Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

Επιμέλεια κειμένων:Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικά-του Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρα-σκευή (Διευθύντρια ΙΑ΄ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης–Αινιάν Αλέξαν-δρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύ-ντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευ-θύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφο-ρείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρ-χαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζα-ντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμα-λία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευ-θύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισά-βετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρω-πολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασι-κής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Τουρ-ναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ΄ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστη-μίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα.

ISBN SET: 978-618-82035-0-1ISBN ΤΟΜΟΣ ΙI: 978-618-82035-2-5ISSN: 1790-7039

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

42012

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 15.3 - 18.3.2012

Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα

ΒΟΛΟΣ2015

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

615

615

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Lera, Petrika – Οικονομίδης, Σταύρος – Παπαγιάννης, Άρης – Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγρα-φικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-28

Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29-36

Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κε-ραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37-46

Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47-56

Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτι-κές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57-66

Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67-74

Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula – Velestino: The so-called Megaron Reconsidered . . . . . . . . . . . . . 75-84Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-94Τσιούκα Φωτεινή – Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της

αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95-104

Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συ-νάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105-112

Αλματζή, Καλλιόπη – Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νο-τιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας . . . . . . 113-122

Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123-134Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια . . 135-144Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη-

Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γε-ωργία – Γεωργίου, Ιάκωβος – Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-157

Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Παπαντώνης, Θωμάς – Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-168

Αηδονά, Ελίνα – Κοντοπούλου, Δέσποινα – Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικο-λάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169-176

Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177-186

616


617

Μαλακασιώτη, Ζωή – Βήτος, Γεώργιος – Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου – Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας) . . . . . . . . . . . . . 187-200

Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly . . 201-207Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγρα-

φής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209-214Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων . . . . . . . . . . . . . 215-222Aston, Emma, ‘Welcome, visitors’: religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223-227Καραγιαννόπουλος, Χρήστος – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών

και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229-236Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την

Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237-244Haagsma, Margriet J. – Karapanou, Sophia – Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro

Kallithea 2006-2011. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245-256Τουφεξής, Γεώργιος – Παπαντώνης, Θωμάς – Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρ-

χαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης . . . . . . . . . . . . . . 257-264Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Εξάρχου, Ουρανία – Παπαντώνης, Θωμάς –

Βήτος, Γεώργιος – Παπανικολάου, Ελένη – Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοι-λάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265-274

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας – Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαί-ας Τρίκκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275-282

Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283-291Decourt, Jean-Claude – Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293-301Tziafalias, Athanasios – Karagounis, Dimitris – Bouchon, Richard – Damerzin, Laurence – Hel-

ly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la poli-tique diplomatique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303-310

Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη – Διονυσίου, Μάνος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311-320

Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μέλφος, Βασίλης – Σκαφιδά, Ευαγγελία – Καρναβά, Άρτεμις, Δια-χρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο – Παλαια» Βόλου . . 321-330

Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331-336Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο

μουσείο... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337-342Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αλεξίου, Νεκταρία – Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της

έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας. . . 343-350

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-364

Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365-374

Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου . . . . . . . . . . 375-381

616


617

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011) . . . . . . . . 383-392Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατά-

σταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-402Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου

και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας . . . . . 403-410Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411-418Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη. . . . . . . . 419-424Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροτα-

φείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων . . . 433-438Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου . . . . . . . . . 439-446Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. – Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα

Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447-456Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο

Πήλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457-468Γουλούλης Σταύρος – Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός

ενός βυζαντινού οικισμού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469-480Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοι-

μήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481-486Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γε-

ωργούλη) Δομένικου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487-496Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης

(1546) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497-508Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου

(Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509-518Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπε-

λάκια Θεσσαλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519-526Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης . . . . . . . . . . . . . . . . 527-532Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πα-

τριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853) . . . . . . 533-538Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του

Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539-550

Τσιλιμίγκας, Χρήστος – Βλαχάβα, Δήμητρα – Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτι-κής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου . . . . . . . . . . . . 551-558

Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ. . . . . . . . 559-564Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε΄ (Δεκέμβριος 1805). . 565-572Λαφαζάνη, Στυλιανή – Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση – αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και

λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τι-μίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-578

Μαντζανά, Κρυσταλλία – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος – Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων . . . 579-586

618


619

Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587-596

Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597-604

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605-608

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια . . . . . . . . . . . 621-632Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κα-

τασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633-640Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλ-

κάνια κατά την Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641-656Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές

εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657-668

ΕΥΒΟΙΑ


Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου . . . 669-680

Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681-696

Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνο-πτική παρουσίαση της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697-708

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Ντάφη, Ευαγγελία X. – Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκατα-στάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . 709-718

Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719-728

Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρή-σεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729-740

Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας . . . . . . 741-750

ΒΟΙΩΤΙΑ


Κυριαζή, Όλγα – Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751-764

618


619

Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3η χιλιε-τία π.Χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765-774

Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρό-σφατες αρχαιολογικές έρευνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775-782

Bitely, Emily – Daly, Kevin – Jacob, Rob – Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-792

Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 793-802

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρί-ου» (β’ μισό 9ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 803-810

Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας . . . . . 811-816

ΦΩΚΙΔΑ


Ζάχου, Ελένη – Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνι-ση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817-828

Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο . . . . . . . . . . . . 829-839Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841-848Δημάκη, Σοφία – Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το

Καλαπόδι Λοκρίδας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 849-858Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα

των Ελληνιστικών χρόνων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 859-866Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι’ ΕΠΚΑ κατά τα έτη

2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867-876Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτε-

κτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877-882

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883-892Συρίδης, Γεώργιος – Αηδονά, Ελένη – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-

Φωτεινή – Πεχλιβανίδου, Σοφία – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρω-πογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας. . . . . 893-899

Papakonstantinou, Maria-Foteini – Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-910

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Βαργεμέζης, Γεώργιος –Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας . . . . . 911-918

Αγγελίδης, Πάνος – Λουκά, Μαρία-Παρασκευή – Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατά-σταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας . . . . . . . . . 919-927

620


621

Aravantinos, Vassilis – Fappas, Ioannis – Kyriazi, Olga – Luglio, Giampaolo – Pisani, Marcella, “No greater marvel” revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos. . . . 929-941

Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρό-νων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943-948

Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας . . . . . . . . . . . . . 949-958Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονο-

μιάς, τους Δελφούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 959-968Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη

θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 969-978Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή

σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερ-μηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979-988

Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Krapf, Tobias – Κουτσοκέρα, Νικολέττα – Γκοτσίνας, Άγ-γελος – Καραθάνου, Αγγελική – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Συρίδης Γεώργιος, Αγία Πα-ρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989-998

Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1014Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.Χ. . . 1015-1024

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025-1028

708 709

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΙΣΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΤΜΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ (ΑΗΣ) ΤΗΣ ΔΕΗ

ΑΛΙΒΕΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ (4ΟΣ – 18ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ)

Ευαγγελία X. Ντάφη, Στεφανία Σ. Σκαρτσή

Στο λοφίσκο όπου υψώνεται ο μεσαιωνικός πύργος του Καράβου και στην παράκτια ζώνη κοντά σε αυ-τόν, παλαιότερες έρευνες έχουν αποκαλύψει κεραμική και κατάλοιπα κλασικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων1. To 2010, με χρηματοδότηση της ΔΕΗ, η 23η ΕΒΑ ξεκίνησε την υλοποίηση προγράμματος που προ-έβλεπε τη στερέωση και ανάδειξη των ερειπίων του πρωτοβυζαντινού λουτρού που σώζονται κοντά στο δι-οικητήριο του ΑΗΣ, την αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου, και τη δημιουργία ενός εκθεσιακού χώ-ρου για τα ευρήματα που προέρχονται από την περιοχή2. Τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα παρέχουν ενδείξεις ενός σημαντικού οικισμού των πρωτοβυζαντινών χρόνων. Πιθανόν ταυτίζεται με την Επισκοπή Πορθμού, η οποία αναφέρεται στην Ε΄ Οικουμενική Σύνοδο (553 μ.Χ.). Τα δομικά χαρακτηριστικά του λου-τρού και τα νομίσματα, και – όπως θα φανεί παρακάτω – η κεραμική, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το λου-τρό χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον από τον 4ο μέχρι τον 7ο αιώνα Στα ανατολικά του σώζονται και μεταγε-νέστερα οικοδομικά κατάλοιπα.

Τα ευρήματα ξεκινούν από τον 3ο-4ο αιώνα με ένα παράδειγμα Κορινθιακού λυχναριού3. Στη συνέχεια, υπάρχουν οι ύστεροι ελληνικοί λύχνοι, που παράγονταν κυρίως τον 5ο αιώνα σε θέσεις όπως η Αθήνα και η Κόρινθος (εικ. 1α)4. Μερικά παραδείγματα ανήκουν στους ύστερους μικρασιατικούς τύπους του 6ου αιώ-να (εικ. 1β)5. Επίσης, έχουμε δύο φθαρμένα δείγματα του «Αιγαιακού» τύπου, για τον οποίο πρόσφατα έχει εντοπιστεί παραγωγή στη Νάξο (εικ. 1γ)6. Σημαντικά είναι τα ευρήματα απομιμήσεων αφρικανικών λύχνων (εικ. 2α-β). Αυτά παράγονταν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, ανάμεσα στα οποία η Κόρινθος, η Αθήνα, οι Δελφοί και η Δημητριάδα. Στις πόλεις αυτές, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για τοπική παραλλαγή αφρικα-νικού λύχνου της κεντρικής Ελλάδας7.

Στους λεγόμενους φωκαϊκούς τύπους κεραμικής με ερυθρό επίχρισμα περιλαμβάνονται βαθιά πιάτα, που παράγονταν στις ακτές της Μικράς Ασίας8. Με εξαίρεση ένα δείγμα του πρώτου μισού του 5ου αιώνα, τα υπόλοιπα ευρήματα φωκαϊκών αγγείων ανήκουν σε δύο βασικούς τύπους: στον τύπο 3 κατά Hayes, που χα-ρακτηρίζεται από κάθετο χείλος και χρονολογείται στα μέσα του 5ου αιώνα, ενώ οι παραλλαγές του φτάνουν στα μέσα του 7ου αιώνα, και στον τύπο 10, ο οποίος χρονολογείται από τον ύστερο 6ο μέχρι και μετά τα μέσα

1. Βλ. κυρίως Χατζηδημητρίου 2000, όπου βρίσκονται συγκεντρωμένες οι σχετικές πληροφορίες και η βιβλιογραφία. 2. Για την ανασκαφή του λουτρού (κατά τη δεκαετία του 1990) και την περιγραφή του βλ. Χατζηδημητρίου 2000, 15-29. Το

2010, η 23η ΕΒΑ πραγματοποίησε ανασκαφή στο εσωτερικό του πύργου της Λατινοκρατίας, που υψώνεται ανάμεσα στις καμι-νάδες του ΑΗΣ, με στόχο τη διερεύνηση του χώρου του ισογείου του. Στα χαμηλότερα στρώματα, που ανήκουν στην περίοδο πριν την ίδρυση του πύργου, αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα τοίχου προγενέστερου οικοδομήματος, καθώς και λίγη πρωτοβυζαντι-νή και μεσοβυζαντινή κεραμική. Σχετικά με παλαιότερες εργασίες στον πύργο βλ. Λαζαρίδης 1961-1962, 157. Μ. Γεωργοπούλου-Μελαδίνη, ΑΔ 27, 1972, Χρονικά, 364.

3. Perlzweig 1961, 154, πιν. 31. Karivieri 1996, 214-237, πιν. 17-21.4. Perlzweig 1961, 196, πιν. 32. Karivieri 1996, 214-237, πιν. 17-21.5. Broneer 1930, 114, αρ. 1413, 1415, πιν. 20: Τύπος ΧΧΙΧ.6. Γερούση 2010, 225. Για την παραγωγή της Νάξου, βλ. Bournias (υπό δημοσίευση).7. Eiwanger 1981 II, πιν. 74: II.510-514; Από την Αγορά: Robinson 1959 αρ. 2921. Πρόσφατος εντοπισμός εργαστηρίου και

συζήτηση για τον τύπο: Πετρίδης 2010, 87, εικ. 5.8. Hayes 1972, 323-372.

710

ΒΥΖΑΝΤΙΝH ΚΕΡΑΜΙΚH ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΕΗ ΑΛΙΒΕΡΙΟΥ

711

του 7ου αιώνα (εικ. 3α)9. Οι βορειοαφρικανικοί τύποι κεραμικής με ερυθρό επίχρισμα παράγονταν στην ευρύ-τερη περιοχή της Καρχηδόνας, και ήταν δημοφιλείς σε ολόκληρη τη Μεσόγειο10. Στο Αλιβέρι έχουμε δείγμα-τα που χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που χρονολογούνται από τα μέσα του 4ου αιώνα ως το α΄ τέ-ταρτο του 5ου αιώνα11 και σε αυτά που χρονολογούνται από τα μέσα του 6ου ως το τέλος του 7ου αιώνα Στην τελευταία κατηγορία, η πλειοψηφία των ευρημάτων ανήκει σε δύο τύπους μεγάλων, ρηχών πιάτων –104 και 105 κατά Hayes– (εικ. 3β), με μερικά όστρακα να ανήκουν στον λιγότερο συνηθισμένο τύπο 99 που χρονο-λογείται στα 580-620 μ.Χ. (εικ. 3γ)12.

Η πλειοψηφία των αμφορέων προέρχεται από το Αιγαίο, χωρίς να λείπουν και οι εισαγωγές. Από τον 4ο και 5ο αιώνα, έχουμε έναν τύπο που πιθανόν παραγόταν στη Σάμο (εικ. 4α)13. Από τον 6ο και 7ο αιώνα έχου-με σε αφθονία το γνωστό τύπο LRA2 με σφαιρικό σώμα (εικ. 4β)14. Οι πρώϊμες εισαγωγές αμφορέων, του 4ου-5ου αιώνα, προέρχονται από την περιοχή της Παλαιστίνης (εικ. 4γ)15. Από την ίδια εποχή έχουμε και δείγ-ματα βορειοαφρικανικών αμφορέων (εικ. 4δ). Οι ύστερες εισαγωγές του 6ου-7ου αιώνα, προέρχονται κυρίως από τη βόρεια Αφρική, και είναι σπαθείες μικρών διαστάσεων (εικ. 4ε)16.

Ανάμεσα στα μαγειρικά σκεύη, οι χύτρες αποτελούν το κύριο εύρημα και χωρίζονται σε δυο χρονολογι-κές ομάδες: (α) τις αιγαιακές του 4ου-5ου αιώνα, με λεπτά τοιχώματα και μικρές λαβές (εκ. 5α)17, (β) του 6ου-8ου (;) αιώνα με μεγαλύτερες ημικυκλικές λαβές και χαρακτηριστικό πηλό με προσμίξεις (εικ. 5β-γ). Η δεύ-τερη αυτή ομάδα περιλαμβάνει ένα σύνολο με ομοειδή χαρακτηριστικά και με παράλληλα στην Κωνσταντι-νούπολη, στο ναυάγιο του Yassi Ada (εικ. 5δ), στα Πάταρα της Λυκίας (εικ. 5ε) και στην Crypta Balbi της Ρώμης18. Λόγω της συχνότητας του ευρήματος στο Αλιβέρι και του χαρακτηριστικού πηλού (2,5YR 5-6/8 με μέτριες-μεγάλες ασβεστικές προσμίξεις και μικρότερες καστανές), θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε το-πική παραγωγή στην ευρύτερη περιοχή.

Ανάμεσα στα υπόλοιπα ευρήματα του λουτρού ξεχωρίζουν τα όστρακα τριφυλλόσχημης οινοχόης, η οποία είναι χαρακτηριστική της περιόδου μεταξύ του 5ου και του 7ου αιώνα19 και μιας οινοχόης με εγχάρακτη διακόσμηση (Gauged Ware), χαρακτηριστική από τον 4ο-6ο αιώνα20. Βρέθηκαν επίσης λίγα στηρίγματα αμ-φορέων ή άλλων μεγάλων αγγείων, που υποδεικνύουν και αποθηκευτική χρήση στο χώρο, ενώ βρέθηκαν και μερικά όστρακα από κυψέλες.

Συμπερασματικά, η πρωτοβυζαντινή κεραμική στο Αλιβέρι χωρίζεται σαφώς σε δύο κατηγορίες: α) στα αγγεία που ακολουθούν τη ρωμαϊκή παράδοση, και β) στα ευρήματα που χρονολογούνται κυρίως στον 6ο και 7ο αιώνα και φέρουν χαρακτηριστικά Μεσαιωνικής πλέον κεραμικής. Το Αλιβέρι παρουσιάζει ιδιαίτερη ζωτικότητα τον 6ο αιώνα, μια εποχή ακμής στην ανατολική Μεσόγειο, με έντονη δραστηριότητα στις συναλ-λαγές, τόσο με γειτονικές, όσο και με μακρινές περιοχές. Μέχρι τoυλάχιστον τον 7ο αιώνα έχουμε εισαγωγές από τη βόρεια Αφρική και από το Αιγαίο, αλλά και πιθανόν τοπική παραγωγή.

Κεραμική μεσοβυζαντινών χρόνων προέρχεται από την περιοχή του λουτρού, από στρώματα μεταγενέ-στερα της διακοπής της λειτουργίας του, καθώς και από τα χαμηλότερα στρώματα του πύργου, που ανήκουν στην περίοδο πριν την ίδρυσή του21. Οι ομάδες κεραμικής που εντοπίστηκαν ανήκουν κυρίως στο 12ο-αρχές

9. Για τον τύπο 3: Hayes 1972, 331-338. Για τον τύπο 10: Hayes 1972, 343-345. Vogt 2000, 61-64, εικ. 11:4.10. Hayes 1972, 13 κ.ε.11. Hayes 1972 , 78-83 για τον τύπο 53 (370-430), και 231 για τον τύπο 62 (350-425).12. Hayes 1972, 155 για τον τύπο 99, και 157-169 για τους τύπους 103, 104, 105.13. Robinson 1959, τύπος M273. Abadie-Reynal - Sodini 1992, 344-345. O Arthur (1989) ονόμασε τον τύπο “Samos Cis-

tern Type”.14. Riley 1979, 217-219. 15. Riley 1979, 223-224, τύποι LRA4-5.16. Riley 1979, 224-225, τύπος LRA6.17. Για ένα παράδειγμα αιγαιακής χύτρας του 4ου-5ου αιώνα, παράλληλο από τη Θάσο: Abadie-Reynal – Sodini 1992, 40,

CC34, και από τη Δημητριάδα: Eiwanger 1981, IV, πιν. 56.18. Για την Κωνσταντινούπολη βλ. Hayes 1968. Για το ναυάγιο του Yassi Ada, βλ. Bass – Van Doorninck 1982, 177, εικ. 8-15

και 8-17: P47 - P48. Για το παράλληλο στη Λυκία βλ. Korkut 2997, εικ. 5:27. Για τα ευρήματα από τη Ρώμη, βλ. Ricci 1998 εικ. 3:8.19. Παράλληλα προέρχονται, για παράδειγμα, από την Κρήτη, την Αθήνα και την Κόρινθο. Βλ. Vogt 2000, 145: 1, 3, 4.20. Στην Αθήνα βλ. Robinson 1959, 6.21. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 2.

710 711

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ X. ΝΤΑΦΗ, ΣΤΕΦΑΝΙΑ Σ. ΣΚΑΡΤΣΗ

13ου αιώνα, εποχή ακμής της Εύβοιας και λειτουργίας τοπικών εργαστηρίων κεραμικής στη Χαλκίδα, τα προ-ϊόντα των οποίων διακινούνταν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο22.

Στη διακοσμημένη εφυαλωμένη κεραμική περιλαμβάνονται: (α) πινάκια με λεπτεγχάρακτη διακόσμηση (Fine Sgraffito), που μπορούν να χρονολογηθούν στα μέσα περίπου ή στο β΄ μισό του 12ου αιώνα (εικ. 6), (β) όστρακα ανοικτών και λίγα κλειστών αγγείων με διακόσμηση «γραπτή δι’επιχρίσματος» (Slip-Painted Ware) του 12ου αιώνα (εικ. 7α-δ)23, καθώς και (γ) όστρακα ανοικτών αγγείων με διακόσμηση γραπτή με πράσινο και καστανό χρώμα (Green and Brown Painted Ware), που φέρουν δικτυωτά ή απλά καμπύλα γραμμικά μο-τίβα (ομάδες ΙΙ και ΙΙΙ του Morgan24) και τα οποία, σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες του αντίστοιχου υλι-κού από την Κόρινθο, χρονολογούνται στο β΄ μισό του 12ου-αρχές 13ου αιώνα25 (εικ. 7ε-η). Γενικά, η περίο-δος αυτή χαρακτηρίζεται από την παρουσία των γνωστών αυτών τύπων διακοσμημένης κεραμικής, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένοι στη Μεσόγειο26. Η εμπορική τους αξία και η διακίνησή τους μέσω και των μεγάλων θαλάσσιων εμπορικών δρόμων αποδεικνύεται από την εύρεση παραδειγμάτων σε διάφορες περιοχές, όπως την Ιταλία, τη Βουλγαρία, την Κύπρο και τη Μικρά Ασία, καθώς και από την παρουσία τους σε φορτία ναυα-γίων στο Αιγαίο27. Οι τύποι που βρίσκουμε στο Αλιβέρι είναι κοινοί στην περιοχή της κεντρικής Ελλάδας και στην Πελοπόννησο28. Έχει επιβεβαιωθεί ότι κατασκευάζονταν και σε εργαστήρια του κεντρικού ελλαδικού χώρου (Κόρινθος, Χαλκίδα)29. Αντίστοιχα ευρύτατα διαδεδομένος είναι και ένας χαρακτηριστικός τύπος αμ-φορέα του 12ου-αρχών του 13ου αιώνα, ο οποίος είναι επίσης παρών στο Αλιβέρι (Günsenin 3)30. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ένας τύπος λαγηνιού με εγχάρακτα ελικοειδή μοτίβα, του οποίου τα παράλληλα από άλλες περιοχές έχουν χρονολογηθεί κυρίως στον 10ο και 11ο αιώνα (εικ. 7θ)31.

Στον πύργο βρέθηκε, όπως αναμενόταν, άφθονη κεραμική της εποχής της Λατινοκρατίας, που στην Εύ-βοια ήταν σχεδόν συνεχής μέχρι το 1470. Η κεραμική αυτή χρονολογείται από το β΄ μισό του 13ου αιώνα και εξής, υποδεικνύοντας την ίδρυση του πύργου σε αυτήν την περίοδο32. Η μεγαλύτερη ομάδα περιλαμβάνει κούπες που διακοσμούνται με εγχάρακτους ομόκεντρους κύκλους ή σπείρες και ανήκουν και στις δύο γνω-στές παραλλαγές του τύπου, δηλ. τη μονόχρωμη με λευκό επίχρισμα και κιτρινωπή εφυάλωση (εικ. 9γ) και την παραλλαγή με προσθήκη πράσινου χρώματος (εικ. 9δ-ε). Πρόκειται για κεραμική πολύ κοινή στη Με-σόγειο κατά το β΄ μισό του 13ου και τον 14ο αιώνα, για την οποία έχουν προταθεί διάφορα κέντρα παραγω-

22. Βλ. Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση). 23. Bλ. Sanders 1999, 161, 2003α, 41.24. Morgan 1942, 75-83, πιν. XX-XXIIII: ο ίδιος χρονολόγησε τις ομάδες αυτές στο α΄ και στο β΄ τέταρτο του 12ου αιώνα

αντίστοιχα.25. Sanders 1999, 159-164, 2003α-β.26. Πρόσφατες δημοσιεύσεις για τους τύπους αυτούς κεραμικής, τη χρονολόγηση και τη διάδοσή τους (με σχετική βιβλι-

ογραφία) περιλαμβάνουν: Παπανικόλα-Μπακιρτζή – Μαυρικίου – Μπακιρτζής 1999. Vroom 2003. Waksman – von Wartburg 2006. Vionis κ.ά. 2010. Ειδικά για την εγχάρακτη κεραμική βλ. και Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999. Για το υλικό της Κορίνθου βλ. Morgan 1942. Sanders 1999, 159-164, 2003α-β.

27. Λεπτεγχάρακτα αγγεία βρέθηκαν στο ναυάγιο της Αλοννήσου (μέσα 12ου αιώνα), ενώ γραπτά δι’ επιχρίσματος και γρα-πτά με πράσινο και καστανό χρώμα σε αυτό του Καστελλορίζου (τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα): βλ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 122-157. Για το ναυάγιο της Καβαλλιανής στο νότιο Ευβοϊκό βλ. Κουτσουφλάκης κ.ά. 2012, 57-58, εικ. 24.

28. Βλ. τη σχετική βιβλιογραφία που δίδεται παραπάνω (υποσημ. 26). Ειδικά για τη Χαλκίδα, βλ. επίσης: M. Γεωργοπού-λου-Μελαδίνη, ΑΔ 28, Χρονικά, 1973, 311-317, ΑΔ 29, Χρονικά, 1973-1974, 499-512. Παπαδάκης 1975, 294-304, εικ. 4-13. Για την ανατολική Φωκίδα, τη Θήβα και τη Βοιωτία, βλ. επίσης: Armstrong 1989, 1993. Vroom 2003. X. Κοιλάκου, ΑΔ 48, 1993, Χρονι-κά, 77-93, 1995. ΑΔ 50, Χρονικά, 77-85. Στη Θήβα, ένα αγγείο παρόμοιο με αυτό της εικ. 6γ βρέθηκε μαζί με θησαυρό νομισμά-των του Μανουήλ Α΄ Κομνημού (Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 28, αρ. 4).

29. Σχετικά με την έρευνα και τις χημικές αναλύσεις που έχουν γίνει για τον εντοπισμό των κέντρων παραγωγής των τύπων αυτών βλ. Waksman – von Wartburg 2006 και (για την παραγωγή της Χαλκίδας) Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση).

30. Günsenin 1989, 271-274, figs. 8-10. Hayes 1992, 76, fig. 26.10 (όπου και η προτεινόμενη παραγωγή του τύπου στην Αθή-να ή τη Βοιωτία). Vroom 2003, 153-155 (με βιβλιογραφία). Σχετικά με την παρουσία του τύπου σε ναυάγιο στα Πορτολάφια της Εύβοιας βλ. Κουτσουφλάκης κ.ά 2012, 53, εικ. 20.

31. Vroom 2003, 145-147 (με βιβλιογραφία).32. Η ανέγερση του σωζόμενου σήμερα πύργου στον Κάραβο αποδεικνύει τη σημασία του λιμανιού για τους Δυτικούς κυ-

ρίαρχους του νησιού. Είναι ένας από τους 50 τουλάχιστον πύργους που ιδρύθηκαν στην Εύβοια μετά την Δ΄ Σταυροφορία, στο πλαίσιο του φεουδαρχικού συστήματος διοίκησης. Βασική λειτουργία του πύργου του Καράβου θεωρείται ότι ήταν η εποπτεία του λιμανιού και η προστασία από τη θάλασσα του Ριζόκαστρου (Lock 1996. Χατζηδημητρίου 2000, 45-46, με περαιτέρω βιβλιο-γραφία για τη Λατινοκρατία και τους πύργους της Εύβοιας).

712


713

γής, όπως η περιοχή της Κωνσταντινούπολης, η Θεσσαλονίκη, η Κύπρος, η Πέργαμος, αλλά και η Θήβα και η Χαλκίδα33.

Γενικά, το μεγαλύτερο μέρος της εγχάρακτης κεραμικής της περιόδου ανήκει σε τύπους που συνδέο-νται με τη βόρεια Ελλάδα ή με την περιοχή επιρροής της Κωνσταντινούπολης (εικ. 8, 9α-η). Έντονη είναι η παρουσία προϊόντων των εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 13ου και τον 14ο αιώνα34, τα οποία είναι συνήθως απλά εγχάρακτα, συνδυάζοντας τη λεπτή, την αδρή χάραξη και την επιπεδόγλυφη τεχνική, με εφυάλωση κίτρινη ή πορτοκαλοκίτρινη, ενώ σπανιότερη είναι η προσθήκη πράσινου χρώματος. Στα χα-ρακτηριστικά θέματα ανήκουν η αναπαράσταση πουλιού (εικ. 8α-γ), η αβακωτή διακόσμηση, οι ρόδακες και τα φυτικά θέματα (εικ. 8δ-ι)35. Λίγο υστερότερη είναι μια μικρή ομάδα έγχρωμων εγχάρακτων αγγεί-ων με στροβιλίζοντες ρόδακες (εικ. 9β), με παράλληλα από τη Θεσσαλονίκη που έχουν χρονολογηθεί στα τέλη του 14ου ή στο 15ο αιώνα36. Στην ίδια περίπου περίοδο με την τελευταία ομάδα ανήκει και άλλη μια μι-κρή ομάδα απλών εγχάρακτων αγγείων (εικ. 9στ-η), για τα οποία έχει προταθεί ως τόπος παραγωγής η Λή-μνος37. Στο 15ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και μια κούπα, που διακοσμείται με γραπτές ακτινωτές γραμ-μές πράσινου χρώματος (εικ. 9θ)38. Στην περίοδο της Λατινοκρατίας ανήκουν επίσης και αρκετά παραδείγ-ματα απλών εφυαλωμένων αγγείων, που μερικές φορές φέρουν ρέουσες πινελιές ή κηλίδες πράσινου χρώμα-τος39. Βρέθηκαν βέβαια και πολλά όστρακα χωρίς εφυάλωση, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν μερικά με κτε-νωτή διακόσμηση40.

Χαρακτηριστικά της εποχής της Λατινοκρατίας είναι τα εισηγμένα από τη Δύση αγγεία. Περιλαμβά-νουν λίγα δείγματα ιταλικής κεραμικής -maiolica arcaica (εικ. 9ι) και protomaiolica (εικ. 9ια)- του τέλους του 13ου - 14ου αιώνα, καθώς και μερικά παραδείγματα ισπανικών αγγείων (τέλη 14ου - 15ος αιώνα), που δι-ακοσμούνται με βαθυγάλανο και χρυσό χρώμα (εικ. 9ιβ-ιγ). Η ιταλική κεραμική εμφανίζεται στην Ελλάδα κυρίως μετά τα μέσα του 13ου αιώνα και συνδέεται με την παρουσία του Λατινικού πληθυσμού, και την ανά-πτυξη του εμπορίου με την Ιταλία μετά την Δ΄ Σταυροφορία. Η παρουσία της ισπανικής κεραμικής συνδέ-εται με το ισπανικό εμπόριο, καθώς και με τις καταλανικές επιδρομές και την κατάληψη του Δουκάτου των Αθηνών και Θηβών στα 131141.

Ωστόσο, στον πύργο του Καράβου, αν και ανήκει στην περίοδο της Λατινοκρατίας, η ιταλική κεραμική είναι λίγη σε σχέση με τα κεραμικά βυζαντινής παράδοσης. Σε αντίθεση με άλλες λατινοκρατούμενες περιο-χές, όπως η Κόρινθος, όπου είναι άφθονη η ιταλική κεραμική, στο Αλιβέρι (όπως και στη Χαλκίδα, στη Θήβα και στην Αθήνα) η ιταλική κεραμική είναι παρούσα σε μικρές αναλογικά ποσότητες, γεγονός που αντανα-κλά τις διαφορετικές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον ελλαδικό χώρο μετά τη Δ΄ Σταυροφορία42. Στο Αλιβέρι, όπως και στη Χαλκίδα, είναι αξιοσημείωτη η έντονη παρουσία κεραμικών από τη Θεσσαλονίκη, η οποία απηχεί τις σχέσεις της Εύβοιας με το σημαντικό αυτό λιμάνι της βόρειας Ελ-λάδας43.

Η κεραμική των οθωμανικών χρόνων (εικ. 10) παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά της περιόδου με-

33. Βλ. κυρίως: François 1995, 91-96. Vroom 2003, 164-165. Waksman – François 2004-2005. Για την παραγωγή τους στη Θήβα και τη Χαλκίδα βλ. Waksman κ.ά. (υπό εκτύπωση).

34. Για τα προϊόντα των εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης και τα χαρακτηριστικά τους, βλ. κυρίως: Vavylopoulou-Charito-nidou 1989. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 1999, 188-221 (πολλά αντίστοιχα παραδείγματα με αυτά του Αλιβερίου περιλαμβάνονται στα απορρίμματα των εργαστηρίων που απεικονίζονται στη σελ. 188, εικ. 1).

35. Για μερικά ακόμη παραδείγματα από άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, παρόμοια με αυτά του Αλιβερίου, βλ. Xyn-gopoulos 1933 (Όλυνθος). François 1995 (Θάσος). Πέτκος – Καραγιάννη 2007, 26, 30 (Βέροια). Για τα αγγεία των εικ. 8ι και 9α, βλ. και Παπανικόλα-Μπακιρτζή – Μαυρικίου – Μπακιρτζής 1999, 126, αρ. 275 και αρ. 282.

36. Vavylopoulou-Charitonidou 1989, 219, fig. 34.37. François 1995, figs. 9, 10, 18, 19. Βλ. επίσης: Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2003, 63.38. Πρβλ. Μακροπούλου 1995, 11, αρ. 6.39. Για αυτούς τους τύπους κεραμικής βλ. κυρίως François 1995, 110-111, série ΙΙΙ, a-c.40. Για παρόμοια αγγεία χωρίς εφυάλωση, με κτενωτή διακόσμηση, βλ. κυρίως Vionis κ.ά. 2010, 439, fig. 10.41. Για την εισηγμένη από τη Δύση κεραμική στην περίοδο της Λατινοκρατίας, τη διασπορά της και τη σχετική βιβλιογρα-

φία βλ. François 1997. Skartsis 2012, 44-57, 90-94.42. Για την περιορισμένη παρουσία ιταλικών αγγείων στη Αθήνα και τη Βοιωτία και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. MacKay

2001. Skartsis 2012, 90-91. Στη Χαλκίδα βλ. Σκαρτσή – Βαξεβάνης (υπό εκτύπωση). 43. Για τη Χαλκίδα βλ. Σκαρτσή – Βαξεβάνης (υπό εκτύπωση). Σχετικά με την παρουσία κεραμικών της Θεσσαλονίκης στο

νότιο ελλαδικό χώρο και τις εμπορικές σχέσεις που αυτή υποδεικνύει βλ. Γιαγκάκη 2012, 61-69 και 193-195.

712 713


ταξύ του 16ου και του 18ου αιώνα44. Περιλαμβάνονται μεγάλα πινάκια με πλατύ χείλος, συχνά πτυχωτό, και με χονδρά συνήθως τοιχώματα. Η εγχάρακτη διακόσμηση εμπλουτίζεται με χρώμα, τα διακοσμητικά θέμα-τα απλώνονται ελεύθερα, και είναι συνήθως ανεικονικά και γραμμικά (εικ. 10β-δ). Χαρακτηριστικά είναι και τα κλειστά αγγεία με ή χωρίς εφυάλωση, που έχουν κοντό σφαιρικό σώμα και λεπτή λαβή που απολήγει στο σώμα σε «ποντικοουρά» (εικ. 10α)45. Παρούσα, αν και σε μικρή αναλογικά ποσότητα, είναι και η εισηγμένη από την Ιταλία κεραμική (εικ. 10ε), που είναι κοινή σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου κατά την οθω-μανική περίοδο46. Τα κεραμικά ευρήματα αποδεικνύουν τη συνέχιση της χρήσης του χώρου σε αυτήν την πε-ρίοδο, κατά την οποία η περιοχή παραμένει ενήμερη για τις εξελίξεις της κεραμικής στα σχήματα και τη δι-ακόσμηση, συμμετέχοντας στις επαφές με άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και με τη Δύση.

Η καίρια θέση της Εύβοιας, επάνω στους θαλάσσιους δρόμους που ένωναν την Κωνσταντινούπολη και τα μεγάλα κέντρα του βόρειου Αιγαίου, με την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, και με την ανατολική και δυτική Μεσόγειο, και η ύπαρξη φυσικού λιμένα στο Αλιβέρι, δημιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες για τη διαρ-κή κατοίκηση και την ευημερία της περιοχής, η οποία αποτυπώνεται ιδιαίτερα στην υψηλής ποιότητας κερα-μική που ήταν σε χρήση κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο.

44. Για τα γενικά χαρακτηριστικά της μεταβυζαντινής κεραμικής και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. κυρίως: Hayes 1992, 233 κ.ε., Vroom 2003, 234-236.

45. Βλ. Hayes 1992, type series h, k, figs. 120-122, και (ειδικά για το συγκεκριμένο αγγείο από το Αλιβέρι) fig. 132.8. 46. Βλ. ενδεικτικά Κορρέ-Ζωγράφου 1995. Το πινάκιο από το Αλιβέρι (εικ. 10ε) ανήκει στο 17ο-18ο αιώνα

714


715

SUMMARY

BYZANTINE POTTERY FROM THE EXCAVATIONS AT THE THERMOELECTRIC POWER STATION

AT ALIVERI, EUBOEA (4TH – 18TH CENTURY)

Evalgelia Ch. Dafi, Stefania S. Skartsis

This paper discusses the ceramic finds coming (a) from the recent excavations in the medieval tower at the port of Karavos, and (b) from the nearby Early Byzantine bath complex, excavated in the 1990’s. The Ear-ly Byzantine pottery dates from the 4th to the 7th (or the 8th?) c. and it falls into two distinct categories: (i) ves-sels following the Roman tradition and (ii) ceramics dating mainly from the 6th-7th centuries, which bear Me-dieval characteristics. Until at least the 7th century there are imports from North Africa and the Aegean, but possibly also local products. The Middle Byzantine pottery includes some well-known and widely diffused wares, of the 12th-early 13th centuries, which were produced in Chalkida. The pottery found in the tower (13th-15th centuries) includes mainly wares connected with the production of Northern Greece (Thessaloniki) and only a small number of imports from the West. The Post-Byzantine pottery (16th-18th centuries) reflects the participation of the area of Aliveri in the maritime networks connecting Euboea with other parts of the Ot-toman empire and with the West.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abadie-Reynal C. – Sodini J.P., 1992. La céramique paléochretienne de Thasos (Aliki, Delkos, fouilles anci-ennes), Études Thasiennes XIII, Athènes.

Armstrong P., 1989. Some Byzantine and later settlements in Eastern Phokis, BSA 84, 1-47.Armstrong P., 1993. Byzantine Thebes: Excavations on the Kadmeia, 1980, BSA 88, 295-335.Arthur P., 1989. Aspects of Byzantine economy: an evaluation of amphora evidence from Italy, στο V. De-

roche & J.-M. Spieser (επιμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 79-93.Bass G.F. – van Doornick F.H.Jr., 1982. Yassi Ada: a seventh-century Byzantine Shipwreck, Texas.Bournias L., (υπό εκτύπωση). Late Roman and Byzantine lamps from the island of Naxos in the Cyclades, στο

Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archae-ometry, Thessaloniki 7-11 April 2011.

Broneer Ο., 1930. Terracotta Lamps, Corinth IV.2, Cambridge Mass.Γερούση Ε., 2010. Λυχνάρια από το νεκροταφείο της Ύστερης Αρχαιότητας και των πρωτοβυζαντινών χρό-

νων στην Περίσσα Θήρας, στο Κεραμική της Ύστερης Αρχαιότητας από τον Ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αι-ώνα μ.Χ.), Επιστημονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006, 217-231.

Γιαγκάκη Α., 2012. Εφυαλωμένη κεραμική από τη θέση «Άγιοι Θεόδωροι» στην Ακροναυπλία (11ος-17ος αι.), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 7, Αθήνα.

Eiwanger J., 1981. Keramik und Kleinfunde aus der Damokratia-Basilika im Demetrias, Demetrias IV, Bonn.François V., 1995. La céramique byzantine à Thasos, Études Thassiennes XVI, Paris.François V., 1997. Céramiques importés à Byzance: une quasi-absence, Byzantinoslavica LVIII, 2, 387-404.Günsenin N., 1989. Recherches sur les amphorae byzantines dans les musées turcs, στο V. Déroche – J.M.

Spieser (επίμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 267-276.Hayes J.W., 1968. A 7th century group, Dumbarton Oakes Papers 22, 203-216.Hayes J.W. 1972. Late Roman Pottery, London.Hayes J.W. 1992. Excavations at Saraçhane in Istanbul II. The Pottery, Princeton.Karivieri A., 1996. The Athenian lamp industry in Late Antiquity, Athens.Κορρέ-Ζωγράφου Κ., 1995. Τα κεραμεικά του ελληνικού χώρου, Αθήνα.Korkut Τ., 2007. Spätantike und frühbyzantinische Keramik aus Patara, στο B. Böhlendorf-Arslan – A. Os-

714 715


man Uysal – J. Witte-Ott (επιμ). Çanak. Late Antique and Medieval Pottery and Tiles in Mediterranean Archaeological Contexts, Byzas 7, 147-168.

Κουτσουφλάκης Ι. – Αργύρη Ξ. – Παπαδοπούλου Χ. – Σαπουντζής Γ., 2012. Υποβρύχια αναγνωριστική έρευ-να στο Νότιο Ευβοϊκό (2006-2008), Ενάλια 11, 40-69.

Λαζαρίδης Π., 1961-1962. Αλιβέριον, ΑΔ 17, Χρονικά, 157.Lock P., 1996. The towers of Euboea: Lombard or Venetian, agrarian or strategic, στο P. Lock & G.D.R. Sand-

ers (επιμ.), The Archaeology of Medieval Greece, Oxford, 107-126.MacKay C., 2001. Protomaiolica in Frankish Athens, Hesperia 70, 178-179.Mακροπούλου Δ., 1995. Συλλογή Δημητρίου Οικονομοπούλου, Αθήνα.Morgan C.H., 1942. The Byzantine Pottery, Corinth XI, Cambridge.Παπαδάκης Ν., 1975. Το μεσαιωνικό τείχος της Χαλκίδας, Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών 20, 277-317.Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. (επιμ.), 1999. Βυζαντινά εφυαλωμένα κεραμικά. Η τέχνη των εγχάρακτων, Αθήνα.Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. – Μαυρικίου Φ.Ν. – Μπακιρτζής Χ., 1999. Βυζαντινή κεραμική στο Μουσείο

Μπενάκη, Αθήνα.Perlzweig J., 1961. Lamps of the Roman Period. The Athenian Agora VII, PrincetonΠέτκος Α.Σ. – Καραγιάννη Φ.Γ. (επιμ.), 2007. Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, Βέροια.Πετρίδης Π., 2010. Ρωμαϊκά και πρωτοβυζαντινά εργαστήρια κεραμικής στον ελλαδικό χώρο, στο Κεραμική

της Ύστερης Αρχαιότητας από τον Ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αιώνα μ.Χ.), Επιστημονική Συνάντηση, Θεσ-σαλονίκη, 12-16 Νοεμβρίου 2006, 81-96.

Ricci Μ., 1998. La ceramica comune dal contesto di VII secolo della Cripta Balbi, στο L. Saguì (επιμ.), Ceram-ica in Italia: VI - VII secolo, Firenze, 351-382.

Riley J.A., 1979. The coarse pottery from Benghazi, στο J.A. Lloyd (επιμ.), Excavations at Sidi Khrebish, Beng-hazi (Berenice) II, Supplements to Libya Antiqua 5, Tripoli, 91-497.

Robinson H.S., 1959. Pottery of the Roman Period. Chronology, The Athenian Agora V, Princeton.Sanders G.D.R., 2003α. An overview of the new chronology for 9th to 13th c. pottery at Corinth, Πρακτικά του

7ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Αθήνα, 35-44.Sanders G.D.R., 2003β. Recent developments in the chronology of Byzantine Corinth, στο Ch. K. Williams II

& N. Bookidis (επιμ.), Corinth: The Centenary 1896-1996, Corinth XX, Athens, 385-399.Skartsis S.S., 2012. Chlemoutsi Castle (Clermont, Castel Tornese), NW Peloponnese Its pottery and its relations

with the west (13th-early 19th centuries), BAR-IS 2391, Oxford.Σκαρτσή Σ.Σ. – Βαξεβάνης Γ. (υπό εκτύπωση). Η Χαλκίδα κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους και την επο-

χή της Λατινοκρατίας (9ος-15ος αι.), Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Ένα νησί μεταξύ δύο κόσμων. Η αρχαιολογική έρευνα στην Εύβοια. Προϊστορικοί έως και βυζαντινοί χρόνοι. Ερέτρια, 12-14 Ιουλίου 2013.

Vavylopoulou-Charitonidou A., 1989. Céramique trouvée en offrande dans des tombes byzantines tardives de l’Hippodrome de Thessalonique, στο V. Déroche & J.-M. Spieser (επιμ.), Recherches sur la céramique byzantine, BCH Suppl. XVIII, Athènes, 209-226.

Vionis A.K. – Poblome J. – De Cupere B. – Waelkens M., 2010. A Middle-Late Byzantine Pottery Assemblage from Sagalassos: Typo-Chronology and Sociocultural Interpretation, Hesperia 79, 423-464.

Vogt C., 2000. The Early byzantine Pottery, στο Π. Θέμελης (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Τομέας 1, ΙΙ, Ρέθυμνο.

Vroom J., 2003. After Antiquity. Ceramics and society in the Aegean from the 7th to the 20th century A.C. A case study from Boeotia, Central Greece, Leiden.

Waksman S.Y. – François V., 2004-2005. Vers une redefinition typologique et analytique des céramiques byz-antines de type Zeuxippus Ware, BCH 128-129, 629-724.

Waksman S.Y. – von Wartburg M.L., 2006. “Fine-Sgraffito Ware”, “Aegean Ware”, and other wares: new evidence for a major production of Byzantine ceramics, Report of the Department of Antiquities in Cyprus, 369-388.

Waksman S.Y. – Skartis S.S – Kontogiannis N.D. – Vaxevanis G. (υπό εκτύπωση). The main “middle Byzantine production” and pottery manufacture in Thebes and Chalkida, Annual of the British School at Athens.

Χατζηδημητρίου A., 2000. Αλιβέρι - Συμβολή στην αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, Αθήνα.Xyngopoulos Α., 1933. Byzantine pottery from Olynthus, στο D.M. Robinson (επιμ.), Mosaics, Vases and

Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931.Excavations at Olynthus V, London, 285-292.

716


717

Εικ. 4. Αμφορείς. «Σαμιακός» τύπος (α), σφαιρικός LR2 (β), Παλαιστινιακός (γ), τύπος Africano grande (δ), σπαθεία (ε).

Εικ. 3. Αγγεία με ερυθρό επίχρισμα. Φωκαϊκά τύπου 10C (α) και Βορειοαφρικανικά τύπου 105 και 99 (β,γ).

Εικ. 2. Λυχνάρια Αφρικανικού τύπου.

Εικ. 1. Λυχνάρια. Ύστερος ελληνικός (α), Μικρασιατικός (β) και Αιγαιακός (γ) τύπος.

716 717


Εικ. 7. Βυζαντινή κεραμική γραπτή δι’ επιχρίσματος (α-δ), γραπτή με πράσινο και καστανό χρώμα (ε-η), εγχάρακτη χωρίς εφυάλωση (θ).

Εικ. 6. Βυζαντινή κεραμική με λεπτεγχάρακτη διακόσμηση.

Εικ. 5. Μαγειρικά. Αιγαιακή χύτρα 4ου - 5ου αι. (α), σκεύη τοπικής(;) παραγωγής (β, γ), χύτρες 7ου αι. (δ, ε).

718


719

Εικ. 10. Κεραμική Οθωμανικών χρόνων: απλή εφυαλωμένη (α), εγχάρακτη (β-δ), εισηγμένη από την Ιταλία (ε).

Εικ. 9. Υστεροβυζαντινή εγχάρακτη (α-η) και γραπτή (θ) κεραμική, κεραμική εισηγμένη από τη Δύση (ι-ιγ).

Εικ. 8. Υστεροβυζαντινή εγχάρακτη κεραμική.

1024 1025

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

AN Aρχαιότερη ΝεολιθικήAN Aρχαιότερη ΝεολιθικήΓ Γεωμετρικός -ή, -όΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -όΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -όΠΕ ΠρωτοελλαδικήΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του ΧαλκούΜΕ ΜεσοελλαδικήΜΕΧ Μέση Εποχή του ΧαλκούΜΝ Μέση ΝεολιθικήΝΝ Νεότερη ΝεολιθικήΤΝ Τελική ΝεολιθικήΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)ΥΕ ΥστεροελλαδικήΥΕΧ Ύστερη Εποχή του ΧαλκούEH Early HelladicEIA Early Iron AgeG GeometricLBA Late Bronze AgeLH Late HelladicLG Late GeometricMBA Middle Bronze AgeMH Middle HelladicSM SubmycenaeanSPG Sub-protogeometric

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

διάμ. διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτραμέγ. μέγιστος, -η, -ομήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπλ. πλάτοςσωζ. σωζόμενος, -η, -οτ.μ. τετραγωνικά μέτραύψ. ύψοςχιλ. χιλιοστάχλμ. χιλιόμετρα

cm. centimeterkm. kilometerm. metresq m. square metre

ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβήαι. αιώναςαρ. αριθμόςαρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουΒλ. Βλέπεδηλ. δηλαδήΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνεικ. εικόναεκδ. εκδότηςεπιμ. επιμέλειαΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ιδιαίτ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι, και άλλακ.ε. και εξήςλ. λήμμαλ.χ. λόγου χάρινμτφρ. μετάφρασημ.Χ. μετά Χριστόνκεφ. κεφάλαιοό.π. όπως παραπάνωπαραπ. παραπάνωπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακαςπρβλ. παράβαλεπ.χ. παραδείγματος χάρινπ.Χ προ Χριστούσελ. σελίδασημ. σημείωση

1026

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

1027

σχ. ΣχέδιοΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και

Απαλλοτριώσεωντ. τόμοςυποσ. υποσημείωσηYΠ.ΠΟ. Υπουργείο ΠολιτισμούΑbb. Abbildunga.C. after ChristA.D. anno Dominiav. J.-C. avant Jésus-ChristB.C. before Christc. centuryca. circacf. confercol. columned(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)esp. especially

et al. et aliietc. et ceterafig. figurefigs. figuresff. followingG.I.S. Geographical Information SystemsINSTAP Institute for Aegean Prehistoryinv. inventory, inventairen. noteno.(s.) number(s), numéro(s)p. pagepl. plate, plancheSuppl. SupplementTaf. Tafel(n)Tav. Tavolavol. volume

1026 1027

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

AA: Archäologischer AnzeigerΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνAAustr: Archaeologia AustriacaΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά ΧρονικάΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της ΕλλάδοςABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-

ers, Oxford.ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debrece-

niensis (Debrecen)ΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕ: Αρχαιολογική ΕφημερίςΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς

Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006.

ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009.

ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12-15.3.2009, Βόλος, 2012.

ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών ΜελετώνΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και ΘράκηΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών ΜελετώνAegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de

l’Université de LiègeAJA: American Journal of ArchaeologyAM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Athenische AbteilungAntiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,

urbanistica, delle origine al medioevoAntK: Antike KunstAR: Archaeological ReportsΑρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την

Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεο-χάρη, Αθήνα, 1992.

Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας

ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente

AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kultur- geschichte

BABesch: Bulletin antieke beschaving

BAR: British Archaeological ReportsBAR-IS: British Archaeological Reports International SeriesBEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et

de RomeBCH: Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS: Bulletin of the Institute of Classical StudiesBJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseum-

sin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande

BSA: The Annual of the British School at AthensByzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes

ByzantinesByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift

für ByzantinistikΒΖ: Byzantinische ZeitschriftCahArch: Cahiers archéologiquesCAJ: Cambridge Archaeological JournalChiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epi-

graphik des Deutschen Archäologischen InstitutsClAnt: Classical AntiquityCFHB: Corpus Fontium Historiae ByzantinaeCMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen SiegelCPh: Classical PhilologyCQ: Classical QuarterlyCR: Classical ReviewCRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des in-

scriptions et belles lettres (Paris)CVA: Corpus vasorum antiquorumDOP: Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής ΕταιρείαςEA: Epigraphica AnatolicaΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών ΜελετώνΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών ΣπουδώνΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής

Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής

Πανεπιστημίου ΑθηνώνΈργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΈργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998:

Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεω-τέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.

1028

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

FD: Fouilles de Delphes, ParisFGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-

ker (Berlin 1923– )Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte

klassische AltertumswissenschaftHesperia: Hesperia. Journal of the American School of

Classical Studies at AthensHistoria: Historia. Zeitschrift für alte GeschichteHSCP: Harvard Studies in Classical PhilologyΘΕ: Θεσσαλική ΕστίαΘεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής

Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτι-κές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.

ΘεσΗμ: Θεσσαλικό ΗμερολόγιοΙG: Inscriptiones GraecaeIK: Inschriften griechischer Städte aus KleinasienJArchSc: Journal of Archaeological ScienceJbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJFA: Journal of Field ArchaeologyJGS: Journal of Glass StudiesJHS: Journal of Hellenic StudiesJMA: Journal of Mediterranean ArchaeologyJÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen

Institutes in WienJÖB: Jahrbuch der Österreichischen ByzantinistikJRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJRS: Journal of Roman StudiesJSA: Journal of Social ArchaeologyJSav: Journal des savantsKBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντι-

νά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire

de religion grecque antiqueLH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalko-

tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Acad-emy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Syn-chronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Work-shop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vi-enna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.

LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Histor-

isch Instituut te RomeMeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and

New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World

MÉFRA: Mélanges de l’École française de Rome, AntiquitéMetMusJ: Metropolitan Museum JournalΜνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-

κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.

NC: Numismatic ChronicleNotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di

AteneOCP: Orientalia Christiana PeriodicaOJA: Oxford Journal of ArchaeologyOpAth: Opuscula atheniensiaΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςPACT: Journal of the European Study Group on Physical,

Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology

PBF: Prähistorische BronzefundePCPS: Proceedings of the Cambridge Philological SocietyPharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at

AthensPhW: Philologische WochenschriftPhoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of

CanadaPZ: Prähistorische ZeitschriftΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηνα-

ϊκού κόσμου, Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικού Συμπο-σίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999.

ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.

RA: Revue ArchéologiqueRE: Paulys RealencyclopädieREG: Revue des études grecquesRM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Römische AbteilungRPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire

anciennesSEG: Supplementum epigraphicum graecumSIMA: Studies in Mediterranean ArchaeologySMEA: Studi micenei ed egeo-anatoliciSNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,

The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum.

Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φε- ρών-Βελεστίνου-Ρήγα

VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinskuZfE: Zeitschrift für EthnologieZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

Documents

Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου