Sultan II. Abdülhamid'in Mirası

I • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH •

YIL: 7 • SAYI: 13 NİSAN 2015

YEAR: 7 • ISSUE: 13 APRIL 2015

II • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • III

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

(e‐dergi)

ISSN: 1308‐5468

(basılı)

ISSN: 1308‐545X

www.tarihinpesinde.com

www.thepursuitofhistory.com

TARİHİN PEŞİNDE Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi; EBSCO adlı uluslararası indeks ve veri tabanınca taranmaktadır. THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Research indexed in EBSCO.

Editör

Doç. Dr. Necmi UYANIK

Yönetim Kurulu

Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman SAVAŞ, Doç. Dr. Ahmet CUMA, Prof. Dr.

Ahmet Kazım ÜRÜN, Prof. Dr. Âlim GÜR, Prof. Dr. Bahaeddin

YEDİYILDIZ, Doç. Dr. Caner ARABACI, Yrd. Doç. Dr. Çağatay

BENHÜR, Doç. Dr. Ertekin Mustafa DOKSANALTI, Prof. Dr. Hasan

BAHAR, Doç. Dr. Hüseyin MUŞMAL, Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ,

Prof. Dr. Mustafa GENCER, Doç. Dr. Mustafa TOKER, Doç. Dr. Necmi

UYANIK, Doç. Dr. Nejdet GÖK, Prof. Dr. Özdemir KOÇAK, Doç. Dr.

Sinan GÖNEN, Doç. Dr. Ufuk Deniz AŞÇI

Editör Yardımcıları

Dr. Cemal ÇETİN, Ezgi KOÇAK, Fatih ÇOLAK, Harun YILDIZ, Hatice

AKSOY, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK, Yrd. Doç. Dr. Muhammed

SARI, Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARSLAN, Dr. Mustafa ÇETİNASLAN,

Mustafa ZENGİNBAŞ, Rıza ÖZBÖLÜK, Dr. Salih KIŞ, Serdar KARA,

Tuba İSHAKOĞLU, Dr. Yunus İNCE, Yrd. Doç. Dr. Zehra ODABAŞI

Yayın Kurulu

Prof. Dr. Abdullah KAYGI, Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM, Doç. Dr.

Ahmet Şamil GÜRER, Prof. Dr. Ahmet Yaşar OCAK, Yrd. Doç. Dr.

Ahmed Sami ELAYDY, Prof. Dr. Alaaddin AKÖZ, Yrd. Doç. Dr. Ali

BAYKAN, Prof. Dr. Ali BİRİNCİ, Prof. Dr. Ali BORAN, Prof. Dr. Ali

İbrahim SAVAŞ, Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV, Prof. Dr. Azmi

ÖZCAN, Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ, Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ,

Prof. Dr. Benjamin FORTNA, Prof. Dr. Birol AKGÜN, Doç. Dr. Caner

ARABACI, Prof. Dr. Claus SCHÖNİG, Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR,

Prof. Dr. Eun‐Kyung OH, Dr. Fatima HOCİN, Prof. Dr. Gökhan

ÇETİNSAYA, Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER, Prof. Dr. Hasan BAHAR,

Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI, Doç. Dr. Hüseyin MUŞMAL, Doç. Dr.

İbrahim Halil SUGÖZÜ, Prof. Dr. İlber ORTAYLI, Doç. Dr. Kemal

ÖZCAN, Prof. Dr. Kurtuluş DİNÇER, Prof. Dr. M. Akif ERDOĞRU,

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK, Prof. Dr. Mehmet İPÇİOĞLU, Prof.

Dr. Mehmet KIRBIYIK, Prof. Dr. Mehmet ÖZDEN, Prof. Dr. Metin

IV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

AYIŞIĞI, Prof. Dr. Mesut ÇAPA, Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ, Prof. Dr.

Mustafa YILMAZ, Doç. Dr. Necmi UYANIK, Prof. Dr. Özdemir

KOÇAK, Prof. Dr. Rainer CZİCHON, Doç. Dr. Sabri Tevfik HAMMAM,

Prof. Dr. Salim CÖHÇE, Prof. Dr. S. Esin DAYI, Prof. Dr. S. Waleck

DALPOUR, Yrd. Doç. Dr. Sefer SOLMAZ, Prof. Dr. Süleyman

BEYOĞLU, Prof. Dr. Thomas Drew‐BEAR, Prof. Dr. Temuçin Faik

ERTAN, Dr. Ufuk AYHAN, Doç. Dr. Ufuk Deniz AŞÇI, Doç. Dr. Yusuf

SARINAY, Doç. Dr. Zekeriya MIZIRAK, Yrd. Doç. Dr. Zekeriya ŞİMŞİR

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • V

TARİHİN PEŞİNDE

‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐


Baskı Öncesi:

MinyaTÜ®K

Baskı:

MATBAASI

Selçuklu / Konya

İletişim:

Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Tarih Bölümü Kampüs/Konya

0.332.2231423 / 0.542.3566471

http://www.tarihinpesinde.com

www.thepursuitofhistory.com

[email protected],

[email protected],

[email protected]

VI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

Hakem ve Danışma Kurulu

Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah

ÖZTÜRK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah SAYDAM (Erciyes

Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPÇUOĞLU (Selçuk Üniversitesi), Doç.

Dr. Abdurrahman ÖZKAN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Yrd.

Doç. Dr. Abdurrahman SAVAŞ (İstanbul Üniversitesi), Prof. Dr.

Abdülkadir YUVALI (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdüsselam

ULUÇAM (Batman Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Adil Adnan ÖZTÜRK

(Adnan Menderes Üniversitesi), Prof. Dr. Adil DAĞISTAN (Akdeniz

Üniversitesi), Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof.

Dr. Adnan ŞİŞMAN (Uşak Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet ALTINTAŞ

(Afyon Kocatepe Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmet ATALAY (Artvin

Çoruh Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet CUMA (Selcuk Üniversitesi), Prof. Dr.

Ahmet ÇAYCI (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet

DALKIRAN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmet DÖNMEZ (Konya

Necmettin Erbakan Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖGERCİN (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet KANKAL (Dicle Üniversitesi), Prof. Dr.

Ahmet Kazım ÜRÜN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmed Sami

ELAYDY (Ain Şams Üniversitesi/Mısır), Doç. Dr. Ahmet Şamil GÜRER

(Ankara Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet ŞİMŞEK (Sakarya Üniversitesi), Prof.

Dr. Ahmet TABAKOĞLU (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet

YAMAN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. A. Adil

TIRPAN (Emekli Öğretim Üyesi/Konya), Prof. Dr. A. Bican ERCİLASUN

(Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. A. Halûk YÜKSEL (Anadolu Üniversitesi),

Prof. Dr. A. Kâzım ÜRÜN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. A. Kürşat

GÖKKAYA (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. A. Yaşar OCAK (Hacettepe

Üniversitesi), Prof. Dr. Alaaddin AKÖZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr.

Alexander A. SOTNİCENKO (St. Petersburg Devlet Üniversitesi/Rusya),

Prof. Dr. Ali AHMETBEYOĞLU (İstanbul Üniversitesi), Prof. Dr. Ali

AKYILDIZ (Marmara Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ali BAYKAN (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Ali BİRİNCİ (Türk Tarih Kurumu Başkanı), Prof. Dr.

Ali BORAN (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ali BÜYÜKARSLAN (Marmara

Üniversitesi), Doç. Dr. Ali TEMİZEL (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.

Alikram ABDULLAYEV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof.

Dr. A. İbrahim SAVAŞ (Çankırı Karatekin Üniversitesi), Prof. Dr. A. Murat

SÜNBÜL (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Âlim GÜR

(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas

Üniversitesi/Kırgızistan), Doç. Dr. Arif BİLGİN (Sakarya Üniversitesi), Yrd.

Doç. Dr. Athina A. SPİTANOU (Makedonya Üniversitesi /Makedonya),

Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELİK (Pamukkale Üniversitesi), Prof. Dr. Aygün

ATTAR (Giresun Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ayşegül KOYUNCU OKCA

(Pamukkale Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Aziz MERHAN (Yıldız Teknik

Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi ÖZCAN (Bilecik Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi

SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ (Hacettepe

Üniversitesi ), Doç. Dr. Barış SARIKÖSE (Karabük Üniversitesi), Doç. Dr.

Bayram AKÇA (Muğla Üniversitesi), Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ (Selçuk

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • VII

Üniversitesi), Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA (Abant İzzet Baysal

Üniversitesi), Prof. Dr. Benjamin FORTNA (Londra Üniversitesi/İngiltere),

Prof. Dr. Birol AKGÜN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr.

Birol GÜLNAR (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Bülent ATALAY

(Trakya Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Bülent BAKAR (Marmara Üniversitesi),

Prof. Dr. Bülent ÇUKUROVA (Çukurova Üniversitesi), Doç. Dr. Caner

ARABACI (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Cemal GÜVEN (Konya

Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK (Marmara

Üniversitesi), Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (İstanbul Üniversitesi), Doç. Dr.

Charles WILKINS (Wake Forest Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Claus

SCHÖNİG (Freie Üniversitesi Berlin/Almanya), Yrd. Doç. Dr. Çağatay

BENHÜR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. David KUSHNER (Haifa

Üniversitesi/İsrail), Prof. Dr. Deniz ŞAHİN (Hacettepe Üniversitesi), Doç.

Dr. Dimitris MAVROSKOUFİS (Aristotle Üniversitesi/Yunanistan), Doç. Dr.

Doğan YÖRÜK (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Durmuş BULGUR (İstanbul

Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Dursun GÖK (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr.

Elçin EHMEDOV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Yrd. Doç. Dr.

Elnur Ağayev (Lefke Avrupa Üniversitesi/Kıbrıs), Doç. Dr. Elman

NESİROV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof. Dr. Emine

YENİTERZİ (İstanbul Medeniyet Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ercan

YILMAZ (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. Erdal AÇIKSES

(Fırat Üniversitesi), Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN (Atatürk Üniversitesi), Yrd.

Doç. Dr. Erdinç YAZICI (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Erkan GÖKSU

(Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Doç. Dr. Ertekin M. DOKSANALTI (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Esra BURCU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Eun‐

Kyung OH (Dongduk Women’s Universitesi/Güney Kore), Prof. Dr.

Evangelia BALTA (Milli Helenik Araştırma Vakfı/Yunanistan), Prof. Dr.

Fahrettin TIZLAK (Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN

(Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Fahri YETİM (Eskişehir Osmangazi

Üniversitesi), Dr. Fatima HOCİN (Aya Kiril ve Metody

Üniversitesi/Makedonya), Prof. Dr. Ferda AYSAN (Dokuz Eylül

Üniversitesi), Doç. Dr. Ferudun ATA (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Fethi

GEDİKLİ (İstanbul Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Fikret HACIZADE (Selçuk

Üniversitesi), Doç. Dr. Fuat BOYACIOĞLU (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.

Géza Dávid (ELTE Török Tanszék Budapest Múzeum/Macaristan), Prof. Dr.

Gökhan ÇETİNSAYA (İstanbul Şehir Üniversitesi), Doç. Dr. Gümeç

KARAMUK (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Güngör KARAUĞUZ

(Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU

(Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Hakan UZUN (Ankara Üniversitesi), Prof.

Dr. Hale ŞIVGIN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Halil İNALCIK (Bilkent

Üniversitesi), Prof. Dr. H. Hadi SÜMER (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.

Hasan BAHAR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Haşim KARPUZ (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Hayati AKTAŞ (Karadeniz Teknik Üniversitesi),

Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI (Ortadoğu Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Hüseyin

ÇINAR (Kırıkkale Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin GÜMÜŞ (Marmara

Üniversitesi), Doç. Dr. Hüseyin KANDEMİR (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr.

Hüseyin MUŞMAL (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. İbrahim İLKHAN

VIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

(Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. İbrahim KUNT (Selçuk Üniversitesi),

Prof. Dr. İbrahim SOLAK (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. İbrahim

Hakkı KAYNAK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr.

İbrahim Halil SUGÖZÜ (Şırnak Üniversitesi), Doç. Dr. İbrahim ŞİRİN

(Kocaeli Üniversitesi), Prof. Dr. İhsan GÜNEŞ (Anadolu Üniversitesi), Prof.

Dr. İlber ORTAYLI (Emekli Öğretim Üyesi/İstanbul), Prof. Dr. İlhan ŞAHİN

(Manas Üniversitesi/Kırgızistan), Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK (Ankara

Üniversitesi), Prof. Dr. İzzet SAK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Jon T.

OPLİNGER (Maine Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Judith SPENCER (Alberta

Üniversitesi/Kanada), Doç. Dr. Kamil ÇOLAK (Eskişehir Osmangazi

Üniversitesi), Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Doç.

Dr. Kemal ÖZCAN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr.

Kezban ACAR (Celal Bayar Üniversitesi), Prof. Dr. Kubilay AKTULUM

(Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Kurtuluş DİNÇER (Hacettepe

Üniversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROĞLU (Batman Üniversitesi), Prof. Dr.

Mahmut ATAY (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet AÇA (Balıkesir

Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet AKGÜL (Konya Necmettin Erbakan

Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK (Konya Necmettin Erbakan

Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet İPÇİOĞLU (Konya Necmettin Erbakan

Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Konya Necmettin Erbakan

Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mehmet KURT (Karamanoğlu Mehmetbey

Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet MERCAN (Karamanoğlu Mehmetbey

Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet ÖZ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr.

Mehmet ÖZDEN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet

SEYİTDANLIOĞLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet

ŞAHİNGÖZ (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet TEMEL (Muğla Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr.

Mehmet YILMAZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ÇUKURÇAYIR

(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDOĞRU (Ege Üniversitesi), Doç.

Dr. M. Ali HACIGÖKMEN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mehmet

Fatih BERK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. M. Hakkı

AKIN (Marmara Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M. Hulusi LEKESİZ

(Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. M. Murat ÖNTUĞ (Uşak Üniversitesi),

Doç. Dr. M. Serhat YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M.

Ziya KÖSE (Nevşehir Üniversitesi), Doç. Dr. Meral BAYRAK (Eskişehir

Osmangazi Üniversitesi), Prof. Dr. Mesut ÇAPA (Ankara Üniversitesi),

Doç. Dr. Metin AKSOY (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI

(Yüzüncü Yıl Üniversitesi), Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ (Erciyes

Üniversitesi), Prof. Dr. Mevlüt ÇELEBİ (Ege Üniversitesi), Prof. Dr. Michel

BALİVET (Province Üniversitesi/Fransa), Prof. Dr. Mikail BAYRAM

(Emekli Öğretim Üyesi/Konya), Yrd. Doç. Dr. Muhammed SARI (Aksaray

Üniversitesi), Prof. Dr. Musa ÇADIRCI (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr.

Mushtaq Ahmad KAW (Keşmir Üniversitesi/Hindistan), Yrd. Doç. Dr.

Mustafa ARIKAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa AVCI (Selçuk

Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Mustafa BIYIKLI (Dumlupınar Üniversitesi),

Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇIPAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa

ÇOLAK (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ (Selçuk

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • IX

Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa GENCER (Abant İzzet Baysal Üniversitesi),

Prof. Dr. Mustafa OFLAZ (Yüzüncü Yıl Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa

ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Mustafa TOKER (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa TURAN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr.

Mustafa YILMAZ (Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Mutluhan TAŞ (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Münir ATALAR (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Prof.

Dr. Naci BOSTANCI (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Naile HACIZADE

(Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Nazlı GÜNDÜZ (Selçuk Üniversitesi),

Prof. Dr. Necdet HAYTA (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Necmi UYANIK

(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Nedim İPEK (Ondokuz Mayıs Üniversitesi),

Doç. Dr. Nejdet GÖK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. N.

Güngör ERGAN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Nikos P. TERZİS

(Aristotle Üniversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgün ÇELEBİ (Ankara

Üniversitesi), Doç. Dr. N. Sabiroviç NİYAZOV (St. Petersburg Devlet

Üniversitesi/Rusya), Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Selçuk Üniversitesi), Doç.

Dr. Nuriye BİLİK (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Nurullah ÇETİN (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr.

Oğuz AYTEPE (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Orhan KILIÇ (Fırat

Üniversitesi), Prof. Dr. Osman AKANDERE (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr.

Osman KUNDURACI (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ömer AKDAĞ

(Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Ömer TURAN (Ortadoğu

Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Özdemir KOÇAK (Selçuk Üniversitesi), Prof.

Dr. Parviz ABOLGASSEMİ (Province Üniversitesi/Fransa), Prof. Dr. Raif

PARLAKKAYA (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Rainer

CZİCHON (Freie Üniversitesi Berlin/Almanya), Prof. Dr. Ramazan ACUN

(Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Ramazan YELKEN (Selçuk Üniversitesi),

Prof. Dr. Recep DİKİCİ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Remzi DURAN

(Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Reyhan SUNAY (Selçuk Üniversitesi), Yrd.

Doç. Dr. Ruhi ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Rüçhan ARIK

(Emekli Öğretim Üyesi/Ankara), Doç. Dr. Rüya KILIÇ (Hacettepe

Üniversitesi), Doç. Dr. Sabri Tevfik HAMMAM (Sohac Üniversitesi/Mısır),

Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatürk Üniversitesi), Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ

(Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Sabri SÜRGEVİL (Ege Üniversitesi), Prof.

Dr. Sadık SARISAMAN (Afyon Kocatepe Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. S.

Süleyman KUCUR (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR

(Maine Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Saim SAVAŞ (Uşak Üniversitesi), Prof.

Dr. Salih AYNURAL (Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü), Prof. Dr. Salim

CÖHÇE (İnönü Üniversitesi), Prof. Dr. Salim KOCA (Gazi Üniversitesi),

Yrd. Doç. Dr. Sefer SOLMAZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Selahattin

AVŞAROĞLU (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Selahittin

ÖZÇELİK (Pamukkale Üniversitesi), Prof. Dr. Selami KILIÇ (Atatürk

Üniversitesi), Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ (Ondokuz Mayıs Üniversitesi), Yrd.

Doç. Dr. Seyit TAŞER (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr.

Seyit YÖRE (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Serdar SAĞLAM

(Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Sinan GÖNEN (Selçuk Üniversitesi), Doç.

Dr. Susran Erkan EROĞLU (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Süleyman

BEYOĞLU (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Şahin AKINCI (Selçuk

X • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

Üniversitesi), Prof. Dr. Şefika KURNAZ (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Şerif

AKTAŞ (Gazi Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Şerafettin Yıldız (Selçuk

Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Taner ASLAN (Aksaray Üniversitesi), Prof. Dr.

T. Niyazi KARACA (Bozok Üniversitesi), Prof. Dr. T. Faik ERTAN (Ankara

Üniversitesi), Prof. Dr. Thomas Drew‐BEAR (Lyon Üniversitesi /Fransa),

Yrd. Doç. Dr. Tolga BOZKURT (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Tuncer

BAYKARA (Emekli Öğretim Üyesi/ İzmir), Doç. Dr. U. Deniz AŞÇI (Selçuk

Üniversitesi), Doç. Dr. Yasemin DOĞANER (Hacettepe Üniversitesi), Prof.

Dr. Yasin AKTAY (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR

(Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yaşar ÖZÜÇETİN (Ahi Evran Üniversitesi),

Doç. Dr. Yaşar SEMİZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Yavuz ATAR (Selçuk

Üniversitesi), Prof. Dr. Yılmaz KOÇ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Yunus

KOÇ (Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf KILIÇ (Pamukkale

Üniversitesi), Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ (Konya Necmettin Erbakan

Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf ÖZ (Kırıkkale Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf

SARINAY (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi), Doç. Dr. Yüksel

KAŞTAN (Akdeniz Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Zehra ODABAŞI (Selçuk

Üniversitesi), Doç. Dr. Zekeriya KARADAVUT (Akdeniz Üniversitesi),

Doç. Dr. Zekeriya MIZIRAK (Necmettin Erbakan Üniversitesi), Yrd. Doç.

Dr. Zekeriya ŞİMŞİR (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr.

Zeki USLU (Selçuk Üniversitesi).

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XI

TARİHİN PEŞİNDE

Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi

Yılda iki sayı (Bahar ve Güz) olmak üzere

internet ortamında elektronik belge ve basılı olarak yayımlanan

uluslararası hakemli bir dergidir.

YAYIN İLKELERİ

1. Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi‐ / The Pursuit

Of History ‐International Periodical For History And Social Research‐, uluslararası

hakemli bir dergi olup, bahar ve güz olmak üzere yılda iki kez

yayınlanır.

2. Dergide Türk tarihi ağırlıklı olmak üzere sosyal bilimler alanında

yazılmış olan makaleler yayınlanır.

3. Dergiye gönderilen makalelerin özgün bir çalışma olması, daha önce

yayınlanmamış olması gerekmektedir. Ulusal ve uluslararası

sempozyumlarda sunulan tebliğler başka bir yerde yayınlanmamış

olması ve makale içinde sunulduğu sempozyum vb. belirtilmek

kaydıyla yayınlanabilir. Makale içeriklerinin her türlü yasal

sorumluluğu yazarlarına aittir.

4. Makaleler için telif ücreti ödenmez. Yazarlar dergi lehine makalelerinin

telif hakkından feragat ettiklerini kabul ederler.

5. Derginin yayın dili Türkçe olmakla birlikte uygun görüldüğü takdirde

İngilizce, Almanca, Fransızca ve Rusça yazılara da yer verilecektir.

6. Makalelerin başında, 200 kelimeyi aşmayacak şekilde özet metin ve 5

kelimelik anahtar sözcükler bulunmalıdır. Türkçe makalelerde, Türkçe

özet ve anahtar kelimelerin yanı sıra, yazarın kullandığı İngilizce,

Fransızca, Almanca veya Rusça yabancı dillerinden birisine ait özet ve

anahtar kelimeler yer almalıdır. Yukarıda belirtilen yabancı dillerden

birisiyle yazılmış makalelerde ise, Türkçe özet ve anahtar kelimeler de

bulunmalıdır.

7. Yazılarda yazar unvanı, adı soyadı, görev yaptığı kurum ve e‐mail

adresi bulunmamalı ve aşağıda belirtilen iletişim adresi üzerinden

gönderilmelidir. Yine her türlü haberleşme aşağıda belirtilen iletişim

adresinden yapılmalıdır.

8. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “.doc” uzantılı belge

oluşturmaya elverişli kelime işlem programında yazılarak bir adet

disket veya CD kaydı ve üç kopya kâğıt çıktısıyla birlikte verilecektir.

Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazılmış

olmalıdır. Özel bir yazı karakteri kullanılmış ise belgeyle birlikte söz

konusu fontun da gönderilmesi gerekmektedir. Metin içinde kullanılan

resim, harita vb. materyallerin “.jpg / .tiff” uzantılı kayıtları da ayrıca

eklenmelidir. Bu tür belgelerin baskı tekniğine uygun çözünürlükte (en

az 300 piksel) ve sayfa alanını aşmayacak büyüklükte olmasına dikkat

edilmelidir.

9. Yazılar; Times New Roman karakterinde, 11 punto (dipnotlarda 9 punto)

büyüklüğünde olmalı, satır sonunda heceleme yapılmamalıdır. Sayfa

yapısı A4 ebadında, kenar boşlukları sağdan, soldan, üstten ve alttan 3

cm olmak üzere, 1,5 satır aralığıyla, iki yandan hizalı ve paragraf arası

boşluğu, öncesi ve sonrası 3 nk olacak şekilde ayarlanmalı ve sayfa

numarası verilmelidir. Paragraf başlarında “TAB” tuşu yerine

“ENTER” veya “RETURN” tuşu kullanılmalıdır. Noktalama işaretleri

kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılmalıdır. Söz konusu

XII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

işaretlerden sonra bir harflik boşluk bırakılmalıdır. Metinler 33 sayfayı

aşmamalıdır.

10. Dergiye gönderilen makale, dergi editörü/editör yardımcıları

tarafından bilimsel yeterliliğinin denetlenmesi amacıyla üç hakeme

gönderilir. Makale, değerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek

olumlu raporlar doğrultusunda dergi yönetimi tarafından uygun

görülen bir sayıda yayınlanır. Raporların olumsuz olması nedeniyle

makalenin yayınlanmaması durumunda yazar, her hangi bir hak

talebinde bulunamaz.

11. Süreli yayınımız elektronik ve ayrıca basımı yapılan bir dergi olup,

basımı yapıldığında bir adet dergi yazarına gönderilir. Ayrı basım talep

eden makale sahipleri, sitemize konulacak olan yazılarının pdf

formatını indirip çoğaltabilirler.

12. Bir makalede sıra ile özet, giriş, ana metin, sonuç, kaynakça ve (varsa)

ekler bulunmalıdır. Makalede ana başlıkların tamamı büyük harflerle

ve koyu yazılmalıdır. Ara başlıkların tamamı koyu olarak yazılacak;

ancak her kelimenin ilk harfi büyük olacak ve başlık sonunda satırbaşı

yapılacaktır. Alt başlıkların tamamı koyu olarak yazılacak; ancak

başlığın ilk kelimesindeki birinci harf büyük sonraki kelime/kelimelerin

ilk harfi küçük olacak, başlık sonuna iki nokta (üst üste) konularak

yazıya aynı satırdan devam edilecektir.

13. Dergide gerek metin içerisinde gerekse dipnot şeklinde atıf yapılabilir.

Ancak genel bir uyum sağlanmasına dikkat edilmelidir. Metin

içerisinde atıf sisteminin tercihi durumunda yapılacak olan açıklama

dipnotlarında dipnottan sonra atıf yine metin içerisinde yapıldığı gibi

olmalıdır.

14. Metin içerisinde yapılacak olan atıflarda aşağıdaki örneklere uygun

davranılmalıdır.

Kaynak Gösterme (Atıflar)

* Makalede yapılacak atıflar, ilgili yerden hemen sonra, parantez içinde

yazarın soyadı, eserin yayın yılı ve sayfa numarası sırasıyla örnekteki

gibi verilmelidir. (Bloch, 2005: 28)

* Birden fazla kaynak gösterileceği durumlarda eserler aynı parantez

içinde, en eski tarihli olandan yeni olana doğru, birbirinden noktalı

virgülle ayrılarak sıralanır. (İnalcık, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28)

* İki yazarlı kaynaklarda, araya tire işareti (‐) konulur. İkiden fazla yazarlı

kaynaklarda ise ikinci yazarın soyadından sonra “vd.” kısaltması

kullanılmalıdır. (İnalcık‐Seyitdanlıoğlu, 2006: 15), (Akgündüz‐Öztürk

vd., 2002: 157)

* Yazarın adı, ilgili cümle içinde geçiyorsa, parantez içinde tarih ve

sayfanın belirtilmesi yeterlidir.(1954: 77)

* Yazarın aynı yıl yayınlanmış iki eseri, yayın yılına bir harf eklenmek

suretiyle ayırt edilir. (İnalcık, 2000a: 156), (İnalcık, 2000b: 17)

* Soyadları aynı olan iki yazarın aynı yılda yayınlanmış olan eserleri,

adların ilk harflerinin de yazılması yoluyla belirtilir. (Demir, A., 2003:

46), (Demir, H., 2003: 27)

* Ulaşılamayan bir yayına metin içinde atıf yapılırken, bu kaynakla

birlikte alıntının yapıldığı eser şu şekilde gösterilmelidir: (Tabaqat‐ı

Nasırî, 1864: 32ʹden aktaran; Köprülü, 1991: 19)

* El yazması bir eser kaynak gösterilirken, müellif veya mütercim

adından sonra [yz.] kısaltması konmalı, varak numarası örnekteki gibi

belirtilmeli ve tam künye kaynakçada gösterilmelidir. (Ahmedî, [yz.],

1410: 7b)

* Arşiv belgeleri kaynak gösterilirken, metin içindeki kısaltma örnekteki

gibi olmalı, açılımı kaynakçada verilmelidir. (BOA. MAD 7342: 25)

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XIII

* Not: Alanlarında daha çok klasik atıf sistemi esas alınan bilim

dallarında, yazarların isteği üzerine söz konusu sistem de

uygulanabilir. (Örnek Dipnot: Ali Birinci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası II.

Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakkiʹye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yay.,

İstanbul 1990, s. 156‐157.)

Bibliyografya (Kaynakça)

* Kitap: Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,

Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

* Derleme Kitap: İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat

Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, Ankara

2006.

* Makale: Demirpolat, Enver, “İslâm Felsefesinin Batı Düşüncesine

Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, Konya

2003, ss. 429‐ 439.

* Derleme kitaplardaki makaleler: Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi

Devrimi”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Derleyen:

İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu Mehmet), Phoenix Yayınları 2006, Ankara,

ss. 467‐ 480.

* Bildiriler: Yavaşca, Alâeddin, “Osmanlı ve Mûsiki”, Uluslararası

Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti

Kongresi, Konya, 07‐ 09 Nisan 1999, (Yayına Hazırlayanlar: Alâaddin

Aköz‐ Bayram Ürekli‐Ruhi Özcan), Selçuk Üniversitesi Basımevi,

Konya 2000, ss. 29‐ 41.

* Tezler: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme (teşekkül‐

gelişme‐çözülme: XV‐XVII. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

Ankara 1989.

* Web siteleri: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, erişim

tarihi: 27.11.2007.

XIV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

THE PURSUIT OF HISTORY

‐An International Periodical for History and Social Research‐

is published twice a year (in spring and in autumn)

both in print and e‐journal version.

It is an international refereed journal.

Publication Principles

1. The Pursuit of History ‐An International Periodical for History and Social

Research‐, is an international refereed journal and published twice a year

(spring and autumn)

2. The submissions presented to the Journal based on Social Sciences

especially Turkish history.

3. Articles sent for publication should have not been previously published

in another journal, not even in a different language. The papers

submitted for any symposiums or congresses can be published on

condition that it has not been previously published and citing the name

of the symposiums where the articles presented. Scientific and legal

responsibilities of the published texts belong to the authors.

4. No royalty payment for the articles. The writers acknowledge that they

will renounce their copyright.

5. The publication language of the journal is Turkish. But if it is approved

it can be published in English, French, German and Russian languages.

6. Each article must include an abstract of not more than 200 words and 5

key words. In Turkish articles, one abstract written in any foreign

language especially (French, German, English and Russian) should be

placed with 5 key words in addition to the Turkish abstracts and key

words. If the article is written in the languages stated above, Turkish

abstract and key words are required.

7. The titles, the names‐ surnames of the academicians, the association in

which he/she is located, the e‐mail addresses shouldnʹt be written on

the texts. The above ones should be sent through the following contact

address. Also you can communicate through the contact addresses.

8. The submissions should be written on word‐processing programs such

as Microsoft Word or the document (the “.doc” texts) that is adaptable with

PC and please send three paper complimentary copies of the texts in

addition to the CD or floppy. The texts written with the old (different)

letters should be written on Universal Word or similar ones. If any

special typeface is used, please send the typeface character with the text.

The “.jpg / .tiff” extension records of the materials used in the texts such

as the pictures and the maps also should be attached to the texts. Also

pay attention to the pixel resolution (at least 300 pixel) adaptable with

the printing technique and the size of the materials shouldnʹt exceed the

size of the page.

9. Texts; The main body of the text should be written in Times New

Roman letters, font size 11(9 font at footnotes). Please do not syllabify at

the end of the line. The paper should be typed on A4‐size paper. Leave

3 cm margins on left ‐and right and top and bottom, use 1.5‐line

spacing, flush‐right alignment. To adjust spacing before or after

paragraphs leave “3 nk” and in addition to the page number. At the

paragraph indentation please use “TAB” key rather than “ENTER” or

“RETURN”. Do not write the punctuation marks as adjacent to the last

letter, leave one letter space. The text shouldnʹt exceed 33 pages

10. The article that is arrived to the journal is sent to the three referees by

the editor and the editor assistants in order to be examined in terms of

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XV

the academic competence. The criterion for assessment is the

appropriateness of two referee comments then the articles will be

published in any issue decided by the journal management. If the

assessment of the article is negative, the writer never demands for right.

11. Our periodical will be presented both e‐journal and in print version.

Following the publication, one issue of the journal will be sent to the

writer of the article. The owner of the articles also downloads the text

from the journal web site as PDF pattern

12. Abstract, introduction, main text, conclusion and bibliography are

presented consecutively in a text. Main headlines should be big bold

letters, the other headlines should be written in bold type with the small

letters except for the first letter. Then following the headlines put colon

(:) and continue to the text from the same line.

13. Both in text or footnote type reference can be possible. But pay attention

to the general consistency. If you use the reference system in the text,

the reference after footnote should be used as in the text on the

explanatory footnotes.

14. The references used in text should be based on the following samples.

Resource Attributes (References)

* The references used in the text should be started from the relating point

and in brackets, the surname of the writer, the publication year of the

work, page number stated as in the sample. (Bloch, 2005: 28)

* If more than one reference is preferred, the works should be cited in the

same brackets from the older to the newer dated with semicolon.

(İnalcık, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28)

* Please put hypen(‐) on the resources with two writers.If the writers are

more than two,then after the surname use this abbreviation “et al.”

(İnalcık‐Seyitdanlıoğlu, 2006: 15), (Akgündüz‐Öztürk et al., 2002: 157)

* If the name of the writer is cited in the text, just only mention the date

and the page number (1954: 77)

* Two works of a writer that have been published in the same year can be

distinguished by adding a letter to the publish date. (İnalcık, 2000a:

156), (İnalcık, 2000b: 17)

* If the writersʹ surnames are similar as well as their publish date, then

put the first letter of the names. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003:

27)

* If you donʹt find the resource that has been attributed in a text, cite both

of the resources in the following sample: (Tabaqat‐ı Nasırî, 1864: 32ʹden

aktaran; Köprülü, 1991: 19)

* While attributing a manuscript, after the name of author and translator

put the abbrevaiton of [ms.],and the leaf number should be stated as it

is shown in the sample. The whole tag can be cited in the bibliography

(Ahmedî, [yz.], 1410: 7b)

* While attributing the archive documents, cite in the text just like the

following sample,the detailed version should be in the bibliography.

(BOA. MAD 7342: 25)

* PS: Classical reference system can be used in some scientific branches

that used mostly that system

(Ali Birinci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve

Terakkiʹye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yay., İstanbul 1990, s. 156‐157.)

Bibliography

* Book: Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,

Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

XVI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

* Compilation: İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Değişim

Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006.

* Article: Demirpolat, Enver, “İslâm Felsefesinin Batı Düşüncesine

Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, Konya

2003, ss. 429‐ 439.

* Articles in a compilation work: Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi

Devrimi”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Derleyen:

İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu Mehmet), Phoenix Yayınları 2006,Ankara,

ss. 467‐ 480.

* Announcements: Yavaşca, Alâeddin, “Osmanlı ve Mûsiki”, Uluslararası

Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti

Kongresi, Konya, 07‐09 Nisan 1999, (Yayına Hazırlayanlar: Alâaddin

Aköz‐ Bayram Ürekli‐Ruhi Özcan), Selçuk Üniversitesi Basımevi,

Konya 2000, ss. 29‐ 41.

* Thesis: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme (teşekkül‐

gelişme‐çözülme: XV‐XVII. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

Ankara 1989.

* Web sites: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, history:

27.11.2007.

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XVII

İÇİNDEKİLER

1‐11

OSMANLI DÖNEMİ’NDE BURSA İPEKÇİLİĞİ, DOKUMACILIK ve BAZI ARŞİV

BELGELERİ

BURSA SILK MAKE, WEAVING AND SOME ARCHIVE DOCUMENTS IN OTTOMAN

PERIOD

Ahmet AYTAÇ

13‐52

KARAMAN SUĞLA GÖLÜ HAKKINDA ÇIKARILAN BİR İRÂDE‐İ SENİYYE VE

VERİLEN İMTİYÂZ

AN ISSUED IMPERIAL DECREE AND A PRIVILEGE GRANTED FOR THE SUĞLA LAKE

IN KARAMAN

Alaattin UCA ‐ Aytunç ÜLKER

53‐70

ÇANAKKALE CEPHESİNDE GELİBOLU‐ŞARKÖY‐TEKİRDAĞ (TEKFURDAĞI)

HİLÂL‐İ AHMER HASTANESİNİN FAALİYETLERİ

ACTIVITIES OF GELİBOLU –ŞARKÖY‐ TEKİRDAĞ (TEKFURDAĞI) RED CRESCENT

HOSPITAL IN ÇANAKKALE FRONT

Cemal SEZER

71‐101

İNGİLİZ ARŞİV BELGELERİNİN IŞIĞINDA II. ABDÜLMAHİD’İN MİRASI (1920‐21)

SULTAN ABDULHAMID II LEGACY IN LIGHT OF BRITISH ARCHIVES DOCUMENTS

(1920‐1921)

Cengiz KARTIN

103‐130

İSTANBUL’DA SOSYO‐KÜLTÜREL HELENİZM’İN TEMSİLCİSİ BİR CEMİYET:

“SYLLOGOS” (1861‐1923)

A REPRESENTATIVE ASSOCIATION OF SOCIO‐CULTURAL HELLENISM IN

ISTANBUL: SYLLOGOS (1861‐1923)

Çağla D. TAĞMAT

131‐161

SİYASAL İSLAMCILIĞIN ALTERNATİF MEDENİYET SÖYLEMİ MODERNİTEDEN

AZADE MİDİR?

IS POLITICAL ISLAMISM AN ALTERNATIVE CIVILIZATION RHETORIC TO

TRANCENDENT MODERNITY?

Ernur GENÇ

XVIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

163‐185

BALKAN VE BİRİNCİ DÜNYA HARBİ YILLARINDA MÜDAFAA‐İ MİLLİYE

CEMİYETİ

THE NATIONAL STRUGGLE COMMUNITY IN THE YEARS OF THE BALKAN WARS

AND THE 1st WORLD WAR

Erol AKCAN

187‐217

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE ERMENİ CEMAATİNİN İKTİDARA YAKLAŞIMI:

PATRİK KAREKİN HAÇADURYAN’IN BAŞBAKAN ADNAN MENDERES’E

ARZUHALLERİ (1951‐1960)

THE APPROACH OF ARMENIAN MINORITY TOWARDS THE GOVERNMENT:

PATRIARCH KAREKIN HAÇADURYAN’S PETITIONS TO PRIME MINISTER ADNAN

MENDERES (1951‐1960)

Feyza KURNAZ ŞAHİN

219‐242

MODERNLEŞME DÖNEMİNDE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA TARSUS VE

MERSİN’DEKİ AZINLIK OKULLARI

MINORITY SCHOOLS IN TARSUS AND MERSIN IN OTTOMAN EMPIRE DURING THE

MODERNIZATION PERIOD

İbrahim Halil AYTAR

243‐268

243 KUTSAL TOPRAKLARA YOLCULUK: BAZI İMPARATOR, VELİAHT PRENS VE

DEVLET ADAMLARININ KUDÜS ZİYARETLERİ (1855‐1901)

JOURNEY TO THE HOLY LAND: JERUSALEM TRAVELS OF SOME EMPERORS,

CROWN PRINCES AND DIGNITARIES (1855‐1901)

İhsan SATIŞ

269‐303

ÇANAKKALE MUHAREBELERİ ÖNCESİ VE SÜRESİNCE ÖĞRETMEN VE

ÖĞRENCİLERİN SİLÂHALTINA ALINMASI İLE EĞİTİM SİSTEMİNDE ORTAYA

ÇIKAN SORUNLAR

THE TROUBLES RESULTED IN EDUCATION SYSTEM WITH RECRUITING THE

STUDENTS AND TEACHERS BEFORE AND DURING BATTLE OF CANAKKALE

İsmail SABAH

305‐328

M.Ö. VI.‐V. YÜZYILLARDA KİLİKYA BÖLGESİ: KÜRESEL GÜÇLER VE SYENNESİS

KRALLIĞI

CILICIA REGION IN VI‐V B.C. : THE GLOBAL POWERS AND THE KINGDOM OF

SYENNESIS

Mehmet KURT

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XIX

329‐366

ATATÜRK DÖNEMİNDE REİS‐İ CUMHUR SEÇİMLERİNİN TÜRK BASININDAKİ

YANKILARI

THE REPERCUSSIONS OF THE ELECTIONS OF PRESIDENT OF THE REPUBLIC IN

TURKISH MEDİA IN THE ATATÜRK ERA

Muhammed SARI

367‐383

ÇOK ALANLI SANAT EĞİTİMİ YÖNTEMİNİN ÇAĞDAŞ SANAT DERSİ

ÖĞRETİMİNDE KULLANILMASININ KALICILIĞA ETKİSİ

THE EFFECT OF THE USE OF MULTIDISCIPLINARY ART EDUCATION METHOD IN

DELIVERING CONTEMPORARY ART LESSONS ON THE PERMANENCE OF

KNOWLEDGE

Nurhayat GÜNEŞ

385‐410

MEŞRUTİYET’TEN CUMHURİYETİ’E PARLEMENTO YAŞAMINDA MUHALİF BİR

MEBUS “CAMİ BAYKUT”

PARLIAMENT OF THE REPUBLIC OF LIFE OTTOMAN FROM AN OPPOSING

MEBUSAN “CAMI BAYKUT”

Olcay ÖZKAYA DUMAN

411‐437

CHP MÜFETTİŞLERİNİN TEFTİŞ RAPORLARINDA BALIKESİR VİLAYETİ

HALKEVLERİNE DAİR TESPİTLER (1937‐1945)

THE FINDINGS ON BALIKESIR PROVINCE PUPLIC HOMES IN INSPECTION REPORTS

OF CHP INSPECTORS (1937‐1945)

Ömer KARAKAŞ

439‐451

XIX. YÜZYIL OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİNDE YAŞANAN DEĞİŞİM

THE CHANGE IN OTTOMAN EDUCATION SYSTEM IN XIX. CENTURY

Şerif DEMİR

453‐457

KİTAP TANITIMI

BOOK REVIEW

Osmanlıdan Cumhuriyetʹe Harp Malullerinin Sosyoekonomik ve Sağlık Durumları (1877‐1939),

Genelkurmay Personel Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı

Yayınları, Ankara, 2014, XIX+512

Necmi UYANIK

XX • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

İNGİLİZ ARŞİV BELGELERİNİN IŞIĞINDA II. ABDÜLMAHİD’İN

MİRASI (1920‐21)

Cengiz KARTIN

Özet

Sultan II. Abdülhamid yaklaşık 33 yıllık saltanatı süresince Osmanlı Devletini ayakta

tutabilmek için ciddi gayret sarf etmiştir. İmparatorluğun son günlerini yaşadığının far‐

kında olan Sultan II. Abdülhamid, batılı devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki emelleri‐

nin de son derece idrakinde olarak birden çok amaca matuf olmak üzere kişisel mülkler

edinmiştir. Söz konusu bu mülklerin birçok çeşidi olmakla birlikte en göze çarpan emla‐

kin Musul‐Kerkük ve Bağdat’ta yer alan petrol alanlarının kişisel mülk haline getirilmesi

konusunda olduğu görülmektedir. Genellikle 1880‐1890 tarihleri arasında sultanın kişisel

hazinesinden ödenen ücretlerle satın alınan söz konusu araziler, Abdülhamid’in zorla

tahttan indirilmesinden sonra İttihatçılar tarafından borçlara teminat olmak üzere yaban‐

cı devletlere sunulmuştur. Söz konusu bu durumla ilgili II. Abdülhamid’in yasal vârisleri

konumunda olan sultanın eşleri ve çocukları sunulan bu emlakin kendi yasal hakları

olduğunu iddia etmişler ve bunu kanıtlamak için pek çok belgeyi çeşitli mahkemelere,

kurumlara ve devletlere sunmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, İngilizler, Musul, Kerkük, Petrol

SULTAN ABDULHAMID II LEGACY IN LIGHT OF BRITISH ARCHIVES DOCU‐

MENTS (1920‐1921)

Abstract

Sultan Abdulhamid II had devoted significant effort to keep the Otoman Empire during

the reign of nearly 33th years. Abulhamid II who was aware of that Empire was living the

last days for state acquired personal property for lots of proposals as he realized westerns

powers’ aim about share of Ottoman Empire. However, there are many kinds of these

properties and it can be seen that the most remarkable property was about turning the oil

field into personal state in Mosul, Kirkuk and Baghdad.These fields who was bought by

the pays of Abulhamid’s personal treasury are served to foreign states in exchange for

Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Kayseri/Türkiye.

[email protected]

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl: 2015, Sayı: 13

Sayfa: 69‐99


Year: 2015, Issue: 13

Page: 69‐99

70 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13

assurance of debts by Young Turks after Abdulhamid II was dethronmented.Related to

this subject, Abdulhamid’s heirs such as his wives and children claimed that this property

was their legal right and they submitted many documents to courts,foundation and states

to prove this.

Key Words

Abdulhamid II, British, Mosul, Kirkuk, Oil

7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 71

GİRİŞ

Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devletinin yıkılışının son döneminde

33 yıla yakın saltanatı ile Osmanlı padişahları arasında Kanuni Sultan Sü‐

leyman ve IV. Mehmed sonrasında en uzun saltanat süresine sahip olan 3.

padişah olmuştur. Bu süre içerisinde imparatorluğun çalkantıları ve parça‐

lanması devam etmiş, ancak II. Abdülhamid bu süreci denge siyaseti ve

politikadaki keskin zekâsı ile bir müddet erteleme fırsatını elde etmiştir.

19. yüzyılda keşfedilen petrolün Ortadoğu coğrafyasında oldukça bol

miktarda olması, başta İngiltere olmak üzere batılı devletlerin ilgilerini bu

coğrafyaya yoğunlaştırmaları sürecini de beraberinde getirmiştir. Tabi ki

yüzyıllara dayanan sömürgecilik anlayışının bir yansıması olarak bölge

insanının ve bölgenin sahip olduğu zenginlik kaynaklarının bunların sahibi

konumunda olanlardan çok daha iyi bilinmesi, beraberinde bu coğrafya ile

ilgili çok ayrıntılı planların da yapılmasını ve hayata geçirilmesini berabe‐

rinde getirmiştir.

Bahse konu sürecin ne denli önemli olduğunun Osmanlı Devleti içeri‐

sinde devletin yöneticisi konumunda olan Sultan II. Abdülhamid tarafından

çok net bir şekilde anlaşıldığı, buna mukabil kendisinin dışındaki devlet

mekanizması içerisinde yer alan devlet görevlilerince durumun net bir şe‐

kilde anlaşılması şöyle dursun, plan ve projelerin mahiyeti ile ilgili de pek

bilgilerinin olmadıkları yaşanan tarihi süreçten anlaşılmaktadır.

Başta İngiltere olmak üzere Ortadoğu petrolleri ile ilgili plan ve proje

sahibi ülkelerin emellerinin engellenmesinin mümkün olmadığını düşünen

Sultan II. Abdülhamid, bu emellerin gerçekleşmesini bir nebze olsun gecik‐

tirmek ve imparatorluğun hayatını uzatmak amacına matuf olmak üzere

başta Mezopotamya olmak üzere bölgede bulunan stratejik noktalardaki

arazileri ücret mukabili kendi emlaki arasına almıştır.

İNGİLİZ ARŞİVİNDE KAYITLI SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN

MAL VARLIĞI İLE İLGİLİ BELGELER

Londra Kew Gardens’ta bulunan İngiliz Ulusal Arşivi dünyanın en bü‐

yük ve kapsamlı arşivlerinden biridir. Bu arşivde:

Online kayıtlar,

Basılı kataloglar,

Defterler,

Mikro filmler ve

Kutu kataloglar mevcuttur.

Bu kayıtlar içerisinde mikro filmler, 19. Yüzyılın son çeyreğinden önceki

dönemleri içermesi, defterlerin ağırlıklı olarak 1906 döneminden önceki

döneme ait olması nedeni ile makalenin ortaya konulmasında bu kayıtlar


dikkate alınmamıştır. Bu kayıtların dışında kalan kutu kataloglar, online

kayıtlar ve basılı kataloglar ise konu ile ilgili tamamen taranmıştır. Taranan

bu kayıtlar içerisinde Sultan II. Abdülhamid’e ait sadece petrol sahaları ile

ilgili değil, diğer mal varlıklarına dair de pek çok bilginin bu kayıtlarda

olduğu görülmektedir.

Tespit edilebildiği kadarı ile söz konusu kayıtlarda Sultan II. Abdülha‐

mid’in mirası ile ilgili 33 klasör içerisinde 4.012 fotoğraf karesi ve yaklaşık

olarak 8.000 sayfa civarında belge mevcuttur. Bu dosyaların tamamının

değil bir makalede incelenmesi, tek bir tetkik eser olarak yayınlanması da

oldukça güçtür. Tespit edilen bu güçlük nedeni ile makalede İngiliz arşivin‐

de kayıtlı olan Sultan II. Abdülhamid’in emlaki ile ilgili üç dosya esas alına‐

rak bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Seçilen söz konusu üç dosyanın özelliği

bahse konu mülklerle ilgili ilk değerlendirmelerin yapılmış olmasından ileri

gelmektedir.

Makalede belgelerin genellikle sağ üstte verilmiş olan belge numaraları

esas alınmakla birlikte yer yer bazı belgelerde numara verilmediği için bu

belgelerin fon kodu verilmek suretiyle dipnotlarda kullanımı sağlanmıştır.

Kimi belgelerin sayfa numaraları iki sayfaya bir sayfa numarası vermek,

kimi yerler de ise tek sayfaya tek sayfa numara vermek ya da arada bazı

dosyalar verilmiş ise bunlara ayrıca sayfa numaraları verilmek şeklinde

gerçekleştiği için orijinal belgelerdeki numaralandırmaya sadık kalınmıştır.

Makalede verilmiş olan toplam sayfa numaraları her bir sayfaya tek sayfa

olarak değerlendirilmiş ve sayfa numaraları adedi bu tasnife göre ifade

edilmiştir.

FO 371/5270 NUMARALI DOSYA İÇERİSİNDE II. ABDÜLHA‐

MİD’İN EMLAKİ İLE İLGİLİ BİLGİLER

Dosya içerisinde toplam 37 sayfadan müteşekkil bir yazışma, II. Abdül‐

hamid ve onun emlakine ayrılmıştır ki bunlar:

‐ 3 Temmuz 1920’de İstanbul’dan Amiral De Robeck tarafından 9 sayfa‐

lık1,

‐ 19 Ağustos 1920’de Hindistan Bakanlığı tarafından 4 sayfalık2,

‐ 4 Kasım 1920’de Hindistan Bakanlığı tarafından 3 sayfalık raporlar

şeklinde tasnif edilmiştir3.

‐ 7 Kasım 1920’de İstanbul’dan Amiral De Robeck tarafından 21 sayfalık

bir metinden müteşekkildir4.

1 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s.

205-212. 2 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 19 Ağustos 1920, Belge No: E 10124, s. 213-217. 3 PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 4 Kasım 1920, Belge No: E

13715, s. 217-219.


Sultan Abdülhamid’in Vârisleri Olarak Sultanın Çocukları

Hazırlanan bu dosya içerisinde Amiral De Robeck tarafından Sultan

Abdülhamid’in kızı Zekiye Hanım ile yapılan röportaja yer verilmiştir. Bu

röportajda Zekiye Hanım babası Sultan Abdülhamid’in Mezopotamya’daki

mal varlığı ile ilgili bilgileri paylaşmıştır. Ayrıca belgede Zekiye Hanım’dan

kendi adına eşinin Mezopotamya’da bulunan mal varlıkları ile ilgili Nuret‐

tin Gazi Osman Paşa’nın vekil olduğunu belirten 2 Haziran 1920 tarihli im‐

zalı bir belgesi de buraya ilave edilmiştir5.

Belgenin devamında Sultan Abdülhamid’in oğulları ve kızlarının ismi‐

ne yer verilmiştir. Buna göre II. Abdülhamid’in oğullarının isimleri şu şekil‐

de sıralanmıştır:

Muhammed Selim Efendi,

Abdülkadir Efendi,

Ahmed Efendi,

Burhaneddin Efendi,

Abdürracim Efendi,

Nurettin Efendi,

Abid Efendi.

Burada isimleri verilmiş olan II. Abdülhamid’in oğulları arasında iki ki‐

şinin eksik olarak yazıldığı görülmektedir. Bu isimler, Mehmed Bedreddin

Efendi ve Abdürrahim Hayri Efendi’dir6. Konu ile ilgili hazırlanan raporun

bir araştırma yapılmadan adeta çalakalem bir usulle hazırlandığı görülmek‐

tedir.

Yine belgede yer verilen bilgilere göre II. Abdülhamid’in kızlarının

isimleri ise şu şekilde sıralanmıştır:

Lekie Sultan,

Naima Sultan,

Naile Sultan,

Şadiye Sultan,

Ayşe Sultan,

Refia Sultan7.

4 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E

13873, s. 220-240. 5 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s.

207. 6 Metin Hülagü, “Sultan II. Abdülhamid’in Eşleri ve Çocukları”, Devr-i Hamid, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011,

C. 3, s. 273-287. 7 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s.

208.


ZEKİYE SULTANIN DİLEKÇESİ VE İSTANBUL YÜKSEK KOMİ‐

SERLİĞİNİN YAKLAŞIMI

Erkek çocuklarda görülen eksik bilginin burada daha belirgin şekilde

ortaya çıktığı görülmektedir. Sultan II. Abdülhamid’in 6 kızı değil; 13 kızı

bulunmaktadır. Burada eksik olarak kaydedilmemiş olan isimler şu şekil‐

dedir: Ulviye Sultan, Zekiye Sultan, Seniyye Sultan, Seniha Sultan, Hatice

Sultan, Aliye Sultan, Cemile Sultan, Samiye Sultan’dır8.

Belgede II. Abdülhamid’in erkek ve kız çocuklarının isimlerine yer ve‐

rilmişken, eşlerine dönük herhangi bir bilgiye rastlanmaması oldukça ilginç‐

tir. Buradaki ilginçlik İngilizlerin her şeyde ayrıntıya dikkat eden yaklaşım‐

larının burada yer bulmamış olmasında gizlidir.

Belgeden Zekiye Hanımın konu ile ilgili daha önce de müracaat ettiği

anlaşılmaktadır. Yapılan bu müracaatın Mezopotamya Yüksek Komiserliği

tarafından da teyit edildiği bilgisi de ilave edilmiştir. Yine Yüksek Komiser‐

lik konu ile ilgili; Bağdat, Basra ve Musul vilayetlerinde bulunan Sultan II.

Abdülhamid’in mal varlığı ile ilgili dikkatli olunması gerektiği uyarısında

bulunmuş, burada bulunan mal varlıklarının Irak’ın işgali sonrasında Mali‐

ye Bakanlığı bünyesine aktarıldığı bilgisi sonrasında ‐çok ilginç bir şekilde‐

bu meselenin gelişimini Türkiye ile yapılacak barış anlaşmasında da önemli

bir yer işgal edecek konular arasında olacağı öngörüsü ile noktalamıştır9.

Burada Türkiye ile yapılacak bir barış anlaşmasına meselenin bağlanmış

olması aslında İngilizlerin politikadaki kurnazlığına bir örnek teşkil etmek‐

tedir. Yine bu öngörü çok yönlü ve alternatifli siyaset anlayışının da yansı‐

ması olması açısından önemli bir veri olarak değerlendirmeye müsaittir.

HİNDİSTAN, İSTANBUL, BAĞDAT ARASINDA EMLAK VE

VÂRİS TARTIŞMALARI

Bu dosya içerisindeki Hindistan Bakanlığı tarafından hazırlandığı anla‐

şılan ikinci belge Sultan II. Abdülhamid’in Mezopotamya’da bulunan mal

varlıkları ile ilgili Hindistan Bakanlığı, İstanbul Yüksek Komiserliği ve Dı‐

şişleri Bakanlığı arasında yapılan yazışmalara yer verilen ve meseleye nasıl

bakılması gerektiğini açıklayan kimi yazışmalara hasredilmiştir.

Hazırlanan üçüncü belgede Eylül 1920’de İngiltere’nin ilk Bağdat Sivil

Yöneticisi olan Arnold Talbot Wilson10 ve İstanbul Yüksek Komiseri Amiral

8 Hülagü, “Sultan II. Abdülhamid’in …”, C. 3, s. 279-283. 9 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s.

212. 10 Arnold Talbot Wilson (1884-1940), 1884’te İngiltere’de dünyaya gelen, Royal Military College’den birincilikle mezun

olan İngiltere’nin ilk Bağdat sivil yöneticisidir. Robert Pearce, “Wilson, Sir Arnold Talbot (1884-1940)”, Oxford Dictionary of National Biography, C. 59, New York 2004, s. 487; “Obituary: Lieut.-Colonel Sir Arnold Talbot Wilson, K. C. I. E., C. S. I., C. M. G., D. S. O., M. P.”, The Geographical Journal, C. 97, No. 1, Haziran 1941, s. 72; Mark Jacobsen, “Only by


De Robeck11 arasında yapılan yazışmalara yer verilmiştir. Wilson bu yazış‐

mada Sultan II. Abdülhamid’in mirasçıları tarafından istenen mülklerin

daha önce Hazine‐i Hassa Nezareti tarafından yönetildiğini, Irak’ta bulunan

bu mülklerinin miri arazi konumunda iken Abdülhamid tarafından her‐

hangi bir ücret ödenmeden satın alındığı iddiasında bulunmuştur. Bu ne‐

denle Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra bu mülklerin

tekrar miri arazi statüsüne çevrildiğini, dolayısıyla sultanın vârislerinin

burada herhangi bir topraklarının bulunmadığını beyan etmiştir. Yalnız

Wilson’ın bu iddiasını delillendirecek herhangi bir dokumana yer vermemiş

olması ve konu ile ilgili yuvarlak bir ifade olarak tapu kayıtlarının kendisini

teyit ettiği gibi delilsiz gerekçe sunması hayli ilginçtir12. Oysa ki makalenin

son kısmında Sultan II. Abdülhamid’in vârislerinin imzalı dilekçelerinde

tapu kayıtlarının ve sürecin tek tek ayrıntıları ile aktarıldığı bölümde sulta‐

nın vârisçileri burada belirtilen bütün iddiaları çürüten belgeleri tek tek

ortaya koymuştur.

Dosya içerisinde yer alan Sultan Abdülhamid’in Mezopotamya’daki

emlaki ile ilgili diğer bir bilgiyi Amiral De Robeck’in bilgisi dâhilinde İstan‐

bul Yüksek Komiserliğinde görevli Harry H. Lamb hazırlamıştır. İngilte‐

re’nin ilk Bağdat sivil yöneticisi Wilson’ın yukarda vermiş olduğu bilgilerin

aksine Lamb’in hazırladığı metinde ihtiyatlı bir dil kullanılmıştır. Sultan II.

Abdülhamid’in emlaki ile ilgili olarak Abdülhamid’in tahttan indirildikten

sonraki dönemde ciddi bir karışıklıktan söz eden Lamb, bu mal varlıklarının

sultana ait olup olmadığının tespitinin oldukça güç olduğunu ifade etmiştir.

Aayrıca sultanın emlakinin kendi parası ile satın alınıp alınmadığının da

şüpheli olduğunu belirten Lamb, 1908 devrimi sonrasında Genç Türklerin13

Sultandan 14 Eylül 1908’de Mezopotamya’daki mal varlıklarının çoğundan

kendi rızası ile feragat ettiğine dair bir belge aldıklarını, yalnız bu belgede

hangi mal varlıklarından feragat edildiğine dair bir bilgiye rastlamanın

mümkün olmadığını açık bir dille ifade etmiştir. Daha sonrasında Sultan

Reşad’ın da söz konusu emlak devrini 4 Mayıs 1909 tarihli irade ile onayla‐

dığını belirten Lamb, yine söz konusu emlakin 8 Ocak 1920 tarihli iki adet

the Sword: British Counter- Insurgency in Iraq 1920”, Small Wars And Insurgencies, C. 2, No. 2, 1991, s. 324; D. K. Fi-eldhouse, Kurds, Arabs and Britons: The Memoir of Wallace Lyon in Irak, I. B. Tauris Yayınları, Londra 2002, s. 92.

11 Amiral Sir John Michael Robeck (1862-1928), 1862’de İngiltere’de dünyaya gelmiştir. Ailesi 1785’te İsveç’ten 1785’te göç ederek İngiltere’ye yerleşmiştir. Eğitimini İngiltere’de gerçekleştiren Robeck; Çin, Amerika ve Ortadoğu’da çeşitli kademelerde görev aldıktan sonra 18 Mart deniz harekâtında kullanılan ve İngiliz filosunun amiral gemisi olan Queen Elizabeth gemisini ve harekatı yöneten isim olmuştur. 1919-20 döneminde de İstanbul Yüksek Komiserliği görevinde bulunmuştur. Bkz. N. A.M. Rodgers, “De Robeck and the Dardanelles Campaign”, The Naval Miscellany, George Allen and Unwin Yay., İngiltere 1984, 439–98, The Times, 21 Haziran 1928, The Times, 25 Haziran 1928.

12 PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 4 Kasım 1920, Belge No: E 13715, s. 219.

13 Belgenin orijinalinde Young Turks şeklinde geçen ifade metinde de aynen kullanılmıştır. Aslında burada kastedilen İttihat ve Terakki Cemiyetinin mensuplarıdır.


irade ile Sultan II. Abdülhamid’in vârislerine devredildiğini belirtmiştir. 8

Ocak 1920 tarihli iradenin varlığı ile ilgili İtalyan ve Fransız meslektaşları ile

de görüşmeler gerçekleştiren Lamb, Türk meclisinin bu iradenin gereğini

yapmak için herhangi bir çaba içerisinde olmadığını hayretle belirtmekten

kendini alamamıştır.

Aslında bu durumla ilgili ‐kimi tarihçilerin çok kolay bir şekilde gerçek‐

leştirdikleri gibi‐ eleştirileri çok rahat bir şekilde sıralamak mümkündür;

ancak tarihi olayların dönemi içerisinde değerlendirilmesi gerektiği temel

yaklaşımı göz önünde tutulduğunda, bu durumu o günkü koşullarda ülke‐

nin varlık ve yokluk arasında olması ile açıklamak ya da gelecekle ilgili ba‐

kış açısının ne denli zayıf olduğunun da resmedilmesi açısından görmek de

mümkündür.

Zekiye Sultan’dan kendisine gönderilen babası Sultan II. Abdülha‐

mid’in mirası ile ilgili konuya tekrar geri dönüş yapan Lamb, konunun cid‐

di şekilde eğilmesi gereken yönünün; Zekiye Sultan’ın iddialarının gerçek

olma ihtimalinden kaynaklandığını, aslında sözü edilen emlakların devlete

ya da Sultan II. Abdülhamid’in mirasçılarına ait olup olmadığı konusunda

ciddi bir karışıklığın olduğunu, 2 Nisan 1913’teki Abdülhamid’in mal varlı‐

ğı ile ilgili düzenlemenin zaten var olan karmaşayı büsbütün içinden çıkıl‐

maz bir hale getirdiğini ifade etmiştir. Bu karmaşadan dolayı meselenin

aydınlatılması için gerekli uzmanların gönderilmesinin çok önemli olduğu‐

nu belirten Lamb, Türklerle yapılacak bir barış anlaşmasında İngiliz hükü‐

metinin görüşlerinin sağlam temellendirilmesinin önemli olduğunu, bu süre

içerisinde sözü edilen mülklerle ilgili alım ve satım işlemlerinin dikkatle

yapılması gerektiği uyarısında bulunmuştur.

Lamb’in bu yazışmasında ilginç bir detay olarak Londra’da Zekiye Sul‐

tan ve eşi ile birlikte kızı Fatma ve onun kocası Muhsin Salih Bey’in British

Baku Trading and Shipping Company Limited’tan Yarbay G. Maitland

Edwads’ın var olan evrakları ve dökumanları 110 Cannon Street’te incele‐

meye başladıkları bilgisi verildikten sonra, Kıbrıs’ta var olan Abdülha‐

mid’in mirası ile ilgili meselesinin ise Abdülhamid’in tahttan indirildikten

sonra Bâb‐ı Âli ve İngiliz hükümeti arasında bir anlaşma ile sonuçlandırıl‐

dığını düşündüğünü ifade etmekle birlikte, bu anlaşma ile ilgili herhangi bir

somut veriye yer verilmemiştir14.


13873, s. 228.


ZEKİYE SULTAN’DAN VERİLEN İKİNCİ DİLEKÇEDE SULTAN II.

ABDÜLHAMİD’İN EMLAKI

Söz konusu dosya içerisinde Zekiye sultan tarafından 19 Temmuz 1920

tarihli İstanbul Yüksek Komiserliği’ne başka bir dilekçe sunulmuştur. Bu

dilekçede İstanbul Yüksek Komiseri’nin kendisine 3 Temmuz tarihinde

göndermiş olduğu mektuptan söz ederek başlayan Zekiye Sultan, babası

Sultan II. Abdülhamid’in Mezopotamya’da var olan mal varlığının babası

tarafından satın alındığını, babasının vefatı ile birlikte var olan bu mal var‐

lıklarının kız ve erkek çocukları arasında eşit paylaştırılması gerektiğini

vurgulamıştır. Bu mal varlıkları ile ilgili olarak ellerinde şeyhülislam tara‐

fından verilmiş ferman var olduğunu ve bu fermanın aleyhine herhangi bir

mahkeme kararının var olmadığını ifade eden Zekiye Sultan, babasının

İstanbul’da bulunan mal varlıkları ile ilgili olarak ise Maliye Bakanlığı kayıt‐

larının yeterli olduğunu ifade ettikten sonra, İngiliz himayesindeki Mezopo‐

tamya’nın Bağdat, Basra ve Musul tapu kayıtlarının İngilizlerin kendi elle‐

rinde olduğunu, İngiliz hükümetinin eski tapu kayıtlarını kabul edeceği

inancını koruduğunu ve Türkiye ile yapılacak bir barışa değin kendilerinin

beklemek zorunda olduklarını ifade etmiştir15.

Konu ile ilgili İngiltere’nin ilk Bağdat Sivil Komiseri olan A. T. Wilson,

İstanbul Yüksek Komiserliği’ne 18 Eylül 1920’de taşıyan bir belge gönder‐

miştir. Belgede 3 Temmuz 1920 tarihli belgeye gönderme yaparak başlayan

Wilson, Sultan II. Abdülhamid’in Irak içerisinde bulunan topraklarının,

evlerinin ve diğer mülklerinin Hazine‐i Hassa yetkililerince sultanın atadığı

kişiler tarafından yönetildiğini, ancak sözü edilen bu mülklerin devlete ait

olan arazi konumunda iken Sultan II. Abdülhamid tarafından tek kuruş

alınmadan kendi emlakına çevrildiği iddiasında bulunmuştur. Bu arazilerin

II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi sonrasında meclis tarafından Beytül‐

male geri iade edildiğini iddialarına ekleyen Wilson, bu devir sonrasındaysa

sözü edilen emlakın Maliye Bakanlığı tarafından idare edildiğini, Irak tapu

dairesinde yapılan son araştırmalara bir gönderme yaparak Sultan II. Ab‐

dülhamid’in özel mülkü olarak Irak’ta tek bir emlakinin bulunmadığını öne

sürmüştür. Yine Wilson, II. Abdülhamid’in vârisleri konumunda olan kız ve

erkek çocuklarının ellerinde bulunan tapuların gerçek olup olmadığının da

şüpheli olduğunu dile getirmiştir16.

Wilson’ın bu yazışmasında birkaç husus karanlıkta kalmıştır. Bunları şu

şekilde sıralamak mümkündür:


13873, s. 235-236. 16 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E

13873, s. 240.


Wilson’ın iddia ettiği gibi Türk meclisinin II. Abdülhamid’in mal varlı‐

ğını hazineye devrettiğine dair belgeler hangi tarihte ve nasıl mecliste görü‐

şülerek devir yapılmıştır?

Meclisin özel bir mülkü tekrar hazineye aktarma kararını vermesi

mümkün müdür? Bunun hukuk tarihinde örnekleri var mıdır?

II. Abdülhamid’in bahse konu mülkleri herhangi bir bedel ödemeden

elde ettiğine dair iddiası ne kadar isabetlidir?

Irak maliye bakanlığında nasıl bir kovuşurma yapılmıştır? Bu kovuş‐

turmayı kim, nasıl, ne zaman, ne kadar sürede gerçekleştirmiştir?

II. Abdülhamid’in vârislerinin ellerinde bulunan tapuların geçersiz ol‐

duğuna dair yaklaşım yetersiz olup tüm hukuk sistemlerinde var olan özel

mülkiyetin dokunulmazlığı ile ilgili husus burada niçin gözetilmemiştir?

Bu sorulara verilecek cevapların ortak noktası, İngiliz devlet aklının

olayları kendi menfaati çerçevesinde değerlendirerek takdim ettiğinde bir‐

leşmektedir.





7 Ocak 1921’de Hindistan Bakanlığı tarafından hazırlanan 4 sayfalık17,

1 Nisan 1921’de Central Mining and Investment Corporation Limited

tarafından hazırlanan 26 sayfalık18,

22 Nisan 1921’de Deniz Kuvvetleri Komutanlığı tarafından hazırlanan 8

sayfalık19,

24 Mayıs 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından hazırlanan 3 raporlar di‐

zisinden müteşekkildir20.

SİR SOUTHRAN HOLLAND’IN RAPORUNDA SULTAN II. AB‐

DÜLHAMİD’İN MİRASI KONUSU

Dosya içerisindeki ilk belge Hindistan Bakanlığından Sir Southran Hol‐

land tarafından hazırlanmıştır. Bu dosyada Musul vilayeti içerisinde yer

alan petrol sahalarının 1888 ve 1902 tarihinde Abdülhamid’in özel mülkün‐

de envantere kaydedildiğini belirtilerek başlanmıştır. Bahse konu arazilerin

14 Eylül 1908 tarihinde hükümet tarafından özel bir kanun ile Maliye Ba‐

17 PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7 Ocak 1921, Belge No: E 381, s.

1-3. 18 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 94-112. 19 PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge No: E 4819, s. 136-143. 20 PRO, FO 371/6360, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 24 Mayıs 1921, Belge No: E 5915,

s. 198-200.


kanlığı’na devredildiği ifade edilmiş, Musul ve Bağdat petrol yataklarının

bulunduğu ve II. Abdülhamid’in özel mülkü konumunda olan bu arazilerin

bu tarihten sonra Osmanlı Devletinin genel borçlarına karşılık olarak göste‐

rildiği, 1914 yılında ise Alman ve İngiliz ortaklığının Osmanlı Devletinin

borçlarının tahsili meselesini görüştüğü, Turkish Petroleum Co.’nin ortaklık

şekli olarak hisselerin % 50 D’arcy, % 25 Anglo‐Saxon Co. ve % 25 Deutsche

Bank arasında paylaşıldığını belirtmiştir. Ayrıca bu paylaşımın sadrazama

ve maliye bakanlığına bildirildiği ve akabinde de teminatın gereği olarak

Musul ve Bağdat’ta bulunan padişahın özel mülkü olan arazilerde petrol

aramalarına başlandığı da bu bilgilere Holland tarafından eklenmiştir. Bel‐

genin devamında II. Abdülhamid’in bahse konu yerlerdeki emlaki, özel

fermanlarla elde ettiği, bunun için herhangi bir bedel ödemediği gibi mes‐

netsiz ifadelere de yer verilmiştir21.

Belgenin neredeyse tamamına hakim olan dil, II. Abdülhamid’in Musul

başta olmak üzere Irak toprakları içerisinde elde ettiği toprakların iradelerle

elde edildiği, bunun için herhangi bir bedel ödenmediği, 1908 ve 1909’da

yapılan düzenlemelerde bu toprakların Osmanlı Devletinin genel borçlarına

karşılık olmak üzere gösterildiği, bu borçların tahsilinin bu tarihten başla‐

mak üzere bu yerlerde petrol imtiyazını beraberinde getirdiği şeklinde özet‐

lenebilir.

CENTRAL MINING AND INVESTMENT CORPORATION LIMI‐

TED ŞIRKETI VE EMLAK SORUNU

Belgede 1 Nisan 1921’de Central Mining and Investment Corporation

Limited tarafından kaleme alınan ve Irak petrollerinin konu edildiği 26 say‐

falık bir gönderi içerisinde II. Abdülhamid’in emlaki ile ilgili bilgilere de yer

verilmiştir.

Central Mining and Investment Corporation Limited şirketinin Sultan

II. Abdülhamid’in vârisleri olan 22 kişi ile görüşmeler gerçekleştirdiği, bu

vârislerin Sultan II. Abdülhamid’in mülkleri ile ilgili taleplerinin bu şirket

eli ile elde edilmeye çalışıldığı bu durumun anlamının ise petrol imtiyazları

ile ilgili şirket olarak kendilerinin söz sahibi olduğudu şeklinde bir anlayışı

yansıtmıştır.

Belgeden anlaşıldığı üzere gerek Turkish Petroleum Company gerekse

Central Mining and Investment Corporation Limited, Bağdat ve Musul’da

II. Abdülhamid’in mirası olan bölgelerle ilgili hak iddialarında bulunmak‐

tadırlar. Bu hak iddiaları noktasında Turkish Petroleum Company’nin çok

uluslu yapısı göz önünde tutulmalıdır. Belgede çok ilginç bir şekilde Sultan 21 PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7 Ocak 1921, Belge No: E 381, s.

2-3.


II. Abdülhamid’in bu mal varlıklarının satılması ile ilgili sağlığında herhan‐

gi bir girişimin yapılmadığı da belirtilmiştir. Söz konusu mülklerin edinilme

tarihleri 1888‐1898 aralığı, bu mülklere Hazine‐i Emlak tarafından el ko‐

nulma tarihi olarak 4 Mayıs 1909 gösterilmiştir22. Yalnız burada üzerinde

durulması gereken nokta hem Sultan II. Abdülhamid’in hayatta iken bu

mülklerin satışı ile ilgili herhangi bir tasarrufta bulunmadığı belirtilmiş hem

de mülklerin Maliye Bakanlığı tarafından daha sonraki süreçte bahse konu

emlake el konulduğu belirtilmiştir. Bu durum aslında İngilizlerin de konu

ile ilgili bir kafa karışıklığı yaşadıklarını göstermektedir. Benzer şekilde

Maliye Bakanlığının bu el koyma işlemleri ile ilgili hukuki tartışmaların da

belgede ciddi şekilde irdelendiği ancak konunun net olarak ortaya konula‐

madığı anlaşılmaktadır.

Belgenin ilerleyen sayfalarında verilen bilgilerde Musul ve Bağdat’ta

bulunan mülklerin durumları ile ilgili Central Mining and Investment Cor‐

poration Limited şirketi adına Sir John Tilley ve Mr. E. Weakley’in Dışişleri

Bakanlığı yetkilileri ile 6 Aralık 1920 tarihli görüşmelerinin detaylarına yer

verilmiştir. Görüşmede esas olarak Bağdat ve Musul’da bulunan petrol

arazilerinin imtiyazının İngiliz devletinin tekelinde olmasının temini konu‐

sunun ele alındığı görülmektedir. Şirketin İngiliz imparatorluğunun bahse

konu arazi üzerindeki hakimiyetinin tesisi meselesi ana gün dem maddesi‐

dir. Şirket temsilcileri bu hakimiyetin tesisi noktasında Amerikan büyükel‐

çisi ile de 28 Şubat 1921’de bir görüşme gerçekleştirmiştir. Bu görüşmede

Sevr Anlaşmasının 311. ve 312. maddeleri esas alınmak üzere Sultan II. Ab‐

dülhamid’a ait olan arazilerdeki Turkish Petroleum Company şirketinin söz

sahibi olma imtiyazının sona erdiği Amerikalı yetkililerce ifade edilmişse de

şirket 28 Haziran 1914’te Osmanlı Maliye Bakanlığı ile yapılmış olan anlaş‐

mayı öne sürmek sureti ile bahse konu mülklerde söz sahibi olduğunu iddi‐

ada ısrar etmiştir23.

YASAL VÂRİS SORUNU VE AMERİKALILAR

22 Nisan 1921’de Deniz Kuvvetleri Komutanlığından Deniz Binbaşı G.

C. Muirhead‐Gould tarafından hazırlnan bir belgeye yer verilmiştir. Burada

Sultan II. Abdülhamid’in Suriye ve Irak’taki emlakı ile ilgili olarak Albay

Edwards’ın İstanbul’da çeşitli kademelerdeki Osmanlı yetkilileri ile görüş‐

meler gerçekleştirdiği, bu görüşmelerden çıkan neticenin Osmanlı yetkilile‐

rinden ziyade Amerika’nın bu sahada İngiltere’ye ciddi sorunlar çıkartma

potansiyeline sahip olduğu, bu sorunun kaynağında da Amerika’nın bu

22 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 96. 23 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 103.


arazilerdeki petrol imtiyazının İngiliz hükümeti ile yarı yarıya paylaşmak

üzerine inşa edildiği belirtilmiştir.

Yalnız belgede diğer belgelerden çok farklı bir bilgi olmak üzere bahse

konu arazilerin Sultan II. Abdülhamid tarafından sadece tahtta olduğu süre

içerisinde edinilmediği, aslında bu emlakin bir kısmının tahta çıkış öncesin‐

de satın alınmak sureti ile gerçekleştiği, sultanın tahttan indirilmesi sonra‐

sında Genç Türklerin zorla bu mülkleri padişahın elinden aldıkları, padişa‐

hın da bunu ölümüne yakın beyan ettiği, dolayısıyla hâlâ bahse konu emla‐

kin aslında yasal vârislerinin Sultan II. Abdülhamid’in çocukları ve eşleri

olduğu şeklinde ifade edilmiştir24.





29 Haziran 1921’de Mr. Rattigan tarafından 13 sayfalık25,

31 Temmuz 1921’de Mr. Ryan tarafından 17 sayfalık26,

6 Eylül 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 15 sayfalık27,

26 Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 9 sayfalık28 ve 27 Ekim 1921’de

yine Mr. Weakley tarafından 3 sayfalık29,

31 Ekim 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 3 sayfalık30,

1 Kasım 1921’de Sir H. Rumbold tarafından 5 sayfalık bir metin Lond‐

ra’ya gönderilmiştir31.

VÂRİS SORUNUNA FARKLI BİR YAKLAŞIM VE MR. RATTİGAN

29 Haziran 1921’de Mr. Rattigan tarafından 13 sayfalık bir rapor düzen‐

lenmiştir32. Bu raporda İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden Mr.

Ryan’ın II. Abdülhamid’in vârislerinin iddialarını değerlendirdiği görül‐

24 PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge No: E 4819, s. 140. 25 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 47-58. 26 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz

1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 27 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 130-144. 28 PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfields of Bagdad and Mosul

Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795-, s. 159-163. 29 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz

1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 30 PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs of Abdul Hamid”, Tarih: 31

Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168-170. 31 PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921, Belge No: E 12081, s. 179-

183. 32 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 47-58.


mektedir. Konu ile ilgili Sultan II. Abdülhamid’in söz konusu emlakinin

yönetiminden sorumlu olan Emin Beyle yapılan görüşmenin detaylarına

yer verilmiştir. Bu görüşmede Emin Bey’in söz konusu emlakin Sultan II.

Abdülhamid’in rızası ile değil zorla elinden alındığını, dolayısıyla bu mal

varlığının esas sahibinin Sultanın eşleri ve çocukları olduğunu belirttiği

kaydedilmiştir. Yalnız bu belgeyi diğerlerinden ayıran önemli bir husus

vardır ki o da Emin Bey’e dayandırılan bilgiye göre aslında Sultan II. Ab‐

dülhamid’in bahse konu arazileri vefat etmeden önce çocukları arasında

pay ederek miras bıraktığı şeklinde bir bilgiye yer verilmiştir33. Bu belgeden

de anlaşılacağı üzere Sultan II. Abdülhamid kendisinin tahttan indirilmesi

sonrasında İttihat Terakki mensubu subayların mal varlıkları ile ilgili tasar‐

rufunu kabul etmemiştir. Yine belgede bu durumu destekleyen bir açıklama

olarak Sultanın tahttan indirilmesi sonrasında gerçekleştirilen Musul ve

Bağdat’taki emlakinin Maliye Bakanlığına devri ile ilgili yapılan işlemler

hukuksuz olarak gerçekleştirildiği bilgisi de II. Abdülhamid’in vârisçileri

konumunda olan eşleri ve çocuklarının uzun yıllar sürecek hukukî mücade‐

lelerinin de esasını teşkil eden bir yaklaşımdır.

Yalnız burada tam bir netliğin olmadığı yönünde kimi bilgilerin de pay‐

laşıldığı belgede, İstanbul Yüksek Komiserliği’nin konu ile ilgili araştırmala‐

rına da yer verilmiştir. Bu araştırmalarda 1 ve 14 Eylül 1908 tarihli iradeye

yapılan gönderme34, Nisan 1909 tarihinde Sultanın mülklerinin Maliye Ba‐

kanlığı’na devredildiğine dair olan iradenin basılmamasına rağmen Mr.

Maitland Edwards tarafından bir kopyasının temin edildiği, söz konusu

mülklerin durumu ile ilgili Sevr Anlaşmasının 240. maddesi uyarınca işlem

yapılmasının yani bu mülklerde artık Sultanın vârislerinin değil, Mezopo‐

tamya hükümetinin söz sahibi olması gerektiğinin altı çizilmişse de bahse

konu iradenin temin edildiği iddia edilen nüshası bu belge içerisinde yerleş‐

tirilmemiştir35. Dolayısıyla burada verilen bilginin doğruluk derecesi olduk‐

ça şüphelidir. Ayrıca böyle bir iradenin olduğu ile ilgili kimi kaynaklarda

bazı değerlendirmelere yer verilmişse de şuana değin böyle bir bilgiye ulaşı‐

lamamıştır36.

İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden olan Mr. Ryan’ın 28 Hazi‐

ran 1921 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in emlakinin işlerinin yürütülme‐

33 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 47. 34 Bu tarihte Hazine-i Hass’ın idarecisi Ohannes Sakızlı’dır. Bkz. PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Clai-

med by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 117. 35 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 50. 36 Konu ile ilgili Türkiye’de yapılmış olan tek çalışma Terzi’nin eseridir. Kendisi de bu belgenin varlığı ile ilgili kuşkularını

dile getirerek yıllarca yapılan arşiv taramasında da böyle bir belgeye ulaşılamadığını belirtmiştir. Bkz. Arzu Tozduman Terzi, Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, Timaş Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2014.


sinden sorumlu olan Emin Bey’le yapılan görüşmelerin detaylarına da yer

verilen belgede yukarıda ifade edilmiş olan birçok konunun tekrar edildiği

ve işin özünde Sultan’ın emlakinin haksız yere Maliye Bakanlığı’na devre‐

dildiği ve söz konusu emlakin yasal sahibinin de sultanın çocukları olduğu

tezi üzerine inşa edilmiştir37.

Belgede 3 Mayıs 1909 tarihli iradenin İngilizce tercümesine de yer ve‐

rilmiştir. Bu belgede Sultan II. Abdülhamid’in emlaki olarak Bağdat, Basra,

Selanik, Kadıköy’de yer alan emlakinin sultanın edindiği tarihten itibaren

özel mülk statüsünde idare edildiği; ancak 1908 tarihine değin bu mülklerin

idaresinden dolayı ciddi bir borç yükü içerisine girildiği, bu nedenle Maliye

Bakanlığına teminat olarak bu arazilerin gösterildiği bilgisine yer verilmiş‐

tir38. Yalnız belgeden de anlaşılacağı üzere teminat olarak gösterilen şey

emlakin kendisi mi yoksa gelirleri midir sorusuna verilecek cevap net de‐

ğildir.

Söz konusu dosya içerisinde dönemin Koloni Bakanı olan Winston

Churchill’in İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden Andrew Ryan ile

yaptığı görüşmenin detaylarına yer verilmiştir39. Görüşmenin detaylarında

Turkish Petroleum Company şirketi ile yapılacak olan görüşmede nasıl bir

strateji izlenmesi gerektiği ve Ryan’ın bu görüşmelerde temsilci olarak bu‐

lunmasına karar verildiği anlaşılmaktadır.

MR. RYAN’IN RAPORLARINDA SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN

MİRASI KONUSU

31 Temmuz 1921’de Mr. Ryan tarafından 17 sayfalık bir rapor hazırlan‐

mıştır40. Mr. Ryan, söz konusu emlak meselesi ile ilgili olarak Koloni Bakan‐

lığı’na bağlı olan Mezopotamya bölümünün yetkilileri ve Mr. Weakley ile

görüştüğünü, II. Abdülhamid’in emlakinin yönetimi ile ilgili ciddi bir belir‐

sizliğin olduğunu, aslında Sultanın söz konusu emlakin bir bölümünü ken‐

di iradesi ile hazineye devrettiğine dair Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa’dan

9 Eylül 1909 tarihli bir mektup alındığını, mektubun bir suretinin Sir Horace

Rumbold’un 7 Eylül 1920 tarihli gönderisinde bulmanın mümkün olduğu‐

nu belirtmiştir. Konu ile ilgili ayrıca Sultan II. Abdülhamid’in kendi emlaki‐

nin diğer bir bölümünden 3 Mayıs 1909 tarihinde vaz geçerek bu emlaki de

hazineye bıraktığını, ancak Sultan’ın vârislerinin söz konusu devirlerle ilgili

çeşitli mahkemelere başvuru yaptıklarını, bu bağlamda İngiliz makamlarına 37 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 53. 38 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E

7612, s. 57-58. 39 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 21 Temmuz 1921, Belge No: E 8391, s. 96-97. 40 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz

1921, Belge No: E 8980, s. 106-122.


müracaatların olduğunu, bu müracaatların değerlendirilmesi halinde zaten

çok karmaşık bir durum içerisinde olan miras meselesinin tamamen içinden

çıkılmaz bir hal alacağını, dolayısıyla yapılacak en akıllıca işin mesele çö‐

züme kavuşuncaya kadar sultanın vârislerinin söz konusu müracaatlarını

görmezden gelmek olduğunu belirtmiştir41.

Ekler bölümünde Sultan II. Abdülhamid’in 1877 tarihinden sonra İstan‐

bul’da edinmiş olduğu emlakin de bir listesi sunulmuştur. Hazırlanan bu

listeye göre sultanın ağırlıklı olarak İstanbul’da olmak üzere emlakinin bir

bölümü şu şekildedir42:

‐ Beşiktaş’ta akarlar,

‐ Tophane’de dükkanlar,

‐ Hekim Başı ve Tavusbaşı’nda çiftlikler,

‐ Abdurrahman Paşa’dan alınan Beykoz çiftlikleri ve ormanlar,

‐ Kurbağalı Dere’de çiftlik,

‐ Selanik’te çeşitli mülkler ve ormanlar,

‐ Ferecik ve Selanik’te deniz kıyısında mülker,

‐ Yalova’da çiftlik ve hamamlar,

‐ Aydın’da çiftlikler,

‐ Yenişehir’de çiftlikler,

‐ Baba‐i Atik’te zeytinlik ve çiftlikler,

‐ Kudüs’te çeşitli mülkler,

‐ Halep, Hama, Humus ve Suriye içinde bazı yerlerde çiftlikler,

‐ Basra’da hurmalıklar,

‐ Amara ve Dicle kenarlarında mukataalar,

‐ Bağdat, Ebu Garip, Mahmudiye, Musayib, Mahrut, Dedjil ve Harbi‐

ye’de araziler,

‐ Medine’de arazi,

‐ Basra‐Bağdat gemi yönetimi,

‐ Kadıköy, Haydarpaşa’da rıhtım ve liman,

‐ Taşoz’da maden alanı,

‐ Bağdat ve Musul’da petrol arazileri,

‐ Kara Hisar’da maden suyu kaynağı,

‐ Selanik’te Şirket‐i Hayriye‐yi Osmaniye vapur şirketi,

41 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz

1921, Belge No: E 8980, s. 108-109. 42 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz

1921, Belge No: E 8980, s. 121-122.


Gönderisinin ekler kısmında Sultan II. Abdülhamid’ten hazineye aktarı‐

lan mülklerle ilgili bir de gelir tablosu ilave eden Ryan’ın verdiği bilgilere

göre sultanın toprakları ve gelir kalemleri şu şekildedir43:

Yönetim Birimi / Yerleşim

Birimi Gelirin Nev’i

Yekün

(Lira)

Yenina Çiftlik gelirleri 20.000

Berat Çiftlik gelirleri 10.000

Durazzo Çiftlik gelirleri 10.000

Ferecik44 Orman, köy ve tarım arazile‐

ri gelirleri 19.600

Baba‐i Atik45 Orman, köy ve tarım arazile‐

ri gelirleri 16.000

İnegöl Otlaklar hariçköy ve orman

gelirleri 9.577

Suriye (Nasıriye46, Safed ve

Havle)

Çiftlik, köy ve toprak gelirle‐

ri 44.000

Ak Köprü Orman ve köy gelirleri 5.050

Yalova Köy gelirleri 3.000

İzmit Köy ve orman gelirleri 500

Tohatalja47 Köy, orman ve tarım gelirleri 3.000

Halep‐Hama Kasaba gelirleri 48.700

Selanik Köy ve tarım arazisi gelirleri 13.700

Bağdat Mukataa gelirleri 85.750

Bağdat‐Basra Mukataa gelirleri 41.700

Musul Petrol ve orman gelirleri 54.300

Kudüs Tarım ve toprak gelirleri 1.000

Aydın Çiftlik gelirleri 18.470

Toplam 404.347


1921, Belge No: E 8980, s. 117-118. 44 Yunanistan’da bulunan yerleşim birimi. 45 Günümüzde Edirne’nin Babaeski kazasıdır. 46 Belgenin orijinalinde Suriye içerisinde gösterilen Nasıriye isimli bir yerleşim birimine rastlanılmamıştır. Kayıtlarda

Nasıriye, Irak’ta Bağdat’ın 370 km doğunuda yer alan Irak’ın dördüncü büyük şehri olarak geçmektedir. 47 Bulgaristan’da bulunan bir yerleşim birimi.


SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN VÂRİSLERİNİN HAK TALEPLE‐

RİNİ İÇERİR DİLEKÇELERİ

6 Eylül 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 15 sayfalık belgede Sultan

II. Abdülhamid’in vârislerinin dilekçeleri ve bu dilekçelerle ilgili işlemler

sıralanmaktadır48. Belge ana hatları ile, Sultan II. Abdülhamid’in vârislerinin

Irak’ta bulunan mal varlıklarının taraflarına iade edilme talepleri üzerine

kurulmuştur. Konu ile ilgili öncelikle İngiliz makamlarına müracaat edenle‐

rin isim listesine yer verilmiştir ki bu listeye göre dilekçe sahipleri,

II. Abdülhamid’in eşleri olarak:

‐ Bedr‐i Felek Hanımefendi,

‐ Emsal‐i Nur Hanımefendi,

‐ Müşfika Hanımefendi,

‐ Saz‐kar Hanımefendi,

‐ Peyveste Hanımefendi,

‐Naciye Hanımefendi,

‐ Behice Hanımefendi,

‐ Fatma Hanımefendi.

II. Abdülhamid’in oğulları olarak:

‐ Mehmed Selim Efendi,

‐ Ahmed Efendi,

‐ Burhaneddin Efendi,

‐ Abdürrahim Efendi,

‐ Abid Efendi,

‐ Nureddin Efendi,

‐ Abdülkadir Efendi.

II. Abdülhamid’in kızları olarak ise:

‐ Zekiye Sultan,

‐ Naile Sultan,

‐ Ayşe Sultan,

‐ Şadiye Sultan,

‐ Refia Sultan ve

‐ Naime Sultan dilekçenin sahipleridir.

Hazırlanan bu dilekçenin oldukça ayrıntılı, net ve tarihî arka planın ol‐

dukça güçlü bir dilekçe olduğu anlaşılmaktadır. Maddeler halinde sıralana‐

cak olursa II. Abdülhamid’in mal varlıklarının vârisçileri konumunda olan

bu 22 kişi şunları ifade etmişlerdir:

48 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 130-144.


II. Abdülhamid’in yasal mirasçılarıyız. Hem toplum hem de şeyhülislamın

1919’daki fetvalarına göre de bu durum teyit edilmiştir. Bu durumla ilgili gerekli

yasal belge ek 1’de sunulmuştur.

Dilekçede her ne kadar ekler kımına pek çok atıf yapılmış olsa da İngiliz

arşivlerinde yapılan araştırmalrda ekler kısmına ulaşılamamıştır. Yine di‐

lekçe sahiplerinin burada belirttiği üzere aslında bu ekler kısmında hangi

kişiye yüzde kaç miras verilmesi gerektiği de şer’i hukuk esas alınmak üze‐

re açıklanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğunda padişahlık makamı babadan oğula geçmemektedir.

Burada uygulanan sistem hanedanın en yaşlı üyesinin tahta geçme usülüdür. Ba‐

bamız olan II. Abdülhamid’den sonra erkek evladı da bu nedenden dolayı tahta ge‐

çemediği için babamız ölümünden sonra bizlerin geleceklerini garanti altına almak

amacına matuf olmak üzere mal‐mülk edinmiştir. Bu edinmeyi toprak, orman, çift‐

lik, maden, petrol, buharlı bir gemi ve ticaret anlaşmaları şeklinde gerçekleştirmiştir.

Söz konusu emlaklar babamızın özel olarak şahsına almış olduğu emlaklardır. Şer’i

hukuka göre de halifenin bu şekilde özel bir mülk edinmesinin herhangi bir sakıncası

bulunmamaktadır. Tüm bu edinilen mallar babamız aklı başında iken ve kendi para‐

sı ile edinilmiştir.

Bu maddeden de anlaşıldığı üzere dilekçe sahipleri, mirasla ilgili talep‐

lerini gerekçelendirirken bunu çok net bir delil olarak şer’i hukukun sınırları

içerisinde ifade etmişlerdir. Bu hukuk sisteminde belirtilen özel mülkiyete

yapılan gönderme aslında sadece şer’i hukuk da değil tüm medenî hukuk

kurallarında genel geçer bir kural olmas hasebiyle değerlendirilmelidir.

Tüm bu mal varlıkları özellikle Mezopotamya ağırlıklı olmak üzere Osmanlı

İmparatorluğu’nun sınırları içerisinde edinilmiştir. Mezopotamya’da edinilen söz

konusu araziler uzun yıllar büyük bir alan tarıma açılmadan boş bir şekilde bırakıl‐

mıştır. Bu mallar alınırken edilen masraf, onların temizliğinde, ekiminde, düzen‐

lenmesinde kullanılan masraftardan çok daha az bir orana tekabül etmektedir. Arazi‐

ler genellikle tarıma elverişli arazilerden değil; daha çok verimsiz arazilerden temin

edilmiştir. Söz konusu arazilerin temin edilmesinda harcanan rakam göz önünde

tutulacak olursa yaklaşık 15 yıldır da bu arazilerden neredeyse hiçbir şey elde edile‐

memiştir. Bu toprakların yasal hakları 1880 ile 1890 aralığında elde edilmiştir ve bu

haklar 40 yıldan fazla bir süredir de babamız II. Abdülhamid adına kayıtlıdır. Bunu

gösteren liste de 2 numaralı ekte sunulmuştur49.

Aslında Sultan II. Abdülhamid’in bahse konu tarıma elverişsiz arazilerle

ilgili ölçüsü petrol alanları olmuştur. Her ne kadar dilekçe sahipleri burada

bunu ifade etmekten kaçınmışlarsa da durum çok açık ve nettir. Yalnız bu‐

rada tartışılması gereken husus bu maddede yerini bulan satın alma sıra‐ 49 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 133.


sındaki bedel ile, arazilerin giderleri arasında yapılan karşılaştırmada arazi‐

lerin giderlerinin ederlerinden daha fazla olması hususudur. Belki de mese‐

lenin can alıcı noktası burada gizlidir. Arazilerin batılı devletlerin ellerine

düşmemesi amacına matuf olarak satın alındığı anlaşılan bu mülkler, bir

müddet sonra ciddi meblağlarda borç yükü altına girmişlerdir ki buda izle‐

nen politikanın ne kadar isabetli olduğu yönündeki tartışmalarla birlikte

değerlendirilmesi gereken bir durumdur. Konu ile ilgili Terzi, amacın ve

yöntemin doğru olmasına mukabil, izlenen politikanın neticesinin olumsuz

olduğu kanaatindedir ki bu tespit oldukça isabetli bir yaklaşımdır.

Bizler babamızın yasal vârisleri olarak söz konusu tüm bu malların Hz. Mu‐

hammed’in yasaları ve bilinen tüm kanunlar ölçüsünde tarafımıza ait olduğunu ve

bunların yasal haklarımız olduğunu iddia ediyoruz. Tüm dünyaya adaletle hük‐

metmiş bir ulusun temsilcilerinin haklarının korunmasını talep etmekteyiz.

Dilekçede kullanılan dil hayli çarpıcıdır. Tüm hukuk kurallarına yapılan

atıf, sultanın varislerinin kendilerini konumlandırdıkları yer ve bu yerin

hakkına olacak olan bir gasbın ifadesi olarak tarihe düşülen not çok önemli‐

dir.

Söz konusu malların tamamı hanedanın üyeleri ile ilgilidir ve söz konusu emlak

idaresi İstanbul’da Hazine‐i Hassa tarafından yönetilmiştir. Hazine‐i Hassa sadece

sultanın değil, hanedanın tüm üyelerinin özel mülkleri ile ilgilenmek üzere teşkil

edilmiş bir birimdir. Ayrıca bu birim 5 farklı kategoride işlerini devam ettirir ki

bunlardan bir tanesi yüzyıllardır değişmeden geldiği şekliyle hanedanın miras yo‐

luyla elde ettiği mülkerin idaresi, kişisel mülkerin idaresi, ve benzeri işlerle ilgilenir.

Özel mülkle ilgilenen memurlara bu işlerinden kaynaklı olarak ayrıca bir ücret öde‐

nirdi ve bu ücret hazine tarafından değil sultanın özel hazinesinden ödenirdi. Me‐

zopotamya’da babamızın sahibi olduğu mülkler babamızın belirlediği acentalar

tarafından yönetilirdi. Burada ne hazine ne de Hazine‐i Hassa memurları bu idareye

karıştırılmamıştır.

Buradaki ifadelerden de anlaşıldığı üzere Sultan II. Abdülhamid’in

edinmiş olduğu malların idaresi ile ilgili özel bir birim teşkil edilmiştir. Söz

konusu emlakin herhangi bir şekliyle idaresinin devlet eliyle yürütülmesi

bu toprakların devlete ait olduğunun bir göstergesi olarak değerlendirilme‐

lidir. Halbuki bu topraklarda özel bi idare kurulmuş, bu idarede yer alan

memurların maaşları da yine Sultanın özel hazinesi tarafından ödenmiştir.

Dolayısıyla söz konusu bu emlakların sultana değil de devlete ait olan top‐

rak olarak değerlendirilemeyeceğinin de kesinliği böylelikle açıklanmış

olmaktadır.

Bu mal varlıkları arasında en göze çarpan araziler Musul ve Bağdat’ta yer alan

petrol yataklarının bulunduğu arazilerdir. Kendisine Dicle ve Fırat Nehirlerinde

ticaret izni tanınmış olan buharlı bir gemi, bazı dükkanlar ve diğerleri vardır. Bun‐


ların listeleri de ek 2’de verilmiştir. Bu ticari izinler kanuna uygun şekilde elde

edilmiştir. Bağdat’ta yer alan dükkanların, buharlı gemilerin durumu da benzer

şekilde tamamen yasal yollardan temin edilmek suretiyle elde edilmiştir. Kazılan

kuyuların, rafinelerin tamamı da bu statüdedir50.

İngiliz arşivinde yapılan araştırma sırasında basılı kataloglarda yer bu‐

lan Sultan II. Abdülhamid’in emlakinin listeleri başlığı ile yer alan belgelerin

bazıları arşivcilere verilmemektedir. Konu ile ilgili açıklama ise bu belgele‐

rin kaybolduğu ya da zamanla tahrif olarak okunamayacak konuma geldi‐

ği, taşınma esnasında kaydedilirken yanlışlıkla yanlış bir yere kaydedilmiş

olabileceği gibi ihtimaller sıralanmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere

İngiliz Ulusal Arşivinde (The National Archives) çalışmakta olan devlet

görevlileri, kendi devletlerini sıkıntıya sokacak ya da menfaatlerine zarar

getirecek en ufak bir ihtimali dahi gözden kaçırmama gayretindedirler. Ko‐

nu ile ilgili basılı kataloglarda bunun yer alması ise muhtemelen gayri ihti‐

yari olarak gerçekleştirilmiş bir hatadır.

Bunların tamamı babamızın gayretleri ile elde edilmiş ve Mezopotamya’ya zen‐

ginlik kazandırmıştır. Bu gerçek Iraklı Araplar tarafından da çok iyi bilinmektedir.

Onun Genç Türkler tarafından utanılmadan tutuklanması çok büyük bir huzursuz‐

luğa bu da tabii olarak bazı isyaların patlak vermesine neden olmuştur. Bu isyanlar

ise babamız Sultan II. Abdülhamid’in 30 yıldan fazla kurduğu düzenin sona erme‐

sini beraberinde getirmiştir.

Hakikaten söz konusu emlakin tasarrufunda harcama kalemlerine ba‐

kıldığında her ne kadar orada görevli memurların maaşları hayli yekün

tutmuş olsa da, Irak’ta bu söz konusu emlaklerin gelirlerinden yapılan bina‐

ların bir envanterini Terzi çalışmasında sıralamıştır. Bu sırlama dikkatlice

incelendiğinde dilekçede belirtilen Arapların da bu durumu takdir ettikleri

ile ilgili ifade kendiliğinden anlaşılacaktır.

Bizim babamız her şeyden önce bir Türk vatanseveridir ve ekonomiyi yabancıla‐

ra bırakmadığı için yabancılar daima kendisine kısnanarak ve şüpheyle bakmışlardır.

Babamız Sultan II. Abdülhamid, bu petrol kuyularının kullanımı hususunda her‐

hangi bir kişi ya da kuruma da herhangi bir hak tanımayı daima reddetmiştir. Özel‐

likle Alman İmparatoru II. Wilhelm söz konusu bu arazilerde bir imtiyaz temin

edebilmek için babamıza kişisel bir baskı da yapmıştır. Babam, söz konusu baskılar

nedeni ile çok değersiz bir imtiyazı Almanlara tanımıştır. İmtiyazın değersizliği de

bu imtiyazın hiçbir zaman hayat bulmamış olmasından kaynaklı olmak üzere kendi‐

liğinden anlaşılmıştır ki, Almanlar da bu durumu teyit etmişlerdir. Diğer taraftan

1921 tarihine kadar dahi bir kişi ya da kuruma da herhangi bir imtiyaz tanınmamış‐

tır. 50 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 134.


Babamız ilk başta Mezopotamya’da petrol işlerinin yürütülmesi işini kendi üze‐

rine almak istemedi, Bağdat ve Musul’un idarecilerine bu kuyuların idaresinin

bölge halkının refahı için işletilmesini bırakmak istedi ise de bu durum yerel idareci‐

lerce kabul görmediği için babamız Musul’daki ruhsatı zengin bir Türk tüccar olan

Tahsin Paşa’ya verdi. Fakat Tahsin Paşa maden yasasının da kendisine vermiş ol‐

duğu hakları da göz ardı ederek, söz konusu işlerle hiç ilgilenmedi. 1888’deki çok

hızlı tavsiye ile babam bu işi kendi üzerine aldı ve sonuçta Musul’daki petrol çıkar‐

ma imtiyazı 5 Recep 1306’da (1888’de) yayınlanan irade ile bu durum yasallaştırıl‐

dı. Yani buradaki arazi tamamen hem işletme açısından hem de söz konusu arazinin

yasal sahibi olarak babama geçmiş oldu. Bu durum ek 3’te de sunulmuştur. Hiç

kimse tarafından bu yasal durum tartışılamaz. Zaten Hazine‐i Hassa Nezareti’nin

kayıtlarında da özel mülk olarak kaydedilmiş olması bu durumu teyit eden en önem‐

li veridir. Bu düzenleme ve yüzyıllardır devam eden geleneklerle birlikte söz konusu

her bir özel mülkün kayıtları Hazine‐i Hassa Nezareti’nde tutulmuştur. Bu çok net

bir bilgi olmasına rağmen durumun tartışma konusu bile edilmesi son derece yanlış‐

tır. Aslında babamın petrol arazilerinin tapusunu ya da imtiyazını herhangi bir

şekilde hanedana devretmek gibi bir niyeti yoktu. Çünkü petrol yatakları özel mül‐

kün içerisindeydi ve petrol fermanları da bu durumu teyit eden bir başka kanıt ola‐

rak değerlendirilmelidir. Eğer babamız olan Sultan II. Abdülhamid söz konusu

arazileri hanedana devretmiş olsaydı fermanlarda kullanılan dil tamamen farklılaş‐

ması gerekirdi. Dahası eğer böyle bir durum gerçekleşmiş olsaydı, ayrı bir yasaya

tabi olan hanedana ait olan madenlerle ilgili durum bu söz konusu emlake de uygu‐

lanırdı. Bu durumu ispat edici herhangi bir belge yoktur. Hanedanın malları yüzyı‐

lardır hiç artmadı. Aslında hanedana ait olan toprakların durumu genellikle söz

konusu yerlerin fethi sırasında padişaha verilmiş olan savaş hakkından elde edilen

mal varlıklarına dayanmaktadır. Babamın Mesopotamya ve diğer yerlerdeki malları

böyle bir durumdan elde edilen bir mülk değildir51.

Musul’da özel izinle çalışılmaya başlanmasından sonra, Bağdat’ta olan babamız

Sultan II. Abdülhamid’e ait arazide de petrol bulunduğu rapor edildi. Petrol işlet‐

mesinin önemiyle de alakalı olarak buradaki arazilerin tek bir elden yönetilmesi

sorunu ortaya çıktı. Bu nedenle babamız buradaki petrol haklarının tüm yasal hakla‐

rını garanti altına almak adına, devletin yetkili makamlarına başvuruda bulundu ki

babamızın bu başvurusu 5 Cemaziyelahir 1316 (1898) tarihli dilekçesinde ve ek 4’te

görülebilir52.

Dört yıl sonra Musul bölgesindeki imtiyaz sahibi Tahsin Paşa’nın söz konusu

arazilerde herhangi bir iş yapmamasından kaynaklı imtiyazı iptal edilince Tahsin


s. 135. 52 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 136.


Paşa, kendisinin bu süre içerisinde ciddi maddi kaybı olduğunu ve bunun telafi

edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Başbakan ve Bakanlar Kurulu 1902 sayılı irade ile

Tahsin Paşa’nın söz konusu emlak ve bu emlakin kullanılmasından kaynaklı olarak

herhangi bir hak kaybı ya da herhangi bir hakkının olmadığını açıklamıştır. 1888

yılındaki ferman da bu durumu teyit etmektedir bu da 5 numaralı ekte sunulmuş‐

tur. Şu da kaydedilmelidir ki Bağdat fermanı da Musul fermanına atıfta bulunmak‐

tadır. Sonuç olarak Musul fermanı söz konusu yerlerin babamın özel mülkü oldu‐

ğunu belgelemektedir. Bu nedenden dolayı 1908’e kadar babamız mal edindi ve

bunu olabildiğince genişletti. Tahsin Paşa dışında gerek malların edinilmesi, gerekse

ruhsatların elde edilmesi noktasında bu duruma itiraz eden herhangi bir kimse de

çıkmamıştır.

Almanlar tarafından planlanan 1908 ihtilali gerçekleşti ve bizim yaşlı ve hasta

olan babamız hapsedildi ve utanmaz İttihatçılar tarafından hiç de hak etmediği bir

muameleye tabi tutuldu. Bu yozlaşmış kişilerin babamız Sultan II. Abdülhamid’i

ölümle tehditleri neticesinde söz konusu tüm mal varlıklarının hazineye devredildi‐

ğine dair bir belge imzalattılar. Babamız daima bu durumu reddetmiştir.

1909’da amcamız bunak53 V. Mehmed Sultan Reşad, emirler altında ve Genç

Türklerin tehditleri altında babamız Sultan II. Abdülhamid’in tüm mal varlıkları‐

nın devlete devredilerek istimlak edildiğine dair bir irade yayınladı. Bu irade ek 6’da

sunulmuştur. Bu davranış Genç Türklerin ne dine, ne mülke ne de kanuna saygısı‐

nın olmadığını gösterdiği için doğal olarak tüm Müslüman dünyasında paniğe

neden oldu. Aslında onların davranışları kendilerinin ne türden bir insan oldukla‐

rını ve soylarını da göstermesi açısından son derece manidardır. Bu iradenin yayın‐

lanması Genç Türklere karşı daha ciddi bir muhalefetin doğmasını beraberinde ge‐

tirmiştir. Onların bir kaçı haricinde hepsi bu uydurma iradenin geçerliğinin olma‐

dığını görmüşler, Allahın koymuş olduğu kanun ve nizam çerçevesinde elde edilmiş

olan söz konusu mülkere el koyma cesaretini gösterememişlerdir54.

Babamızın tahttan indirilmesi ile başlayan tutukluluk sürecinden 1918 müta‐

rekesine kadar geçen süre içerisinde herhangi bir faaliyette bulunmamıza imkan

yoktu. Fakat 1919’da biz şeyhülislamın mahkemesine başvuruda bulunarak

1909’daki babamızın mallarına el konulması ile ilgili iradenin yasallığının durumu‐

nu ilan etmesini istedik. Bunun sonucunda dönemin sultanının da onayladığı, hiç‐

bir kimsenin özel bir mülke kişinin rızası olmadan el koyamayacağı yönünde mah‐

keden karar çıkmıştır. (Ek 7’de gösterilmiştir).

Biz 2 Haziran 1920’de özellikle Mezopotamya’daki babamız Sultan II. Abdül‐

hamid’e ait olan mal varlıklarının tarafımıza iade edilmesi noktasında yardım etmesi

için, İstanbul Yüsek Komiserliği’ne başvuruda bulunduk. Bir ay sonra Osmanlı

53 Belgenin orijinalinde bunak ifadesinin karşılığı olmak üzere senile ifadesi kullanılmıştır. 54 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 137.


Devlet makamından yazılmış olan bizim taleplerimizi içerir bir talebin gelmesi nok‐

tasında bir bildirimde bulunuldu. (Ek 8).

İstanbul’daki karmaşık durumdan ve bakanların sürekli değişmesinden dolayı

bizim iddilarımızın temsil edilmesi güçleşti. Fakat en acil kriz zamanlarında bile

bizim iddialarımız, Osmanlı tebasından olan bütün vatandaşlarının özel mülk hak‐

larının tanınması şeklinde olduğudur. Terk edilen topraklar için de benzer durum

geçerlidir. Sonuç olarak bizim durumumuz olağanüstü bakanlar kurulunda görü‐

şüldü. Konu ile ilgili 1920 yılında sadrazam tarafından bir komisyon kuruldu55 (Ek

9).

Sadrazamın başkanlığında oluşturulmuş olan bu komisyon 7 ay konuyu enine

boyuna araştırmıştır. Sonuç olarak haklarımızın baki olduğu yönünde bir karara

varılmıştır. Karar, bakanlar kurulu tarafından da onaylanmıştır. Böylece Osmanlı

hükümetinin emri ile bize verilen emirde de yer aldığı gibi babamız Sultan Abdül‐

hamid’in listede yer alan Mezopotamya sınırları dahilindeki tüm mal varlığının

yasal vârisi olarak ilan edildik. (Ek 2).

Aslında başka bir kararın çıkması da mümkün değildi. Bu iddia sadece Hz.

Peygamberin hukukundan olan kutsalın tercih edilmesi değil; uluslararası bir hak

olan özel mülkiyet hakkı ile de ilgilidir. Bu, tüm dünyadaki Müslümanların sorun‐

larının haklarının iade edilmesi sorununu da beraberinde getirdi. Yani böyle bir

kararın tanınmaması, sadece Hz. Peygamberin hukukunun çiğnenmesi değil; aynı

zamanda tüm Müslümanların haklarının da gaspedilmesi anlamına gelmektedir.

Burada kullanılan ifade oldukça çarpıcıdır. Sultan II. Abdülhamid’in

uygulamış olduğu pan‐islamist siyasetin hala var olduğunu düşünen aile

üyeleri, kendilerine yapılmış olan bu muamelenin aynı zamanda tüm İslam

dünyasına yapılmış olan bir yanlışlık olduğunu ifade ederek durumun so‐

nuçlarının düşünülmesini ima etmişlerdir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda özel mülkler tapuda şahısların isimleri ile kaydedi‐

lirler. Ya da şehir merkezlerinde alt kayıtlarda tutulurlar. Mezopotamya’da ise her‐

hangi bir satın alma ya da satma işlemi gerçekleştiğinde ise, öncelikle Bağdat’ta

kaydedilir ve bunun resmî kopyaları İstanbul’a gönderilir, eş zamanlı olarak İstan‐

bul’da da bu kayıtlar değişiktirilir. Eğer Mezopotamya’da olan bir mülkün satışı

İstanbul’da gerçekleşirse; önce İstanbul’da kayda geçer, akabinde de Bağdat’a bu

değişklik bildirilir. Buradaki her iki kayıtta resmî ve yasal olarak söz konusu topra‐

ğın kime ait olduğunu belgeler. Babamızın sahip olduğu varlıklar her ikisinde de

kayıtlı durumdadır. Bizdeki bu kopyalar, sizin Title Deeds olarak isimlendirdiğiniz

mülklere denk gelmektedir56.



s. 139.


Buradaki mal sahipleri yeni bir değişikliğe kadar kesinlikle değişmezler. İstan‐

bul’daki tapuların birer kopyaları Ek 2’ye iliştirilmiştir. Bizim iddilarımızı destekle‐

yen daha fazla kanıt için mülklerin sahiplerinin isimlerine bakılmalıdır. Söz konusu

mülklerin tamamı, ya babamız Sultan II. Abdülhamid’e ya da onun yasal vârisleri

konumunda olan bizlerin adlarına kayıtlıdır. (Ek 10).

Önceki paragrafta kullanılan ifadeler toprakları, madenleri, petrolü ve buharlı

gemiyi işletme hakkındadır. Bu tarihe kadar petrol işletmesinin ruhsatı ile ilgili

kayıtlar herhangi bir değişikliğe uğratılmadan muhafaza edilmiştir. Buradaki oriji‐

nal kayıtların fotoğraflarını da bu dilekçeye iliştiriyoruz (Ek 11). Aynı zamanda 3, 4

ve 5 numaralı eklerin çevirileri de değerlendirilmelidir. Bunların fotoğrafları ve

orjinalleri İstanbul’da İngiliz hükümetinin konsolosluk görevlilerinden avukat Mr.

Henry E. Pears tarafından da görülmüştür57.

Genç Türklerin amacı öncelikle kendi güçlerinin devamı yönünde olmuştur. Bu

gücün korunmasını kendilerine muhalif olanları sınır dışı etmekle, ya da onların

kişisel servetlerini sömürmekle sağlamışlardır. Buradaki en tipik örneklerden biriside

çeşitli kişilere söz konusu mülkerin işletilmesi ruhsatının söz verilmesinde kendini

göstermektedir. Petrol işletme hakkı, verilebilecek en önemli ruhsattır. Allahtan ki

İtalyan ve Balkan Savaşlarındaki Genç Türklerin kötü durumu babamızın Mezopo‐

tamya’da bulunan mal varlıklarıyla ilgili tasarrufta bulunmalarını, imtiyaz verme‐

lerini engelledi. 1910‐11 ve kısmen 1912’de farklı Avrupalı şirketlere nakit para

vermeleri karşılığında petrol imtiyazı noktasında sözlerin verildiği yıllar olmuştur.

Bu grupların en önde gidenleri Fransız ve İngilizlerdi. Öte yandan Almanların

buradaki petrol yataklarını ele geçirmek için özel projeleri vardı. Asia Minor şirketi

tamamen Alman İmparatorluğuna aitti ve bu şirketin esas hedefinde söz konusu

emlakların ele geçirilmesi vardı. 1914 yılında yapılan pazarlıklarda Mezopotamya

petrol imtiyazlarının masada pazarlık konusu edilmesi aslında tamamen İtilaf dev‐

letlerinin gözünü boyamak amacına matuftu. Aynı anda Almanya ve İngiltere ara‐

sında petrol alanlarının paylaşılması ile ilgili uzlaşma görüşmeleri gerçekleşti.

1914 görüşmeleri Türkiye ile kapitülasyon sahibi devletler arasında gerçekleşti‐

rildi. Buradaki söz konusu görüşme, Türkler tarafından var olan gümrüklerin %

11’den % 15’e çıkarılması noktasında yapılan talebi görüşmek üzere gerçekleştiril‐

miştir. Her bir güç, bu öneri karşısında Türklere bazı talepleri içerir liste sundu.

İngiltere işletme ruhsatlarının yanı sıra, İzmir‐Aydın demiryolunun devamı ve

iyileştirmesi için imtiyazı ve Mezopotamya petrol yatakları imtiyazının İngiliz Ang‐

lo‐Persian Oil Company şirketine devredilmesini talep etti. Bu ikinci talep kesinlikle

Almanların karşı çıktıkları bir durumdu. Buradaki işletmenin hakkı Turkish Petro‐

leum Company olarak değiştirildi. Bu görüşmeler 1914 yılı sonbaharına kadar bir

sonuca varmadan devam etti. Diplomatik notaların ve açıklamaların neticesinde 57 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 140.


tüm güçlerle anlaşmaya varılarak Türkiye’nin de söz konusu şirkete ortak olarak

alınmasına karar verildi58.

Bu zabıt hiçbir zaman imzalanmadı. Bu görüşmeyi onaylayıcı herhangi bir fer‐

man da yayınlanmadı. Buradaki görüşmelerde alınan kararlardan dikkat çekici biri

dışında hiçbiri uygulunmadı. Aydın‐İzmir demiryolu imtiyazı ile ilgili İngiliz hü‐

kümeti, Türkiye tarafından yapılan tüm talepleri göz ardı ederken; savaş öncesi

petrol haklarının kullanımı ile ilgili varılan uzlaşmanın gereği olarak bu hakkın

kendilerine tanınmasını talep ettiler. Ancak söz konusu uzlaşmanın taraflarca hiçbir

zaman yürürlüğe konulmamış olması ve bunu destekleyici bir fermanın da yayın‐

lanmamış olmasına rağmen İngiltere bunda ısrarcı olmuştur (Ek 12).

İngiliz hükümetinin yaptığı bu talep, tüm Müslümanlar arasında ciddi tepkile‐

re neden oldu. Bu ise tüm Müslüman dünyasının Mustafa Kemal’in sürdürdüğü

mücadelenin haklılığının delili olarak kabul edilmesi sonucunu beraberinde getirdi.

Eğer bizim sunmuş olduğumuz bu dilekçeler, zamanında İngiliz hükümetinin eline

geçmiş olsaydı bu denli Müslüman dünyasının tepkisi de olmayacaktı. Buradaki

kullanım hakkının sahipliği her ne kadar tartışmaya açık olsa da, Türkish Petroleum

Company’nin tüm haklarının kendilerine ait olduğu tezi tamamen yasal zeminden

uzaklaşan bir anlayışı yansıtmaktadır. Görüşmeler resmi görüş alışverişinden öte

bir anlam içermemektedir. Orada ortaya çıkan metin herhangi bir şekilde kanuna

bağlanmamış, sadece Genç Türklerin vermiş olduğu vaat olarak tarihe geçmiştir.

Böylesi bir durumu kabul etmek, bilinen tüm hukuk kurallarının inkarı anlamını

taşımaktadır59.

Biz iddia ediyoruz ki söz konusu petrol arazileri özel mülkümüzdür. Bunun ak‐

sini iddia eden her tür bilgi de yanlıştır.

İngiliz hükümeti 1908 ve 1909 yıllarında yayınlanan iradelerle petrol imtiyazı

ile ilgili tüm hakların Osmanlı Maliye Bakanlığı’na devredildiğini iddia etmiştir.

Biz bu iradenin geçersiz olduğunu belgeledik. Ek 8, hem 1908 hem de 1909 iradele‐

rini iptal etmektedir. 1908 yılında babamız tarafından imzalanan irade H. 1297 (M.

1889) yılından sonra elde edilen gelirlerin Maliye Bakanlığı’na devrilmesinden öte

bir anlam içermemektedir. Yalnız burada Hazine‐i Hassa Nezareti’nden alınan

1.000.000 poundluk borca karışık olarak, iradede yer alan geliri Maliye Bakanlığı’na

devredilen arazi listesi 14 numaralı ekte görünmektedir. 1.000.000 poundluk bir

borcun karşılığı olarak yılda 400.000 pound gelir getiren bir mülkün tamamının

devredilmesi mümkün değildir. Sadece onların geliri devrdilmiştir. Oradaki gelir



s. 142.


hesaplandığında 6 yıllık dönem sonunda 3.780.000 poundluk bir gelire tekabül et‐

mektedir60.

1.000.000 poundluk bir borcun karşılığı olarak tüm söz konusu mal varlığının

devredildiği iddiaları karşısında 1909 yılında tahttan indirilerek tutsak edilen baba‐

mızın bu durumu protesto etmediği düşünülemez. 1908 yılındaki irade petrolün

kullanım hakkını içermemektedir. İstanbul’da İngiliz avukatlarından olan Mr. H. E.

Pears’ın durumla ilgili yazmış olduğu görüşler de bizim bu düşüncemizi destekle‐

mektedir (Ek 15).

Bizim tüm geleneklerimizde İngilizlere karşı herhangi bir nefret bulmak müm‐

kün değildir. Geçmiş iki yıl boyunca haklarımızla ilgili tüm imtiyazlarla ilgili husu‐

su İngilizlerle görüştük. Halbuki Amerikalılardan da konu ile ilgili birçok defalar

görüşme talebi gelmiş olmasına rağmen, biz bunu kabul etmedik.

Haklarımız söz konusu olduğunda yasalar dışında hiçbir şeyi tanımayız. Şuan

kendimizi sadece yalnız hissetmiyoruz aynı zamanda da diğer tüm Müslümanların

da haklarının ellerinden alınmasına seyirci kalmış gibi hissetmekteyiz. Bu nedenle

bizim yapılan bu hukuksuzluğu tanımak gibi bir özgürlüğümüz bulunmamaktadır.

Ayrıca böyle bir şey Hz. Muhammed’in yasal halifelerine karşı yapılmış bir saldırı‐

dır. Bu durum tüm Müslümanlar arasında hüzne ve kızgınlığa neden olur61.

Belgenin ekler kısmı bulunmamaktadır. Dilekçede belirtilen eklerin bu‐

raya yerleştirilmemiş olması hayli ilginçtir. Burada arşiv belgesinde ciddi

şekilde bir tahrifatın yapıldığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar belgenin son

sayfası 144 ile bitmiş ve kendisinden sonra gelen belge, 145 numarası ile

başlamışsa da, daha önceden verildiği anlaşılan ve üzerinin karalanması

nedeni ile sayfa numarası olarak değerlendirilmemiş olan sayfa 351’de bi‐

terken diğer belge 1 sayfa numarası ile başlamakta ve tamamen farklı bir

konu olarak manda sorununa değinilmektedir.

Yukarıda bahsi geçen dilekçenin durumu ile ilgili yine aynı klasörde 26

Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 9 sayfalık bir değerlendirme raporu

sunulmuştur62. Bu raporda Sultan II. Abdülhamid’in mirasının vârisleri

konumunda olan 22 kişinin Bağdat ve Musul’da bulunan petrol sahalarının

kendilerine iade edilmesi talebi hakkında Central Mining and Investment

Corporation Limited şirketi yetkilisi Sir S. Holland ile yapılan görüşmeye

yer verilmiştir. Belgeden anlaşıldığı kadarı ile 20 Ekim 1921 tarihinde konu

ile ilgili olarak Mr. Vansittart, Musul ve Bağdat’ta söz konusu emlakin du‐

rumu ile ilgili Central Mining and Investment Corporation adına Mr.

60 Belgenin orijinalinde pound simpesine yer verildiği için burada pound ifadesine yer verilmişse de buradaki değer lira

olmalıdır. Terzi’nin çalışması da bunu teyit etmektedir. 61 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133,

s. 143. 62 PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfields of Bagdad and Mosul

Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795-, s. 159-163.


Armstrong ve Sir S. Holland ile London Wall Building’de bir görüşme ger‐

çekleştirmiştir. Sir S. Holland söz konusu emlakin durumu ile ilgili olarak

ilk defa İstanbul’da Albay olarak görevli Maitland Edwards tarafından bil‐

gilendirildiğini, 22 kişilik vârislerin durumu hakkında da bu yolla haberdar

olduğunu belirtmiştir. Konu ile ilgili olarak şirketin bayan L. Hirsch’i görev‐

lendirdiği, kendisinin 22 vârisle bir görüşme gerçekleştirdiği, konuyu ince‐

leyerek; söz konusu talebin süresi dolmuş bir iddiadan öte anlam içermedi‐

ğini bildirdiğini ifade etmektedir. Bu bildirime rağmen Bağdat’tan Albay

Edwards’tan da bilgi istenmiştir.

27 Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 3 sayfalık63, 31 Ekim 1921’de

Koloni Bakanlığı tarafından 3 sayfalık64, 1 Kasım 1921’de Sir H. Rumbold

tarafından İstanbul’dan 5 sayfalık bir metin gönderilmiştir65. Bu metinlerin

ortak özellikleri de J. Hirsch’in vardığı sonucun benzeri olarak Sultan II.

Abdülhamid’in varislerinin taleplerinin değerlendirmeye alınmaması yö‐

nünde olmuştur.

SONUÇ

Sultan II. Abdülhamid’in genellikle 1880‐1890 tarihleri arasında padişa‐

ha ödenmesi gereken ücretlerin Maliye Nazareti tarafından ödenmemesi

neticesinde bu ücretlere mukabil olmak üzere imparatorluk topraklarından

kendi hazinesine kaydettirdiği topraklar ile bedelleri hazineye ödenen top‐

raklardan mürekkep arazi, orman, çiftlik, maden, buharlı gemi v.b. gibi

mülklerin idaresi Hazine‐i Hassa Nezareti tarafından yürütülmüştür. Ancak

bu idarede hem arazilerin bulunduğu yerlere yapılan yatırım, hem memur‐

lara ödenmesi gereken ücretler nedeni ile zamanla ciddi sorunlar meydana

gelmiştir. Bu sorunları aşmak için öncelikle 1908 tarihinde kimi mülklerin

gelirleri Maliye Bakanlığına devredilmiştir.

1909 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ile başlayan

süreç ise bambaşka bir hal almıştır. Sultan II. Abdülhamid’in mülkleri zorla

elinden alınmış ve söz konusu mülklerin idaresi bu tarih itibariyle Maliye

Bakanlığı tarafından sürdürülmüştür. Bu devam eden süreçte İttihat ve

Terakki mensubu hükümet üyeleri ile Almanya ve İngiltere başta olmak

üzere çeşitli ülkelerle görüşmeler gerçekleştirilmiş, genellikle petrol arazile‐

rinin üzerine konumlu olan mülklerin işletme haklarının imtiyazı konusun‐

da pek çok vaat verilmiştir.


1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 64 PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs of Abdul Hamid”, Tarih: 31

Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168-170. 65 PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921, Belge No: E 12081, s. 179-

183.


Sultan II. Abdülhamid’in yasal varisi konumunda olan eş ve çocukları

ise söz konusu emlakin kendi mal varlıkları olduğunu, babalarından söz

konusu mülklerle ilgili herhangi bir belge alınmadığını, yapılan işin hem

Şer’i hukuka hem de tüm hukuk kurallarına aykırı olarak icra edildiği tezini

işlemişler ve bundan kaynaklı mülklerin kendilerine iade edilmeleri için

başta İngiltere olmak üzere çeşitli devlet ve mahkemelere başvuruda bu‐

lunmuşlardır.

Makalede ‐İngiliz arşiv belgelerinden tespit edilebildiği kadarıyla‐ 1920

yılında başlayan 1947 tarihine kadar devam eden sürecin sadece başlangıç

aşaması irdelenmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in yasal varisi konumunda

olan eş ve çocukların sürdürdüğü bu mücadelenin münhasır çalışmalarla

genişletilmesi olayın daha net bir şekilde aydınlatılmasında esas itici güç

olacaktır.


BİBLİYOGRAFYA

İngiliz Arşiv Belgeleri

‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7

Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 220‐240.

‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 19 Ağustos 1920,

Belge No: E 10124, s. 213‐217.

‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Tem‐

muz 1920, Belge No: E 8546, s. 205‐212.

‐PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih:

4 Kasım 1920, Belge No: E 13715, s. 217‐219.

‐PRO, FO 371/6360, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 24

Mayıs 1921, Belge No: E 5915, s. 198‐200.

‐PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7

Ocak 1921, Belge No: E 381, s. 1‐3.

‐PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge

No: E 4819, s. 136‐143.

‐PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s.

94‐112.

‐PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfi‐

elds of Bagdad and Mosul Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795‐, s. 159‐

163.

‐PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921,

Belge No: E 12081, s. 179‐183.

‐PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6

Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 130‐144.

‐PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Ab‐

dul‐Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106‐122.

‐PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul‐Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29

Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 47‐58.

‐PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs

of Abdul Hamid”, Tarih: 31 Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168‐170.

Kaynak Eserler

B. 1. Kitaplar

‐Fieldhouse, D. K., Kurds, Arabs and Britons: The Memoir of Wallace Lyon in Irak, I. B. Tauris

Yayınları, Londra 2002.

‐Hülagü, Metin, “Sultan II. Abdülhamid’in Eşleri ve Çocukları”, Devr‐i Hamid, Erciyes

Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, C. 3, s. 273‐287.

‐Rodgers, N. A.M., “De Robeck and the Dardanelles Campaign”, The Naval Miscellany,

‐George Allen and Unwin Yay., İngiltere 1984, 439–98.

‐Terzi, Arzu Tozduman, Bağdat‐Musul’da Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, Timaş

Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2014.

B.2. Makaleler

‐”Obituary: Lieut.‐Colonel Sir Arnold Talbot Wilson, K. C. I. E., C. S. I., C. M. G., D. S. O.,

M. P.”, The Geographical Journal, C. 97, No. 1, Haziran 1941, s. 72.

‐Jacobsen, Mark, “Only by the Sword: British Counter‐ Insurgency in Iraq 1920”, Small

Wars And Insurgencies, C. 2, No. 2, 1991, s. 323‐363.


‐Pearce, Robert, “Wilson, Sir Arnold Talbot (1884‐1940)”, Oxford Dictionary of National

Biography, C. 59, New York 2004, s. 487‐489.

Gazeteler

‐The Times, 25 Haziran 1928.

‐The Times, 21 Haziran 1928.

Documents

Sultan II. Abdülhamid'in Mirası