν - για παράδειγμα, με τον αντισημιτισμό. Η ίδια η αυτοπροστασία του κόμματος απαιτεί έναν ανηλεή αγώνα ενάντια σε μια τέτοια μόλυνση.42

Όμως, η Πλατφόρμα είχε και κάποια σημαντικά μειονεκτήματα. Ενώ, όπως είδαμε, αφιέρωνε μεγάλη προσοχή στο βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης, έδινε πολύ μικρή σημασία στο πρόβλημα των σχέσεων παραγωγής στα εργοστάσια. Υπήρχε μόνο μια παράγραφος στην οποία σημειωνόταν πως «το καθεστώς στα εργοστάσια έχει χειροτερέψει» και πως «συχνά συναντάμε προεπαναστατικές σχέσεις ανάμεσα στους επιστάτες και τους εργάτες». Δεν έκανε καθόλου συγκεκριμένες προτάσεις με στόχο την αύξηση ή την αποκατάσταση του εργατικού ελέγχου στη βιομηχανία.

Επίσης, η Πλατφόρμα υπέφερε από την κληρονομιά των εξαιρετικών συνθηκών που επικρατούσαν στον εμφύλιο πόλεμο, όταν το μονοκομματικό σύστημα, από ανάγκη που ήταν, έγινε αρετή. Η Πλατφόρμα δηλώνει:

Η δικτατορία του προλεταριάτου επιτακτικά απαιτεί ένα μοναδικό και ενωμένο προλεταριακό κόμμα ως ηγέτη των εργαζόμενων μαζών και της φτωχής αγροτιάς. Αυτή η ενότητα, που δεν θα εξασθενεί από τη φραξιονιστική διαπάλη, είναι απολύτως απαραίτητη στο προλεταριάτο για την εκπλήρωση της ιστορικής αποστολής του.43

Τέλος, το πιο αδύναμο κεφάλαιο της Πλατφόρμας ήταν αυτό που ασχολιόταν με την Κομιντέρν και το οποίο γράφτηκε από τον Ζι- νόβιεφ. Ασχολείται με την Αγγλορωσική Επιτροπή και την πολιτική Στάλιν-Μπουχάριν για την Κίνα. Ανάμεσα σε άλλα, αυτό το κεφάλαιο περιέχει και μια δήλωση ότι ο Τρότσκι αποκήρυσσε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης.

Ο Τρότσκι στο βιβλίο του Η Τρίτη Διεθνής μετά τον Λ ένιν παραδέχεται πως η άποψη που εκφράζει η Πλατφόρμα σε σχέση με

- 336 -


την Κινέζικη Επανάσταση ήταν πολύ ανεπαρκής και εν μέρει εντελώς λανθασμένη.44

Το μαστίγιοτου ΠρεομπραζένσκιΟι συκοφαντίες έπεσαν βροχή πάνω στην Αντιπολίτευση.

Επειδή αποκάλυψε τον τεράστιο πλούτο που συσσώρευαν οι κουλάκοι και τον κίνδυνο που αντιπροσώπευαν για το καθεστώς, ο Στάλιν και ο Μπουχάριν την κατηγόρησαν ότι ήθελε να «ληστέψει τους αγρότες».45 Όταν η Αντιπολίτευση επεσήμανε την υστέρηση της βιομηχανίας σε σχέση με τις ανάγκες της εθνικής οικονομίας και τις ανάλογες συνέπειες αυτού του γεγονότος - την «ψαλίδα» στις τιμές, την έλλειψη αγαθών, τη διατάραξη της σμίτσκα ανάμεσα στους εργάτες και τους αγρότες - ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν αποκά- λεσαν τα μέλη της Αντιπολίτευσης «σούπερ-εκβιομηχανιστές». Όταν η Αντιπολίτευση επεσήμανε τη λάθος πολιτική τιμών, η οποία δεν μείωνε το υψηλό κόστος ζωής αλλά εξυπηρετούσε τους κερδοσκόπους, ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν την κατηγόρησαν ότι υιοθετεί μια πολιτική ανόδου των τιμών. Για να υποστηρίξουν αυτές τις διαστρεβλώσεις ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν - ιδιαίτερα ο δεύτερος - χρησιμοποίησαν ξεδιάντροπα τα λόγια του Πρεομπραζένσκι.

Ο Εβγκένι Α. Πρεομπραζένσκι ήταν ο βασικός οικονομολόγος των τροτσκιστών. Το βιβλίο του Νοβάγια Εκονόμικα (Η Νέα Οικονομία) κυκλοφόρησε το 1926. Το κυριότερο κεφάλαιο εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 1924.

Ο Πρεομπραζένσκι έθετε το βασικό ερώτημα που αντιμετωπίζει μια καθυστερημένη οικονομία: πού να βρει κεφαλαιουχικούς πόρους για τη βιομηχανική ανάπτυξη. Η απάντησή του ήταν: κυρίως από τους αγρότες. Ο σοσιαλιστικός ή κρατικός τομέας ήταν πολύ μικρός και υπανάπτυκτος για να προσφέρει ο ίδιος αρκετό κεφάλαιο. Η βιομηχανία η ίδια δεν μπορούσε να παράγει τους πόρους που χρειάζονταν για γρήγορη εκβιομηχάνιση. Τα κέρδη της ή

- 337-


το πλεόνασμά της αποτελούσαν μόνο ένα μικρό μέρος του απαι- τούμενου ποσού για συσσώρευση. Το υπόλοιπο έπρεπε να αποκτηθεί από τα εισοδήματα που κερδίζονταν στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας.

Ο Μαρξ είχε αποκαλέσει την περίοδο της διαμόρφωσης του καπιταλισμού εποχή της «πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης». Ο Πρεομπραζένσκι υποστήριζε ότι η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να ανακαλύψει τη δική της «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» η οποία θα δημιουργούσε τη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία. (Ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτό τον όρο δεν ήταν ο Πρεομπραζένσκι, αλλά ο Β. Μ. Σμιρνόφ).

Ο Μαρξ εξηγούσε ότι, πριν ακόμα μπει σε κίνηση η διαδικασία της αυτόματης συσσώρευσης στον καπιταλισμό, ήταν αναγκαίο σε ένα προηγούμενο στάδιο να περάσει από μια περίοδο βίαιης συσσώρευσης κεφαλαίου: αυτό ήταν το στάδιο των περιφράξεων που μετέτρεψαν τους αγρότες σε εργάτες με «τον αποχωρισμό των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής», ήταν επίσης το στάδιο κατά το οποίο η ληστεία των αποικιών και το δουλεμπόριο διευκόλυναν τη δημιουργία του καπιταλισμού. Ο Πρεομπραζένσκι υποστήριζε πως με παρόμοιο τρόπο, «για να μπορέσει το σύμπλεγμα της κρατικής οικονομίας να αναπτύξει όλα τα οικονομικά του πλεονεκτήματα και να εγκαθιδρύσει για το ίδιο μια νέα τεχνική βάση», ο σοσιαλισμός πρέπει να περάσει μέσα από ένα προκαταρκτικό στάδιο «πρωταρχικής συσσώρευσης».

Τα μέσα με τα οποία θα μεταφέρονταν οι πόροι από τον ιδιωτικό στο σοσιαλιστικό τομέα της οικονομίας, αναλύονταν λεπτομερειακά από τον Πρεομπραζένσκι και κάλυπταν ένα ευρύ φάσμα - τη φορολογία, τις πιστώσεις, τα δάνεια κλπ. Η πιο σημαντική πηγή πόρων ήταν οι «ανισότιμες ανταλλαγές» που θα προέρχονταν ως αποτέλεσμα ενός μεθοδευμένου χειρισμού των τιμών των βιομηχανικών αγαθών.

Στις 12 Δεκέμβρη 1924 η Πράβδα δημοσίευσε ένα μακροσκε

-338-


λές άρθρο του Μπουχάριν με το οποίο έκανε μια βάναυση επίθεση στον Πρεομπραζένσκι. Η διαστρέβλωση των θέσεων του Πρεομ- πραζένσκι ήταν πραγματικά εντυπωσιακή. Ο Μπουχάριν δήλωσε κατηγορηματικά: «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο σύντροφος Πρεομπραζένσκι αντιμετωπίζει το εργατικό κράτος σαν να είναι κάτοχος αποικιών» και η εκμετάλλευση των αγροτών σαν να είναι μια μορφή «εσωτερικής αποικιοκρατίας». Γράφει ο Μπουχάριν αναφερόμενος στην άποψη του Πρεομπραζένσκι:

Αναφορικά με την αποικιοκρατική λεηλασία, ένα σοσιαλιστικό κράτος, το οποίο ακολουθεί μια πολιτική ισότητας ανάμεσα στις εθνότητες και εθελοντικής συμμετοχής τους σε μια ένωση εθνών, αποκηρύσσει από θέση αρχής όλες τις εξαναγκαστικές μεθόδους του κεφάλαιου σε αυτή τη σφαίρα. Αυτή η πηγή πόρων για πρωταρχική συσσώρευση αποκλείεται εξ αρχής και για πάντα.44

Μετά από αυτή τη σκανδαλώδη διαστρέβλωση της θέσης του Πρε- ομπραζένσκι για τις αποικίες, ο Μπουχάριν συνεχίζει ισχυριζόμε- νος ότι [ο Πρεομπραζένσκι] ζητά την εκμετάλλευση της αγροτιάς από το προλεταριάτο, «τον αφανισμό της αγροτικής οικονομίας από την κρατική οικονομία», την αύξηση των τιμών των βιομηχανικών αγαθών για να ρουφήξει το αίμα των αγροτών κλπ. Κατηγορεί επίσης τον Πρεομπραζένσκι ότι απαιτεί την εκμετάλλευση του προλεταριάτου από το κράτος.

Ο Πρεομπραζένσκι απέρριψε αυτές τις κατηγορίες του Μπουχάριν με πλήρη περιφρόνηση. Εξήγησε πως ο Μπουχάριν παράλλαξε εσκεμμένως τον όρο «εκμετάλλευση» που χρησιμοποιεί στο βιβλίο του από σχέση ανάμεσα σε οικονομικά συστήματα σε σχέση ανάμεσα σε τάξεις.

Το καθήκον του σοσιαλιστικού κράτους συνίσταται όχι στο ότι θα πάρει από τους μικροαστούς παραγωγούς λιγότερα απ’ ό,τι έπαιρνε ο καπιταλισμός, αλλά στο ότι θα πάρει περισσότερα από το ακόμα μεγαλύτερο εισόδημα που θα εξασφαλίσει

- 339-


στους μικροπαραγωγούς με τον εξορθολογισμό των πάντων, συμπεριλαμβανομένης και της παραγωγής μικρής κλίμακας της χώρας.47

Τι σήμαινε η κατηγορία του Μπουχάριν προς τον Πρεομπραζένσκι ότι έβλεπε «την κοινωνικοποίηση της αγροτικής οικονομίας να περνά μέσα από τον αφανισμό της από την κρατική οικονομία»; Ο Πρεομπραζένσκι υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο; ότι μόνο μετά από μια μεγάλη πρόοδο της βιομηχανίας μπορούσε να δοθεί βοήθεια στην αγροτιά για να κοινωνικοποιήσει τη γεωργία. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας δεν θα βασιζόταν στη ληστεία της γεωργίας, αλλά αντίθετα, η κοινωνικοποίηση της γεωργίας θα στηριζόταν στη μεγάλη προσφορά πόρων από τη βιομηχανία.

Χωρίς μια γρήγορη ανάπτυξη της κρατικής οικονομίας δεν μπορεί να υπάρξει μια γρήγορη ανάπτυξη του αγροτικού συνεταιρισμού σε ικανοποιητικό βαθμό... Και κάθε γρήγορη ανάπτυξη της κρατικής βιομηχανίας είναι αδύνατη χωρίς μια αρκετά γρήγορη συσσώρευση στην κρατική βιομηχανία μας.48

Η κοινωνικοποίηση της γεωργίας θα ήταν βαθμιαία και θα διαρ- κούσε για μια μεγάλη ιστορική περίοδο.

Επίσης, ο Μπουχάριν διαστρέβλωνε τις θέσεις του Πρεομπρα- ζένσκι σε σχέση με την πολιτική τιμών που πρότεινε. Συνόψιζε την άποψη του Πρεομπραζένσκι σε δυο λέξεις: «Ανεβάστε τες!». Η αιχμηρή απάντηση του Πρεομπραζένσκι ήταν:

Θέτοντάς το όσο ευγενικά μπορώ, αυτή είναι μια σκανδαλώδης ψευδολογία. Πουθενά στην εργασία μου δεν λέω τίποτα για ανέβασμα των τιμών. Αποδεικνύω ότι μια πολιτική συσσώρευσης δεν είναι μόνο δυνατή για μας, αλλά στην πραγματικότητα μπορεί να γίνει με μειωμένες ή σταθερές τιμές.49

Ο Πρεομπραζένσκι δεν υιοθετούσε την εξαθλίωση των αγροτών. Οι στόχοι που έβαζε θα μπορούσαν να υλοποιηθούν αν μειωνόταν το βιομηχανικό κόστος και αυξανόταν η παραγωγικότητα της

-340-


αγροτικής οικονομίας, οδηγώντας έτσι σε μια άνοδο του εισοδήματος των αγροτών.

Ο Μπουχάριν κατηγορούσε τον Πρεομπραζένσκι ότι έλεγε πως η κρατική οικονομία θα έπρεπε να «καταβροχθίσει» την αγροτική οικονομία, σκοτώνοντας έτσι «τη χήνα με τα χρυσά αυγά για την κρατική βιομηχανία, δηλαδή ότι πρότεινε την παρεμπόδιση της ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας». Στην πραγματικότητα, ο Πρεομπραζένσκι υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο: την ενθάρρυνση της αγροτικής οικονομίας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εκβιομηχάνιση.

Η επόμενη κατηγορία ήταν ότι ο Πρεομπραζένσκι υποστηρίζει την αυξανόμενη εκμετάλλευση των εργατών στη διαδικασία της πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης, παρόμοια με αυτή που επιβλήθηκε στους εργάτες στη διάρκεια της περιόδου της πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης. Κι αυτή ήταν μια σκανδαλώδης διαστρέβλωση. Να τι έγραφε ακριβώς ο Πρεομπραζένσκι γι* αυτό το ζήτημα:

Έχουμε πει... ότι είναι χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, ειδικά στην περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης, να έχει μια ανηλεή, βάρβαρη, σπάταλη συμπεριφορά απέναντι στην εργατική δύναμη, την οποία επιχειρεί να αντιμετωπίσει όπως κάθε άλλο εμπόρευμα προς πώληση που αποτελεί ένα από τα στοιχεία της παραγωγής. Τα όρια της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης σε αυτή τη σφαίρα είναι απλά τα όρια της σωματικής εξάντλησης (ο εργάτης πρέπει να κοιμηθεί και να φάει) ή τα όρια της αντίστασης της εργατικής τάξης. Αργότερα, ο συσχετισμός δύναμης ανάμεσα στους εργάτες και τους καπιταλιστές στην οικονομική πάλη αποτελεί ένα πολύ σημαντικό παράγοντα που περιορίζει το ρυθμό και την ποσότητα της καπιταλιστικής συσσώρευσης στη βάση της παραγωγής. Αντίθετα με όλα αυτά, από τη στιγμή της νίκης της η εργατική τάξη... δεν μπορεί να έχει την ίδια συμπεριφορά όπως οι καπιταλιστές προς τη δική της εργατική δύναμη, την υγεία, τη δουλειά και τις συνθήκες. Αυτό το γεγονός αποτελεί ένα καθορι

- 341 -


σμένο όριο για το ρυθμό της σοσιαλιστικής συσσώρευσης, ένα όριο που η καπιταλιστική βιομηχανία δεν γνώριζε στην πρώτη περίοδο της ανάπτυξής της.

Ένα από τα σημεία που επιμένει είναι το οκτάωρο.50

Η προστασία της εργασίας είναι, από τη μια πλευρά, μια πολιτική μας που συντηρεί και βελτιώνει ποιοτικά την πιο σημαντική παραγωγική δύναμη, τον πιο σημαντικό συντελεστή της σοσιαλιστικής συσσώρευσης, συγκεκριμένα, την εργατική δύναμη του προλεταριάτου. Και από την άλλη πλευρά, με την επέκτασή της στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας, επιβάλλει έναν περιορισμό στο ρυθμό και το μέγεθος της καπιταλιστικής συσσώρευσης.51

Το σχέδιο του Πρεομπραζένσκι για την πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση δεν είχε τίποτα κοινό με τη μελλοντική σταλινική πολιτική (μετά το 1928). Την πολιτική, δηλαδή, της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης της αγροτιάς και του εγκλεισμού της σε συλλογικά αγροκτήματα, την πολιτική της αναγκαστικής επίδοσης αγροτικών προϊόντων σε χαμηλές τιμές την ίδια ώρα που οι τιμές των καταναλωτικών βιομηχανικών προϊόντων αυξάνονταν σημαντικά, οδηγώντας έτσι στην καταλήστευση της αγροτιάς.

Η διαστρέβλωση του νοήματος της «πρωταρχικής συσσώρευσης» του Πρεομπραζένσκι από τον Στάλιν και τον Μπουχάριν χρη- σιμοποιήθηκε ως δικαιολογία για να κατηγορηθεί ο Τρότσκι ότι υποτιμούσε τους αγρότες και ότι ήταν αντίθετος με τη φόρμουλα του Λένιν για τη σμίτσκα ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά.

Ο Τρότσκι χρησιμοποίησε τη φράση «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» στην ομιλία του στο Δωδέκατο Συνέδριο του κόμματος (Απρίλης 1923). Στη διάρκεια όλων των χρόνων από το 1923 μέχρι το 1927 θεωρούσε τον Πρεομπραζένσκι ως το βασικό οικονομολόγο της τροτσκιστικής αντιπολίτευσης. Όμως, μια βαθιά διαφορά χώριζε τον Τρότσκι από τον Πρεομπραζένσκι. Ο Πρεομπραζένσκι,

-342-


αν και αναφερόταν επανειλημμένα στη διεθνή επανάσταση, εξακολουθούσε να οικοδομεΙ τη θεωρία του με έναν τέτοιο τρόπο που υπονοούσε πως η πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση θα μπορούσε να προχωρήσει απομονωμένα στη Σοβιετική Ένωση. Αυτή η προοπτική έμοιαζε μη ρεαλιστική στον Τρότσκι, ο οποίος δεν έβλεπε το πώς μια απομονωμένη Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να φτά- σει το επίπεδο της δυτικής βιομηχανίας. Αυτή η πολιτικής της οικονομικής απομόνωσης (μαζί με την άρνηση της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης) ήταν που άνοιξε την πόρτα για τη συμφιλίωση του Πρεομπραζένσκι με το «σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα».*

Επίσης θα έπρεπε να λεχθεί ότι, με δεδομένη μια μακρά καθυστέρηση της άφιξης της διεθνούς επανάστασης (κυριολεκτικά αναπόφευκτης μετά την ήττα στην Κίνα) και δεδομένης της γενικής φτώχειας στη Ρωσία και ειδικότερα της χαμηλής παραγωγικότητας της εργασίας στη ρωσική βιομηχανία, κάθε απόπειρα να εφαρμοστεί το πρόγραμμα της «πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης» του Πρεομπραζένσκι, έμοιαζε στην πράξη να οδηγεί σε κάποια εκδοχή της σταλινικής, δηλαδή της κρατικο-καπιταλιστικής, εκβιομηχάνισης, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του Πρεομπραζένσκι.

• Ο Τρότσκι ξεκαθάριζε, ήδη από πολύ νωρίς (2 Μάη 1926), ότι η διατύπωση του Πρε- ομπραζένσκι εμπεριείχε ένα σοβαρό κίνδυνο να οδηγήσει σε συμπεράσματα συμβατά με το δόγμα του «σοσιαλισμού με μια μόνο χώρα». Έγραφε: Στην ανάλυση της οικονομίας μας από τη σκοπιά της διεθνούς δυναμικής (των αγώνων και της συνεργασίας) οι νόμοι της αξίας και της σοσιαλιστικής συσσώρευσης είναι από άποψη αρχής γόνιμες στο μεγαλύτερο βαθμό. Είναι αλήθεια ότι από μόνες τους είναι σωστές. Η έρευνα γι’ αυτά τα ζητήματα πρέπει να ξεκινήσει μέσα στα πλαίσια μιας κλειστής σοβιετικής οικονομίας. Αλλά από αυτό το σημείο δημιουργείται ο κίνδυνος ότι αυτή η μεθοδολογική προσέγγιση μπορεί να μεταστραφεί στη φορμαλιστική οικονομική προοπτική «της ανάπτυξης του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα». Θα έπρεπε να είναι αναμενόμενο, αφού υπάρχει αυτός ο κίνδυνος, ότι οι υποστηρικτές αυτής της φιλοσοφίας... θα επιχειρήσουν να μεταλλάξουν την ανάλυση του Πρεομπραζένσκι, μεταστρέφοντας τη μεθοδολογική προσέγγιση σε μια γενική, μισο-αυτόνομη διαδικασία. Αν συμβεί αυτό, είναι αναγκαίο να αποφύγουμε μια τέτοια πλαστογράφηση. Οι εσωτερικές δυναμικές του νόμου της αξίας και της σοσιαλιστικής συσσώρευσης πρέπει να τεθούν μέσα στο περιεχόμενο της παγκόσμιας οικονομίας.

- 343-


Το θεμελιώδες και επίμονο πρόβλημα ήταν ότι στη βάση της φτώχειας είναι αδύνατο να εξασφαλίσεις με φόρους το πλεόνασμα που είναι απαραίτητο για μια γρήγορη και διατηρήσιμη εκβιομηχάνιση, είτε από τους εργάτες, είτε από τους αγρότες, χωρίς τη χρήση βίαιης εκμετάλλευσης. Η εκμετάλλευση, όμως, έχει τη δική της κοινωνική λογική: απαιτεί μια προνομιούχα κοινωνική τάξη, ανυψωμένη πάνω από τους εργάτες, για να τη διαχειριστεί και να την επιβάλλει. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 στη Ρωσία, αυτή η κοινωνική τάξη μπορούσε να είναι μόνο η κρατική γραφειοκρατία, με ή χωρίς τον Στάλιν ως άτομο. Ο Μαρξ είχε προβλέψει την ουσία αυτού του προβλήματος ογδόντα χρόνια πριν, όταν έγραψε στη Γερμανική Ιδεολογία: «Αυτή η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων... είναι μια απολύτως απαραίτητη πρακτική προϋπόθεση, επειδή χωρίς αυτήν η ένδεια απλώς γενικεύεται και μαζί με την εξαθλίωση [έρχεται] κι ο αγώνας για τα αναγκαία και όλη η παλιά βρόμικη ιστορία αναγκαστικά αναπαράγεται».53

Ο Πρεομπραζένσκι εξορίστηκε το 1927, έγινε ξανά αποδεκτός στο κόμμα το 1929, εξορίστηκε πάλι το 1931 και μετά έγινε ξανά αποδεκτός. Την τελευταία δημόσια εμφάνισή του έκανε στο Δέκατο Έβδομο Συνέδριο του κόμματος το 1934, όπου αποκήρυξε τον τροτσκισμό και ύμνησε τον Στάλιν μέχρι αηδίας:

Έχω θεωρηθεί ως ένας από τους θεωρητικούς του τροτσκισμού. Γνωρίζετε ότι οι θεωρητικές μου εργασίες, συμπεριλαμ- βανομένης της Νέας Οικονομίας, χρησιμοποιήθηκαν ως όπλα ενάντια στο κόμμα. Γνωρίζετε ότι το σπουδαιότερο λάθος μου ήταν να συγκρίνω μηχανιστικά την οικονομία μας με τον καπιταλισμό και να στήσω ένα νόμο της «πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης». Ενέθεσα σε αυτό το θεωρητικό οικοδόμημα την έλλειψη πίστης μου στην αγροτιά και την περιφρόνηση προς τους αγρότες, κάτι που είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τροτσκισμού... Πίστευα πως με την εκμετάλλευση των αγροτών, με τη συγκέντρωση πόρων από την αγροτική οικονομία στα χέρια του κράτους, θα ήταν δυνατόν να χτί-

-344-


σουμε βιομηχανία και να αναπτύξουμε την εκβιομηχάνιση. Αυτό είναι μια χυδαία αναλογία με την πρωταρχική καπιταλιστική συσσώρευση... Έτσι, ξέκοψα με το Λενινισμό. Τα γεγονότα διέψευσαν αυτά που υποστήριζα και οι προβλέψεις του Λένιν έγιναν αργότερα πραγματικότητα κάτω από την ηγεσία του Στάλιν. Η κολεκτιβοποίηση, αυτό είναι το ουσιαστικό σημείο. Προέβλεψα την κολεκτιβοποίηση; Όχι, δεν την προέβλε- ψα... Όπως, γνωρίζετε, ούτε ο Μαρξ ούτε ο'Ενγκελς που έγραψαν πάρα πολλά για τα προβλήματα του σοσιαλισμού στο χωριό, οραματίστηκαν το πώς θα μπορούσε να επανα- στατικοποιηθεί η ζωή στο χωριό. Γνωρίζετε ότι ο'Ενγκελς έτεινε στην άποψη ότι αυτό θα ήταν μάλλον μια μακριά εξελικτική διαδικασία. Αυτό που χρειαζόταν ήταν η θαυμαστή διορατικότητα του Στάλιν, το μεγάλο του θάρρος στην αντιμετώπιση των προβλημάτων, η μεγαλύτερη σκληρότητα στην εφαρμογή της πολιτικής.54

Οι βααικοί ηγέτες της Αριστερής Ανυποήίτευσης το 1927. Από αριστερά στην μπροστά οειρά:Σερεμπριάκοφ, Ράντεκ, Τρότσκι, Μπογκουοήάφοκι, Πρεομπραζένσκι. 'Ορθιοι από αριστερά: Ρακόφσκι, Ντρόμπνις, ΜπεΟομποντόροφ, Σοσνόφσκι.


Κεφάλαιο ΕνδέκατοΗ συντριβή της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Το αμάλγαμα ΒράνγκελΤο γράψιμο της Πλατφόρμας και οι προσπάθειες της Αντιπολί

τευσης να τη δημοσιεύσει και να την κάνει γνωστή στην κομματική βάση, οδήγησαν στην κορύφωση τη σύγκρουση με το σταλινικό μηχανισμό.

Η Αντιπολίτευση δεν συγκέντρωσε τον αριθμό των υπογραφών που περίμενε ότι θα συγκεντρώσει κάτω από την Πλατφόρμα της. Ο Σερζ γράφει:

...συγκεντρώσαμε υπογραφές στην Πλατφόρμα. «Αν φτάσου- με τις τριάντα χιλιάδες», έλεγε ο Ζινόβιεφ, «δεν θα μπορέσουν να μας εμποδίσουν να μιλήσουμε στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο». Με μεγάλη δυσκολία καταφέραμε να συγκεντρώσουμε πέντε μ’ έξι χιλιάδες. Επειδή η κατάσταση χειροτέρευε με ταχείς ρυθμούς, τελικά, στην κεντρική επιτροπή στάλθηκαν μόνο μερικές εκατοντάδες υπογραφές, όλες από ανθρώπους της παλιάς Μπολσεβίκικης Φρουράς. Οι εξελίξεις επιταχύνονταν και η κατάληξη της όλης υπόθεσης θα αποδείκνυε ότι όλη αυτή η συλλογή υπογραφών δεν είχε μεγαλύτερη βαρύτητα από ένα παιδικό παιχνιδάκι...1

Η Πλατφόρμα υποβλήθηκε σε μια κοινή συνεδρίαση του πολιτικού

- 3 4 6 -


γραφείου και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου στις 8 Σεπτέμβρη, όπου ο Στάλιν έκανε μια πολύωρη ομιλία και δεν δόθηκε το δ ικαίωμα στην Αντιπολίτευση να απαντήσει. Η κεντρική επιτροπή δεν κυκλοφόρησε την Πλατφόρμα μαζί με τα άλλα προσυνεδριακά υλικά για συζήτηση. Επίσης, απαγόρευσε στην Αντιπολίτευση να την κυκλοφορήσει με δικά της μέσα.

Η Αντιπολίτευση δεν έδειξε διάθεση να παραιτηθεί από την υπεράσπιση των απόψεών της. Έστησε ένα παράνομο τυπογραφείο - με έναν αρχαίο πολύγραφο και τρεις τέσσερις γραφομηχανές - για να αναπαράγει αντίγραφα της Πλατφόρμας. Ο οργανωτής του τυπογραφείου ήταν ο Μρατσκόφσκι. Τη νύχτα της 12ης προς 13η του Σεπτέμβρη η Γκε-Πε-Ου έκανε επιδρομή στο παράνομο τυπογραφείο και συνέλαβε κάμποσους απ’ αυτούς που είχαν εμπλοκή στο τύπωμα της Πλατφόρμας. Η Γκε-Πε-Ου με ανακοίνωσή της ισχυριζόταν ότι στο στήσιμο του τυπογραφείου είχε αναμιχθεί κι ένας πρώην αξιωματικός που είχε υπηρετήσει στο λευκό στρατό του βαρόνου Βράνγκελ. Ο Τρότσκι είχε φύγει εκείνη την ημέρα για τον Καύκασο. Ηγετικά στελέχη της Αντιπολίτευσης - ο Πρεομπρα- ζένσκι, ο Μρατσκόφσκι, ο Σερεμπριάκοφ - ανέλαβαν την πλήρη ευθύνη για τη δημοσίευση της Πλατφόρμας. Αμέσως διαγράφτηκαν από το κόμμα κι ο Μρατσκόφσκι φυλακίστηκε.

Η ηγεσία άρχισε να διαλαλεί στη διαπασών την κατηγορία ότι η Αντιπολίτευση είχε σχέσεις με τους Λευκοφρουρούς. Στις 22 Σ επτέμβρη το πολιτικό γραφείο και το προεδρείο της κεντρικής επιτροπής ελέγχου έστειλαν σε όλες τις κομματικές οργανώσεις επίσημο σημείωμα για το παράνομο τυπογραφείο. Το σημείωμα ανέφερε: «Διαπιστώθηκε ότι κάποιοι από τους συλληφθέντες εξωκομματικούς, είχαν σχέσεις με συγκεκριμένα άτομα από στρατιωτικούς κύκλους, οι οποίοι σχέδιαζαν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα στην ΕΣΣΔ, με βάση το πραξικόπημα του Πιλσούντσκι [στην Πολωνία, Στμ]».2 Τελικά, διαπιστώθηκε ότι αυτός ο «αξιωματικός του Βράνγκελ» ήταν ένας σπιούνος της Γκε-Πε-Ου. Παρόλ’ αυτά, είχε επ ι

- 347-


τευχθεί ο στόχος της παραπέρα δυσφήμισης της Αντιπολίτευσης. «Ο μύθος για τον “αξιωματικό του Βράνγκελ” μεταδίδεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της χώρας, δηλητηριάζοντας τη σκέψη ενός εκατομμυρίου μελών του κόμματος και δεκάδων εκατομμυρίων εξωκομματικών», ανέφεραν οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης. Κατηγορούσαν τον Στάλιν ως οργανωτή αυτής της απάτης: «Χωρίς τη συναίνεσή του, την επιδοκιμασία του και την ενθάρρυνσή του, κανείς δεν θα τολμούσε καν να εκτοξεύσει μέσα στο κόμμα τέτοιες αβάσι- μες κατηγορίες περί συμμετοχής αντιπολιτευόμενων κομμουνιστών σε αντεπαναστατική οργάνωση».3

Αυτό το «αμάλγαμα» σκευωριών ήταν ο προάγγελος εκείνων που θα ακολουθούσαν με αποκορύφωμα τις Δίκες της Μόσχας στη δεκαετία του 1930.

Ο Στάλιν πρότεινε την καθαίρεση του Τρότσκι από την κεντρική επιτροπή στην κοινή ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής με την κεντρική επιτροπή ελέγχου στις 21-23 Οκτώβρη. Ο Τρότσκι, που έβλεπε να φεύγει μέσα από τα χέρια του η τελευταία ευκαιρία να εκφράσει τις απόψεις του, αποφάσισε να επ ιτεθεί ανοιχτά στον Στάλιν, κάνοντας αναφορά στη Δ ιαθήκη του Λένιν. Ο γενικός γραμματέας τού απάντησε διαβάζοντας ένα μεγάλο απόσπασμα από το άρθρο του ίδιου του Τρότσκι το 1925, με το οποίο αρνιόταν την ύπαρξη οποιοσδήποτε διαθήκης μετά τη δημοσίευσή της στους New York Times από τον Μαξ Ίστμαν.4 Λέγεται ότι ο Ορτζονικίτζε και ο Μπουχάριν φώναξαν: «Η θέση του Τρότσκι είναι μέσα στις φυλακές της Γκε-Π ε-Ου».5 Κι ο Στάλιν έκανε το εξής δυσοίωνο σχόλιο:

Ακούγεται ότι έχουν συλληφθεί διαλυτικά αντιοργανωτικά στοιχεία που έχουν διαγραφεί από το κόμμα και επιδίδονται σε αντισοβιετικές δραστηριότητες. Ναι, τους συλλαμβάνουμε- και θα συνεχίσουμε να το κάνουμε και στο μέλλον αν δεν σταματήσουν να υπονομεύουν το κόμμα και το σοβιετικό καθεστώς. (Φωνές: «Πολύ σωστά! Πολύ σωστά!»).6

-348-


Στις 23 Οκτώβρη η κεντρική επιτροπή καθαίρεσε τον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ από μέλη της.7

Οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης απευθύνονται κατευθείαν στους εργάτες

Η επόμενη φάση της σύγκρουσης ήταν η απόπειρα της Αντιπολίτευσης να απευθυνθεί κατευθείαν στους εργάτες. Οργανώθηκαν πολλές μικρές συγκεντρώσεις σε εργατικά διαμερίσματα. Ο Τρότσκι στην αυτοβιογραφία του αναφέρει ότι:

Σε διάφορες γειτονιές της Μόσχας και του Λένινγκραντ έγι- ναν μυστικές συναντήσεις, είκοσι μέχρι και διακοσίων ατόμων, στις οποίες συμμετείχαν εργάτες και νεολαία και των δυο φύλων για να ακούσουν κάποιον εκπρόσωπο της Αντιπολίτευσης. Μέσα σε μια μέρα μπορεί να πήγαινα σε δυο, τρεις ακόμα και τέσσερις τέτοιες συγκεντρώσεις. Συνήθως γίνονταν στο διαμέρισμα κάποιου εργάτη. Τα δυο μικρά δωμάτια ήταν γεμάτα με κόσμο κι ο ομιλητής στεκόταν στην πόρτα ανάμεσα στα δυο δωμάτια. Κάποιες φορές ήταν όλοι καθισμένοι στο πάτωμα· πιο συχνά έμεναν όλοι όρθιοι λόγω έλλειψης χώρου. Πού και πού έκαναν την εμφάνισή τους εκπρόσωποι της Επιτροπής Ελέγχου και απαιτούσαν να φύγουν όλοι και να διακοπεί η συγκέντρωση. Τους καλούσαν να λάβουν μέρος στη συζήτηση. Αν έκαναν φασαρία τους πετούσαν έξω. Συνολικά, τέτοιες συγκεντρώσεις τις παρακολούθησαν καμιά εικοσαριά χιλιάδες άνθρωποι σε Μόσχα και Λένινγκραντ. Ο αριθμός τους μεγάλωνε. Η Αντιπολίτευση προετοίμασε πολύ επιδέξια μια συγκέντρωση στη μεγάλη αίθουσα της Ανώτατης Τεχνικής Σχολής, την κατέλαβε από τα μέσα. Η αίθουσα γέμισε ασφυκτικά με περίπου δυο χιλιάδες άτομα κι ένα μεγάλο πλήθος έμεινε έξω στο δρόμο. Οι απόπειρες της διεύθυνσης να σταματήσει τη συγκέντρωση ήταν ανεπιτυχείς. Ο Κάμενεφ κι εγώ μιλήσαμε για περίπου δυο ώρες. Στο τέλος, η κεντρική επιτροπή έκανε κάλεσμα στους εργάτες να διαλύσουν με τη βία τις συγκεντρώσεις της Αντιπολίτευσης. Ήταν απλά η κάλυψη για προσεκτικά προετοιμασμένες επιθέσεις στρατιωτι

- 349-


κών μονάδων υπό την καθοδήγηση της Γκε-Πε-Ου. Ο Στάλιν ήθελε ένα αιματηρό ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Δώσαμε το σινιάλο για προσωρινή παύση των μεγάλων συγκεντρώσεων. Όμως, αυτό έγινε μετά τη διαδήλωση της 7ης Νοέμβρη.®

Η μεγαλύτερη διαδήλωση υποστήριξης των ηγετών της Αντιπολίτευσης έγινε τον Οκτώβρη. Η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ πραγματοποιούσε τη σύνοδό της στο Αένινγκραντ. Ο ι αρχές, για να τιμήσουν το γεγονός οργάνωσαν μια μεγάλη διαδήλωση. Ο Τρότσκι θυμάται:

Ο χαρακτήρας της διαδήλωσης άλλαξε ακαριαία όταν οι μάζες πληροφορήθηκαν ότι βρισκόμασταν [ο Τρότσκι κι ο Ζινό- βιεφ] στην τελευταία εξέδρα. Ο κόσμος περνούσε μπροστά από τα πρώτα φορτηγά [οι επίσημοι ήταν στις καρότσες φορτηγών, Στμ] αδιάφορα, χωρίς να ανταποκρίνεται στους χαιρετισμούς τους και έσπευδε προς το σημείο όπου βρισκόμασταν εμείς. Σύντομα γύρω από το φορτηγό που ήμασταν είχε συγκεντρωθεί ένα πλήθος χιλιάδων ανθρώπων. Εργάτες και στρατιώτες σταματούσαν, κοίταζαν προς τα εμάς και μας χαιρετούσαν μεγαλόφωνα και μετά αναγκάζονταν να προχωρήσουν λόγω της ανυπόμονης πίεσης όσων ακολουθούσαν. Μια διμοιρία αστυνομικών που στάλθηκε στο φορτηγό μας για να αποκαταστήσει την τάξη απορροφήθηκε από το κλίμα που επικρατούσε και δεν έκανε τίποτα. Εκατοντάδες υποτακτικοί του μηχανισμού στάλθηκαν στο πλήθος. Προσπάθησαν να μας γιουχάρουν, όμως τα μεμονωμένα αποδοκιμαστικά τους σφυρίγματα πνίγονταν μέσα στις φιλικές φωνές. Όσο περισσότερο διαρκούσε αυτή η κατάσταση, τόσο περισσότερο αβάσταχτη γινόταν για τους επίσημους διοργανωτές της διαδήλωσης. Εν τέλει, ο πρόεδρος της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής κατέβηκε από την πρώτη εξέδρα - γύρω από την οποία υπήρχε ένας μεγάλος κενός χώρος - και σκαρφάλωσε στη δίκιά μας που ήταν τελευταία και προοριζόταν για τους λιγότερο σημαντικούς προσκεκλημένους. Όμως, ακόμα και αυτό το τολμηρό βήμα δεν κατάφερε να σώσει τα προσχήματα, γιατί ο κόσμος συνέχιζε να φωνάζει ονόματα - και δεν

-350-


ήταν τα ονόματα των επισήμων.9

Ο Σερζ δίνει μιας κάπως διαφορετική περιγραφή της ίδιας διαδήλωσης:

...οι διαδηλωτές έκαναν μια σιωπηλή χειρονομία βραδύνον- τας το βήμα τους σε εκείνο το σημείο και χιλιάδες χέρια απλώνονταν κουνώντας μαντήλια και καπέλα. Ήταν μια βουβή επευφημία, μάταιη αλλά συγκλονιστική.Ο Ζινόβιεφ κι ο Τρότσκι δέχτηκαν αυτό το χαιρετισμό με μια ευδιάθετη αποφασιστικότητα, θεωρώντας ότι αυτό που έβλεπαν ήταν μια επίδειξη δύναμης. «Ο ι μάζες είναι μαζί μας», επαναλάμβαναν όλη εκείνη τη νύχτα. Ομως, τι δυνατότητες πρόσφεραν αυτές οι μάζες που ήταν τόσο υποταγμένες ώστε να συγκροτούν τα συναισθήματά τους με τέτοιο τρόπο; Στην πραγματικότητα, ο καθένας σε εκείνο το πλήθος γνώριζε ότι η οποιαδήποτε φιλική χειρονομία έθετε σε κίνδυνο τον ίδιο και την οικογένειά του.10

Ο Ζινόβιεφ κι ο Τρότσκι έβγαλαν πολύ διαφορετικά συμπεράσματα από τη διαδήλωση. Όπως θυμάται ο Τρότσκι:

Ο Ζινόβιεφ έκφρασε αμέσως την αισιοδοξία του και περίμενε μεγάλα πράγματα απ’ αυτή την επίδειξη συναισθήματος. Δεν μοιραζόμουν αυτή την ενστικτώδη εκτίμηση. Οι εργατικές μάζες του Αένινγκραντ είχαν επιδείξει τη δυσαρέσκειά τους με μια μορφή πλατωνικής συμπάθειας προς τους ηγέτες της Αντιπολίτευσης, όμως αυτό δεν τους έδινε και τη δύναμη να εμποδίσουν το μηχανισμό να μας καταπνίξει. Απ’ αυτή την άποψη, δεν είχα αυταπάτες. Από την άλλη, η διαδήλωση θα έδινε ακόμα μια προτροπή στην κυρίαρχη φράξια να επιταχύνει την καταστροφή της Αντιπολίτευσης, ούτως ώστε οι μάζες να βρεθούν μπροστά σε τετελεσμένα γεγονότα.11

Μια ακόμα ευκαιρία για τους ηγέτες της Αντιπολίτευσης να σφυγ- μομετρήσουν τη δημοτικότητά τους ήταν οι εορτασμοί της δέκατης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αποφάσισαν ότι εκείνη τη μέρα οι υποστηρικτές τους θα βάδιζαν σε ξεχωριστά μπλοκ,

-351 -


κρατώντας πανό με τα δικά τους συνθήματα: «Χτυπήστε τον κουλάκο, τον επιχειρηματία της ΝΕΠ και το γραφειοκράτη!», «Ενάντια στον Οπορτουνισμό, ενάντια στη Διάσπαση - για την ενότητα του κόμματος του Λένιν!», «Ας Εφαρμόσουμε τη Διαθήκη του Λένιν!» Οι σταλινικοί ήταν αποφασισμένοι να καταστείλουν αυτές τις ανεξάρτητες διαδηλώσεις. Ο Τρότσκι περιγράφει τα γεγονότα στη Μόσχα:

Στις 7 Νοέμβρη ειδικά οργανωμένες ομάδες τραμπούκων άρπαζαν και έσκιζαν τα πλακάτ από τα χέρια των αντιπολιτευόμενων και τους ξυλοκοπούσαν. Η επίσημη ηγεσία είχε πάρει τα μαθήματά της από τη διαδήλωση του Λένινγκραντ κι αυτή τη φορά οι προετοιμασίες ήταν πολύ πιο μεθοδικές... Διαβόητα μη-επαναστατικά και μερικές φορές ανοιχτά φασιστικά στοιχεία του υποκόσμου της Μόσχας πρόβαλαν τώρα ως εθελοντές στη μάχη κατά του «τροτσκισμού» στο πλευρό του μηχανισμού... Ένας αστυνομικός, παριστάνοντας ότι δίνει μια προειδοποιητική βολή, πυροβόλησε ανοιχτά το αυτοκίνητό μου.12

Ο Βίκτορ Σερζ δίνει μια παραστατική περιγραφή εκείνης της μέρας στο Λένινγκραντ:

Στο Λένινγκραντ, οι επιδέξιοι διοργανωτές της διαδήλωσης επέτρεψαν στους Αντιπολιτευόμενους να περάσουν από τις επίσημες εξέδρες κάτω από τα παράθυρα των Χειμερινών Ανακτόρων, πριν τους στριμώξουν ανάμεσα στις καρυάτιδες του Μουσείου Ερμιτάζ και το κτίριο των Αρχείων. Έπεσα πάνω σε μια σειρά μπλόκα και δεν μπόρεσα να συναντήσω την πομπή. Σταμάτησα για λίγο, περιεργαζόμενος το πλήθος των κακόμοιρων ανθρώπων που κουβαλούσαν σιωπηλά τα κόκκινα λάβαρα [στην επίσημη διαδήλωση, Στμ]. Πού και πού κάποιος επικεφαλής γυρνούσε προς την ομάδα για την οποία ήταν υπεύθυνος λέγοντας κάποιο σύνθημα για να αποσπάσει μια απρόθυμη ανταπόκριση σαν ηχώ. Πήγα πιο κοντά και φώναξα και εγώ με τον ίδιο τρόπο - μόνος μου, λίγα βήματα πίσω μου ήταν μια γυναίκα μ’ ένα παιδί. Φώναξα τα ονόματα

- 352-


του Τρότσκι και του Ζινόβιεφ- η απάντηση ήταν μια αποσβολωμένη σιωπή.

Οι λίγες εκατοντάδες Αντιπολιτευόμενοι βρέθηκαν απομονωμένοι.

Εκεί ήταν μερικές εκατοντάδες Αντιπολιτευόμενοι, δίνοντας μάχη με την πολιτοφυλακή [αστυνομία, Στμ]. Τα άλογα έσπρωχναν συνεχώς το πλήθος προς τα πίσω, όμως το ίδιο ανθρώπινο κύμα επέστρεφε με επικεφαλής έναν ψηλό ξυρισμένο κι ανοιχτοπρόσωπο στρατιωτικό, τον Μπακάεφ, πρώην διοικητή της Τσεκά μας. Είδα επίσης τον Αάσεβιτς, ψηλό και γεροδεμένο, που παλιότερα είχε διοικήσει στρατιές, να πέφτει μαζί με κάποιους εργάτες πάνω σε ένα αστυνομικό, να τον πε- τάει από τη σέλα και να τον ακινητοποιεί και μετά να τον βοηθάει να σηκωθεί, λέγοντάς του με τον τόνο του διοικητή: «Δεν ντρέπεσαι να χτυπάς τους εργάτες του Αένινγκραντ;».Η στρατιωτική του χλαίνη, χωρίς διακριτικά βαθμού, ανέμιζε στον αέρα. Το σκληρό του πρόσωπο, σαν κάποιου πότη ζωγραφισμένου από τον Φραντς Χαλς, ήταν κατακόκκινο. Η συμπλοκή συνεχίστηκε για κάμποση ώρα. Γύρω από τη θορυβώδη ομάδα, της οποίας ήμουν κομμάτι, βασίλευε μια απο- χαυνωτική σιωπή.13

Τα γεγονότα της 7ης Νοέμβρη, που έδειξαν την παθητικότητα της πλειοψηφίας των εργατών και την απουσία θέλησης να παλέψουν για την Αντιπολίτευση, προκάλεσαν ρωγμή στην ηγεσία της. Όπως συνήθως, ο Ζινόβιεφ παράπαιε από την ευφορία στη βαθιά κατάθλιψη. Έγραψε στον Τρότσκι στις 7 Νοέμβρη: «Όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες καταδεικνύουν ότι αυτό το αίσχος θα βοηθήσει πολύ την υπόθεσή μας. Ανησυχούμε για το τι σου συνέβη. Ο ι επαφές [δηλαδή, οι μυστικές συζητήσεις με εργάτες] πάνε πολύ καλά εδώ. Η αλλαγή υπέρ μας είναι μεγάλη. Επί του παρόντος δεν προτείνουμε να εγκαταλείψουμε». Το σχόλιο του Τρότσκι ήταν: «Αυτή ήταν η τελευταία αναλαμπή ενέργειας εκ μέρους του Ζ ινόβιεφ. Μια μέρα μετά βρισκόταν στη Μόσχα επιμένοντας για την αναγκαιότητα της συνθηκολόγησης».14

- 353-


Τα γεγονότα είχαν δείξει ότι την Αντιπολίτευση την υποστήριζε μια μειοψηφία των κομματικών μελών και ότι στο άλλο άκρο υπήρχε μια μειοψηφία που υποστήριζε τους Στάλιν και Μπουχάριν. Επιφανειακά, υπήρχε μια συμμετρία ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά. Όμως, στην πραγματικότητα, υπήρχε ασνμμετρία. Το μόνο που χρειαζόταν για να νικήσει η κυρίαρχη ομάδα ήταν η πα- θητικότητα της πλειοψηφίας των εργατών, ενώ αντίθετα η Αντιπολίτευση χρειαζόταν τη συνειδητή δράση των μαζών για να επικρατήσει.

Στις 14 Νοέμβρη η κεντρική επιτροπή κι η κεντρική επιτροπή ελέγχου συνήλθαν σε μια έκτακτη ολομέλεια και διέγραψαν από το κόμμα τον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ ως ενόχους για υπόθαλψη αν- τεπαναστατικών διαδηλώσεων. Από την κεντρική επιτροπή καθαι- ρέθηκαν οι Αντιπολιτευόμενοι Κάμενεφ, Σμίλγκα, Ευδοκίμοφ, Ρα- κόφσκι, Αβντέεφ. Οι Μουράλοφ, Μπακάεφ, Σκλόβσκι, Πέτερσον, Σολόβιεφ και Αίζντιν καθαιρέθηκαν από την κεντρική επιτροπή ελέγχου.15


Η αυτοκτονία του ΓιόφεΣτις 16 Νοέμβρη αυτοκτόνησε ο Αντολψ Αμπράμοβιτς Γιόφε.

Ήταν φίλος του Τρότσκι ήδη πριν από το 1910, όταν τον βοήθησε στην έκδοση της Πράβδα της Βιέννης. Εντάχτηκε στο μπολσεβίκικο κόμμα μαζί με τον Τρότσκι τον Ιούλη του 1917 και στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης ήταν μέλος της κεντρικής επιτροπής του. Σε ένα σημείωμα που έγραψε στον Τρότσκι λίγο πριν το θάνατό του, δήλωνε ότι η αυτοκτονία του ήταν και διαμαρτυρία για τη διαγραφή του Τρότσκι και του Ζινόβιεφ και έκφραζε τον αποτροπιασμό του για την αδιαφορία με την οποία έκανε δεκτές αυτές τις διαγραφές το κόμμα. Ο Γιόφε έγραφε στον Τρότσκι:

Εσύ κι εγώ, αγαπητέ Λεβ Νταβίντοβιτς, είμαστε συνδεδεμένοι με δεκαετίες κοινής εργασίας και, θα ήθελα να πιστεύω, προσωπικής φιλίας. Αυτό πιστεύω ότι μου δίνει το δικαίωμα, αποχαιρετώντας σε, να σου πω πού πιστεύω ότι έχεις κάνει λάθος.Δεν αμφέβαλα ποτέ για την ορθότητα του δρόμου που χάραζες κι όπως γνωρίζεις έχω πορευτεί μαζί σου για περισσότερα από είκοσι χρόνια’ από την εποχή της «διαρκούς επανάστασης». Όμως, πάντοτε θεωρούσα ότι σου έλειπε η αλύγιστη θέληση του Λένιν, η απροθυμία τον να υποχωρήσει, η ετοιμότητά του να παραμείνει μόνος στο δρόμο που θεωρούσε σωστό, αναμένοντας τη μελλοντική πλειοψηφία, τη μελλοντική αποδοχή απ’ όλους της ορθότητας του δρόμου του. Πολιτικά είχες πάντα δίκιο, ξεκινώντας από το 1905 και σου έχω επαναλάβει πολλές φορές ότι έχω ακούσει με τα ίδια μου τα αυτιά τον Λένιν να ομολογεί ότι το 1905 εσύ κι όχι αυτός, είχες δίκιο. Δεν λες ψέματα λίγο πριν πεθάνεις και τώρα σου λέω ξανά το ίδιο πράγμα... Όμως, έχεις εγκαταλείψει πολλές φορές το δίκιο σου για χάρη μιας υπερτιμημένης συμφωνίας, ενός συμβιβασμού. Αυτό είναι λάθος... Η εγγύηση για τη νίκη του δίκιου σου έγκειται αποκλειστικά στην ακραία απροθυμία να υποχωρήσεις, στην πιο αυστηρή ευθύτητα, στην απόλυτη απόρριψη κάθε συμβιβασμού' σ’ αυτά τα πράγματα βρίσκεται το μυστικό των νικών του Λένιν.16

- 355-


Ο Τρότσκι γράφει:

Η κηδεία του Γιόφε ορίστηκε σε μια εργάσιμη μέρα και σε μια ώρα ιτου θα δυσκόλευε πολύ τη συμμετοχή των εργατών της Μόσχας. Όμως, ακόμα κι έτσι, την κηδεία την παρακολούθησαν δέκα χιλιάδες άνθρωποι, μετατρέποντάς την σε μια επιβλητική διαδήλωση της Αντιπολίτευσης.17

Ήταν η τελευταία δημόσια συγκέντρωση και διαδήλωση της Αντιπολίτευσης.

Πόσο ισχυρή ήταν η Αντιπολίτευση;Το 1927 η Αντιπολίτευση πήρε μια μεγάλη ώθηση από την κρί

ση της πολιτικής του Στάλιν και του Μπουχάριν στο διεθνές μέτωπο - πάνω απ’ όλα στην Κίνα - αλλά και στο εσωτερικό μέτωπο με την επιδεινούμενη οικονομική κατάσταση.

Ο ιστορικός Μίχαλ Ράιμαν (Michal Reiman) στο σημαντικό έργο του Η Γέννηση του Σταλινισμού προσπαθεί να δώσει μια εικόνα της δύναμης της Αντιπολίτευσης, βασισμένος κυρίως σε άκρως απόρρητες οδηγίες, πρωτόκολλα και εκθέσεις της κεντρικής επ ιτροπής και της κυβέρνησης και σε επιστολές από αξιωματούχους στη Μόσχα προς διπλωματικούς υπαλλήλους στο Βερολίνο - όλο αυτό το υλικό είχε διατηρηθεί στα πολιτικά αρχεία του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών. Ο Ράιμαν γράφει:

Στη σχετική φιλολογία συχνά υποτιμάται η σπουδαιότητα της Αντιπολίτευσης. Θεωρείται ως ένα σημαντικό ρεύμα της σοβιετικής ιδεολογικής και πολιτικής ζωής, ένα είδος «εξέγερσης των ηγετών», στο πλαίσιο της πάλης με τον Στάλιν για την εξουσία...

Όμως, αυτή η εκτίμηση είναι λάθος. Η Αντιπολίτευση δεν ήταν απλά κάποιοι στρατηγοί χωρίς στρατό.

...πολλοί ιστορικοί αμφιβάλλουν για το αν η Αντιπολίτευση

- 356-


είχε κάποια πραγματική επιρροή στις τάξεις των κομματικών μελών και πολύ περισσότερο των ευρύτερων τμημάτων του πληθυσμού. Είναι πολύ δύσκολο να συμφωνήσει κάποιος με μια τέτοια άποψη: αν ίσχυε αυτό, τότε το βουνό από πυρομα- χικά που ξόδεψε η κομματική ηγεσία ενάντια στην Αντιπολίτευση εκείνα τα χρόνια φαντάζει πραγματικά παράδοξο - το πλήθος των επίσημων διακηρύξεων, εκθέσεων, φυλλαδίων και βιβλίων που έφτασαν ακόμα και στην πιο μακρινή γωνιά της ΕΣΣΔ.

Κι ο Ράιμαν συνεχίζει:

Την άνοιξη του 1926 η Ενωμένη Αντιπολίτευση, βασισμένη σε ένα πυρήνα παλιών και έμπειρων κομματικών στελεχών, είχε κάποιες σημαντικές επιτυχίες. Εδραίωσε την επιρροή της στο Λένινγκραντ, την Ουκρανία, την Τπερκαυκασία και στην περιοχή των Ουραλίων, στα πανεπιστήμια, σε κάποιες κεντρικές κυβερνητικές υπηρεσίες, σε έναν αριθμό εργοστασίων της Μόσχας και της κεντρικής βιομηχανικής περιοχής, όπως επίσης και σε ένα μέρος των διοικητών και του επιτελικού προσωπικού του στρατού και του ναυτικού, που στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου είχε βρεθεί υπό τις διαταγές του Τρότσκι.Η καταστολή από την κομματική ηγεσία εμπόδισε την ανάπτυξη της Αντιπολίτευσης, όμως η επιρροή της ήταν πολύ μεγαλύτερη απ’ όσο έδειχνε ο αριθμός των ψήφων στις κομματικές οργανώσεις.18

Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούνη-Ιούλη 1927:

...η αντιπολιτευτική δραστηριότητα απλωνόταν, σαν ένα πλημμυρισμένο ποτάμι. Η Αντιπολίτευση οργάνωσε μεγάλες συγκεντρώσεις βιομηχανικών εργατών στο Ιβάνοβο-Βοζνε- σένκ, στο Λένινγκραντ και τη Μόσχα. Σ ’ ένα χημικό εργοστάσιο της Μόσχας ακούστηκαν τα συνθήματα: «Κάτω η δικτατορία του Στάλιν! Κάτω το πολιτικό γραφείο!».19

Η Αντιπολίτευση είχε σημαντική επιρροή στο προσωπικό του Κόκκινου Στρατού.

-357-


Πολλοί δοκιμασμένοι και έμπειροι αξιωματικοί ανήκαν στην Αντιπολίτευση, που σε περίπτωση πολεμικής σύρραξης η απουσία τους θα γινόταν επώδυνα αισθητή.

Οι υποστηρικτές της Αντιπολίτευσης ήταν ποιοτικά ανώτεροι από τους υποστηρικτές του Στάλιν.

Η ενέργεια, η αφοσίωση κι ο ενθουσιασμός των αντιπολιτευόμενων τους ανέβαζε στα μάτια των συγχρόνων τους σε σύγκριση με τη γραφειοκρατική νωθρότητα των αντιπάλων τους.20

Η δραστηριότητα της Αντιπολίτευσης ήταν όντως πολύ εντυπωσιακή:

...ο μικρός όγκος του υλικού που διαθέτουμε, δείχνει μια εντυπωσιακή εικόνα. Ακόμα και μετά την ολομέλεια [της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου που απαγόρευσε την αντιπολίτευση] οι κομματικές οργανώσεις συνέχιζαν να πλημμυρίζουν - ιδιαίτερα στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα και στις δυο πρωτεύουσες - με αντιπολιτευτικό υλικό και προκηρύξεις. Οι εκθέσεις [της GPU] για εντεινόμε- νη αντιπολιτευτική δραστηριότητα κατέφθαναν η μια μετά την άλλη από πολλές πόλεις κι ολόκληρες επαρχίες: Λένινγ- κραντ, Ουκρανία, Τπερκαυκασία, Σιβηρία, Ουράλια και φυσικά από τη Μόσχα όπου εργαζόταν μεγάλος αριθμός στελεχών της Αντιπολίτευσης. Ο αριθμός των παράνομων και ημιπαρά- νομων συγκεντρώσεων στις οποίες συμμετείχαν βιομηχανικοί εργάτες και νεολαία μεγάλωνε σταθερά. Σε μια σειρά μεγάλες κομματικές οργανώσεις έγινε ιδιαιτέρως αισθητή η επιρροή της Αντιπολίτευσης. Παρακώλυε την απρόσκοπτη, μέχρι τότε, λειτουργία του σταλινικού κομματικού μηχανισμού. Επίσης κι ο στρατός είχε επηρεαστεί έντονα από τη δραστηριότητα της Αντιπολίτευσης. Από τη στρατιωτική περιφέρεια και τη φρουρά του Αένινγκραντ, από την Κρονστάνδη, από στρατιωτικές μονάδες στην Ουκρανία και τη Λευκορωσία έρχονταν αναφορές για αντιπολιτευτική δραστηριότητα.21

- 358-


Ποιο ήταν το μέγεθος της Αντιπολίτευσης; Ο Βίκτορ Σερζ περιγράφει τις δυο πτέρυγες της Ενωμένης Αντιπολίτευσης - τους τρο- τσκιστές και τους ζινοβιεψικούς - στη φάση της συγκρότησής της, στα μέσα του 1926.

Ο Ζινόβιεφ διέθετε μερικές χιλιάδες υποστηρικτές στο Λέ- νινγκραντ, που τους συνέδεαν οι δεσμοί της παλιάς συντροφικότητας και της ισχύος του τοπικού κομματικού μηχανισμού... Η αριστερή πτέρυγα του κινήματος, της οποίας ο εκπρόσωπος με το μεγαλύτερο κύρος ήταν ο Τρότσκι, δεν διέθετε δίκιά της οργάνωση. Στη Μόσχα είχε περίπου 600 μέλη, καμιά πενηνταριά στο Αένινγκραντ και μερικές εκατοντάδες στο Χάρκοβο...22

Το μέγεθος κι η επιρροή της Αντιπολίτευσης μεγάλωσαν πολύ κατά τη διάρκεια του 1927. Ο Στάλιν, σε μια ομιλία του στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής στις 19 Νοέμβρη 1928, αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι στις παραμονές του Δέκατου Πέμπτου Συνεδρίου περίπου δέκα χιλιάδες μέλη του κόμματος είχαν ψηφίσει υπέρ της Αντιπολίτευσης και ότι ακόμα είκοσι χιλιάδες περίπου την συμπαθούσαν χωρίς να ψηφίσουν υπέρ της.23 Αυτοί οι αριθμοί αντιφάσκουν με τα στοιχεία που κατέθεσε ο Στάλιν στην εισήγησή του στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο: «...υπέρ της Αντιπολίτευσης ψήφισαν κάτι παραπάνω από τέσσερις χιλιάδες μέλη».24 Μια ένδειξη για το μέγεθος της Αντιπολίτευσης δίνουν οι δέκα χιλιάδες άνθρωποι που παρακολούθησαν την κηδεία του Γιόφε η οποία, όπως αναφέραμε παραπάνω, έγινε σε εργάσιμη μέρα και σε ώρα που θα εμπόδιζε πολλούς εργάτες της Μόσχας να την παρακολουθήσουν.

Ο σταλινικός μηχανισμός δεν αντιμετώπισε με το γάντι την Αντιπολίτευση. Όταν μιλούσαν αντιπολιτευόμενοι στις κομματικές διαδικασίες, τραμπούκοι που είχαν σταλθεί εκεί επί τούτου προσπαθούσαν να διαλύσουν τη συζήτηση. Ο Τρότσκι είπε σε μια ομιλία του στις 23 Οκτώβρη 1927:

- 359-


Φασιστικές ομάδες τραμπούκων που χρησιμοποιούν τις γροθιές τους, πετάνε βιβλία ή πέτρες... [και] τα σίδερα της φυλακής - προς το παρόν ο σταλινισμός έχει σταματήσει πριν κάνει αυτό το τελευταίο βήμα. Όμως θα το κάνει, είναι προδιαγεγραμμένο... Ο σταλινισμός βρίσκει σε αυτές τις μεθόδους την πιο αχαλίνωτη έκφρασή του, φτάνοντας στην ανοιχτή αλητεία... Ο σκοπός είναι να απομονώσει την Αντιπολίτευση και να την καταστρέφει φυσικά. Ήδη μπορείς να ακούσεις φωνές να λένε: «θα διαγράψουμε καμιά χιλιάδα, θα εκτελέ- σουμε καμιά εκατοστή και τότε θα βρούμε την ησυχία στο κόμμα».25

Ο ι γραμματείς των κομματικών οργανώσεων απειλούσαν ότι όποιος ψήφιζε υπέρ της πρότασης της Αντιπολίτευσης - η ψηφοφορία ήταν φανερή - θα διαγραφόταν από το κόμμα.26 Η κομματική γραφειοκρατία κατρακυλούσε στο βούρκο· επιστράτευε ακόμα και τον αντισημιτισμό (οι τρεις ηγέτες της Αντιπολίτευσης - Τρότσκι, Ζι- νόβιεψ, Κάμενεφ - ήταν εβραϊκής καταγωγής). Ο Τρότσκι παρουσίασε μια επιστολή που του είχε στείλει ένας εργάτης, στην οποία περιέγραφε πώς μίλησε ο γραμματέας ενός κομματικού πυρήνα και την αντίδραση που υπήρξε:

«Ο ι Οβριοί στο πολιτικό γραφείο κάνουν φασαρίες»... Κανείς δεν τόλμησε να αναφέρει αυτά τα σχόλια πουθενά, για τον απλό και ανοιχτά ομολογημένο λόγο: θα μας πετάξουν έξω από το εργοστάσιο... Με άλλα λόγια: μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος φοβούνται να αναφέρουν στα κομματικά όργανα την μαυροεκατονταρχίτικη προπαγάνδα, επειδή π ιστεύουν ότι θα είναι αυτοί που θα απολυθούν από το εργοστάσιο κι όχι ο μαυροεκατονταρχίτης γκάνγκστερ.27

Μια έκθεση του 1926 από το Σμολένσκ, μεταφέρει τα λόγια ενός αγρότη:

«Μόλις πέθανε ο καλός μας αφέντης, ο Βλαντιμίρ Ίλιτς, οι κομμισάριοί μας άρχισαν να τσακώνονται και αυτό έγινε επειδή οι Εβραίοι έγιναν πάρα πολλοί κι οι δικοί μας, οι Ρώσοι,

-360-


δεν αφήνουν να τους περνάει το δικό τους, αλλά δεν υπάρχει κανείς να τους βάλει στη θέση τους και όλοι τους νομίζουν ότι είναι πιο έξυπνοι από όλους τους άλλους». Η Γκε-Πε-Ου αναφέρει ότι κάποιοι ‘μη 'συνειδητοί’ εργάτες στο Μπριάνσκ λένε ότι ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ ήταν Εβραίοι στην καταγωγή και πως όταν πέθανε ο Λένιν, ο Τρότσκι ήθελε να πάρει τα ηνία του κράτους, δηλαδή να πάρει την θέση του Λένιν και να βάλει Εβραίους σε όλα τα σημαντικά πόστα, όμως ο Τρότσκι κι η αντιπολίτευσή του δεν τα κατάφεραν γιατί απέναντι τους βρήκαν την κεντρική επιτροπή του κόμματος.28

Η επαρχιακή επιτροπή του Σεχόντο Τσιτίνσκογκο, ανέφερε τα σχόλια ενός ομιλητή: «Ο Τρότσκι έχει ξεκινήσει εδώ και καιρό τη διασπαστική πολιτική του. Ο Τρότσκι δεν μπορεί να είναι κομμουνιστής. Η ίδια η εθνικότητά του αποδεικνύει ότι είναι υπέρ της κερδοσκοπίας... Αυτοί [ο Τρότσκι κι ο Ζινόβιεφ] δεν υπολόγισαν καλά το ρώσικο πνεύμα. Ο Ρώσος εργάτης κι αγρότης δεν θα ακολουθούσαν αυτούς τους εμπόρους της ΝΕΠ».29

Το σχόλιο του Στάλιν για τον αντισημιτισμό ήταν ουσιαστικά προορισμένο να τον ενθαρρύνει. Είπε στους υποστηρικτές του: «Πολεμάμε τον Τρότσκι, τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ όχι γιατί είναι Εβραίοι αλλά γιατί είναι Αντιπολιτευόμενοι».30

Για να επιστρέφουμε στο ζήτημα του μεγέθους της Αντιπολίτευσης: ακόμα κι αν δεχτούμε τον υψηλότερο υπολογισμό - τις δέκα χιλιάδες που ψήφισαν την Αντιπολίτευση και τις είκοσι χιλιάδες που έκφρασαν τη συμπάθειά τους - δεν αποτελούσαν παρά μια μικρή μειοψηφ ία των κομματικών μελών. Το 1927 το κόμμα είχε 724.000 μέλη. Ωστόσο, η Αντιπολίτευση διέθετε ισχυρή υποστήριξη στους κόλπους των Παλιών Μ πολσεβίκω ν. Το 1922, μόλις 10.431 ήταν τα μέλη που είχαν ενταχθεί στο κόμμα πριν την επανάσταση του Φλεβάρη. Το 1925 επιζούσαν οι 8.249 και το 1927 λ ίγοι περισσότεροι από 5.000.31

Η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του κόμματος ήταν νωθρή και παθητική. Αν δεν ήταν, δεν θα ανέχονταν τους τραμπούκους

-361 -


που παρενοχλούσαν τους ομιλητές της Αντιπολίτευσης και διέλυαν τις συγκεντρώσεις της. Ένα ενεργητικό κοινό θα πέταγε έξω τους τραμπούκους. Ξανά και ξανά διαβάζουμε αναφορές που καταγράφουν γελοία ποσοστά της Αντιπολίτευσης σε κομματικές ψηφοφορίες. Αυτό δεν θα συνέβαινε αν τα μέλη ήταν πιο ενεργητικά. Σε μια μεγάλη συγκέντρωση στη Μόσχα το 1927 με ομιλητή τον Ρίκοφ, το σχέδιο απόφασης για την διαγραφή του Τρότσκι και του Ζ ινόβιεφ ψηφίστηκε ομόφωνα. Παρομοίως, στο Αένινγκραντ, η αντίστοιχη διαδικασία με εισηγητή τον Μπουχάριν, ενέκρινε την διαγραφή με 3.500 ψήφους υπέρ έναντι 6 κατά.32 Όταν πάλι ο Μπουχάριν μίλησε σε μια συγκέντρωση έξι χιλιάδων μελών του κόμματος στο Αένινγκραντ για την απόφαση της κεντρικής επ ιτροπής να διαγράψει τον Τρότσκι και τον Ζινόβιεφ, ο Εβδοκίμοφ κι ο Μπακάεφ πήραν το λόγο ως Αντιπολιτευόμενοι, αλλά κατόρθωσαν να πάρουν μόλις δυο ψήφους.33

Το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο και η διάλυση της Ενωμένης Αντιπολίτευσης

Στις παραμονές του Δέκατου Πέμπτου Συνεδρίου, το μπλοκ των τροτσκιστών με τους ζινοβιεψικούς είχε μπει σε φάση αποσύνθεσης. Ο Τρότσκι δήλωνε: «Όλοι να μείνουν στις θέσεις τους! Δεν φεύγει κανένας!». Όμως, ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ έψαχναν τρόπο να συνθηκολογήσουν. Ο Βίκτορ Σερζ γράφει:

Η τάση του Αένινγκραντ - ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, ο Εβδοκίμοφ, ο Μπακάεφ - έτειναν προς τη συνθηκολόγηση. «Θ έλουν να μας διώξουν από το κόμμα. Πρέπει να παραμείνουμε, με κάθε κόστος. Διαγραφή σημαίνει πολιτικός θάνατος, εξορία, αδυναμία παρέμβασης όταν θα ξεκινήσει η κρίση του σημερινού καθεστώτος... Έξω από το Κόμμα δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Οι ταπεινώσεις δεν σημαίνουν και πολλά για μας...»Ο κεντρικός ηγετικός πυρήνας της Αντιπολίτευσης συνεδρίαζε διαρκώς, διαφωνώντας, σε όλη τη διάρκεια του Συνεδρίου.

- 3 6 2 -


Εν τέλει οι σύμμαχοί μας από το Λένινγκραντ πρότειναν: «Ας ζητήσουμε έλεος κι ας πιούμε το πικρό ποτήρι της ταπείνωσης». Ανάμεσα στον Τρότσκι και στον Ζινόβιεφ έγινε ο εξής διάλογος, με σύντομα σημειώματα: «Λέον Νταβίντοβιτς, ήρθε η ώρα που πρέπει να δείξουμε θάρρος να παραδοθούμε...» Τρότσκι: «Αν τέτοιου είδους θάρρος είναι αυτό που χρειάζεται, τότε η επανάσταση θα είχε θριαμβεύσει σε όλο τον κόσμο».34

Στις 14 Ν οέμβρη, 3 αντιπολιτευόμενοι έστειλαν επιστολή στην κεντρική επιτροπή ελέγχου, με την οποία διαμαρτύρονταν για τη διαγραφή του Τρότσκι, του Ζινόβιεφ κι άλλων ηγετικών μελών της Αντιπολίτευσης, επιβεβαίωναν γι’ άλλη μια φορά τη νομιμοφροσύνη τους προς το κόμμα και υπογράμμιζαν την αντίθεσή τους στο φραξιονισμό και στη δημιουργία ενός δεύτερου κόμματος. Η Αντιπολίτευση δήλωνε ότι σταματούσε τις παράνομες συγκεντρώσεις που πραγματοποιούσε. Χωρίς αυτές τις συγκεντρώ σεις - κάθε πρόσβαση στον Τύπο ήταν κλειστή - ουσιαστικά η Αντιπολίτευση αποδεχόταν ένα ολοκληρωτικό φίμωμα. Στις 17-20 του Νοέμβρη, ο Τρότσκι έγραψε μια δήλωση στην οποία ισχυριζόταν ότι η Αντιπολίτευση δεν συνθηκολογούσε: η τήρηση της απόφασης για σταμά- τημα της φραξιονιστικής δουλειάς δεν σήμαινε και παραίτηση από την πάλη για τις απόψεις της Αντιπολίτευσης. Δεν πρόκειται να υπάρξει «εγκατάλειψη της πλατφόρμας και των απόψεών της ή της διάδοσης και υπεράσπισης αυτών των απόψεων μέσα στο κόμμα... Την Αντιπολίτευση δεν πρόκειται να την τρομάξουν κατασταλτικά μέτρα».35

Στην πραγματικότητα, η δήλωση της 14ης Νοέμβρη ήταν ένα μεγάλο βήμα πίσω για την Αντιπολίτευση, ένα βήμα που άνοιξε το δρόμο για περισσότερες υποχωρήσεις.

Στις 23 Νοέμβρη ο Στάλιν, μιλώντας στη 16η Συνδιάσκεψη της Οργάνωσης Περιοχής της Μόσχας, αναφέρθηκε στη δήλωση των 31 Αντιπολιτευόμενων χαρακτηρίζοντάς την «υποκριτική»:

- 3 6 3 -


Η αντιπολίτευση έχει εξαπατήσει το κόμμα δυο φορές. Τώρα θέλει να το εξαπατήσει και για μια τρίτη φορά. Όχι, σύντροφοι, χορτάσαμε παραπλάνηση, χορτάσαμε τα παιχνίδια. (Χειροκρότημα)... Ποιο είναι το επόμενο βήμα;Έχουμε φτάσει στο όριο σύντροφοι, η αντιπολίτευση έχει ξεπεράσει όλα τα επιτρεπτά όρια στο κόμμα. Δεν μπορεί να συνεχίζει να πατάει σε δυο βάρκες, να είναι σε δυο κόμματα ταυτόχρονα, στο παλιό λενινιστικό κόμμα, το ένα και μοναδικό κόμμα από τη μια, κι από την άλλη στο νέο, το τροτσκιστικό κόμμα. Πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στα δυο κόμματα.36

Όταν άνοιξε η αυλαία του Δέκατου Πέμπτου Συνεδρίου του κόμματος, αποκαλύφθηκε ότι στους 1.600 αντιπροσώπους δεν υπήρχε ούτε ένας Αντιπολιτευόμενος. Στις 3 Δεκέμβρη, τη δεύτερη μέρα του συνεδρίου, η Αντιπολίτευση έκανε μια δεύτερη δήλωση. Ήταν η «Δήλωση των 121» κι αποτελούσε ένα συμβιβασμό ανάμεσα στους τροτσκιστές και τους ζινοβιεψικούς. Ο ι πρώτοι θέλανε να συνεχίσουν τον αγώνα, οι δεύτεροι να συνθηκολογήσουν. Η «Δ ή λωση των 121» έλεγε:

Στην εποχή της προλεταριακής δικτατορίας η ενότητα του κομμουνιστικού κόμματος αποτελεί την ύψιστη αξία... Πήραμε το δρόμο του φραξιονισμού, που σε κάποιες στιγμές έλαβε πολύ οξεία μορφή και σε κάποιες περιπτώσεις καταφύγαμε σε μεθόδους που παραβίαζαν την κομματική πειθαρχία... Ανάμεσα σε μας και το κόμμα δεν υπάρχουν προγραμματικές διαφωνίες. Έχουμε επισημάνει την ύπαρξη και την ανάπτυξη θερ- μιδοριανών κινδύνων στη χώρα και την ανεπάρκεια των μέτρων που έχουν ληφθεί για την αντιμετώπισή τους, όμως ποτέ δεν σκεφθήκαμε ότι το κόμμα μας ή η κεντρική επιτροπή του έχουν γίνει Θερμιδοριανά ή ότι το κράτος μας έχει πάψει να είναι εργατικό κράτος. Αυτά τα έχουμε δηλώσει κατηγορηματικά στην Πλατφόρμα μας. Υποστηρίζουμε, και θα συνεχίσου- με να υποστηρίζουμε, ότι το κόμμα ήταν και παραμένει η ενσάρκωση της προλεταριακής πρωτοπορίας και ότι το σοβιετικό κράτος είναι η ενσάρκωση της προλεταριακής δικτατορίας...

-364-


Δεν μπορούμε να αποκηρύξουμε απόψεις τις οποίες θεωρούμε ορθές και τις οποίες έχουμε υποβάλει στο κόμμα με την Πλατφόρμα και τις θέσεις μας... Όμως, για να διατηρήσουμε την ενότητα του κόμματος, να διασφαλίσουμε την πλήρη μαχητική του ικανότητα ως ηγέτη του κράτους και του παγκόσμιου προλεταριακού κινήματος, δηλώνουμε στο συνέδριο ότι θα σταματήσουμε κάθε φραξιονιστική δουλειά, θα διαλύσου- με όλες τις φραξιονιστικές οργανώσεις και θα καλέσουμε να κάνουν το ίδιο όλους όσους στο κόμμα και την Κομιντέρν μοιράζονται τις απόψεις μας...Θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε για το κόμμα και θα υπερασπίζουμε τις απόψεις μας στα πλαίσια που επιβάλλει το καταστατικό του κόμματος και οι επίσημες αποφάσεις του. Αυτό είναι δικαίωμα του κάθε μπολσεβίκου, όπως έχει διατυπωθεί σε πολλά συνέδρια από την εποχή του Λένιν και μετά. Αυτή η διακήρυξη είναι η έκφραση της πιο ακλόνητης αποψασιστικό- τητάς μας.Είμαστε πεπεισμένοι ότι εκφράζουμε το σύνολο όσων υιοθετούν τον τρόπο σκέψης μας, που έχουν διαγραφεί από το κόμμα και που, με βάση την παρούσα διακήρυξη, το κόμμα θα έπρεπε να κάνει το πρώτο βήμα για την αποκατάσταση της κανονικής εσωκομματικής ζωής και να επαναφέρει στις γραμμές του όλους όσους έχουν διαγραφεί, να αποφυλακίσει όλους όσους έχουν φυλακιστεί για Αντιπολιτευτικές δραστηριότητες και να δώσει στον καθένα από μας την ευκαιρία να αποδείξει τη σταθερότητα της απόφασής του με τη δουλειά του στο κόμμα.

Η Διακήρυξη τελείωνε μ’ αυτά τα λόγια:

Στο συνέδριο και πριν αυτό, στην εσωκομματική συζήτηση που προηγήθηκε, υπερασπίσαμε τις απόψεις μας με σταθερότητα και αποφασιστικότητα. Τώρα που αποφασίσαμε να υποταχθούμε στις αποφάσεις του συνεδρίου, θα εφαρμόσουμε αυτή την απόφαση με αντίστοιχη σταθερότητα και αποφασιστικότητα, ως πραγματικοί στρατιώτες του μπολσεβίκικου προλεταριακού στρατού.37

-365-


Δηλαδή, η Αντιπολίτευση επανεπιβεβαίωσε ότι δεν είχε «προγραμματικές διαφορές» με την κυρίαρχη ομάδα, ανέλαβε να σταματήσει κάθε φραξιονιστική δραστηριότητα, παρακάλεσε να αποκαταστα- θούν όσοι είχαν διαγραφεί και έδωσε εκ των προτέρων διαβεβαιώσεις ότι θα υποταχθεί στις αποφάσεις του συνεδρίου!

Αυτοί οι τεμενάδες δεν έσωσαν την Αντιπολίτευση. Την ίδια μέρα που κυκλοφορούσε η «Διακήρυξη των 121», ο Στάλιν εξαπέλυσε μια άγρια επίθεση εναντίον της Αντιπολίτευσης στο Σ υνέδριο: διακήρυξε ότι οι οπαδοί της απέρριπταν τη «δυνατότητα της νικηφόρας σοσιαλιστικής οικοδόμησης σε μια χώρα» και κατηγορούσαν το κόμμα για «Θερμιδοριανό εκφυλισμό». Ο Στάλιν ολοκλήρωσε την ομιλία του θέτοντας έναν απαράβατο όρο στην Αντιπολίτευση:

...να αποκηρύξει τις αντιλενινιστικές απόψεις ανοιχτά και τίμια μπροστά σε όλο το κόμμα. Το κόμμα έχει καλέσει την αντιπολίτευση να ομολογήσει τα λάθη της και να τα αποκηρύ- ξει, ώστε να απαλλαγεί απ' αυτά μια και καλή. Το κόμμα έχει καλέσει την αντιπολίτευση να αφοπλιστεί πλήρως -τόσο ιδεολογικά όσο και οργανωτικά... Αν το κάνει, έχει καλώς. Αν αρνηθεί, θα την αφοπλίσουμε εμείς.3®

Ο Κάμενεφ προσπάθησε να εκλιπαρήσει το Συνέδριο, κάνοντας μια αξιοθρήνητη περιγραφή των δεινών της Αντιπολίτευσης:

Έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δυο δρόμους. Ο ένας, είναι ο δρόμος του δεύτερου κόμματος. Αυτός ο δρόμος, στις συνθήκες της δικτατορίας του προλεταριάτου, είναι καταστροφικός. Είναι ο δρόμος του πολιτικού και ταξικού εκφυλισμού. Για μας, αυτός ο δρόμος είναι κλειστός, μας απαγορεύει να τον ακολουθήσουμε όλο το σύστημα των ιδεών μας, όλες οι διδαχές του Λένιν για τη δικτατορία του προλεταριάτου. Συνεπώς, απομένει ο δεύτερος δρόμος. Αυτός ο δρόμος είναι... η πλήρης κι ολοκληρωτική υποταγή στο κόμμα. Επιλέγουμε αυτό το δρόμο, γιατί είμαστε βαθύτατα πεπεισμένοι ότι η σωστή λενινιστική πολιτική μπορεί να θριαμβεύσει μόνο με το κόμμα

- 3 6 6 -

Η πάλη ενάντιο στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία

και μέσω αυτού, όχι έξω από το κόμμα και εναντίον του.39

Η απόφαση του συνεδρίου να διαγράψει την Αντιπολίτευση τσάκισε τη θέληση των ζινοβιεφικών και υπονόμευσε μοιραία το μπλοκ. Στις 10 Δεκέμβρη και τα δυο τμήματα της Αντιπολίτευσης υπέβαλαν Δηλώσεις στο συνέδριο. Οι ζινοβιεψικοί υπέβαλαν ένα ντοκουμέντο παράδοσης, οι τροτσκιστές μια ανακεφαλαίωση της στάσης αρχών που είχαν τηρήσει.

Η ζινοβιεψική δήλωση, με τις υπογραφές των Κάμενεφ, Μπα- κάεψ, Αβντέεψ και Εβδοκίμοψ, ανέφερε:

Η απόφαση του συνεδρίου πάνω στην εισήγηση της κεντρικής επιτροπής δηλώνει ότι η συμμετοχή στην Τροτσκιστική Αντιπολίτευση και η διάδοση των απόψεών της δεν συνάδει με την ιδιότητα του μέλους στο μπολσεβίκικο κόμμα. Μ’ αυτό τον τρόπο, το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο όχι μόνο απέρριψε τις απόψεις μας, αλλά και απαγόρευσε την προπαγάνδα τους... Θεωρούμε ότι είναι υποχρεωτικό να υπακούσουμε στις αποφάσεις του Συνεδρίου... Με βάση αυτά και εφαρμόζοντας τις αποφάσεις του συνεδρίου, δηλώνουμε ότι: 1. Η φράξια της Αντιπολίτευσης θα πάψει να υφίσταται και 2. Η απόφαση του Συνεδρίου για σταμάτημα της προπαγάνδισης των απόψεών της γίνεται αποδεκτή προς εφαρμογή απ’ όλους μας.

Η τροτσκιστική δήλωση, που την υπέγραφαν οι Μουράλοφ, Ρα- κόφσκι και Ράντεκ, ανέφερε:

Τηρώντας τις αποφάσεις του συνεδρίου θα σταματήσουμε κάθε φραξιονιστική δουλειά, θα διαλύσουμε όλες τις φραξιονιστικές οργανώσεις και θα καλέσουμε τους ομοϊδεάτες μας να πράξουν το ίδιο... Την ίδια στιγμή πιστεύουμε ότι ο καθένας από μας μπορεί να υπερασπίσει τις απόψεις μας όπως είναι διατυπωμένες στην Πλατφόρμα και τις θέσεις μας, μέσα στα πλαίσια που θέτει το καταστατικό του κόμματος. Να απαρνη- θούμε την υπεράσπιση των απόψεών μας μέσα στο κόμμα, θα ήταν σαν να απαρνιόμαστε τις ίδιες τις απόψεις μας.40

-367-


Αν και οι δυο δηλώσεις αποδέχονταν την παύση της φραξιονιστικής δραστηριότητας, η τροτσκιστική διεκδικούσε το δικαίωμα των μελών να υπερασπίζουν τις απόψεις τους. Και στις δυο περιπτώσεις η ταπείνωση ήταν εμφανής. Όμως, ενώ οι ζινοβιεψικοί έκαναν σαφές ότι ήταν έτοιμοι να παραιτηθούν από κάθε αγώνα, οι τροτσκι- στές επέμεναν να μάχονται για τις απόψεις τους.

Τα παρακάλια δεν έσωσαν του ζινοβιεψικούς από τη διαγραφή. Στις 19 Δεκέμβρη, την τελευταία μέρα του συνεδρίου, ο Κάμενεφ έψερε στον Ρίκοψ μια διακήρυξη 23 διαγραμμένων μελών της ζινο- βιεψικής πτέρυγας της Αντιπολίτευσης και ζήτησε την άδεια να την διαβάσει στο συνέδριο. Ο Κάμενεψ δεν πήρε αυτή την άδεια, όμως τη Διακήρυξη τη διάβασε ο Ρίκοψ από τη θέση του προέδρου. Περιλάμβανε μια αποκήρυξη όλων των «αντιλενινιστικών» σφαλμάτων της Αντιπολίτευσης, αναγνώριζε ως «λάθη» το στήσιμο του παράνομου τυπογραφείου, τις διαδηλώσεις της 7ης Νοέμβρη και τις σχέσεις με τη διαφωνούσα ομάδα των Φίσερ-Μάσλοφ στη Γερμανία και τέλος, για μια ακόμα ψορά, ζητούσε συγχώρεση. «Όσο σκληρή κι αν είναι για μας η απαίτηση του συνεδρίου... λυγίζουμε τη θέληση και τις ιδέες μας μπροστά στη θέληση και τις ιδέες του κόμματος... Ο μοναδικός υπέρτατος κριτής για το τι είναι ωψέλιμο και τι επιζήμιο, είναι η νικηφόρα πρόοδος της επανάστασης».

Αυτή η άθλια συνθηκολόγηση δεν είχε κανένα αντίκτυπο. Ο Ρίκοφ, εν ονόματι του προεδρείου του συνεδρίου, πρότεινε να μην συζητηθεί η διακήρυξη, αλλά να εξουσιοδοτηθούν η κεντρική επιτροπή ελέγχου και η κεντρική επιτροπή, να δέχονται μόνο ατομικές αιτήσεις διαγραμμένων μελών της Αντιπολίτευσης για επανεισ- δοχή στο κόμμα, χωρίς να βγάζουν απόψαση πριν περάσουν έξι μήνες από την παραλαβή της αίτησης. Το συνέδριο υιοθέτησε σχετική απόψαση. Μ ε άλλα λόγια, είπαν προσβλητικά στον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ να καθίσουν ήσυχοι και να περιμένουν.41

Ο Τρότσκι αντιμετώπισε περιφρονητικά τους συνθηκολόγους Ζ ινόβιεφ και Κάμενεφ. Λίγο μετά το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο

- 3 6 8 -


έγραψε:

Η λιποταξία των Ζινόβιεφ και Κάμενεφ, τροφοδοτήθηκε από τη λανθασμένη πεποίθηση ότι μπορείς να ξεφύγεις από οποι- αδήποτε ιστορική κατάσταση καταφεΰγοντας σε πονηρές μανούβρες κι όχι τηρώντας μια πολιτική γραμμή στηριγμένη σε αρχές... Μ’ αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι κερδίζουν ιδεολογική δικαίωση όλα τα διπλοπρόσωπα, καριερίστικα στοιχεία που νοιάζονται μόνο να σώσουν το τομάρι τους. Η εγκατάλειψη της υπεράσπισης των απόψεών σου στο κόμμα, σημαίνει στην συγκεκριμένη περίπτωση ότι δικαιώνεις το πλατύ στρώμα των διεφθαρμένων φιλισταίων που τρέφουν συμπάθειες για την Αντιπολίτευση, αλλά ψηφίζουν υπέρ της πλειοψηφίας.42

Το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο δ ιέγραψ ε 75 Αντιπολιτευόμενους, ανάμεσά τους τον Κάμενεφ, τον Πιατάκοφ, τον Ράντεκ, τον Ρα- κόφσκι και τον Σμίλγκα. Αμέσως μετά το συνέδριο διαγράφτηκαν1.500 Αντιπολιτευόμενοι κι άλλοι 2.500 υπέγραψαν δηλώσεις μετα- νοίας - σχεδόν όλοι ήταν ζινοβιεφικοί.43

Τα ζιγκ-ζαγκ της πάλης ενάντια στον Στάλιν, που τη μια ξεκινούσε και την επόμενη στιγμή σταματούσε για να μην εντείνει την εσωκομματική σύγκρουση, δεν μπορούσαν παρά να αποπροσανατολίσουν και τους υποστηρικτές του ίδιου του Τρότσκι. Τα στελέχη δεν διατηρούνται απέχοντας από τη δράση. Ο Τρότσκι προσωπικά, μπορούσε να διατηρεί ακμαίο το ηθικό του όσο δύσκολη κι αν ήταν η κατάσταση. Καθ’ όλη τη διάρκεια των χρόνων από το 1923 μέχρι το 1927 δεν σταμάτησε να κριτικάρει την επίσημη πολιτική, ακόμα κι αν υποχρεωνόταν να καταφύγει σε ακατάληπτα για πολλούς υπονοούμενα και μεταφορές. Οι αντιπολιτευόμενοι στη βάση δεν μπορούσαν να επιβιώσουν πολιτικά χωρίς να παλεύουν στο «εδώ και τώρα».

Μήνες αργότερα, το Μάη του 1928, ο Τρότσκι ομολόγησε ότι είχε κάνει υπερβολικές παραχωρήσεις στον Ζινόβιεφ και τους υπόλοιπους

- 3 6 9 -


υποχωρώντας σε αδυναμίες του χαρακτήρα, αναποφασιστι- κότητα, αριστερό κεντρισμό και αιτήματα για λήψη αμυντικής στάσης... Στις παραμονές και κατά τη διάρκεια του Δέκατου Πέμπτου Συνέδριου οι πιέσεις για αμυντική στάση κυριολεκτικά μας κατέκλυσαν, στη δεξιά μας πτέρυγα. Το γεγονός αυτό εκφράστηκε με μια σειρά διακηρύξεις που ήταν άνευ ουσίας ή και επί της ουσίας λανθασμένες. Διορθώσαμε αυτή τη διαστρέβλωση με δυσκολία και με κόστος για το κόμμα.44

Η συμμαχία με τον Ζινόβιεφ απομάκρυνε από τον Τρότσκι κάποιους από τους υποστηρικτές του. Ο Τρότσκι εξήγησε το Δεκέμβρη του 1928: «Για χάρη της συμμαχίας [με τους ζινοβιεφικούς] κάναμε μεμονωμένες, επί μέρους παραχωρήσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις επρόκειτο για παραχωρήσεις προς κάποιους από τους πιο κοντινούς ομ οϊδεάτες μας που έλκονταν από τους ζ ινοβιεφ ι- κούς».45

Όμως, ο Τρότσκι παρέμενε πεπεισμένος ότι η συμμαχία με τον Ζινόβιεφ ήταν χρήσιμη. Έγραψε ότι «...το μπλοκ ήταν αναγκαίο κι ήταν ένα βήμα μπροστά».46 Πρώτα απ’ όλα, «ερχόμενος μαζί μας [ο Ζινόβιεφ] κατάφερε ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα στο μύθο του τροτσκισμού».47 Επίσης, «εκατοντάδες εργάτες της Πετρούπολης δεν τον ακολούθησαν [στη συνθηκολόγησή του με τον Στάλιν], αλλά έμειναν με μας».48

Δυστυχώς, το πρώτο κέρδος, δηλαδή «το πλήγμα στο μύθο του τροτσκισμού» που κατάφερε ο Ζινόβιεφ όταν έκανε τη συμμαχία με τον Τρότσκι, χάθηκε όταν ο Ζινόβιεφ συνθηκολόγησε με τον Στάλιν και αποκήρυξε μετά βδελυγμίας τον τροτσκισμό. Το δεύτερο, το κέρδισμα «εκατοντάδων εργατών της Πετρούπολης», πρέπει να αντιμετωπισθεί με επιφυλάξεις. Καταρχάς, πολλοί από τους υποστηρικτές του ίδιου του Τρότσκι δεν έμειναν καθόλου ανέπαφοι από τις υποχωρήσεις απέναντι στον Ζινόβιεφ με σκοπό τη διατήρηση του μπλοκ. Στο κάτω-κάτω, οι εργάτες εκτιμούν περισσότερο απ’ όλα το θάρρος, τη σταθερότητα, την αδιαλλαξία στην

- 370-


ηγεσία. Στα χρόνια που ακολούθησαν την κατάρρευση του μπλοκ πολύ λίγοι ζινοβιεφικοί επέζησαν πολιτικά για να αντιπαλέψουν τη σταλινική καταδίωξη.

Η εμπειρία της περιόδου 1923-27, όταν ο Τρότσκι έκανε πολλές παραχωρήσεις και συμβιβασμούς σε μέλη της ίδιας του της φράξιας (πάνω απ’ όλους στον Ράντεκ και τον Πιατάκοφ), στον Ζι- νόβιεφ και τον Κάμενεφ και εν τέλει στον Στάλιν και τον Μπουχάριν, οδήγησε τον Γιόφε να κάνει τα σχόλιά του στην επιστολή που έστειλε στον Τρότσκι λίγο πριν αυτοκτονήσει.

Μετά το 1927, όταν ο Τρότσκι πλέον είχε αντιληφθεί το μέγεθος των εγκλημάτων του Στάλιν και τον αποκάλεσε «νεκροθάφτη της επανάστασης», όταν το μπλοκ με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενφ κατέρρευσε - από κει και πέρα ο Τρότσκι έγινε απόλυτα ασυμβίβαστος.

Ο Τρότσκι εξορίζεται στην Άλμα-ΆταΤο πολιτικό γραφείο αποφάσισε να απελάσει τον Τρότσκι από

τη Μόσχα. Ο Στάλιν επιθυμούσε ο Τρότσκι να φύγει «με την ελεύθερη βούλησή του» για το Αστραχάν της Κασπίας Θάλασσας, ώστε να αποφύγει το σκάνδαλο μιας βίαιης απέλασης. Ο Τρότσκι αρνή- θηκε. Στις 12 Γενάρη του 1928, η Γκε-Πε-Ου ανακοίνωσε στον Τρό- τσκι ότι με βάση το Άρθρο 58 του Ποινικού Κώδικα - περί αντεπα- ναστατικής δραστηριότητας - θα εξοριζόταν στην Άλμα-Άτα, την πρωτεύουσα του Καζακστάν, κοντά στα σύνορα με την Κίνα. Η Νατάλια Σεντόβα γράφει:

Η εξαναγκαστιική αναχώρηση του Λέον Νταβίντοβιτς για την Αλμα-Ατα αρχικά είχε οριστεί για τις 16 Γενάρη 1928. Όμως, εκείνη την ημέρα χιλιάδες πολίτες εισέβαλαν στο σιδηροδρομικό σταθμό κι ένα μεγάλο πλήθος βιομηχανικών εργατών απέκλεισε τις ράγες του τρένου, ενόσω άλλοι εργάτες έψαχναν όλη την αμαξοστοιχία αναζητώντας τον Τρότσκι. Η πολιτοφυλακή φοβήθηκε να παρέμβει. Ένα τηλεφώνημα ανέβα

-371 -


λε την αναχώρησή μας για δυο μέρες.Νωρίς το επόμενο πρωί εμφανίστηκε η Γκε-Πε-Ου. Η αναχώρησή μας είχε επισπευστεί κατά 24 ώρες και τώρα πλέον δεν κρατιούνταν ούτε τα προσχήματα... Αρνηθήκαμε να φύγουμε. Ο Τρότσκι ήταν αποφασισμένος να μην δώσει την παραμικρή εντύπωση ότι υποτάσσεται παθητικά σε ένα τόσο απαίσιο και αυθαίρετο μέτρο. Μαζί με το γιο μας τον Λιόβα, τη χήρα του Γιόφε και τη σύζυγο του Μπελομπορόντοφ (που πρόσφατα είχε καθαιρεθεί από τη θέση του Επιτρόπου του Λαού για τις Εσωτερικές Υποθέσεις και προοριζόταν κι αυτός για εξορία) κλειδωθήκαμε σε ένα δωμάτιο. Ένας από τους αξιωματικούς της Γκε-Πε-Ου, ονόματι Κίσκιν, που είχε συνοδεύσει πολλές φορές τον Λέον Νταβίντοβιτς στο μέτωπο, προσπαθούσε να γκρεμίσει την πόρτα. Την ίδια στιγμή φώναζε: «Πυροβολήστε με σύντροφε Τρότσκι!» Ένιωθε ντροπή γι’ αυτό που έκανε, όμως ήταν υποχρεωμένος να ακολουθήσει τις διαταγές του. Μια σφαίρα θα τον απάλλασσε από τα βάσανά του. Αργότερα, αυτές οι κραυγές θα του κόστιζαν τη ζωή. Τι καλύτερη απόδειξη υπήρχε για τον υποσυνείδητο τροτσκισμό του... Οταν τελικά έσπασε η πόρτα, ο Τρότσκι αρνήθηκε να φύγει και χρειάστηκε να τον κουβαλήσουν οι στρατιώτες στα χέρια τους.

Η Αλμα-Ατα βρίσκεται τέσσερις χιλιάδες χιλιόμετρα από τη Μ όσχα και 250 χιλιόμετρα από τον κοντινότερο σιδηρόδρομο.

Τρεις από τους γραμματείς του Τρότσκι αποφάσισαν να τον συντροφέψουν στην εξορία του. Τυπικά, δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο να εγκατασταθούν στην Άλμα-Άτα και να εργαστούν για κάποιον που έχει απελαθεί. Ένας απ’ αυτούς, ο Σερμούκς, είχε την τόλμη να ζητήσει δωμάτιο στο ξενοδοχείο μας. Συχνά διέκρινα στο διάδρομο την ψηλή του φιγούρα, το ωραίο, ξανθό του κεφάλι και το φιλικό του πρόσωπο. Κατάφεραμε να του μιλήσουμε μόνο μια φορά... Συνελήφθη και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στη φυλακή και την εξορία. Ο Ποζ- νάνσκι είχε την ίδια μοίρα. Ο Γκέοργκι Μπούτοφ, ο τρίτος γραμματέας του Λεβ Νταβίντοβιτς, ακόμα χειρότερη.49

- 372-


Ο Μπούτοφ συνελήφθη, πιέστηκε να ψευδορκήσει εις βάρος του Τρότσκι και έκανε πενήντα μέρες απεργία πείνας. Πέθανε στο νοσοκομείο της φυλακής.50 Δυο μέρες μετά την απομάκρυνση του Τρότσκι από τη Μόσχα:

Μια επίσημη ανακοίνωση ενημέρωνε ότι τριάντα ενεργά μέλη της Αντιπολίτευσης, ανάμεσά τους οι Τρότσκι, Ράντεκ, Σμίλγ- κα και I. Σμιρνόφ είχαν εξοριστεί από τη Μόσχα. Ο Ρακόφσκι στάλθηκε στο Αστραχάν, ο Ράντεκ στο Τομσκ και μετά στο Τομπόλσκ, οι περισσότεροι από τα υπόλοιπα στελέχη των τροτσκιστών είχαν διασκορπιστεί στη Σιβηρία. Οι υπεκφυγές του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ εξασφάλισαν για τους ίδιους μια μαλακή ποινή, στην Καλούγκα, μια επαρχιακή πρωτεύουσα περίπου 800 μίλια νοτιοδυτικά της Μόσχας και απ’ ό,τι φαίνεται ακόμα και αυτή η ποινή δεν εφαρμοζόταν αυστηρά.5'

ΣυμπερασματικάΠολλοί συγγραφείς στο ερώτημα γιατί ο Τρότσκι έχασε κι ο

Στάλιν νίκησε, αναζητούν την απάντηση στα ψυχολογικά γνωρίσματα των δυο ανταγωνιστών. Υποτίθεται ότι ο Στάλιν ήταν περισσότερο πονηρός και καλύτερος οργανωτής από τον Τρότσκι. Πρόκειται για μια πραγματικά περίεργη ερμηνεία. Ο Τρότσκι, ο οργανωτής της Επανάστασης του Οκτώβρη και του Κόκκινου Στρατού, ήταν κατώτερος οργανωτής από τον Στάλιν;! Μια τέτοια εξήγηση, έστω κι αν περιγράφει τον απαίσιο χαρακτήρα του Στάλιν, του δ ίνει πολύ μεγάλη αξία ως δημιουργού της ιστορίας.

Ο ι αντικειμενικές συνθήκες καθόρισαν πόσο πετυχημένη μπορούσε να είναι η Αντιπολίτευση. Όπως έγραψε το 1940 ο Τρότσκι στο βιβλίο του, Στάλιν.

Η Αριστερή Αντιπολίτευση δεν μπορούσε να πάρει την εξουσία, ούτε καν έλπιζε ότι θα το καταφέρει - σίγουρα όχι οι πιο στοχαστικοί ηγέτες της. Για την Αριστερή Αντιπολίτευση, που ήταν μια μαρξιστική επαναστατική οργάνωση, η πάλη για την

- 373-


εξουσία αποκτούσε νόημα μόνο σε περίοδο επαναστατικής ανόδου. Σε μια τέτοια περίοδο, η στρατηγική στηρίζεται στην επίθεση, στην άμεση απεύθυνση στις μάζες, στη μετωπική επίθεση κατά της κυβέρνησης. Δεν ήταν λίγα τα μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης που είχαν διαδραματίσει έναν καθόλου ευκαταφρόνητο ρόλο σε τέτοιους αγώνες και γνώριζαν από πρώτο χέρι πώς να τους διεξάγουν. Όμως, στις αρχές της δεκαετίας του ’20 και αργότερα, δεν υπήρχε καμιά επαναστατική άνοδος στη Ρωσία, κάθε άλλο. Σε τέτοιες συνθήκες ήταν αδιανόητη η πάλη για την εξουσία.52

Η κατανόηση των ορίων που έθεταν οι αντικειμενικές συνθήκες στη δράση της Αντιπολίτευσης, μπορούσε να την οδηγήσουν στην παθητικότητα. Όμως, ο Τρότσκι σε όλη τη διάρκεια της πολιτικής του ζωής είχε υπάρξει εχθρός του μηχανιστικού υλισμού, της μοι- ρολατρείας. Για τον Τρότσκι, όπως και για τον Μαρξ, «οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία, αλλά σε συνθήκες που δεν επιλέγουν οι ίδιοι». Κατά συνέπεια, στην περίοδο της αντίδρασης ο επαναστάτης πρέπει να λαμβάνει υπόψη του το χαμηλό επίπεδο δράσης και συνείδησης των μαζών, χωρίς απλώς να το αντανακλά.

...οι συνθήκες της σοβιετικής αντίδρασης ήταν απείρως πιο δύσκολες για την Αντιπολίτευση απ’ ό,τι ήταν για τους μπολσεβίκους οι συνθήκες της τσαρικής αντίδρασης. Όμως, κατά βάση, τα καθήκοντα παρέμεναν τα ίδια - η προστασία των επαναστατικών παραδόσεων, η διατήρηση της επικοινωνίας ανάμεσα στα πρωτοπόρα στοιχεία του κόμματος, η ανάλυση της εξέλιξης του Θερμιδόρ, η προετοιμασία για τη μελλοντική επαναστατική άνοδο στη διεθνή αρένα και στην ΕΣΣΔ. Ο ένας κίνδυνος ήταν, η Αντιπολίτευση να υποτιμήσει τις δυνάμεις της και να εγκαταλείψει πρόωρα τον αγώνα μετά από κά- ποιες αρχικές εξορμήσίεις που συντρίφτηκαν αναγκαστικά, όχι μόνο λόγω της αντίστασης της γραφειοκρατίας, αλλά και εξαιτίας της αδιαφορίας των μαζών. Ο άλλος κίνδυνος ήταν, η Αντιπολίτευση, αφού θα είχε πειστεί για το αδύνατο της άμεσης σχέσης με τις μάζες, έστω με την πρωτοπορία τους, να παραιτούνταν από τον αγώνα και να καθόταν στη γωνία πε-

- 374-


ριμένοντας καλύτερες μέρες.53

Αν υπήρχε μια σοβαρή αδυναμία στη στάση που κράτησε η Αντιπολίτευση, αυτή ήταν η αποδοχή του μονοκομματικού συστήματος και της απαγόρευσης των φραξιών στο κόμμα. Ήταν μια απαγόρευση που την επέβαλαν οι ακραίες περιστάσεις της οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης της εξαντλημένης Ρωσίας στο τέλος του εμφυλίου πολέμου. Μ ε αυτό τον τρόπο εξηγούνται τα συνεχή μπρος-πίσω της Αντιπολίτευσης: σύγκρουση με την κυρίαρχη σταλινική ομάδα, μετά υποχώρηση, παραίτηση από κάθε πρακτική δράση. Ύστερα πάλι, κεντρισμένη από τα γεγονότα, η Αντιπολίτευση ξεκινούσε τη μάχη για να τη σταματήσει ξανά στη μέση.

Όταν αναφερόμαστε στις δυνατές και αδύνατες πλευρές της στάσης του Τρότσκι την περίοδο 1923-27, χρειάζεται η αίσθηση της αναλογίας. Ενώ ο στρατηγικός προσανατολισμός του ήταν σωστός, έκανε μια σειρά λάθη και συμβιβασμούς τακτικής. Το ζήτημα δεν είναι ότι αν ήταν περισσότερο σταθερός θα είχε νικήσει τον Στάλιν, αλλά ότι θα είχε θέσει ισχυρότερα θεμέλια για την ανάπτυξη της Αντιπολίτευσης, αν δεν είχε αφήσει την Αντιπολίτευση του 1923 να φυλλορροήσει, αν δεν άφηνε να αποπροσανατολιστούν οι υποστηρικτές του στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα (κάτι που υπό το φως των μελλοντικών εξελίξεω ν είχε ιδιαίτερη σημασία) και πολλά άλλα.

Πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι για τα σφάλματα του Τρότσκι και τις συνέπειές τους. Η δυσαναλογία μεταξύ τους ήταν προϊόν του αντιδραστικού χαρακτήρα της ιστορικής περιόδου. Ο ι μπολσεβίκοι δεν έκαναν λιγότερα λάθη το 1917 και στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Όμως, η ορμή της επανάστασης διόρθωσε αυτά τα λάθη. Τώρα, η προέλαση της αντίδρασης πολλαπλασίαζε τις συνέπειες κάθε σφάλματος που έκανε ο Τρότσκι.

Η οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας, η αδυναμία του προλεταριάτου, το δυνάμωμα των κουλάκων, των εμπόρων της ΝΕΠ

- 375-


και των γραφειοκρατών, και πάνω απ’ όλα η ήττα της διεθνούς επανάστασης, εξηγούν το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στους μεγάλους στόχους του και τα μικροσκοπικά μέσα που είχε ο Τρότσκι στη διάθεσή του για να τους εκπληρώσει. Αυτό το χάσμα ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα, μπορούσε να είχε οδηγήσει τον Τρότσκι είτε να προσπαθεί να εκπληρώσει τον τελικό σκοπό παραβλέποντας τα μέσα - μια υπεραριστερή στάση - ή στο αντίθετο άκρο: να συνθηκολογήσει μπροστά στις επικρατούσες συνθήκες και να παραιτηθεί από τον τελικό σκοπό. Ο Τρότσκι επέλεξε ένα τρίτο δρόμο: να παλέψει για τον τελικό σκοπό, ενώ ταυτόχρονα ελισσόταν κάτω από την ισχυρότατη πίεση των δυνάμεων της αντίδρασης. Σ ’ αυτή τη βα σ ισ μένη σε αρχές, α λλά ευ λ ύ γ ισ τη σ τάση, έ γ κ ε ιτα ι ο ηρωισμός και η τραγωδία της ζωής του εκείνο το διάστημα.

- 376-

Βιβλιογραφία μεταφρασμένη στα ελληνικά

Τα αττοσπάσματα της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι μεταφρασμένα απ’ ευθείας από το αγγλικό κείμενο. Βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και στα οποία αναφέρονται οι παραπομπές αυτού του τόμου είναι τα εξής:

• Λ. Τρότσκι, Η Ζωή μου, εκδ. Αλλαγή• Λ. Τρότσκι, Η σταλινική σχολή της πλαστογραφίας, εκδ. Ένεκεν

Λ. Τρότσκι, Η Προδομένη Επανάσταση, εκδ. Αλλαγή« Λ. Τρότσκι, Τα διδάγματα τον Οκτώβρη, εκδ. Μαρξιστικό

Βιβλιοπωλείο• Λ. Τρότσκι, Η Νέα Πορεία, εκδ. Αλλαγή• Λ. Τρότσκι, Στάλιν, εκδ. Δωδώνη• Λ. Τρότσκι, Η Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν, εκδ. Αλλαγή• Λ. Τρότσκι, Προβλήματα της καθημερινής ζωής, εκδ. Μαρξιστικό

Βιβλιοπωλείο• Λ. Τρότσκι, Λογοτεχνία και Επανάσταση, εκδ. Παρασκήνιο• Λ. Τρότσκι, Αποτελέσματα και Προοπτικές, εκδ. Αλλαγή• Τόνι Κλιφ, Τρότσκι 1917-1923. Το ξίφος της επανάστασης, εκδ.

Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο• Λένιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή

Βίκτωρ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη, εκδ. Scripta• Β. Σερζ και Ναταλία Σέντοβα, Τρότσκι, εκδ. Κοχλίας• Κρις Χάρμα ν, Γερμανία 1918-1924 Η χαμένη επανάσταση, εκδ

Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο• Κ. Μαρξ, Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή• Μαρξ - Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος,

εκδ. Σύγχρονη Εποχή• Στάλιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή

Σημειώσεις

Εισαγωγή1. Ν.Ν. Sukhanov, The Russian Revolution 1917. A Personal Record, Lon

don 1955, σελ. 2302. K. Marx, The Class Struggle in France, στο K. Marx and F. Engels, Col

lected Works, τόμος 10, σελ. 99. [Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή 1

3. Δες Τ. Cliff, Trotsky, τόμος 2, London 1990, σελ. 2774. L. Trotsky, Permanent Revolution and Results and Prospects, London

1971, σελ. 49. [Αποτελέσματα και προοπτικές, εκδ. Αλλαγή]5. Trotsky, The Challenge of the Left Opposition (1928-29), στο εξής θα

αναψέρεται ως Challenge (1928-29), New York 1981, σελ. 1476. Trotsky, Writings (1930-31), New York 1973, σελ. 2257. Trotsky, Writings (1933-34), New York 1972, σελ. 117-88. Trotsky, Writings (1929), New York 1975, σελ. 609. Trotsky, The Challenge of the Left Opposition (1923-25), στο εξής θα

αναψέρεται ως Challenge (1923-25), New York 1980, σελ. 7810. Trotsky, The Challenge of the Left Opposition (1926-27), στο εξής θα

αναψέρεται ως Challenge (1926-27), New York 1980, σελ. 39411. Trotsky, The Revolution Betrayed, London 1987, σελ. 9812. Trotsky, My Life, New York 1960, σελ. 537. [Η Ζωή μου, εκδ. Αλλαγή]

Κεφάλαιο 1:1. Trotsky, My Life, σελ. 4822. Δες Cliff, Trotsky τόμος 2, σελ. 263-93. Dvenadtsatii sezd RKP(b), Moscow 1923, σελ. 3204. M. Dobb, Soviet Economic Development since 1917, London 1948, σελ.

425. Στο ίδιο, σελ. 46-7

- 378-

6. Στο ίδιο, σελ. 937. Ε. Η. Carr, The Interregnum, 1923-1924, στο εξής θα αναψέρεται ως

The Interregnum, London 1954, σελ. 758. Στο ίδιο, σελ. 77-89. Στο ίδιο, σελ. 12310. Στο ίδιο, σελ. 8511. W. Duranty, / write as I please, New York 1925, σελ. 13812. J.B. Hatch, Labor and Polities in NEP Russia: Workers, Trade Unions,

and the Communist Party in Moscow, 1921-26, Ph.D Thesis, University of California, Irvine 1985, σελ. 195

13. Στο ίδιο, σελ. 109-11014. V. Sorinn, Rabochaia Gruppa, Moscow 1924, σελ. 97-11215. Hatch, σελ. 220-116. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 55-617. Στο ίδιο, σελ. 5818. Carr, The Interregnum, σελ. 368-7019. Trotsky, My Life, σελ. 498-920. Trotsky, Stalin, London 1947 σελ. 38121. Trinadtsataia Konferentsiia RKP(b), Moscow 1924, σελ. 106-722. KPSS v rezoliutsiiakh i resheniiakh sezdov, konferentsii i plenumov

TsK, στο εξής θα αναψέρεται ως KPSS ν rez., Moscow 1953, τόμος 1, σελ. 767-8

23. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 40824. Trotsky, The New Course: Challenge (1923-25), σελ. 6725. Trinadtsatii sezd RKP(b), Moscow 1924, σελ. 15426. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 123-427. Στο ίδιο, σελ. 125-628. Στο ίδιο, σελ. 91-229. Στο ίδιο, σελ. 9230. Στο ίδιο31. Στο ίδιο, σελ. 7532. Στο ίδιο, σελ. 119-20

- 379-

33. Στο ίδιο, σελ. 14034. Στο ίδιο, σελ. 7235. Στο ίδιο, σελ. 6936. Στο ίδιο, σελ. 78-937. Στο ίδιο, σελ. 80-1, 8638. Izvestiia TsK RKP(b), June 192339. Cliff, Trotsky, τόμος 2, σελ. 26040. Desiatii sezd RKP(b), Moscow 1921, σελ. 350-141. Δες Cliff, Trotsky, τόμος 2, σελ. 27742. Pravda, 19 Jan. 1924, αναψέρεται στο Carr, The interregnum, σελ. 12543. L. Trotsky, Nashi Politicheskye Zadachi, Geneva, 1904, σελ. 105, ανα-

φέρεται στο Cliff, Trotsky, τόμος 1, London 1989, σελ. 63

Κεφάλαιο 2:1. J. V. Stalin, Works, Moscow 1949, τόμος 5, σελ. 394-52. Carr, The Interregnum, σελ. 319,322-33. M. Eastman, Since Lenin Died, London 1925, σελ. 534. I. Deutscher, The Prophet Unarmed, London 1959, σελ.1265. Αναψέρεται από τον Τρότσκι στο Τρίτο Συνέδριο του Κόμματος, May

1924, Challenge (1923-25), σελ. 1496. Trinadtsaia konferentsiia RKP(b), σελ. 2187. Στο ίδιο, σελ. 1088. Στο ίδιο, σελ. 1269. Hatch, σελ. 406-41210. Trinadtsaia konferentsiia RKP(b), Moscow 1963, σελ. 131-311. Pravda, 18 December 192312. T. E. Nisonger, The Leningrad Opposition o f1925-26 in the Communist

Party of the Soviet Union, PhD Thesis, Columbia University, 1976, σελ. 11113. Trinadtsaia konferentsiia RKP(b), σελ. 124,13314. G. Zinoviev, Chetirenadtsatii sezd VKP(h), Moscow 1926, σελ. 45915. Eastman, σελ. 8216. Trotsky, Stalin, σελ. 387

-380-

17. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 24-518. KPSS v rez., τόμος 1, σελ. 784-519. Trotsky, My Life, σελ. 50820. Στο ίδιο, σελ. 51121. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 47-5322. Trotsky, My Life, σελ. 51423. Pravda, 30 January 1924, σχολιάζεται στο Carr, The Interregnum, σελ. 34924. Trotsky, My Life, σελ. 51425. Στο ίδιο, σελ. 51526. Leon Trotsky Speaks, New York 1972, σελ. 1%27. Trotsky, The Revolution Betrayed, σελ. 97-828. Η πιο πλήρης αναφορά γι’ αυτή τη συνεδρίαση βρίσκεται στο Β. Bazh-

anov, Stalin, Paris 1931, σελ. 32-4. Αναφέρεται στο Carr, The Interregnum, σελ. 360-1

29. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 18130. Trinadtsatii sezd RKP(b), σελ. 11531. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 15832. Στο ίδιο, σελ. 16033. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 26734. Στο ίδιο, σελ. 153-435. Στο ίδιο, σελ. 16136. Στο ίδιο, σελ. 16237. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 238-938. Trinadtsatii sezd RKP(b), σελ. 26139. KPSS ν rez., τόμος 1, σελ. 819-2140. Trotsky, My Life, σελ. 499-50041. Biulleten Oppozitsii, τεύχος 75-76, March-April 1939, σελ. 32

Κεφάλαιο 3:1. R. Fischer, Stalin and German Communism, London 1948, σελ. 3122. W. D. Angress, Stillborn Revolution: the Communist Bidfor Power in

Germany, 1921-23, Princeton 1963, σελ. 396-7

-381 -

3. Στο ίδιο, σελ. 285,350

4. Ε. Anderson, Hammer or Anvil, London 1945, σελ. 91

5. P. Βτοιιέ, Revolution en Allemagne 1917-1923, Paris 1971, σελ. 679

6. Στο ίδιο, σελ. 698-700

7. A. Rosenberg, A History of the German Republic, London 1936, σελ. 194

8. Fischer, σελ. 291-2

9. Brou£, σελ. 710

10. Anderson, σελ. 92-3

11. Angress, σελ. 302

12. Brou£, σελ. 554

13. Στο ίδιο, σελ. 706

14. Carr, The Interregnum, σελ. 187

15. Trotsky, Stalin, σελ. 368-9

16. 1. Deutscher, ‘Record of a Discussion with Heinrich Brandler) New Left Review, September-October 1977, σελ. 76

17. Trotsky, The First Five Years of the Communist International, New York 1953, τόμος 2, σελ. 347,349-50

18. Deutscher, όττ.π, σελ. 51 -2,76

19. Trotsky, How the Revolution Armed, London 1981, τόμος 5, σελ. 202-3

20. Lenin, Works, τόμος 25, σελ. 285-6

21. Carr, The Interregnum, σελ. 221

22. C. Harman, The Lost Revolution, Germany 1918 to 1923, London 1982, σελ. 289. [Γερμανία 1918-1924, Η χαμένη επανάσταση, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο]

23. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 95

24. Trotsky, The Third International After Lenin, New York 1936, σελ. 95. [Η Τρίτη Διεθνής μετά τον Λένιν, εκδ. Αλλαγή]

25. Trotsky, Challenge (1928-29), σελ. 259

- 382-

Κεφάλαιο 4:1. Protokoll: Fiinfter Kongresses der Kommunistischen Internationale

(χ.χρ.), τόμος 2, σελ. 583,6192. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 2003. Στο ίδιο, σελ. 2124. Στο ίδιο, σελ. 213-45. Στο ίδιο, σελ. 2116. Στο ίδιο, σελ. 2167. Στο ίδιο, σελ. 2358. Στο ίδιο, σελ. 2209. Στο ίδιο, σελ. 251-210. L.B. Kamenev, ‘The Party and Trotskyism’ στο Za Leninizm, Moscow

1925, σελ. 7011. Zinoviev, ‘Bolshevism or Trotskyism; στο ίδιο, σελ. 13212. Στο ίδιο, σελ. 126-913. Στο ίδιο, σελ. 15114. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 34115. Στο ίδιο, σελ. 34216. Στο ίδιο, σελ. 342-317. Στο ίδιο, σελ. 34418. Στο ίδιο, σελ. 350-119. Στο ίδιο, σελ. 365-620. Στο ίδιο, σελ. 37321. N.I. Bukharin, 'The Theory of Permanent Revolution; Za Leninizm σελ.

367,37222. N. Krupskaya, ‘Το the Question of the Lessons of October,’ στο ίδιο,

σελ. 152-623. Moskovskie bolsheviki v borbe s pravym i ‘levym’ opportunizmom 1921-

29, Moscow 1969, σελ. 108-924. Στο ίδιο, σελ. 100-1,10625. Partita ν borbe za vosstanoviertle narodnogo khoziaistva 1921- 25gg.

Moscow 1961, σελ. 536-7

26. Eastman, σελ. 12327. Trotsky, My Life, σελ. 51628. DvenadtsatiisezdRKP(b),at\. 13429. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 267-830. Στο ίδιο, σελ. 30031. Στο ίδιο, σελ. 30132. Στο ίδιο, σελ. 26133. Pravda, 13 December 1924, αναψέρεται στο Ε.Η. Carr, Socialism in

One Country, τόμος 2, London 1964, σελ. 2934. Trotsky, The Stalin school of Falsification, New York 1962, σελ. 89-99.

\H Σταλινική Σχολή της Πλαστογραφίας, εκδ.Ένεκεν]35. Trotsky, My Life, σελ. 51736. Στο ίδιο, σελ. 49137. Stalin, Works, τόμος 6, σελ. 378-9738. V. 1. Lenin, Sochineniia, τόμος 27, σελ. 387

39. Στο ίδιο, τρίτη έκδοση, τόμος 25, σελ. 473-440. Δες Lenin, Sochineniia, τόμος 31, σελ. 37041. Stalin, The Theory and Practice ofLeninism, Communist Party of Great

Britain, 1925, σελ. 455-642. Stalin, Sochineniia, τόμος 6, σελ. 107-843. K. Marx και F. Engels, Manifesto of the Communist Party, στο K. Marx

και F. Engels, Collected Works, τόμος 6 σελ. 486. \ To Κομμουνιστικό Μανιφέστο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή]

44. Trotsky, The Permanent Revolution and Results and Prospects, σελ. 15645. Δες N. Bukharin, Tekushchii Moment i Osnovy Nashei Politiki, Moscow

192546. KPSS v rez. τόμος 2, σελ. 7747. Challenge (1926-27), σελ. 38448. Trotsky, The Revolution Betrayed, σελ. 29249. Trotsky, Challenge (1928-29), σελ. 21650. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 30651. Στο ίδιο, σελ. 304-5

- 3 8 4 -

52. Στο ίδιο, σελ. 30553. Stalin, Works, τόμος 7, σελ. 39054. Ν. Popov, Outline History of the CPSU, London χ.χρ., τόμος 2, σελ. 21.

KPSS v rez., τόμος 1, σελ. 913-2155. V. Serge, Memoirs of a Revolutionary, London 1984, σελ. 209. [Αναμνή

σεις ενός επαναστάτη, εκδ. Scripta]56. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 249-5057. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 31258. Στο ίδιο, σελ. 31559. Trotsky, Challenge (1928-29), σελ. 22360. Sunday Worker, 2 August 1925

Κεφάλαιο 5:1. Trotsky, Problems of Everyday Life, New York, 1973, σελ. 53. |Προβλή

ματα καθημερινής ζωής, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο]2. Αναψέρεται στο C. Rosenberg, Education and Society, London χ.χρ.,

σελ. 233. Trotsky, Problems of Everyday Life, σελ. 50-14. Στο ίδιο, σελ. 1715. Στο ίδιο6. Στο ίδιο, σελ. 717. Στο ίδιο, σελ. 618. Στο ίδιο, σελ. 719. Στο ίδιο, σελ. 59, η έμφαση δική μου.10. Στο ίδιο, σελ. 5011. Στο ίδιο, σελ. 5112. Στο ίδιο, σελ. 5213. Στο ίδιο, σελ. 14314. Στο ίδιο, σελ. 146-715. Στο ίδιο, σελ. 14916. Στο ίδιο, σελ. 15317. Στο ίδιο, σελ. 154

- 385-

18. Στο ίδιο, σελ. 15719. Στο ίδιο, σελ. 13120. Στο ίδιο, σελ. 5321. Trotsky, Women and the Family, New York, 1970, σελ. 45,4222. Trotsky, Problems of Everyday Life, σελ. 6523. Trotsky, Women and the Family, σελ. 43,48,4524. Trotsky, Problems of Everyday Life, σελ. 7925. Trotsky, Women and the Family, σελ. 29-3026. Στο ίδιο, σελ. 2827. Trotsky, Problems of Everyday Life, σελ. 7028. Στο ίδιο, σελ. 13229. Στο ίδιο, σελ. 17330. Trotsky, Literature and Revolution, Ann Arbor 1971, σελ. 6031. Στο ίδιο, σελ. 9-1032. Στο ίδιο, σελ. 7733. Στο ίδιο, σελ. 2434. Ε.Η. Carr, Socialism in One Country, τόμος 1, London 1958, σελ. 8035. Cliff, Trotsky, τόμος 2, σελ. 23436. C. Claudin-Urondo, Lenin and the Cultural Revolution, Hassocks 1977,

σελ. 5637. Lenin, Sochineniia, xxiv, σελ. 305. Αναφέρεται στο Carr, Socialism in

One Country, τόμος 1, σελ. 5038. Lenin, Sochineniia, xxv, σελ. 409,636,637. Αναφέρεται στο Carr, Socia

lism in One Country, τόμος 1, σελ. 5139. Trotsky, Literature and Revolution, σελ. 1940. Lenin, Sochineniia, xxvii, σελ. 51. Αναφέρεται στο Carr, Socialism in

One Country, τόμος 1, σελ. 5041. Trotsky, Literature and Revolution, σελ. 1442. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 19843. Carr, Socialism in One Country, τόμος 2, σελ. 8744. Leon Trotsky on Literature and Art, New York 1970, σελ. 11945. Στο ίδιο, σελ. 121

- 3 8 6 -

46. Trotsky, Problems of Everyday Life, σελ. 21047. Στο ίδιο, σελ. 20048. Στο ίδιο, σελ. 21149. Στο ίδιο, σελ. 22150. Στο ίδιο, σελ. 21451. Στο ίδιο, σελ. 20152. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 19853. Trotsky, Literature and Revolution, σελ. 230

Κεφάλαιο 6:1. Carr, Socialism in One Country, τόμος 1, σελ. 190-12. Στο ίδιο, σελ. 192-43. Στο ίδιο, σελ. 224-54. Στο ίδιο, σελ. 2265. Στο ίδιο, σελ. 2286. Στο ίδιο, σελ. 2307. Στο ίδιο, σελ. 231-28. Στο ίδιο, σελ. 2539. Στο ίδιο, σελ. 25410. Στο ίδιο, σελ. 25711. Στο ίδιο, σελ. 247-812. Στο ίδιο, σελ. 254-513. Bolshevik, 30 April 1925, αναψέρεται στο Carr, Socialism in One Coun

try, τόμος 1, σελ. 26014. Στο ίδιο, σελ. 26215. Στο ίδιο, σελ. 26816. Στο ίδιο, σελ. 27017. Στο ίδιο, σελ. 28518. Serge, σελ. 17719. Trotsky, Challenge (1928-29), σελ. 62-320. Carr, Socialism in One Country, τόμος 1, σελ. 286-721. G. Zinoviev, Leninizm, Leningrad 1925, σελ. 281

22. Στο ίδιο, σελ. 30223. Στο ίδιο, σελ. 302-724. Στο ίδιο, σελ. 31825. Στο ίδιο, σελ. 37726. Carr, Socialism in One Country, τόμος 1, σελ. 291-327. Στο ίδιο, σελ. 29528. Chetirnadtsatii sezd VKP(b), Moscow 1926, σελ. 158-6629. Στο ίδιο, σελ. 274-530. Stalin, Works, τόμος 7, σελ. 40231. Στο ίδιο, σελ. 39032. Στο ίδιο, σελ. 39833. Chetirnadtsatii sezd VKP(b) σελ. 504-534. Στο ίδιο, σελ. 52435. KPSS ν rez. τόμος 2, σελ. 90-236. Nisonger, σελ. 3937. Serge, σελ. 21138. Nisonger, σελ. 6439. Στο ίδιο, σελ. 66-740. Στο ίδιο, σελ. 9541. Στο ίδιο, σελ. 13142. Στο ίδιο, σελ. 302,31043. Στο ίδιο, σελ. 132-444. Στο ίδιο, σελ. 41145. Στο ίδιο, σελ. 412-346. The Case of Leon Trotsky, London, 1937, σελ. 322-347. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 39548. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 24949. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 385-650. Στο ίδιο, σελ. 393-451. Στο ίδιο, σελ. 39552. Trotsky, My Life, σελ. 521-253. Biulleten Oppozitsii, τεύχη 29-30, September 1930, σελ. 34

- 3 8 8 -

54. Αναψέρεται στο Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 247

Κεφάλαιο 7:1. Trotsky, στο Biulletin Oppozitsii, τεύχη 54-55, March 1937, σελ. 11-122. Serge, σελ. 212-33. Trotsky, My Life, σελ. 5214. Serge, σελ. 2205. Trotsky, The Stalin School of Falsification, New York 1962, σελ. 916. Αναψέρεται στο Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 248-97. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 748. Στο ίδιο, σελ. 849. Στο ίδιο, σελ. 78-910. Στο ίδιο, σελ. 8011. KPSS ν rez. τόμος 2, σελ. 160-6612. Ε.Η. Carr, Foundations of a Planned Economy, London 1971, τόμος 2,

σελ. 1413. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 28114. Writings of Leon Trotsky, (1939-40), New York 1973, σελ. 17515. Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 221-316. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 127-917. Leon Trotsky on France, New York 1979, σελ. 230-118. A. Ciliga, The Russian Enigma, London 1979, σελ. 819. V. Serge και N. Sedova, The Life and Death of Leon Trotsky, London

1975, σελ. 149. [Τρότσκι, εκδ. Κοχλίας]20. Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 300.21. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 13422. Στο ίδιο, σελ. 14423. Στο ίδιο, σελ. 158-924. Στο ίδιο, σελ. 14525. Piatnadtsataia konferentsiia VKP(b), Moscow 1927, σελ. 698-70726. Deutscher, The Prophet Unarmed, σελ. 304-527. J. Degras, επιμ. The Communist International, 1919-1943. Documents,

London 1971, τόμος 2, σελ. 330-528. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 170-129. Trotsky, My Life, σελ. 529

Κεφάλαιο 8:1. Workers Weekly, 18 September 19252. R. Page Arnot, The General Strike, London 1926, σελ. 663. Δες T. Cliff και D. Gluckstein, The Labour Party, a Marxist History,

London 1988, κεφάλαιο 54. International Trade Union Unity, London 1925, σελ. 185. Trotsky's Writings on Britain, τόμος 2, London 1974, σελ. 4 ,6 ,96. Στο ίδιο, σελ. 1407. Στο ίδιο, σελ. 1428. Στο Ιδιο, σελ. 36-79. Στο ίδιο, σελ. 51-210. Στο ίδιο, σελ. 4611. Στο ίδιο, σελ. 3912. Στο ίδιο, σελ. 9213. Στο ίδιο, σελ. 85-714. Στο ίδιο, σελ. 10515. Στο ίδιο, σελ. 93-416. Στο ίδιο, σελ. 24817. Στο ίδιο, σελ. 5718. Στο ίδιο, σελ. 12819. Στο ίδιο, σελ. 15320. Στο ίδιο, σελ. 24821. Στο ίδιο, σελ. 24522. Στο ίδιο, σελ. 14123. Στο ίδιο, σελ. 138-924. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 1%25. Trotsky's Writings on Britain, τόμος 2, σελ. 14026. Στο ίδιο, σελ. 138

- 3 9 0 -

27. Page Arnot, σελ. 34, αναψέρεται στο Τ. Cliff και D. Gluckstein, Marxism and the Trade Union Struggle. The General Strike o f1926, London 1986, σελ. 129

28. Στο ίδιο, σελ. 35, Cliff και Gluckstein, όπ.π., σελ. 12929. Αναψέρεται στο G.M. Young, Stanley Baldwin, London 1951, σελ. 99.

Cliff και Gluckstein, όπ.π., σελ. 13030. A. Bullock, Ernest Bevin, London 1960, τόμος 1, σελ. 289-90 στο Cliff

και Gluckstein, όπ.π., σελ. 17031. Sunday Worker, 23 May 1926, Cliff και Gluckstein, όπ.π., σελ. 246-732. Sunday Worker, 13 June 1926, Cliff και Gluckstein, όπ.π., σελ. 258-933. Στο ίδιο34. Trotsky's Writings on Britain, τόμος 2, σελ. 144-635. G. Hardy, Those Stormy Years, London 1956, σελ. 18836. Workers Weekly, 21 May 192637. Workers Weekly, 13 May 192638. Report, Theses and Resolutions of the Eighth Congress of the Communist

Party of Great Britain. Battersea, 16-17 October 1926, σελ. 12. Cliffκαι Gluckstein, Marxism and the Trade Unions, σελ. 278-9

39. Degras, τόμος 2, σελ. 26240. Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 193-441. Trotsky's Writings on Britain, τόμος 2, σελ. 22742. Degras, τόμος 2, σελ. 31443. Trotsky’s Writings on Britain, τόμος 2, σελ. 118-944. Cliff και Gluckstein, Marxism and the Trade Unions, σελ. 155

Κβφάλαιο 9:1. Serge, σελ. 2162. C. Brandt, B. Schwartz and J.K. Fairbank, A Documentary History of

Chinese Communism, London, 1952, σελ. 523. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale,

Hamburg 1923, σελ. 6324. Degras, τόμος 2, σελ. 5-65. Brandt και άλλοι, σελ. 70

- 3 9 1 -

6. C. Brandt, Stalin’s Failure in China, 1924-1927, Cambridge Mass. 1958, σελ. 32-33

7. Brandt και άλλοι, σελ. 758. Στο ίδιο, σελ. 71

9. Στο ίδιο, σελ. 68-910. International Press Correspondence, 7 January 1926, H. R. Isaacs, The

Tragedy of the Chinese Revolution, London 1938, σελ. 9411. Στο ίδιο, σελ. 13812. Piatnadtsaiia konferentsiia VKP(b), σελ. 27-913. Stalin, Works, τόμος 8, σελ. 387-9,385,39014. Leon Trotsky on China, New York 1976, σελ. 160-115. Trotsky, The Third International After Lenin, σελ. 178

16. Leon Trotsky on China, σελ. 207-817. Trotsky, The Third International After Lenin, σελ. 172-174

18. Leon Trotsky on China, σελ. 40319. Lenin, Works, τόμος 13, σελ. 11120. Lenin, Works, τόμος 8, σελ. 2721. Lenin, Works, τόμος 9, σελ. 314, Cliff, Lenin, τόμος 1, London 1986,

σελ. 205-622. Lenin, Works, τόμος 27, σελ. 305-623. C. M. Wilbur και J. L. How, επιμ., Documents on Communism, Natio

nalism, and Soviet Advisers in China, 1918-1927, New York 1956, σελ. 251

24. Στο ίδιο, σελ. 252-325. Στο ίδιο, σελ. 259-6026. Στο ίδιο, σελ. 26427. Στο ίδιο28. Isaacs, σελ. 107-829. Στο ίδιο, σελ. 119-2030. Wilbur και How, σελ. 297-831. Isaacs, σελ. 110-1132. Στο ίδιο, σελ. 117

- 3 9 2 -

33. Στο ίδιο, σελ. 11834. Στο ίδιο, σελ. 12635. Στο ίδιο, σελ. 12836. Trotsky, The Stalin School of Falsification, σελ. 17337. Degras, τόμος 2, σελ. 33738. Στο ίδιο, σελ. 345-639. Isaacs, σελ. 14840. Στο ίδιο, σελ. 151,15741. Στο ίδιο, σελ. 15742. Trotsky, Problems of the Chinese Revolution, Ann Arbor 1967, σελ. 35743. Isaacs, σελ. 19144. Leon Trotsky on China, σελ. 225-645. Στο ίδιο, σελ. 13446. Biulleten Oppozitsii, July 1932, σελ. 21-2247. Isaacs, σελ. 202

48. Στο ίδιο, σελ. 203,20849. Στο ίδιο, σελ. 21550. ‘The Questions of the Chinese Revolution: Theses of Comrade Stalin

for Propagandists, Approved by the CC of the CPSUI International Press Correspondence, 28 April 1927, η έμφαση είναι επιπρόσθετη. Leon Trotsky on China, σελ. 64-5

51. Degras, τόμος 2, σελ. 384-752. Στο ίδιο, σελ. 38853. Στο ίδιο, σελ. 38954. Leon Trotsky on China, σελ. 223,234-555. Isaacs, σελ. 27956. Στο ίδιο57. Degras, τόμος 2, σελ. 39158. Pravda, 25 July 192759. Leon Trotsky on China, σελ. 410-1160. Isaacs, σελ. 36061. Στο ίδιο, σελ. 366

- 3 9 3 -

62. Στο ίδιο, σελ. 370-163. Leon Trotsky on China, σελ. 46064. Στο ίδιο, σελ. 22165. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistische Internationale,

σελ. 63266. T. 933, Arkhiv Trotskogo, Moscow 1990, τόμος 2, σελ. 192-367. Trotsky, Challenge (1923-25), σελ. 30568. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 4569. Στο ίδιο, σελ. 17670. Στο ίδιο, σελ. 19371. Leon Trotsky Speaks, σελ. 20172. Leon Trotsky on China, σελ. 265,26973. Στο Ιδιο, σελ. 34874. Στο ίδιο, σελ. 490-175. Στο ίδιο, σελ. 10776. Στο ίδιο, σελ. 182-377. Στο ίδιο, σελ. 183-478. Στο ίδιο, σελ. 199,202-379. Στο ίδιο, σελ. 228,23280. Στο ίδιο, σελ. 122,12481. G. Zinoviev, ‘Theses on the Chinese Revolution! στο Trotsky, Problems

of the Chinese Revolution, σελ. 307 και έπειτα82. T. 934, Arkhiv Trotskogo, τόμος 2, σελ. 19483. Δες Peng Shu-tse, 'Introduction' στο Leon Trotsky on China84. Leon Trotsky on China, σελ. 249-5085. Στο ίδιο, σελ. 262-386. Στο ίδιο, σελ. 490-187. Στο ίδιο, σελ. 49388. Trotsky, My Life, σελ. 530

Κεφάλαιο 10:1. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 298

-394-

2. Τ. 944, Arkhiv Trotskogo, τόμος 2, σελ. 2483. Τ. 3059, Arkhiv Trotskogo, τόμος 3, σελ. 434. Τ. 958, Arkhiv Trotskogo, τόμος 3, σελ. 1275. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 226-2396. Leon Trotsky on China, σελ. 221 -27. Στο ίδιο, σελ. 225-6,2288. Trotsky, My life, σελ. 530

9. Stalin, Sochineniia, τόμος 9, σελ. 311 -1210. Pravda, 3 August 192711. T. 966,3075, Arkhiv Trotskogo, τόμος 3, σελ. 21212. Trotsky, The Stalin School of Falsification, σελ. 126-4813. E. H. Carr, Foundations of a Planned Economy, τόμος 1, σελ. 74014. M. Reiman, The Birth of Stalinism, London 1987, σελ. 3815. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 245-6,24816. T. 965, Arkhiv Trotskogo, τόμος 3, σελ. 21917. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 25318. 'The War Danger-The Defence Policy and the Opposition; στο Trotsky,

The Stalin School of Falsification, σελ. 162-7719. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 90-%20. KPSS v rez. τόμος 2, σελ. 267-7421. Δες Zinoviev, 'Draft Speech,’ T. 995, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 71 -322. Τ. 997, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 80-123. Serge, σελ. 22224. Trotsky, ‘An Appeal to Party Members; New International, November

193425. Cliff, Trotsky, τόμος 2, σελ. 239-4426. Δες στο ίδιο, σελ. 269-7227. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 326,32928. Στο ίδιο, σελ. 327-929. Στο ίδιο, σελ. 331-230. Στο ίδιο, σελ. 33731. KPSS ν rez. τόμος 2, σελ. 620

- 3 9 5 -

32. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 33133. Στο ίδιο, σελ. 33034. V.M. Smimov, ‘Under Lenin's Flagi T. 963,964, Arkhiv Trotskogo, τόμος

3, σελ. 15035. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 311-336. Στο ίδιο, σελ. 313-537. Στο ίδιο, σελ. 31638. Στο ίδιο, σελ. 31739. Στο ίδιο, σελ. 318-2040. Στο ίδιο, σελ. 34441. Στο ίδιο, σελ. 351,35842. Στο ίδιο, σελ. 351-2,35443. Στο ίδιο, σελ. 39244. Trotsky, The Third International After Lenin, σελ. 12845. Direktivi KPSS i Sovetskogo Pravitelstva po khoziaistvennym Voprosem,

Moscow 1957, τόμος 1, σελ. 590-%46. E. A. Preobrazhensky, The New Economics, London 1965, σελ. 8847. Στο ίδιο, σελ. 8948. Στο ίδιο, σελ. 24049. Στο ίδιο, σελ. 250-150. Στο ίδιο, σελ. 122-351. Στο ίδιο, σελ. 13752. Τ. 2984, Arkhiv Trotskogo, τόμος 1, σελ. 22553. Marx, Selected Writings, ed. D. McLellan, Oxford 1978, σελ. 170-154. Αναφέρεται από τον A. Nove στην ‘Εισαγωγή’ που έγραψε για το Preo

brazhensky, The New Economics, σελ. xv

Κεφάλαιο 11:1. Serge, σελ. 2232. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 4163. The New International, November 1934, σελ. 1244. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 179-80

-396-

5. Reiman, σελ. 326. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 1%7. KPSS v rez., τόμος 2, σελ. 3118. Trotsky, My Life, σελ. 531 -29. Στο ίδιο, σελ. 532-310. Serge, σελ. 21911. Trotsky, My Life, σελ. 53312. Στο ίδιο, σελ. 53413. Serge, σελ. 226-714. Trotsky, My Life, σελ. 53415. Izvestiia Tsentralnogo Komiteta, 15 November 192716. Trotsky, My Life, σελ. 53717. Στο ίδιο18. Reiman, σελ. 19-2019. Στο ίδιο, σελ. 2220. Στο ίδιο, σελ. 2421. Στο ίδιο, σελ. 27-822. Serge και Sedova, σελ. 13723. Stalin, Works, τόμος 11, σελ. 288-924. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 344-525. Τ.3100,3161, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 22326. Τ.1010, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 9927. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 4528. Μ. Fainsod, Smolensk under Soviet Rule, Cambridge 1958, σελ. 4829. T.1006, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 18830. Trotsky, Stalin, σελ. 399-40031. Trotsky, The Stalin School of Falsification, σελ. xi32. Pravda, 12 August 1927. Carr, The Foundations of Planned Economy,

τόμος 2, σελ. 3533. Pravda και Izvestiia, 27 October 1927. Carr, The Foundations of Plan

ned Economy, τόμος 2, σελ. 4234. Serge, σελ. 232

- 3 9 7 -

35. Τ.3105, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 267-836. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 273-437. Trotsky, Challenge (1925-26), σελ. 481-338. Stalin, Works, τόμος 10, σελ. 37839. Piatnadtsatii sezd VKP(b), σελ. 251-240. T. 1061, Arkhiv Trotskogo, τόμος 4, σελ. 275-641. KPSS v rez., τόμος 2, σελ. 37142. Trotsky, Challenge (1926-27), σελ. 50543. Popov, τόμος 2, σελ.32744. Trotsky, Challenge (1928-29), σελ. 9445. Στο Ιδιο, σελ. 34046. Στο (διο, σελ. 29847. Στο (διο, σελ. 15348. Στο (διο, σελ. 11449. Serge και Sedova, σελ. 156-850. Στο ίδιο51. Carr, Foundations of a Planned Economy, τόμος 2, σελ. 56-752. Trotsky, Stalin, σελ. 40553. Στο ίδιο, σελ. 404

- 3 9 8 -