lssN l300_]0]5

sAB iIüA (zEKEniy§ SERTE I,

vErünxFEnnixizmiZ^FER TOPRAK

Artrk bürrlyet mabduı bif zümrc?e tabsis edile-nxez ue erkekleriv ,nümessillerinden mürekhep birıneclis ıırt& rıenıleketi İemsil eılemez. kanLux-ıBsasllıirl bütülL ()slnıınlılara uerd,ıği bakkı btz-ler.len khnse esirgelemez. Ümtt ederirn ki lenimeclisilx JEni nebıüslan bu ı\okta!ı yaklnd.].n gö-rür w bu SeSi yak ndan lşitirl,er,

sabiha zekeriya (sertel)'Kadınlaı ve lntihap"

BüJ)ük Mecruua Cilıan Harbi eltesi, 1919 y mda17 sayl yayımlanmış bif deIgi. Çarşamba günleri çr-kan "edebi ve ilmi haftafuk mecmua"nın müdür veimtiyaz sahibi M. zekeiya (Sertel). ldarehanesi Ca-ğaloğlu'nda Içtihad Evi. Savaşta yenik düşen Os-manlnın düş lğnkllğm1 gidermeye yönelik, gençli-ğe seslenen Biiyük Mecmua iki dünya savaş1 alasroluşacak ulasal kirrıliğin öncü yayın organlaıından."VaI olan ve yaşarıak hakkına malik brılunan birmillet ne kadal bü},ıjk felaketlere maıuz kahrsakalsrn, onrı kimse öldüremez" diyor okullaflna ses-lenirken. Sorun brı tür bif ulusal kimliğe sahipolup olmamakta, Eğer bu topraklarda yaşayan in,sanlar "millet" olarak varsa "bedbini"ye, kötiimser-liğe zaten yeı yok. Yok millet olarak vaı değilse ozaman herkese düşen göIev bir millet olmaya ça-lışmak ve bir millet olarak yaşayabilmek için nenoksansa onu sağlamak gerekıyor: "Ofurup elbirli-ğiyle çal§mak ve milledn hars itibariyle yükselme-sini ve hakiki bil millet olmasını temine gayret et-mek" değnin ilk saylda çıkan "Büyük Mecmua'runGayesi" başlıklı yazısın<la yel alan satflar. "Merrüle-ket ve millet en felaketli dakikalannı geçirifken budünyada yaşamıyormuş gibi Lale devrine yakışanhafifmeşrepliklerle sahifelerini doldurmayacaktır"BüJüük Mecrııua. Bu nedenle de ilk sayısının "HaftaMrısahabesi" "mefküre"ye, diğer bir deyişle ülküyeayn|acak. Ulkti ise çağdaş bağlamda bt milliyetçili-ğe yönelik "Türkçülük":

Türkçülük, gönülleri maziden alan milli bif cereyan-dır ki mensupları içinde yalntz İttihatç aı değil, belkidaha fazla bitaraflaİ, h^tt^ hüfriyet ve itilafçdar val_dır; İttihad'ın şiddetli takibatına uğIayan eski "MilliMeŞrutiyet Fırkası' İttihatçılarln daI ve emperyalist"lttihad-l anası." siyasetine karşt "liberal milliyetpeı-

sabth, zekerlya sertetFotoğfLl/ür Yıaız Senerin ko leksi'/onunLlan

verlik"i kendiierine bir esas ittihaz elrnişti. TürkçülükTürkün maddi ve manevi vafllğınl ku!,vetıendirmeyeçalışan ve bu güne kadaf da harsi sahadan ayılma-yan milli bi. harekettiİ.

Bu satıllar milliyetçiliğe yeni biı yonüm 8etid-yor. Bir başka deyişle, liberal bir milliyetçilik anla-ylşıla yola Ekan ve belki de Cumhuriyetin milli-yetçi]ik anlayışıru aydınlatan bf derçi Büyük Mec-mua,

Büjnik Mecmua'run amacı yeni doğacak Türki-ye'yi "asri cemiyet" ya da çagdaş top]um olarakkurgulamak:

1,7l

ı,-

s€fteıle, bif tavla pertlslnde.

Bugün her milletin gayesi as.i bir cemiyet haline gel-mektiI| Çünkii, bu asırda hür.iyetiyle, istiklalMe, şe-refiyle yaşayabilecek cemiyetler, ancak asri milleder-dir,

Derginin hedefi Batı. Çağdaşlaşma, bir anlamdaBatılılaşına, Laik bir çizgiyi s^vıınan Bii!ük Mec-mua'<1a, toplıımıın din, dil, ahlak, hukuk, eğitim,bilinr, sanat ve müzik gibi atanlarda yozlaştığ1, bü-tün bu unsurlann devlet ye milletin ayakta kalı,nasıve toplumun çağdaşlaşması için arık tamamen ye-te$iz kaldlğl ııırgulanmakta. Gündemde bir "YeniTürkiye" yer alryor.

Büylik Mecmua'nın çağdaşlaştırıc1 misyonuCumhuriyetin bir anlamda habercisi. 7 Maft-25

^ıa-lık 1919 arasl çıkan derginin dönem itibaIMe nezor koşullar altında yayımlandığınl hatıIlaünak yer-siz. Brı nedenle birçok kez sansürün gazabına uğ-ruyor, boşluklaı, hatta boş sayfa|ar|a çıkıyor. Buyazlrun amac1 BüJ)ük Mecmua'nın işlediği ana te-malardan birini incelemek. "Türk feminizmi" dergi-nin belki de en gr-içlü yönli. sözcüsü ise y^zl yaşa-mına daha ilk adlmlannl atan Sabiha Zekeriya (Ser-tel). Mehınet Zekeriya (Sertel) ile evli Sabiha Zeke-riya daha ilk sayıdan itibaren kadın sorununa de-ğinmiş. Derginin sekizinci sayıslndan itibaren isederginin müdür ve imtiyaz sahibi olmuş. Bundanböyle Sabiha Zekeriya meslek sahibi öncü kadın-lardan.

Derginin hemen her sayısnda kadın (ve erkek)yazar|arın kadlnln topıumsal konumu ve kadınhakları üzeline görüşleri, dünyada kadın harekeüile ilgili lubeIleI, yorumlar yer almış. Sabiha Zeke-ya'nn yanı sıra Haide Edip'in (Adıvar) yaılarına

da yer vermiş Büyük Mecmua. Dergide kadln ya-zaılara birçok cağdaşlaşma yanlısı eıkek yazar arkaçıkmış. Mehmet Zekeiya, Galip Ata, Tekin Alp, ls-mail Hakkı katkıda bulrınmu şIar Büyiik Mec-mua'ya,

Sabiha Zekeriya, Türk kadının barış ve savaşyıllarında gösteldiği büluk gayret ve fedakirtıklatoplumsal yaşamrn vazgeçilmez bt unsunü olduğu-nu oltaya koyduğunrı ve onı.ın her konuda Türkerkeğiyle eşit haklara sahip olması gelektiğini !,tıf-guluyor. Kadınların kamusal alanın her köşesinegirebilmeleri, kadınların seçme ve seçilme lrakkrnasahip olmaları gelektiğini söylüyor. 1908'de "hüıriyeth ilan" ile gündeme gelen "musavat-ı tamme"ya da "tam eşitlik" anlayışı aftlk toplumda yer et-meye başlıyor, Cum}ıuriyetin atlhmlan için ortamoluşuyor.

Sabiha Zekeriya'run ilk sayda yer alan yazrslnlnbaşlığl "Türk Kadnlı$nln Teıakkisi". Sabiha Zeke-riya'ya göIe cihan Harbi tüm toplumsal yapılaııdönüŞüme Lüğratmış. Tüm dikkatlerin ceplrelereçevfildiği bir eırede kadınlık aleminde köktü deği-şiklikler yaşanmlş. Şöyte yazıyor Sabiha Zekeriya:"...kadınlık ileminde 50 senede vücuda,gele!ıeye-cek olan bir tekamül, seri biİ tebeddül görüldü.Denebilt ki harpten en ziyade müstefit olan kadm-lık Alemidir". o güne kadar yaln\z Bazete S^yfala,rında yer alan kadın hakkı, kadının görevi, CihanHarbi'nde az çok gerçekleşmiş. Kadınlar iş hayah-na girmişler, ticafethaneleıde, fabrikalarda çalışma-ya başlamışlar. Maddi, manevi hayatta her tiirlü en-gele karşı göğlis gemişler, hayana mücadele ede-bilecek bir güce ve kafaya sahip oldı.ıklarını karut-

t8]

lamışlar. Dişçi ırıekeplerinde, Darülftinun'da, bak-, teriyolojihanede çalşan kadınlar buna güzel bir ka-nıt oluştumuşlar. Aynca, Hilal-i Ahmeı (Kzılay)bünyesinde kadrnların gösterdikleri yararlılıklİr,hastanelerde, hatta cephelerdeki fedakarlıklan ül-kede kadrnm ne denli sorumluluk üstlenebileceğini8östermiş. Nihayet kadrnlar "fikri hayaf'a da katıl-mışlar, yazıp çizmişler. Halide Edip, Müfide Ferid,Şüküfe_ Nihal ka<Jın yazarlara bilkaç ömek.

Kadırılarrn kamusal alana açıİması, giyim krışa-muun da köklü değişikliğe uğfamaslna neden ol-muşi

Türk kadınt hem yeni hayatna uygun olmak, hemde bütiin zaıafeti üzerinde toplamak üzeİe öyle gü-zel bir telebbüs (giyinme) tarzna sahip olmuştur ki.,.Gerek yerli Hfistiyanlar, gerek ecnebi kadınlarızevk-i selim daiİe§inde giyinmek hususunda Tüıkhalkrnın hayranıdır."

Brr satrrlar o günün "milli moda''sırın ne denligüçIü bir çiz8ide ilerlediğinin kan_ıtlan. Ancak -te-jebbüs"le "tesetnir" ya da "giyinme" ile -örttinme-kavgaslnln ne denti güçlü oldrığu o güniin gazete-lerinde izlenmiş, -Te|ebbüs" tarzıru beğenmİyerekkadınlaıın bu ttir giyinişlelinin ananeye r,e diniddetlere ters düşttiğünü söyleyen kimi çeweler -te-iebbüs" yanİlannca "kaİa tehlike" olarak nitelen-mişleı. "Tesettiir"ün öncüsü Taşwir-i EJkar olmuş,"Tesettür"ü saırunanlar alasında Darülfünun mii-dür-i umumisi ya da ıektörü Naim Bey de yer al-mrş, bu konı.ıda birçok yazı yazmlş, hükümetin ''te-lebbüs"e müdahale etmesini istemiş. sabiha zeke -ya yaısında "memlekette kala tehlikenin tahakku-ku gayesini takiP eden brı zümrenin neşriyat vetelkinatı altlk tesir yapmaktan çok uzakİr'' diyorl"Çünkii hayatta geçmiş fikirler terakki etmiş, Ye te-settiir bir din meselesi olmaktan ziya<le bir Salatmeselesi olmuştur."

sabiha zekefiya 1917'de yürüIlüğe gilen Hu-kukı Aite Kararnamesi'ni kadn dünyasında gerçek-

sABİH A (zEKERİYA) §ERTEL

lann siyasal yaşama katılarak "inühab hakkı''nı eldeettiklerini, son seçimlerde bu ülkede kadınlardanbir rnebus seçildiğini, keza Nmanya'da da kadnla-Irn "hakk-r rey ve intihab'! elde ettiklelini, ve ka-dınlann 38 mebus çıkaıdıklannı hatırlatan Sabihazekeriya, "süfrajet" hareketinin başanya ulaşmasın-da savaşın büyük etkisi olduğunu ıurgrılamrş. Al-

lı

leşen dönüşümtin bir başka ka:nltı olarak 8örmüş. Düne kadalailede aşağı konumda olan, veeıkeğn kaışısında hiçbir hakkasahip olmayan kadm, bu karar-name ile, "az çok müsaYi" bhkonuma gelmiş: "Kadınllk hu-kuku itibariyle bu kanun fev-kalade memnuniyetle kalşıla-nacak biı hadise."

Sabiha Zekeıiya ikirüci ya^-sını kadın hukukuna ayırmış:"Kadınlık Hukuku Bahsi" baş-lığıyla seçme seçilme hakkınadeğinm§. Feminizme "son ilmicereyanlar" aıasrnda yeı ver-miş. Hollanda, Danimarka,Finlandiya, Amerika gibi bir-çok ülkede kadınlara "hakkıintihab" velildiğini, son olarakda 1918'de İngiltere'de kadın-

Sablha (solda) ve Zekedya s€fıel (yaornda) 3o'ıafda i§tanbuı'da bif lra§rİı balosuoda.

sabtha zekeftya sertet

I91

TüRK FEelİNİZ^AİSABİHA ZEKERİYA

Harp bize, yeni açılan devirde hüfriyetiyle i§tikla-liyle yaşayabilecek milletlerin ancak asfi milletler oldı.ı-

ğunu gösteIdi.-. ve bu netice her milletin iffan hayatn-da; harsında, medeniyetinde, içtimai hayatnda ciddi ta-haıry,üller ve terakkiler doğurdu. Diine kadar hayali ola-rak tasawur edilen feminizm me§ele§i şen'i bil hayatamazhar oldu.

Her millet muhitinin terakkisi, zihniyeti ve hayahy-la mütenasip bif şekilde kadınlarına hak ve mevki ver-di. Düne kadar haıp cephelerinde yüksek bit hiss-işefkatle ça]§an vücutlara bugiin layık oldukları hakkıvermeyi çok gö.mediler. Bize gelince şiiphe yok kikadınrn hakkı meselesi garptaki şekliyle bizde mevzu-bahis olamaz. Bugün zihniyetimize, hayalrmlza uyma-yan haklar ve mevkilef istemek utopie'lar afkasndakoşmaktan başka bir şey değildir. Bugün hayatm aldl-ğü şekil karŞ$nda bizde de teessüs edecek yeni telak-kiler, yeni diiŞiincelef ve yeni hayatlaİ vaİ. z^man bi-ze aıtrk eski akideleı eski zihniyetlerle yüriinemeyece-ğini acl bir şekilde göstefdi, tsu yeni hayatta kadlnlnıolü ne o]acak? Ihtiyacn doğurduğu bir mecbuıiyetlekadın hayata girdi. Fakat hef şube-i Tende, her şube-isanatta mahdut bir dereceye yükselebilecek bir malu-matla girdi.

Kadınlık hayatı için bunr.ın da teşekküfe layık birterakki olduğuna şüPhe yok; fakat yatlr, için kafi de-

ğil,., Yeni hayaıta daha muvaffakiyetli adımlar atabilmek iÇin yafmm ihtiyaçlanna, teİakkilerine göre hazır-laomak icap eder. Asri milletlerin geçtiği merhalelerdefibiz de ruhtımuza ve benliğimize uyan şekilde geçmeyemecb!ıruz. Bl.ıgı-in Gafb'da kadınln muvaffakiyetini şüp-he yok ki mektepleri. darülfünunları hazııladı,.. Sarsıl-rnaz bjİ iünan]la bağlandıİlaı mefkfireler buradan aldık-laıı kuıvede tenemmüv [gelişip büyüme] ve inkişaf et-ti... Fakaı bizim için bu neticeye erişmek pek uzun.Mekteplerimiz e,ı.Vela mefkiireyi vermeye elveİişli değil.Sonra bu kadaı mesaiye rağmen daha henüz erkek vekad1n tah§ilinde müsavat yok. Geçende sıhhiye Cemiyeti kadmlafm fakülteye, dişçi mekteplerine girmesini

İeddetti ve tahsilin mütevazin ldenk] olmaması kadınlariçin ve memleket iÇin brı elim neticeyi doğuıdu. Bumaniin izalesi kadınlık kadaı memleketi de ve gençliğide a]akadar edei Hafsa [külttiİe] kuwet vemek, asrihayatl yaratmak gayeleri afkasmda koşan gençlik, bune harsa ne de asfi telakkileİe uymayan düştincelerkarşısında kadınl* meselesini ve bilhassa şimdilik enmühim olan müsavi tahsil meselesini daha ciddi biı, şe-kilde düşünmeye mecbunüz.

Madem ki kadmlığtn fikri hayata gifmesine tahsilde-ki müsavatstzlık sebep olarak göstefiliyor, bunun hallio kadar müşkil olnıasa geıek.

Programlaf almı olduktan sonra tatbiki neden kabjlolmuyor? Eğer mr,ıallimelerin ehliyet§izliği mevzubahisise, pek çok mek|eplerde tatbik edildiği üzere fen vesanat defslefi erkeklere tahmil edilebilir; Eğef kzlaın§on §lnlfi itmama lüzum göfmeden çekilmesi ise, brFnun için de ailelefi renvir etmek maarifin, gençliğin Vemİınel,vel kadlnhğın boİctıduf. Maatteessüf bizde ka-dınllğın hakkını, yeni hayattaki rolünü tetkik edecek,tetebbu edecek, memlekette kadınlık hayatıyla doğlu-dan doğıuya alakadaı olacak bir kadınlık sınfı yok.Hatta kadnlık daha bif fikir etraflnda. bir mefküre eıra-f1nda toplanmaüğndan bizde şurülu bir şekilde femınDm ceıeyanl bile var denilemez. Yalntz yükselmek is-teyen dağınık biı kadınllk zümresi vaf, o kadar.

İstihsali uğrunda feldi her menfaatten teceffütle[vazgeçerekJ sff cemiyet için çal§an, daima a}T 11 fikiİ,al,ırı gaye etrafrııda toplanan bi. kadnlık ekseriyeti te-

şekkül eüiği gün bizde feminizm cereyanl uyanacak vehayattan aldtğı kanaaıleıle azim ve mücahede yolundabirçok taraftarlar bulacak, biıçok muhaliflerle çarpışa-İak yüİüyecektif,.. Bugünkü bu tevakkuf maatteessüfmahza mefkoresizliken, müşte.ek heyecanlara ve düı-

şüncelere malik olmamamzdan ileri geliyor. BLı cere-yan uyandıktan soffa bizde ne şekilde tecelli edebilir...Bu ilmin halledeceği bir meseleden ziyade zamanm veihtiyacm halledeceği bfu meseledir.

Bilıitk Mecmua, flo. 4 (27 M^rt 1979), s. 63

man kadmhğnln savaşta 8österdiği maddi Ve ma-nevi çaba onlaIa Meclis'in kapısınl açmrş. Demok-ratik geçinen Fransa'da ise, savaştaki bütiin yarafh-lıldanna karşu-ı brı hak kendilerinden esirgenmiş.

"Hilal-i A}rmer Hanlmlar Cemiyeti" Sabiha Zeke-riya'nn üçüncü yazısl. Hilal-i Ahmel'de, ya d2 KlzL-lay'da görev alan kadrnlann ne denli Vatan sevgi-sMe ülkelerine hizmet ettikleİi \,ı.ırgulanmış. Hilal-iAimer Harumlar cemiyeü, Besim Ömer Paşa'nınöncülüğünde kurulmuş Ve Balkan Harbi, ardındanCihan Harbi'nde "Türklüğiin iftihar edeceği bu mu-

kaddes ve büyük ruhlu kadrılar" canla, başla çalışmrşlar, yaIaldan sal8l ve giyecek yetiştimek ama-cryla imalathane kurmuşlar, yüz binlerce parç^ ça-maşlr üetmişler. Besim Ömer Paşa tarafindan Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanırılar Merkezi'nde açdandershanede biiimsel yöntemlerle hastabahcük eği-timi velilmiş. Keza demek bünyesinde yer alan ka-dınlar yaralrlann yanr slla, göçmenlere, yetim ço-cuklarına, zabit aileledne, düşkün her kesime eluzatm4 Ve savaşın neden olduğu sefalet Ve yoksul,luğu olanaklar ölçüsünde gidermeye çallşmlşlar.

t10 ]

ya okullalla, üniversitelerle valrldlğını, "sarsrlm{Zbir imarüa bağlandıklan met]rüreler"i buralardan al-dıklaıı, Türkiye'de brı hedefe ıjlaşmak için uzun biIsüre geçeceğini, okullann "mefküre" vermeye elve-rişli olmadığlnı, eğitimde kadln elkek e§itliğiniırhenüz daha kurulamadlğınl yazmış. Kısa bir siireönce Sılılıiye Cemiyeti'nin kaünlann fakülteye, diş-

çi ııektepleline girmeledni reddettiğini, eğitimdeeşitliğinin olmımasınrn kadınlar için de ülke içinde eliın sontıçlar doğurduğunu söylemiş. Bu engel-lerin üstesinden 8elmenin kadlnlık kadar ülkeyi vegençliği de ilgilendirdiğini, "asd hayatt yantnak"için "kadınlık nreselesi"ni ve özellikle o gtin icin enöneınli konu olen "müsavi tahsil ıneselesi"ni cidclibir şekilde düşünmek gerektiğini vuıgulaırxş.

Hilal-i Ahmer hanımları, "buyl'ıksek ve ı.ılvi ana ıul,ıunrı"yalnız kendi askerlerine değil,düşmanlafına da aynı şefkataynı rikkatle göstermişler.

Sabiha Zekeriya dördi.inctiyaz\Slna "Türk Feminizmi"başlığlnı vermiş. Savaşla biılik-te feminizmin yükseldiğini, ka-dınlaı,ın topluıı-ısal konumları-nın güçtendiğini, lıaklarını el-de ettiklerini vrırgulayan ya-zar, "kadının lıakkı" sorunıı-nun Batr'daki bo},ııtlanyla gü-nün Tiirkiye'sinde istenmesi-nin bir tüf ütoPya olacağınıkaydetmiş, "yeni lıayat" adınıverdiği bu lredefe çağdaş ulı.ıs-ların geçtiği evreleıden Tı.iıkle-rin de ıuhlarına ve benlikleri-ne rryan şekilde geçmeye -mecbrır olduklarıru ileri sürmüş. Batr'da bu nokta-

sABiHA (zEKERİYA) sE RTEİ

kanıusal alana ırçılını ve çalışmasıyla anne bebek-çocuk ilişkisinin geçirdiği döniişr.inıleri ele alniış. Buarada zevk ve eğlence düşkünü, nroda tutkı.]nu ka-dnların gebelik esnasında yxnhş ttıtunlanıra dikkatçekmiş, Doğunı yapacak bilçok kadmın son aylarakadaı, niksek ökçeli iskarpinlerle gezcliklerini, bu-nun bir cinayet olduğrıı]u, ytiksek ökçeler yriztin-clen doğan çocuğun büyiik biı çoğunlı]ğunun teşek-külatlnın noksan olduği.ınu ileri stimrtiş. Bu yazıdabir anlan,ıdır aşırı "asrileşnre" eleştidlniş, toplun]u il-gilendiren Ve toplumsal zararıı neclen olan soıunlar-cla kadının "serbestisine" sahip olnrakla lıerıber ha-İeketinclen sorumlrı oldı-ığunı.ı kaycletn]!ş.

Sabiha Zekeriya kadınları .ev kzrclını", "uıeslekkadıni' ve "diinya kadını Çem,nıe du ıııoııde)" o|naktizere üÇe ayım]ış, Türkiye'de bu tiç tıir kadın birbi-rine karışnrış. Özellikle liçüncti trir kadırun giderekbirçok monden ailelerde taklit edilııesi toplum iÇingı.inden gtine clerinleşen bir yara olnrı,ış. Keürdi ya-

şanı tarzı nedeniyle sakat doğan bir çocuktan anne-sinin vicdanına, Allahına ve toplumuna karşı sorum-lu olduğunu söyleyen Sabi!]a Zekeriya, anne olacakbir kadının biitiln ZeVk ve eğlencelere Veda etmcsigerektiğini, yaşamtnı çocuğuna yakfetnrek zorundaolduğunu kaydetmiş. Oysa bazı kadlnlar eğlencesiniçoQğuna tercilr etn]iş, çocuk cahil slitannelelin, Cla-

dılann yetersiz bakıırrında, kötü beslennıe koşullarında bilyür olnıuş, topluna "n]adcli, nıanevi. dima-

ğı, ruhu bozuk insan kuklasf' yetiştirilnıiş. Yüksekökçelerin yanı sıra kadınlarırı affetlilmez bir başkakusuıları şıklrk için Zengin dekolte tuvaletlelini terkedememeleri sonucu "sancılı, sıska ve kansız" çocukdoğ,umlanna neden olnralarıymış.

Sabiha Zekeıiya, bilgisizlikten kaynaklanan bı.ı

tür sakncalara karşı illkede doğumevleri (veladet-hane) Ve emzi ne evleri (irzahane) öneıniş, Buttir evleİin diğer bi, yaraı çahşan kadlnlara müsaitbir ortam yaratrflalarr. Kadırun çalışmaya başlama-slyla iilke nüfusu aıasında teIs bir orantl olacağlnı

Eğitimde eşitlik sorununu l)if sonraki yazısıncla"Kız Dirrülfünunı.ı Meselesi" başlığıyla ele alan Sa-

bilra Zekefiyı o günlerin gündemini olrıştlüran "Da-rülftinun'da kadınlarla erkeklerin müşterek ders ta-kibi ırıeselesi"ncle taassuba savaş açmlş, "Asrileş-meyi" yegane krırttıluş yolu olarık gören SabilılıZckeriya Dali]l[rintın'ıı asrileşınek vc -hırsrn yük-selmek" için gerekli araçların en öneıılisi ve belkide birincisi olaıak göı,müş. Darülfunun'u bazı çev-relerin eski medrese şekline sokmak istediklerini,"yeni hayat"ı skolastik görüşlerle engelleır-ıeye ça-lıştıklarını, klerikalizmin can çekiştiği bir asırda, ha-yatın gereklerine göz kapayıp, oıtaçağ di.işüncesiy-le ve taassupla bı-ı "mefküre ve hars ocagi'na hare-mi getirmeyi amaçladıklarını yazmış:

Kadınla erkeği lıir katagöz perdesiyle ayırmak gü-lünç olmaktan başka bir netice vermez. Ahlak kadı-nln lesettürünü değil, ismet Ve nezahetini ister, Buise bir ba§örtüsü, bir çar§af ve sonra, dershaneleriayıfmakla mümkiin olan biı şey değildir,

Çalışan kadının karşılaştığr sorunlar ve cözümlerSahiha Zekeriya'nın altıncı yazısının konr.ısu, "Südne(siitanne) ve Dadı Mektebi" başlığı altında, kadınln

s€.t€lter btf eradar Yrldrz. zekertya ve sabiha sertel

t11 ]

PAMUK AYŞE HANIMI,A MUI,AKATKadnlann hayatl gi.mesi, hakk-ı reye malik olması

gerek muhalif gerek taraftar mehafilde biıçok münaka-şalara dedikodulara sebep oluyoı, Hef iki taraf da ken-di nantık ve zihniyetine göre kendince doğru hükürı-ler vefiyor. Biz davarn|z|n kadınlar hususiyle eski ka-dın]ar arasında ne suretle telakki edildiği tecessüsünemukavemet edemeyerek seksen yaşında görmüş geeif-miŞ hjr hanlm,n hi5siyatına müra(aat etmeyj miinas,Pgördtik. Bize sinnine göıe Pek hüfriyetperverane mu-hakeme]er yüriiıen Pamuk Ayse Hanım seksen yısındaoldrıkçı zıyıf fakJr zinde. kendi üabirince fele{lin (ır-kından bin türlü imtihanlarla geçmiş bir hanımdır. Ro-matizmadan mustafip olduğıı için dizlerini kanepedensarkıtm§, gözlüklerinin alkaslndan küçiik fakat yolgungözleriyle adeta gtiÇlükle göıüyor gibiydi. Beyaz üzeri-ne lacivert prıllu enrarisi, beyaz hırkasl, beyaz ipek saç-larını saran sarı yemenisiyle samimi Ve mülayim bir ka-dm gibi gödntiyofdrı. Fakat suallerimiz en derin nokta-larına dokunmı,ış olacak ki o 1tımtışak ve munis {iözle-fin alhnda asabi ve heyecanll auhrınu göstefmektenkendini men edemedi. kendisine ilk sual olarak:

- Kadınların hayata giİmesini, yeni ticaİethanelere,dairelefe girmesini doğru br,ıluyor mus!ınrız?.. Gözlüıkle-rini kulaklarlnın arkasına iyice yerleştirdi, beni müdak-kik hi. nazarl2 süzditkten sonra:

Giıdikleri zaman kimseye sormadılaı, Şimdi busoımadan ne çlkaf Hem şimdi hanrmlarıo girmesi farzoldu..- Onların girmediği yerde çember döomüyor.

- Tıbbiye'ya girmelerini, erkeklerle beraber okuma,laıını mlıvafık bultıyol musonuz?

- Nereye girmediler ki oraya girmesinleİ, Hastahanelere gittiler. Ytizlerce erkeğin arasında firıldak gibidöndülel Hasta]an ellediler, gülledileı. Olacak olanlaıhepsi old!ı. Arhk doktor niye olmasınlar.

- Bu işi becerebileceklerini zannediyor musunuz?

, Eıkeklerden iyi becerirler. Kadınların elleri çevik-tir. Kadftlartn eli her iŞe yatar, Zaten doktorluk göz bo-yamaktan başka bif şey değil. Ne sihirdif ne keramet,el çabuklugu marifet.

- Siz olsanız, kıııızı ayıı sınıfta erkeklerle okumaklizere gönderir misiniz?

- Hay, hay eıkek yalnz ofada ml vaf... Çayırlarda,mesirelerde, kol kola geziyorlar da, bir §nlfta yan yanaofurmrıŞlar ne çıkar?

- Ya avukat olmalarını nasıl brıluyorsunı,ız?- A.aıkat ml? onlar ezeiden avukat... Alaydan yetiş-

me.., Yalancılık değil mi iŞi zaten?Bu sözüntizü hiÇ kabul edemen efendim. Hanım-

laı yalan söylef mi?- Kırkta bir defa söylemezler... Ama gücenme kgım,

erkekler alıştırdı.- Ya kadlnlann mebus olmast için ne dlişiinüyorsu-

flllz?- Bırnu düştinmeye ne hacet.-. Hanginiz Çocl'rğ nr"ı-

za baklyorsunuz... B!ıgüı sinema, yarın tiyatro, öbüfgün futbol... Kalfa çocrığuna iyi bak... Bunu güzel biiiİ-siniz,., Marastiler daha iyi bakaı, hiç sd lma klzım.

- sizce hangi kadınlar mebtıs olmal'- Harpıe en çok §ehiı Veren anJlJr.Sonra, suale meydan vemedi,- Doktor, mebus, a\,ı,ıkat... Daha bilmem ne? Daha

kadın oimayı öğrenemecliniz, mebus olacağlnız de neolacak... Fakat kabahat sizde değil. Erkeklerio. Biziüki-ler olmalıydı da siz erkek ne demek o zaman anlaldl-nz. Ama klzüm sözierime giicenme, akllma gençliğimgeldi de sinirlendim... Olunuz yavrum, doktof da, a!.tFkat da, ne isterseniz olun, yalnz ihliyaf olmaymlz.

s(abiha) z(ekeri}.a)

Biiyiik Mecmua, flo,15 (13 TeŞfiDisani 1919J, S. 23J 23a

Vurgulamlş, ancak diğel medeni ülkelerde olduğ].ıgibi doğ,ım evleri \/e emzime evleİi ile bu Soİuna

çözl-im brılunabileceğini kaydetmiş: "Arıele sınıfınamen§up bil kadın çocuğunu Veladethanede doğul-drıktan sonra Ve iİzahanede büyüttükten sonıa ço,cuktan aftık çekinnez" deniş.

Sabiha Zekedya'nın yazlafl mantlksal bil süreciizlemiş. Nitekim biı, sonraki yaz§1 "Kadlnlara Çal§ma Hakkf' başllğmı taşlnu. Savaşın geieneksel top-lumsal yapıl;rrı çökefttiğini. erkeğini cepheye sevkeden kadlnrn çaitşmak zorunda kaldığını, sefaletlekarşı karşıya kalan insanın tırnağıyla toprağı kazlyamk geÇimini teminden başka çöztim bı.ılamayacağl-nl yazl1xş. Nitekim Tlırkiye'de de Halbiye'de, Ka-dlnları Çalışırma cemiyeti'nde, Miidafaa-i Milliye'de, benzeİ biİçok kuruluşta kadln iş bulmuş, ge-

çimini sağlamış. Ancak savaş sonrasl çal§an bilçokkadın işsiz kalmış, kadınlarm çalışma haklaıı fiilenelieinden alınmış. Sabiha zekeliya feminizmin dedesteğiyle kadınların çalışma yaşamnda daha faalolmalan gereğini şrı satflarla vurgulaı]tş:

Feminizm hareketleri cihanrrı hef taıaflnda sefi adım-laİla yünirken ve bugün burada da bu ihtiyacl duyanbüyük biı kadınlık ekseriyeti ve kuweti vaIken man-

hksız ve modasl geçmiş nazariye ve faıaziyelere da,yanarak yapılacak muhalefet, şediı yağm!ırlarn stiİükieyip getirdiği taşkn nehiİlere kargıdan yapılansetlerin m!ıhalefeti kadaı,çüırük ve kulvetsizdir. Bu-gün artlk br,t memleketteki boŞlrıklaıı doldıırnıak içindoktof , al,ukat, çiflçi. sanatkar, daktilograf, fotogıafçı,tüccar, hğ sanat ve fen Şubesinde ihdsas kesbetmişkadnlaIa ihıiyaç vai Artık krıftı m!ıhaiefet ve taas-

s!pla geÇi.ecek saniyelerimiz tlikendi. müspet veciddi icıaat karş§lnda daha çabuk dıişiinnrek, dahaseri iş görmek ve yaflnm ihtiyaçlaİını keşfetmekmecbUriyeti karŞlsındayz.

Kadınların siyasi l,ıakları Sabiha Zekeriya'nın"Kadınlar ve İntihap" lıaşlıklı yazısında yer ırlmış:

Düne kadaİ Türk Feminizmi ne olabilir? diye diişiin-düğtim zaman kadınln intihabata iştifakini tasa\,n,ur bile etniyoİdum. Heniiz erkeklerimizin bile rüştlerini is-pat edemedikleri biİ meseieye Tüİk kadnrrıı da kanş-iırmayl m,ıvafik göımiiyordum. Tti.k feminizmi, Tiirkkadmını bütün hakiannü istirdada laylk bir mevkie ç1-karmakhn ibaret olmalıdıt diyordum. Pakat bugünmemlekelin mukaddeıatl mevzu olduğrı şu sırada ka-dlnm niçin bu haktan mahrum ediodiğini düşi]ndü-

ğiim zaman, mantüki bif mazeret bulamiorun], Tiiİkkadnü brt vatana erkekieıi kadar. bilhassa bazı anasırı

[12 ]

sABiH A (zEKERiYA) sERTEtkadar merbut değilmidir? Erkeğe buhakkı veıen sebep-leri araştırırken on-laıı kadının fevkine çıkaran bir se-lıep bıılanııyorı,ını.

Büyük MecmLıa'da SabiIra Zekeı,i-ya'ııın 1ukaı,ıda ka1-dedilenler clışındaiki yazısı daha yeralmış. Blınlardan biriçerçeve içinde tammetnini Veıdiğiııiz"Pamuk Ayşe Ha-nlıı'la Mülakat". Di-ğeri ise Büyük Mec-mLla'nla kadlro|ar|rnDarülfü nun'da erkeklerle birliktederslere girmele rinecleniyle yapılananketle ilgili yazısı,Anket ii7erine biIyazımızı TopluınsalTaib'io \|eriki sayılarında |ıulacaksınız,Derside aynca kadınsorununa eğilen bir-çok başka yazı var.Kimileri iıTızasız.Bunlarln büyük bifolasılıkla sabiha ze-keriya tarafindan ya-

yetleli" ve "Ruslar,Türkler" başlıklı ya-zi^r| Bii},iik Mec-mua'da yaylmt,an-nxş,_ Sabiha Zeketıya

(Serte|) Büyüb Mec-mua'da kendi deyi,şiyle "Tliı,k Feminiz-mi"ne öncüliik et-miş bir kadn, Cum-hu riyetiı-ü günde-minde yef alaca kolan belli bırşlı ko-nulart SaVaş ertesiBüyük Mecmua'd^öngöImüŞ Ve Cum-hrıriyete açılıml sağ-lamış. Kadınlarınkamusal alanlaraaçılımıyla biıliktegündeme gelen top-lrımsal sorunlardansiyasıl haklarına, ta-assuptan aşlı "asri-leşme"ye çok deği-şik alanlaıa girenbu yazılar Tü rki-ye'de kadın çalış-maları için önemlibir birikim oluştunı-yor. Biiyüğün de-ğelli aİaŞtlrmacl Vesabiha zekeriya'nln

ztldığı kanlsündaylz: -Teseütür Mese]esi'. "Fransa'daKadrnların lnıihap Hakkı . 'lngilrere'de llk KadınMebus""'Ameıika Kadınları Doktoı Olabilecekleıini[spat Ettiler", "Almanya'da Kadınlarn Hukuku", "Ka-dnllğa Hürmet", "Türk Kadın Defshanesi", "Saç Tu-valeti", "Gelin Tuvaleti" ve benzerleri. Kimi yazılalise imzalı: Galip Ata'nln "Hanımlartn Tıp Tahsili"bunlarrn en ilginci, Sabiha Zekeriya dışında dergininbir diğel ka(ün yaza Halide Edip| "Türk KadınlafiHakkında", "Tarihin Köşe Başında", "Haftanın Zihni-

kızı -{ıldız Sertel, yayımladığl Annen,ı: Sabiha SertelKimdi Neler Yazdı (lstanbul Yapl Kredi Yayınları,1993) adlı eseıinde Bü!ük Mecmua'ya lıaksızlıkediyor ve sansüI yüzünden derginin "bir ylğın saç-ma sapan yaz arla dolu" oldrığrınlı kaydediyof, Enazından kadın sorunu ile ilgili }T ıkarldaki velileIiiçeren bir dergi bu yarglyı hak etİniyor, Der8i ben-ce basın dünyasında cumhuriyetin inşaslna yönelikbir kilit taş1. Sabiha-Zekeriya ikilisinin yayın dünya-nrızda gösterdikleri başa çizgisinin başlangıcı. ı

,r*},-fı1a''4'ı''l6,ql'!J.'-)

n.:,l\. ,,.;:":." ^

sABİüüAzEKERiY,(NINBLrwiK MECMUA,DA çIKAN YAzltARI

Sabiha Zekeriya, "Kadnlığa Dair: Tiirk Kadünllğ1nın Terakkisi",Bli,yük Mecmuıl, no, 1 (6 Mart 1919), s. 12.

Sabiha zekeIiya, "Kadnlığa Daiİ: Kadının HukuL-u Bahsi", ar-yiıh MecmLıa, no. 2 (13 Mart 1979), 5. 29.

Sabiha zeke.iya, "Kadınllğa Dair: Hilal-i Ahmer Hanırrülaİ cemiyeti", Büyük Mecmu4, no, 3 (20 Mart 1919), S. 47-42.

Sabiha Zekeriya, "Kadnlığa Daif| Türk Feminizmi", Büyük Mec-ınLı.!, oo. 4 (27 MarL 1919), §. 63.

sabiha zekeriya, "Kadınlığa Dair: Kız Danilfunrınu Me§elesi",Bwk MecmuL, no. 5 (11 Nisan 1919), s. 67.

"Kadınllğa Dairi Darülfünun'da Kadıı", Bülıüh Mecınııa, no. 6(24 Nisan 1339), s, 89.

sabiha zekeriya, "Kadınlığa Dair: südne ve Dadı Mektebi", 8r-yiik Mecünu.\ no. 28 (May6 191», s.127.

Sabiha zekeIiya, "Kadın sahifesi: Kadınlara Çalışma Hakkf', Br-!ük Mecffiııa, no, 11 (18 Eylül 1919), s, 170,

sabiha Zekeriya, "Kadınhk Sahifesi: Kadınla. ve l1tl|\ap", BüyükMecmua, flo. 14 (30 Teşriniewel 191», S. 2B 2I9.

S(abiha) Z(ekeriya), "Kadınhk Şuunu: Pamuk Ayşe HanımlaMnlakat", Bıj!,ük Mecmua, no. 15,13 Teşfinisani 1919,5.237-238.

KADINI,AR VE İNıiHnpsABiHA zEKERiYA

"Biz de bu ı,atalıol eul.ıdl, bu meınleketin bayatı,tstiklalt lçilx elı ağür fedakarhklafa katlalxlrx, la|rulanlxlcanıııd.ıLr| kopanp hudutlqftla kLırban ?ereıı uııalanz,Htç olmazsa öle1? çocuklanmızın ııamına biz,lm d.e

sölleyecek sözleiniz ,ardrr, ELlatLrnfulzlül kalülx1asırlatdan bel1 eüelx bu topf.üga befkesıel,ı zbü.ı.lemerbutıüz. Vataııa barşı olaıı barıtsrzlıklanü ilalı e.Ieılal,ıüSın musirrcrx tntibab.ıta iştirake dquat ederhenbizlci ib,nal etmek bem güııab, bem cinaJettir."

Uzun dedikodulardan sonra nihayet intihabata baŞla-

nabildi. Bütün memleket intihabat gü.ültüleriyle dolu.Her ıaraf beş-on senelik siyasi tecfübenin, acı, elim biffelaketin verdiği heyecanla mebuslarını intihaPla meşgul,Herkesin kalbinde memleketimize ait son karan imzala-yacak olan mümessillere karşl bir tecessüs, bir heyecanvar. Fakat erkek kadar. belki onlardan fazla l>ı ıatatıamerbı]t ve dşık olan kadınlar bu heyecanı canlı şekilde

_ yaşayamamak, memlekete at diişünce ve fikirlerini btııooraklara verdikleri milvonlarca kurbınlar namını olsunsö'yleyememek be.lbahılİgında bulıını.ıyorlar.

t13]

Düne kadar Tlifk Feminizmi ne olabi]ir? diye cit]-

Şiindliğiim zamen kadlnınintihabata i§tifakini tasavv!ır bile etıİiyoldum. IIe-ılt]z erkeklerinrizin bileliiştlerini jspal edemedilrle-ri biı, nıeseleye Tijlk kadrnmı dx kaİıŞtlına,vı m!ıvafık gör1ni]yolduı]]. Taifk fe,minizni. Tt]ık kadııını lıt]tiin haklü,nl islirclada layıkbir ııevkie çıkarmaktanı[ıaret olmalıdır cliyoıdrıın,

|akat buglin meıİ]]eke-tin m!ıkadclerx[ ]ne\/zt] ol-duğLr şLı slrada kadının ni-çin bu haklan ınahf Lıınedildiğini diişl-indiiğrlın ze,man. mirnhki biı mazeletbu]amıyonım- Tilık l<adlnı.blı vatana erkekleri kadal.bilhassı bazı anasırı kadaı,ınerbut değil midif2 Erkeğelıu hakkı vcren seLıepleriaraştırı,ken onlaft kıdınınfevkine ctkaran bir sebep[ırılırırvoıum. Bıı selıepIeri bireı biı,er tahlil ecle]im:

1- I(adınlar intihabatadahii değillerdi. Binnetjcememleketjn ınrıkı<l<leıatve 1ıayatıylı ılakadaı meselelerc karışmak hakkını haiz olaıııazlaı,dı, A\.rupa'daolduğu gibi lıizde de kadınların önüne atllın ilk idrazlıudı-ıı,. Hıllırıki bugtin bu davayt giltmek mii1]lkiindiit.Avrupa kadınlar1 harp esnasında hayatta göstcldikleıifırıvaffakiyetle bı-ı davaııın brıtlanlnı ispat ettiler ve inlilıap hakkını kazanııaya muvaffak oldu]aı, Bizde de aynlhai vaki olııadı mı? Bizc]e de harbe giden e[keğin yerinikadın doldurmadı mı?

Döıt haıp sene§inde elkeksiz kalan Anado]rı'da tarlalarl kim süıdü, bize ve orduya erzakını kim lrazırl;ıdı? Ti-caİethaneleıde ve fabrikalaı,da v(j daire]elde boş kalanyerleri l(ad1nlar dold!ınadı mı? Ve b!ı vazifc]efini n]u-vaffakiyetle ifa etnrediler mi?

Şu halde Avrupa'da kadın ne yaptıysa Türkiye'de deTüı,k kadnı harbin oınuzlarına yüklediği vazifeyi ifadançekinmedi. o halde bifisine Verilen bir haktan diğeıinimahr!ın1 ehİek doğrı,ı o1rrr mu?

2- Kadınlaf liyiıkatsizdir. Siyasi ı,ı,ıeselelere karıŞacakdeıece.le lüŞtlerini ispat etmemi_slerdir diyorlar, Bunusöyleycnlerin lıir defı da erkekleri göz önüne getiımele-rinj rica ederim. Türkiye'de intihap hakkı ve siyasi hukuk. istima] ile öğrenilen biı şey gibidir. Meşrutiyet ilanedildiği gtinden beİi on sene geçtiği ha1.le eı,keklerimizbrı riişd i siyasiye sahip o1duklarını ispat edebilniŞlef ırridir ? Ştı halde böyle erkekler içiıı de Valit bir sebeple kadınla11 inlihap hakkından mahrıııı etmek hodkAıılıktanbaşkı lıiı, şeyle tefsir eclilemez, Erkeklere ş!ünu Cia ihtaretmek isterim ki ııenleketle siyasi haklrnl i.lrak ve istih-sa1 için nticahcale eden nüne\,,ver bir kadınlık sınıfı vır-clrr ve onlar da erkek arkadaşJaıı da brı siyasi mticadele-de ıııuvaffak olnıak için ]<efi derecede ııücelıhezdiıleı.

3- Fakat bltnlırın levkinde efendiler, bizim lntihaphakkınclan istifadeıniz iÇin öne süıeceğimiz kuweLli selıcpleı ı.aı. Kadınlal,ı memleketin mukaddeıatına ail bir

meselede lakalt lıırakııak,onları vatandxş h!ık!ük!ündan ııatııı-ım etmek demektir. Halbuki biz de lıuVatanln evladı, bu memle-kelin hayatı için en ağ]r fe-dakirlıklaıa katlanan, yav-ııılarınr canrndan koparıphtıdı,ıtlaıdı lıuılıın veren

^^alelv,, Hie olmızsı şehit

olan çcıcuklarımız namınabizim de söyleyecek sözii-müz vıldrl. Evlatlaı,ımızınkınını asırlarden lıeriemen b!ı toprağa biz herkesten ziyade meİbuttız.Vxtana karşt olan kayltslz-iıklaıı alenen ilen edcn ü.ın-

surlar1 intihap haklarını is-timale 1ıtı§ilı'en davelederken bizleıi ihnai et,n,ıek heın giinalı, hem bircinayetti1. Bu sevgili meın-leket için bizio de tasav-vur ettiğimiz reh. yo]larl,lıtı [ıedlıaht tilkenin mukadderah mevzubahis olacrk me.liste lıiziın cle dü-ştindüğtimliz halas çareleıivardlr. Hıjılasa bizin] desöyleyecek söziiıIi'ız, ıİü-daf)a edecek davarnrz var-dır. Bu mıhfun,]i),etin ne

kadar elim ve acl ojduğrünu bizim kadar hissedemezsiniz.4- Menleketin niifrısunun nlsflndan fazlaslnı kadlnlar

teşkil ediyor. Hakk]nı vc vazifesini bilen biı, ııeııleketinhıyat ve mukadderatından erkekleı kadar hak ve ııevkisahibi olan bu kadınlık ekseriyetinin hayatta kenclisinimüdataa eden vekiilere ihtiyacl ı,aıdıı. Eıkekler daimakanunlaı yapıcı \,aziyette bul!ındukça, kadınlara karşıku\.vet ve tagallilbe ınüstenit kanunlar yapıyorlar. Halbu-ki Türk kadını, artık erkek]erin bu müstebidane kanunlaüna esiI olm:ık mecburiyetindeı krırtulacak kadaı ytik-selmiştjr. Binaenaleyh Meclis'te söz söyleyen e.keğin ya-nında kendi hukukunu m]-idafair eden biı de kadın göımek istiyor. Geçen sene]elde Meclis'ıe kadın mebrıslaıolsa idi, Hukuk-l Aile lQrarnamesi kadınlaıın seyahatimeselesi ı,üevzubahjs oldrığrı zaman bizi mtidafaa ede-cek vekilleı bulunaLıilecekti.

BLıIJün hayat yeni biı şekil alıyoı. Bü yeni hayatta ka-dınların hakları, vazifeleri, mevkileri yeni bir Şekilde te-celli edecek. Yeni toPlaflacak neclis, iÇtimai, iktisadi, ilİli. siyasi birçok yefli ihtiyaçlaİa devalar bulmak meclıu-riyetinde kalacak. Bu de\alar aranırken kadınlığln ihtiyıçlaıını kim müdafaa edecck?

Men]leket ıneden] kemalinde, harsi ve hatta siyasi te-kiıniiliinde yine kadınları bt tarafa bırakafak üı }nifiiye-cek? Memleketin ekseriyetini ıeşkil eden nüftısu, claiınavazifesiz, haksız, mevkisiz bif kitle gibi vatana ait işlerdelakayt ı,Dı göİeceğiz?

Afhk 1ıiirriyet n]ahdrıt biı, zlinİeye tahsis ediieınez VeeıkekLefin ıırümessillerinden mürekkep bir ııeclis artıkmeınleketi temsil eden]ez, Kanun-i Esasi'nin bıitttn O5ınanlılara verdiği hakkl biz]erden kimse esirgeyemez.Ümit edefim ki yeni meclisin yeni mebrısiaı,ı bu nokıayıyakından göıür ı,e bt] sesi ya]rndın işitiıler.

B|i!ük Meclnüla, oo.l.i (30 Teşrrİie\.Vel 1919), s, 218-219

sablha scrtcl'in mezafl. Bal§ı,

[14]