Özsevgeç, T. vd. (2015). Ortaokul Fen Bilimleri 6. Sınıf Ders Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara

ii

Ortaokul

Fen Bilimleri6. Sınıf

YazarlarKomisyon

DEVLET KİTAPLA

......................................, 2015

RIBİRİNCİ BASKI

EĞİTİM MATERYALLERİ GELİŞTİRME EDİTÖRÜ

Doç. Dr. Yasin ÜNSAL

EĞİTİM MATERYALLERİ GELİŞTİRME GRUBU

Dr. Atıf KOCADr. Osman Nafiz KAYADr. Cengiz TÜYSÜZDr. Kemal YÜRÜMEZOĞLUDr. Tuncay ÖZSEVGEÇDr. Meryem SELVİDr. Ali Günay BALIMDr. Mehmet ERDOĞANDr. Hüseyin KÜÇÜKÖZERDr. Hakan SARIÇAYIRDr. Mehmet ŞAHİN

Dr. Esra BENLİ ÖZDEMİRDr. Özlem AKSUDr. Özgül KELEŞAbdullah ÇETİNNilgün GÜLÇİÇEKNurcan ERTUĞRULSeda ŞAHİNSevilay KOCABAŞFatih AKYÜZAyçin ÜNAL

GÖRSEL TASARIM UZMANLARISemih Volkan PİŞKİN

Hüseyin DİKERDİL UZMANI

Emel KILIÇALPPROGRAM GELİŞTİRME UZMANI

Dr. Mehmet Cihad AYARÖLÇME DEĞERLENDİRME UZMANI

Mehtap ERMANREHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK UZMANI

Davut YURTTAŞ

Bu kitap Millî Eğitim Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile TÜBİTAK arasında imzalanan “Eğitimde İşbirliği” protokolü kapsamında hazırlanmıştır.

Kitabın her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığı’na aittir. Kitabın düzeni, metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir şekilde alınıp yayımlanamaz.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI . .........................................................................:4658. 6025 DERS KİTAPLARI DİZİSİ ...............................................................................................:4658. 1647

15. .Y.0002.44 2?

ISBN978-975-11-3904-7

Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun ve kararý ile ders kitabý olarak kabul edilmiþ, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 10.04.2015 gün ve 3897207

sayýlý yazısı ile defa . adet basýlmýþtýr.

106 sayýlý16.12.2014 gün

birinci 593 081

6

Özlem ÇELİKÖZ YILDIZ

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek

isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti

müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın

vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok

namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek

düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün

tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil

işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,

memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet

içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,

müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde

harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret,

damarlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

vii

1. ÜNITE: VÜCUDUMUZDAKI SISTEMLER ................................... 11. BÖLÜM: HÜCRE ....................................................................................................2

Canlıların temel yapı birimi: Hücre ...................................................................................................4Hücrenin kısımları ..................................................................................................................................4Bitki ve hayvan hücreleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar ..................................................9Gelişen teknoloji ve hücre ...................................................................................................................10Çok hücreli canlılarda hücre-doku-organ-sistem-organizma ilişkisi ...................................17Neler öğrendik? .......................................................................................................................................19Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................20

2. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SISTEMI .............................................................26

Destek ve hareket sistemi ....................................................................................................................28İskelet sistemi ..........................................................................................................................................28Kıkırdak doku ...........................................................................................................................................29Kemiğin yapısı .........................................................................................................................................31Eklemlerimiz ve eklem çeşitleri .........................................................................................................34Kaslarımız ve kas çeşitleri ....................................................................................................................36Neler öğrendik? .......................................................................................................................................40Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................41

3. BÖLÜM: SOLUNUM SISTEMI ...............................................................................46

Solunum ....................................................................................................................................................48Solunum sistemini oluşturan yapı ve organlar ............................................................................48Soluk alıp verme mekanizması ..........................................................................................................52Solunum sisteminin sağlığını koruyalım ........................................................................................55Neler öğrendik? .......................................................................................................................................57Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................58

4. BÖLÜM: DOLAŞIM SISTEMI .................................................................................60

Dolaşım sistemi .......................................................................................................................................62Kanın vücutta dolaşımı .........................................................................................................................68Kan gupları ve kan alışverişi ...............................................................................................................70Kan bağışının toplum açısından önemi..........................................................................................71Lenf dolaşımı ............................................................................................................................................73Dolaşım sisteminin sağlığını koruyalım ..........................................................................................73Neler öğrendik? .......................................................................................................................................74Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................75

İÇİNDEKİLER

viii

2. ÜNITE:KUVVET VE HAREKET.................................................... 791. BÖLÜM: BILEŞKE KUVVET ...................................................................................80

Kuvvetin etkileri ......................................................................................................................................82Kuvvetin özellikleri .................................................................................................................................82Bileşke kuvvet ..........................................................................................................................................90Dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvetler.................................................................................97Neler öğrendik? .......................................................................................................................................104Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................105

2. BÖLÜM: SABIT SÜRATLI HAREKET ......................................................................112

Sürat ............................................................................................................................................................114Sabit süratli hareket ...............................................................................................................................121Neler öğrendik? .......................................................................................................................................128Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................129

3. ÜNITE: MADDENIN TANECIKLI YAPISI .................................... 1371. BÖLÜM: MADDENIN TANECIKLI YAPISI .............................................................138

Maddenin tanecikli yapısı ...................................................................................................................140Katı maddelerin tanecikleri .................................................................................................................144Sıvı maddelerin tanecikleri .................................................................................................................145Gaz maddelerin tanecikleri .................................................................................................................146Hâl değişimi ve tanecikler ...................................................................................................................150Neler öğrendik? .......................................................................................................................................155Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................156

2. BÖLÜM: FIZIKSEL VE KIMYASAL DEĞIŞMELER .................................................162

Fiziksel ve kimyasal değişmeler .........................................................................................................164Fiziksel değişim .......................................................................................................................................164Kimyasal değişim ....................................................................................................................................167Neler öğrendik? .......................................................................................................................................173Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................174

3. BÖLÜM: YOĞUNLUK .............................................................................................182Yoğunluk....................................................................................................................................................184Yoğunluğun hesaplanması .................................................................................................................184Yoğunlukların karşılaştırılması ...........................................................................................................192Suyun yoğunluğu ve canlılar için önemi .......................................................................................197

ix

Neler öğrendik? .......................................................................................................................................199Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................200

4. ÜNITE: IŞIK VE SES .................................................................... 2051. BÖLÜM: IŞIĞIN YANSIMASI .................................................................................206

Işığın yansıması .......................................................................................................................................208Düzgün ve dağınık yansıma ...............................................................................................................211Neler öğrendik? .......................................................................................................................................215Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................216

2. BÖLÜM: SESIN MADDEYLE ETKILEŞMESI ..........................................................222

Ses madde ile karşılaşırsa ne olur? ...................................................................................................224Sesin yansıması .......................................................................................................................................226Sesin yansımasının güzel bir sonucu: Yankı ..................................................................................227Sesin yansımasının teknolojik uygulamaları ................................................................................227Sesin soğrulması .....................................................................................................................................230Sesin yalıtımı ............................................................................................................................................233Neler öğrendik? .......................................................................................................................................238Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................239

5. ÜNITE: BITKI VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜMEVE GELIŞME ................................................................................... 2431. BÖLÜM: BITKI VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELIŞME .................244

Üreme .........................................................................................................................................................246Eşeysiz üreme ..........................................................................................................................................246Eşeyli üreme .............................................................................................................................................250Bitkilerde üreme, büyüme ve gelişme ............................................................................................250Çiçekten tohuma ....................................................................................................................................256Tohumlar uzaklara nasıl taşınır? ........................................................................................................257

Tohumun uyanışı ....................................................................................................................................261Bebek bitkimizden fasulye meyvesi ve tohumu üretelim .......................................................267Hayvanlarda üreme, büyüme ve gelişme ......................................................................................268Başkalaşım ................................................................................................................................................276Neler öğrendik? .......................................................................................................................................279Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................281

6. ÜNITE: MADDE VE ISI ................................................................ 2891. BÖLÜM: MADDE VE ISI ............................................................................................................................290

x

Madde ve Isı ............................................................................................................................................292Isı iletkenliği ..............................................................................................................................................293Isı yalıtkanlığı ..........................................................................................................................................296Isı yalıtımı ...................................................................................................................................................298Neler öğrendik? .......................................................................................................................................303Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................304

2. BÖLÜM:YAKITLAR .......................................................................................................................... 308

Yakıtlar ........................................................................................................................................................310Fosil yakıtlar ve çevre ............................................................................................................................314Yenilenebilir enerji kaynakları ............................................................................................................314Enerji kaynakları ve küresel ısınma ..................................................................................................321Soba ve doğalgaz zehirlenmeleri .....................................................................................................323Neler öğrendik? .......................................................................................................................................325Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................326

7. ÜNITE: ELEKTRIĞIN ILETIMI ..................................................... 3311. BÖLÜM:ILETKEN VE YALITKAN MADDELER .........................................................................................332

İletken ve yalıtkan maddeler ..............................................................................................................334İletken ve yalıtkan maddeler nerelerde kullanılır? .....................................................................340Neler öğrendik? .......................................................................................................................................347Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................348

2. BÖLÜM:ELEKTRIKSEL DIRENÇ VE BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLERI ....................354

Elektriksel direnç .....................................................................................................................................356Reosta .........................................................................................................................................................357Elektriksel direnç nelere bağlıdır? ....................................................................................................357Elektriksel direncin ölçülmesi.............................................................................................................364Ampulün de bir direnci vardır ............................................................................................................366Neler öğrendik? .......................................................................................................................................369Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................370

8. ÜNITE: DÜNYA’MIZ, AY VE YAŞAM KAYNAĞIMIZ GÜNEŞ ...... 3771. BÖLÜM: DÜNYA, GÜNEŞ VE AY’IN ŞEKIL VE BÜYÜKLÜKLERININ KARŞILAŞTIRILMASI .. 378

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekil ve büyüklükleri ................................................................................380Neler öğrendik? .......................................................................................................................................386Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................387

xixi

2. BÖLÜM: DÜNYA’MIZIN KATMAN MODELI .........................................................390

Dünya’mızın katmanları .......................................................................................................................392Neler öğrendik? .......................................................................................................................................400Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................401

3. BÖLÜM: DÜNYA’MIZIN UYDUSU AY ...................................................................404

Dünya’mızın uydusu Ay ........................................................................................................................406Ay’ın evreleri .............................................................................................................................................407Neler öğrendik? .......................................................................................................................................416Öğrendiklerimizi değerlendirelim ....................................................................................................418

Bölüm Sonu Değerlendirme Sorularının Cevap Anahtarı ......................................Sözlük .........................................................................................................................Kaynakça ....................................................................................................................Görsel kaynakça ........................................................................................................Dizin ............................................................................................................................

xii

ÖN SÖZ

Sevgili Öğrenciler,

Ulu Önder Atatürk’ün işaret ettiği üzere “yarının büyükleri” olacak olan sizler bir üst sınıfa geçtiniz. Merak duygusu ve araştırmacı ruhla beslenen Fen Bilimleri dersi sayesinde kendinizi, çevrenizi ve çevrenizde meydana gelen olayları daha iyi anlama, kavrama ve yorumlama fırsatınız oldu. Sizlere sunulan bu fırsat ve deneyimler, bu sınıfta ve ilerleyen sınıflarda katlanarak devam edecektir. Fen bilimleri alanında kalıcı ve anlamlı öğrenme ancak bu şekilde ilk elden deneyim kazanmakla sağlanabilir.

Emek ve özveri dolu bir çalışma süreci sonucunda ortaya çıkan bu kitapla sizlerin, fen okuryazarı bireyler olarak yetişmeniz amaçlanmıştır. Fen okuryazarı birey, fen bilimlerine ilişkin temel bilgilere (Biyoloji, Fizik, Kimya, Yer, Gök ve Çevre Bilimleri, Sağlık ve Doğal Afetler) ve doğal çevrenin keşfedilmesine yönelik bilimsel süreç becerilerine sahiptir. Bu bireyler, fen bilimlerini günlük yaşamında kullanabilir. Doğal çevrede meydana gelen olaylara karşı merak ve ilgi duyar. Karşısına çıkan çeşitli durum ve olaylar karşısında tıpkı bir bilim insanı gibi şüpheci davranır. Araştırır, sorgular ve kendisini toplumsal problemlerin çözümü konusunda sorumlu hisseder. Bu sayede karşılaştığı problemlerin çözümünde, yaratıcı ve analitik düşünme becerilerini kullanarak bireysel veya işbirliğine dayalı öneriler geliştirir. Bunları yaparken ülkemizin milli, manevi ve kültürel değerlerine saygıda kusur etmez. Fen okuryazarı bireyler, yukarıda saydığımız özelliklerin yanında fen bilimlerine yönelik kariyer bilincine ve doğal kaynakları etkili ve verimli kullanma anlayışına sahiptirler.

Kitapta yer alan etkinliklerin tasarlanmasında deney ve keşfetmenin yanı sıra açıklama ve nedensel düşünme esas alınmıştır. Bu kapsamda bilimsel bilgileri zihninizde yapılandırmanız amacıyla; öğretmenlerimizin rehberliğinde, etkinliklerde meydana gelebilecek olaylara ve bu olayların sonuçlarına ilişkin tahminlerde bulunmanız ve tahminlerinizin nedenlerini açıklamanız istenmektedir. Daha sonra deney ve gözlemler yapmanız ve tahminlerinizle gözlemlerinizi karşılaştırarak bireysel veya işbirliğine dayalı tartışmalar sonunda ortak bir fikre ulaşmaya çalışmanız beklenmektedir.

Bu kitabın; ülkemizin her alanda gelişmesine katkıda bulunacak olan sizlerin bireysel gelişiminizde, öğrenim hayatınızda ve kariyerinizde faydalı olması dileğiyle.

EĞİTİM MATERYALLERİ GELİŞTİRME EDİTÖRÜ

xiii

KİTABIMIZI TANIYALIM

1

Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

Bu konular neden önemli?Canlılar, bir veya daha çok hücreden oluşurlar. Çok hücreli canlıların bir çoğunda hücreler dokuları,

dokular organları, organlar sistemleri, sistemler canlıyı oluşturur. Vücudumuzdaki sistemlere ait yapı ve organları tanımamız, vücudumuzun nasıl işlediğini keşfetmemizi ve bu sistemlerin sağlığını korumak için nelere dikkat etmemiz gerektiğini öğrenmemizi sağlayacaktır. Böylece daha uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmemiz mümkün olacaktır.

BÖLÜMLER HÜCRE DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ SOLUNUM SİSTEMİ DOLAŞIM SİSTEMİ

1. ÜNİTEVÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER

Ünitenin numarası ve adı bu kısımda verilmiştir.

Her bir ünitede yer alan bölüm başlıkları bu kısımda verilmiştir.

Ünitede belirtilen konuların günlük yaşamla ilişkisi çeşitli örneklerle bu kısımda belirtilmiştir.

2

6. Sınıf Fen Bilimleri6. Ünite

cvvvvv

Yandaki resimde, vücudumuzda yer alan kalp, mide, bağırsaklar, kemik ve damarlar gibi bazı yapı ve organları görmekteyiz. Canlı var-lıklara canlılık özelliği kazandıran, yapı ve organlarımızın oluşmasını sağlayan en küçük birimler nelerdir? Bu birimler bir araya gelerek canlı bir organizmayı nasıl oluştururlar? Bitki ve hayvanları oluşturan birimler arasında ne gibi farklılıklar vardır?

1. BÖLÜM

HÜCRE

KAVRAMLAR ve TERİMLER Hücre Bitki hücresi Hayvan hücresi DokuHücre-Doku-Organ-Sistem-Organizma İlişkisi

AMAÇLARBu bölümde, canlı varlıklarda canlılık özelliği gösteren en

küçük yapı birimi olan hücreyi, hayvan ve bitki hücrelerindeki temel kısımları karşılaştırarak öğreneceğiz. Hücreden organiz-manın nasıl meydana geldiğini kavrarken, gelişen teknoloji ile birlikte hücre konusundaki görüşlerin de nasıl değiştiğini fark edeceğiz.

3


cvvvvv

Bölüm numarası ve adı bu kısımda verilmiştir.

Bölümde kazandırılmak istenilen temel amaçlar burada verilmiştir.

Bölümde ele alınacak olan anahtar kavram ve terimler bu kısımda sunulmuştur.

Bölümde ele alınacak konulara ilişkin resim ya da resimler verilmiştir. Resim veya resimlerin yanında verilen metin ve sorularla bölüm öncesinde nedensel düşünmenizin sağlanması amaçlanmıştır.

Öğrendiklerimizi değerlendirelim

Neler öğrendik?

xiv

Öğrenilen konu ve kavramlara ilişkin teknoloji uygulamalarına yönelik günlük hayattan ilgi çekici örnekler verilmiştir.

Kariyer bilinci oluşturmak amacıyla Fen Bilimleri konularına ilişkin meslek ya da meslek gruplarının tanıtımına yer verilmiştir.

Bölümde öğrenilmesi amaçlanan temel konular bir görsel eşliğinde kısaca özetlenmiştir.

Her bölümün sonunda, öğrenilen konu ve kavramlarla ilgili geri bildirim sağlamak amacıyla farklı türlerde değerlendirme sorularına yer verilmiştir.

Etkinliğin yapılması sırasında izlenmesi gereken temel aşamalar bu kısımda belirtilmiştir.

Ünitedeki etkinlik adı ve numarası bu kısımda verilmiştir.

Belirtilen etkinliğin yapılması için gerekli araç-gereçler verilmiştir.

Etkinlik sırasında alınması gereken güvenlik tedbirleri, uyarılar ve açıklamalar verilmiştir.

Gök cisimlerinin kökenlerini, fiziksel ve kimyasal yapılarını ve oluşum süreçlerini açıklamaya çalışan bilim dalına Gökbi-limi (Astronomi) denir. Gökbilimi ile ilgilenen bilim insanına Gökbilimci (Astronom) adı verilir.

İlgili meslekleri tanıyalım

• Lepisdes ve köpek balığı gibi bazı balıklar yavrularını doğurarak dünyaya getirir.

• Denizatları yumurtlayarak çoğalır. Ancak döllenmiş yumurtaları erkek denizatı karnın-daki bir kesede taşır. Yavruların yumurtadan çıkma zamanları geldiğinde ise, çoğun-lukla babanın karnındaki keseyi taşlara sürtmesi gerekir. Bir doğum olayı gibi olan bu yumurtadan çıkma süreci sırasında, bazı babalar ne yazık ki ölür.

Bilgi dağarcığım

Nasıl bir yol izleyelim?• Bir beherde yaklaşık 10 mL suyu kırmızı gıda boyası ile renklendirelim.

• Dereceli silindire yaklaşık 10 mL sıvı yağ koyalım.

• Daha sonra aynı dereceli silindir üzerine kırmızı renklendirilmiş sudan bir pipet yardımıyla yaklaşık 10 mL koyalım ve değişiklikleri gözlemleyelim. Göz-lem sonuçlarımızı yazalım.

…….....…………………………………………………………………………………………………………………

…….………………………………………………………………………………………………………………………• Bu adımdan sonra aynı dereceli silindirin üzerine yaklaşık 10 mL bal koyalım

ve değişiklikleri gözlemleyelim. Gözlem sonuçlarımızı yazalım.

…….....…………………………………………………………………………………………………………………

…….………………………………………………………………………………………………………………………• Maddelerin türleriyle ile yoğunlukları arasında nasıl bir ilişki vardır?

…….....…………………………………………………………………………………………………………………

…….………………………………………………………………………………………………………………………• Kendi gözlemlerimizi arkadaşlarımızın gözlemleriyle karşılaştıralım. Ne tür

benzerlik ve farklılıklar var? Açıklayalım.

…….....…………………………………………………………………………………………………………………

…….………………………………………………………………………………………………………………………

Neler gerekiyor?• Bir adet cetvel• Kronometre

Etkinlik 2.5. Hangimiz daha süratli?

1


Bu konular neden önemli?Canlılar, bir veya daha çok hücreden oluşurlar. Çok hücreli canlıların birçoğunda hücreler doku-

ları, dokular organları, organlar sistemleri, sistemler canlıyı oluşturur. Vücudumuzdaki sistemlere ait yapı ve organları tanımamız, vücudumuzun nasıl işlediğini keşfetmemizi ve bu sistemlerin sağlığını korumak için nelere dikkat etmemiz gerektiğini öğrenmemizi sağlayacaktır. Böylece daha uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmemiz mümkün olacaktır.

BÖLÜMLER HÜCRE DESTEKVEHAREKETSİSTEMİ SOLUNUMSİSTEMİ DOLAŞIMSİSTEMİ

1. ÜNİTEVÜCUDUMUZDAKİSİSTEMLER

Yandaki resimde, vücudumuzda yer alan kalp, mide, bağırsaklar, kemik ve damarlar gibi bazı yapı ve organları görmekteyiz. Canlı varlıklara canlılık özelliği kazandıran, yapı ve organlarımızın oluşmasını sağlayan en küçük birimler nelerdir? Bu birimler bir araya gelerek canlı bir organizmayı nasıl oluştururlar? Bitki ve hayvanları oluşturan birimler arasında ne gibi farklılıklar vardır?

1. BÖLÜM

HÜCRE

KAVRAMLAR ve TERİMLERHücreBitki hücresiHayvan hücresi DokuHücre-Doku-Organ-Sistem-Organizma İlişkisi

AMAÇLARBu bölümde, canlı varlıklarda canlılık özelliği gösteren en

küçük yapı birimi olan hücreyi, hayvan ve bitki hücrelerindeki temel kısımları karşılaştırarak öğreneceğiz. Hücreden organiz-manın nasıl meydana geldiğini kavrarken, gelişen teknoloji ile birlikte hücre konusundaki görüşlerin de nasıl değiştiğini fark edeceğiz.

3

Vücudumuzdaki Sistemler

4


Canlıların temel yapı birimi: Hücre

Canlıvarlıklardabeslenme,boşaltımvebüyümegibicanlılıkolaylarıgörülürken,cansızvarlıklardabuözelliklergörülmez.Buözelliklerilecanlıvecansızvarlıklarıbirbirindenayırtedebiliriz.Peki,canlıvarlıklarabuözellikleriverenvecansızvarlıklardaolmayanyapınedir?

Kanhücresi SinirhücresiKashücresi

Bitkihücresi Yumurtavespermhücreleri

Canlılarıntemelyapıbirimihücredir.Canlılarınsolunumveboşaltımgibiyaşamsalolaylarıhücreler-degerçekleşir.Hücrelerinbirçoğuçıplakgözlegörülemez.Hücreleriinceleyebilmekiçingörüntüsününbüyütülmesinisağlayanvemikroskopadıverilenaraçlara ihtiyaçduyulmuştur.Mikroskobunkeşfiylehücrelerayrıntılıolarakincelenebilmiştir.

Hücrenin kısımları

Gelişmişbirhücreüçtemelkısımdanoluşur.Bunlar;hücrezarı,sitoplazmaveçekirdektir.Bakterigibigelişmemişhücrelerinise çekirdekleriyoktur.

Hücrezarı

Sitoplazma

Çekirdek

Hayvanhücresi Bitkihücresi

5


Hücre zarı

Hücre zarı,sitoplazmaveçekirdeğiendıştansarankısımdır.Hücreyikorurveonaşekilverir.Hücrezarı,maddealışverişininkontroledildiğikısımdır.Hücrezarıseçicigeçirgenözelliktedir.Buözelliğisa-yesindehermaddehücreiçinegiremezyadahücredışınaçıkamaz.Hücre,ihtiyacıolanmaddeleribuzardaniçerialırken,boşaltımmaddelerinivesalgılarınıyinebuzardandışarıverir.Bitkihücrelerindevebazıcanlılardahücrezarınıçevreleyen,hücreyedayanıklılıkkazandıranhücre çeperi (hücre duvarı) denenbiryapıbulunur.Hücreçepericansızdır.Hayvanhücrelerindehücreçeperibulunmaz.

Sitoplazma

Hücrezarıileçekirdekzarıarasındayeralancanlı,yarısaydam,renksizveakıcıözellikteolanyapıyasitoplazmadenir.Sitoplazmanınçokbüyükbirkısmınısuoluşturur.Sitoplazmadahücreninsolunum,boşaltım,sindirimvebeslenmegibiyaşamsalolaylarınıgerçekleştirmedegörevliorganeladıverilenyapılaryeralmaktadır.Buorganellerinyapıvegörevlerinikendilerindendinleyelim.

Ribozom

• Tümhücrelerdebulunurum.

• Hücreninenküçükorganeliyim.

• Proteinüretirim.

• Beniençokgençhücrelerdebulabilirsiniz.

Golgi cisimciği

• Salgımaddeleriniüretirvekeseciklerhâlindepaketlerim.

• Beniençoktükürük,sütveterbezigibisalgımaddeleri-ninüretildiğiyapılardabulabilirsiniz.Bitkilerdededahaçokbalözününüretildiğiçiçektebulabilirsiniz.

6


Mitokondri

• Hücreninihtiyacıolanenerjiyikarşılarım.

• Beniençokkaraciğer,kasvebeyinhücrelerindebulabi-lirsiniz.Çünkübuyapılardadahafazlaenerjiyeihtiyaçvardır.

Lizozom

• Hücreiçindesindirimyaparım.

• Yaşlanmışdokuları,mikropları,kurbağalarvasınınkuyru-ğunudahiyokederim.

Endoplazmik retikulum

• Hücrezarıileçekirdekzarıarasındabulunurum.

• Maddelerintaşınmasınısağlarım.

• Bazımaddelerisentezlerbazılarınıdadepoederim.

7


Koful

• Hücreiçindeatıkyadafazlaolanmaddeleridepolarım.

• Bitkihücrelerindebüyükveazsayıda,hayvanhücrelerin-deküçükveçoksayıdayeralırım.

Sentrozom

• İkitanesentriyoldenoluşurum.

• Hayvanhücrelerindebulunurum.

• Hücrebölünmesisırasındagörevalırım.

Plastit

• Kloroplast,kromoplastvelökoplastolmaküzereüççeşidimvardır.

• Bitkihücrelerindebulunurum.

a. Kloroplast

• Beniençokbitkilerinyeşilkısımlarındabulabilirsiniz.

• Fotosentezyaparakbesinveoksijenüretirim.

8


b. Kromoplast

• Bitkileresarı,turuncuvekırmızırenkleriveririm.

• Kök,çiçek,meyvevetohumgibiyapılardabulunurum.

c. Lökoplast

• Rengimyoktur.

• Bitkilerinışıkgörmeyenkök,yumruvetohumgibikısım-larındabulunurum.

• Nişasta,yağveproteindepolarım.

Çekirdek

Hücrenin tüm yaşamsal olaylarını kontrol eden yapıyaçekirdekdenir.Hücreyidenetleyenveyönetenyapıdır.Hay-vanlarda göz rengi ve kan grubu, bitkilerde ise çiçek rengigibicanlılaraaitkalıtsalbilgilerinnesildennesileaktarılma-sınısağlayanyapılarıbulundurur.Bazıtekhücrelicanlılardaiseçekirdekbulunmaz.Bucanlılarınkalıtsalbilgilerihücreninsitoplazmasınadağılmışhâldedir.

Canlılardagenellikleherhücrenin içerisindebir çekirdekbulunur.Budurumunyanı sıra çe-kirdeğiolmayanyadabirdençokçekirdeğiolanhücrelerdeolabilir.Örneğin,kanımızdabulunanolgunalyuvarhücresininçekirdeğiyoktur.Çizgilikashücrelerimizinisebirdençokçekirdeğivardır.


9


Bitki ve hayvan hücreleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar

Aşağıdakiresimlerdehayvanvebitkihücrelerinigörmektesiniz.Hücrelerdekitemelkısımlarıveor-ganellerinadlarınıoklarçıkararakyazalım.

Hayvanhücresi Bitkihücresi

Aşağıdakitablodabitkivehayvanhücrelerininbulundurduklarıhücreyapılarınınkarşısına(�)işa-retikoyalım.

Bitkihücresi Hayvanhücresi

Hücrezarı

Hücreçeperi

Mitokondri

Golgicisimciği

Ribozom

Sentrozom

Endoplazmikretikulum

Plastit

Sitoplazma

Çekirdek

1 0


Gelişen teknoloji ve hücreHücrelerinyapısınınvekısımlarınınincelenmesiiçinkullanılanmikroskopnasılbiralettir?Mikros-

kopnasılkeşfedilmiştir?Gelişenteknolojiylebirliktehücreileilgilibilgilervegörüşlernasıldeğişmiştir?Çıplakgözlegörülemeyenyapılarınmerceklerlebüyüterek,görüntüsünündahabüyükveayrıntılıince-lenebilmesinisağlayanaletemikroskopadıverilir.HollandalıbiliminsanıZachariasJanssen’in(Zakar-yasYansen)1590yılındateleskoptanyolaçıkarakmikroskobugeliştirdiğikabuledilmektedir.ZachariasJanssen,teleskobunutemizlerkenmercekleritersineçevirdiğindemerceklerincisimleribüyütebildiğinifarketmiştir.Günümüzdekullandığımızmikroskoplarınanaprensipleriniise17.yüzyıldaHollandalıbi-liminsanıAntonieVanLeeuwenhoek(AntoniVanLövenhuk)veİngilizbiliminsanıRobertHooke(RabırtHuk)ortayakoymuşlardır.

RobertHooke,1665yılındaşişemantarındanalmışolduğubitkihücrelerininölühücreçeperlerinigözlemledi.Gözlemlediğibuiçiboşküçükodacıklarahücreadınıverdi.

1674yılındaAntonVanLeeuwenhoek(AntoniVanLövenhuk),ilkcanlıhücreyigözlemledi.17.yüzyıldakimikroskoplar,hücreninyapısınayönelikçalışmalardayetersizkalmaktaydı.1830’luyıllardageliştirilenvedahaiyigörüntüverenmerceklersayesindebitkivehayvanhücreleriincelenebilmiştir.

1833 yılında Brown (Bravn), orkide hücrelerinde hücre çekir-değini gözlemlemiştir. 1838-1839 yıllarında Alman bilim insanlarıTheodar Schwann (Teodor Şvan) veMatthias Schleiden (MatiyasŞleyden)’in ayrı ayrı çalışmaları hücre teorisini ortaya çıkarmıştır.Schleiden (Şleyden) bitki hücreleri üzerinde çalışırken, Schwannhayvanhücreleri üzerinde çalışmıştır.Bu iki bilim insanınınhücreile ilgili teorisi; “Tekhücreliorganizmalardan,meşeağaçlarınaveinsanlarakadarbütüncanlılarhücrelerdenoluşmuşlardır.”şeklindeifadeedilmektedir.

11


İlerleyenyıllardagelişenteknoloji ilebirliktehücreileilgilibilimselbilgilerartmıştır.1857yılındaKolliker (Köliker), hücreorganellerindenmitokondriyi gözlemlemiştir. 1858yılındaRudolphVirchow(RudolfVirşov)hücreteorisineyenibilgilerekleyerek,modernhücreteorisiniortayakoymuştur.1898yılındaCamilloGolgi(KamiyoGolgi),hücreorganellerindengolgicisimciğinigözlemlemiştir.1939yılın-daSiemens(Simens)elektronmikroskobunukeşfetmiştir.Böylecehücreninayrıntılıyapısıhakkındakibilgilerhızlaartmıştır.1950’lerdengünümüzekadarhücreileilgiliyapılançalışmalarteknolojiningeliş-mesiyledahadahızkazanmıştır.

Etkinlik 1.1. Mikroskobu tanıyorum

Oküler

Objektifler

Hareketlikafa

450 açılıtüpGövdekolu

Tabla

Kabaayardüğmesi

İnceayardüğmesiAydınlatmalambası

Sıkıştırmaklipsleri

Altkaide

Diyafram

• Makaskullanırkendikkatedelim.• Mikroskobumuzu gövde kolundan iki elimizle

tutaraktaşıyalımvebütünişlemlerbittiktensonramikroskobumuzu koruma kılıfı ile kapatmayıunutmayalım.

• Mikroskop• Lam• Lamel• Damlalık• Su• Makas• Gazeteparçası• Saçkılı

Neler gerekiyor?

1 2


Nasıl bir yol izleyelim?• Okulumuzdabulunanmikroskopsayısınagöregruplaraayrılarakmasalarımızageçelim.

• Gazetedenfarklıbüyüklüklerdeyazılmışharflerimakaslakeselim.

• Kestiğimizbuharflerilamüzerineyerleştiripüzerinebirdamlasudamlatalım.

• Lamelilamüzerinekapatırkenhavakabarcığıkalıpgörüntüyübozmamasıiçin450’likaçıylaka-patalım.

• Hazırladığımızpreparatı(lam+gazeteparçası+su+lamel)mikroskobuntablasıüzerineyerleştire-lim.

• Mikroskobumuzuenküçükobjektifinegetirelim.

• Mikroskobunmakrovidası(kabaayarvidası)iletablayıyukarıdoğruyavaşçahareketettirelim.Okülerdenbakarakgörüntüyübulduğumuzdamakrovidayıbırakalım.

• Mikrovidayla(inceayarvidası)oynayarakgörüntüyünetleştirelim.

• Eldeettiğimizgörüntününobjektifveokülermercekbüyüklüklerinidefterimizenotedelim(ör-neğin;(10X15)gibi).

• Sırasıyladiğerobjektiflerideneyerekgörüntününnasıldeğiştiğinigözlemleyelim.Gözlemlerimizitartışalımvesonuçlarıdefterimizenotedelim.

• Şimdidesaçkılınımikroskoptafarklıbüyütmelerdeinceleyelim.Gözlemlerimizitartışalımveso-nuçlarıdefterimizenotedelim.

• Deneyimizdelamvelamelarasındanedenhavakabarcığıkalmamasınadikkatettik?Açıklayalım.

…….....…………………………………………………………………………………………………………

Etkinlik 1.2. Bitki hücresini tanıyorum

Neler gerekiyor?

Kurusoğanıbistüriveyabıçaklakeserkendikkatliolalım.Öğretmenimizdenyardımisteyelim.

• Mikroskop• 2adetlam• 2adetlamel• Damlalık• Kurusoğan• Bistüriveyabıçak• Pens• Su• Lügolveyametilenmavisiçözeltisi

13



• Bıçakyardımıylakurusoğanımızıdörtparçayabölelim.

• Soğanparçalarındanbiryaprağıçıkaralım.Yaprağınsırtkısmındakiincezarıpensyardımıylaayıralım.

• Buincezarıikiparçayabölelimveayrıayrılamlarınüzerineyerleştirelim.

• Birincilamınüzerinebirdamlasu,ikincilamınüzerineisebirdamlalügolveyametilenmavisiçözeltisiekleyelim.

• PreparatlarımızıEtkinlik1.1’dekigibihazırlayalım.

• Hazırladığımızpreparatlarımikroskoptablasınayerleştiripgörüntüsünübulalım.

• Yukarıdakietkinliğimizdebirinciveikincipreparatımızdanelergözlemlediğimiziaşağıdakikutu-laraçizelim.

Birinci gözlemim

İkinci gözlemim

• Diğergruplar ilekendigrubumuzunsonuçlarıarasındanetürbenzerlikvefarklılıklarvar?

Sizcebenzerdurumlarbiliminsanlarıarasındadaolabilirmi?

…….....…………………………………………………………………………………………………………

…….....…………………………………………………………………………………………………………

…….....…………………………………………………………………………………………………………

…….....…………………………………………………………………………………………………………

1 4


Etkinlik 1.3. Hayvan hücresini tanıyorum

Neler gerekiyor?

Yanağıniçkısmındanörnekalırken,kürdanınkalın ucuyla hafifçe sıyıralım. Yanağımızınzarargörmemesinedikkatedelim.

• Mikroskop• 2adetlam• 2adetlamel• Damlalık• 2adetkalınuçlukürdan• Su• Narsuyuveyametilenmavisiçözeltisi


• Birincilamınüzerinebirdamlasu,ikincilamınüzerineisebirdamlanarsuyuveyametilenmavisiçözeltisiekleyelim.

• Kürdanlarımızınkalınucunuyanağımızıniçkısmınahafifçesürtelim.

• Kürdanlarımızınyanağımızadeğenuçkısımlarınıayrıayrılamlarınüzerindekisuyadeğdirelimvehafifçeyayalım.

• PreparatlarımızıEtkinlik1.1’dekigibihazırlayalım.

• Hazırladığımızpreparatlarımikroskoptablasınayerleştiripgörüntüsünübulalım.

• Etkinliğimizdebirinciveikincipreparatımızdanelergözlemleyebileceğimizitahminedelimvetah-minlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………• Şimdimikroskopkullanarakgözlemyapalımvegözlemsonuçlarınıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Tahminlerimizlegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

15


• Eğercevabımız“hayır”isebununnedeninigruparkadaşlarımızlatartışarakaçıklamayaçalışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………

• Birinciveikincipreparatlarımızdagözlemlediğimizgörüntüleriaşağıdakikutucuklaraçizelim.

Birinci Gözlemim

İkinci Gözlemim

1 6


Etkinlik1.2veEtkinlik1.3’üdikkatealarakgözlemsonuçlarımızdanegibifarklılıklarolduğunuçizerekbelirtelim.

Etkinlik 1.2. Bitki hücresini tanıyorum Etkinlik 1.3. Hayvan hücresini tanıyorum

İstediğimizmalzemelerikullanarak,istediğimizşekildehücremodelitasarlayalım.Hazırladığımızmodelimizisınıfımızdasergileyelim.

• Modelimizdekullandığımızmalzemeleri,hücreninhangiyapıveyaorganelinenasılvenedenbenzettiğimiziaçıklayalım?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

• Kendimizinvearkadaşlarımızıntasarladığıhücremodellerini,hücreyapıveorganelleri-nitamolaraktemsiledipetmemesiaçısındantartışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

• Sizcebiliminsanlarınıngeliştirdiklerimodellerdebenzersınırlılıklarasahipmidir?Açık-layalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…

Hücre modeli tasarlayalım

17


Çok hücreli canlılarda hücre-doku-organ-sistem-organizma ilişkisi

Bazıcanlılartekhücreden,bazıcanlılariseçoksayıdahücredenmeydanagelir.

Canlılar hücre sayılarına göre ikigrubaayrılır:

Tek Hücreli Canlılar• Amip• Öglena• Paramesyum(Terliksicanlı)• Bakterivb.

Bir hücreden oluşmuşlardır. Ya-şamsal olaylarını bir hücrede

gerçekleştirirler.

Çoksayıdahücredenoluşmuşlardır.Yaşamsalolaylarınıçoksayıda

hücredegerçekleştirirler.

Çok Hücreli Canlılar• İnsan• Hayvan• Bitki• Bazımantarlarvb.

Çokhücrelicanlılarçoksayıdahücredenoluşmuştur.Buhücrelerinhepsiaynıyapıyavegörevesa-hipdeğildir.Hücrelergörevlerinegörefarklıözelliklerkazanaraközelleşmişlerdir.Özelleşenhücrelerinbazılarıbirarayagelereksindirim,bazılarıüremevebazılarıdasolunumgibigörevleriüstlenirler.

Bitkilerinyapısındabitkiseldokular,hayvanlarınyapısındahayvansaldokularbulunur.Bitkiselvehayvansaldokularbirbirlerindenfarklıdır.Dokularınoluşmasıiledokulardabulunanhücrelerarasındaişbölümüortayaçıkmıştır.Farklıdokularıoluşturanhücrelerinşekli,görevi,yapısı,büyüklüğüvedizilişifarklıdır.Bitkilerde;parankima,koruyucu,iletim,destekvesalgıgibiçeşitlidokularbulunur.Hayvanlar-daise;epitel,kan,sinir,yağ,destek,kas,kemikvesalgıdokugibiçeşitlidokularbulunur.

1 8


Hücre Doku Organ Sistem Organizma

Çokhücrelicanlılardaaynıyapıvegörevdekihücrelerbirleşerekdokuları,dokularbirleşerekorgan-ları,organlarbirleşereksistemleri,sistemlerdebirleşerekorganizma(canlı)yımeydanagetirir.

Hücre Doku Organ Sistem Organizma

NOTLARIM

19


Neler öğrendik?


Sentrozom

Koful(Küçükveçoksayıda)

Koful(Büyükveaz

sayıda)

Benbitkihücres iy im.

Nelermitaşıyorum?

Benhayvan

hücres iy im.Nelermi

taşıyorum?

HücreÇeperi

Hücrenin temelkısımları:

-Hücrezarı-Sitoplazma-Çekirdek

Ribozom

Ribozom

Golgicisimciği

Golgicisimciği

Mitokondri

Mitokondri

Lizozom


Plastit-Kloroplast-Kromoplast-Lökoplast

Hücrenin temelkısımları:

-Hücrezarı-Sitoplazma-Çekirdek

2 0



1.

a. Bilim insanlarınınhücrekonusundayaptıklarıheryeniçalışma,“hücre” ile ilgilidüşüncelerekatkısağlamıştır.Gelişenteknoloji,biliminsanlarınınhücreileilgiliyaptıklarıçalışmalaranasılkatkısağlamışolabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b. Biliminsanlarınınçalışmalarısonucundahücreileilgiligörüşlerdedeğişmelerolmuşmudur?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c. Sizcebilimselbilgilerdeğişebilirmi?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

d. Biliminsanları,hücreileilgilibilimselbilgilerinasılüretmişolabilirler?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

e. Bugünhücre ile ilgili kabul edilenbilimsel bilgilerin gelecektedeğişeceğini düşünüyormusunuz?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

21



1.

a. Bilim insanlarınınhücrekonusundayaptıklarıheryeniçalışma,“hücre” ile ilgilidüşüncelerekatkısağlamıştır.Gelişenteknoloji,biliminsanlarınınhücreileilgiliyaptıklarıçalışmalaranasılkatkısağlamışolabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b. Biliminsanlarınınçalışmalarısonucundahücreileilgiligörüşlerdedeğişmelerolmuşmudur?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c. Sizcebilimselbilgilerdeğişebilirmi?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

d. Biliminsanları,hücreileilgilibilimselbilgilerinasılüretmişolabilirler?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

e. Bugünhücre ile ilgili kabul edilenbilimsel bilgilerin gelecektedeğişeceğini düşünüyormusunuz?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2.Aşağıdakitablodayeralancanlıvarlıklardabulunanyapılara(✓)işaretikoyarakgörevlerinibelirtelim.

Derihücresi Soğanzarıhücresi Armuthücresi Kashücresi

Hücreçeperi(duvarı)Hücrezarı

Sitoplazma

Çekirdek

Ribozom

Golgicisimciği

Mitokondri

Lizozom

EndoplazmikretikulumKoful

Sentrozom

Plastit

3. Tuğba,bitkivehayvanhücrelerininözelliklerinibir şemadagöstermek istiyor.ArkadaşıFatma isevennşemasınındahauygunolacağınısöylüyor.Sizdebitkivehayvanhücrelerininözelliklerinivennşemasıkullanarakgösterirmisiniz?

HayvanhücresiBitkihücresi

2 2


4. Aşağıdaanahtarkavramlarolarak“bitkihücresi”ve“hayvanhücresi”verilmiştir.Buanahtarkavram-larınzihnimizdeçağrıştırdığıkelimeleriilgilisütunayazalım.Anahtarkavramlarlaçağrıştırdığıkelimelerarasındaanlamlıilişkileriçerencümlelerideilgilisütunayazalım.

Anahtarkavram Çağrıştırdığıkelime İlgilicümle

Hücre

Bitkihücresi

Hayvanhücresi

5. Fatma,bitkivehayvanhücrelerinibirbirindenayırtetmekistiyor.Aşağıdaverilensorulardanhangi-sineyanıtararsa,bitkivehayvanhücrelerinibirbirindenayırtedemez?

A)Hücreçeperivarmı?

B)Plastidivarmı?

C)Sentrozomuvarmı?

D)Çekirdeğivarmı?

Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

23


6.

1.Amip 2.Ağıziçiepitelhücresi 3.Paramesyum(Terliksicanlı)

4.Patateshücresiiçindekinişasta

5.Soğanzarıhücresi 6.Öglena 7.Yaprakhücresi 8. Yumurta ve spermhücresi

Yukarıdanumaralandırılmışkutucuklardaverilenresimlerdenhangisiyadahangileri;

A) Birhücrelicanlılaraaittir? ……………………………………………………………….………........………

B) Çokhücrelicanlılaraaittir? …………………………………………………………….…………….............

C) Bitkilereaittir? …………………………………………………………………………..............

D)Hayvanlaraaittir? .………………………………………………………………….……...............

7. Yiğit,sitoplazmadayeralanorganelleringörevleriileilgilioyunkartlarıhazırlıyorvebirtorbayaatı-yor.Oyunkartındagöreviyazanorganelinisminisöylüyor.Ancakbirhatayapıyor.Yiğithangiorganelinadınıyanlışsöylemiştir?

A)Hücreiçindeatıkyadafazlaolanmaddeleridepolarım. Koful

B)Hücreiçindesindirimyaparım. Golgicisimciği

C)Hücreninihtiyacıolanenerjiyikarşılarım. Mitokondri

D)Proteinüretirim. Ribozom

Aşağıdakiboşluğagöreviverilenorganelinadınıdoğruyazarmısın?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2 4


8. Bulmaca çözelim

D DO

2

1

4

6

3

7

5

Soldan sağa

2. Hücre zarı ile çekirdekarasını dolduran ve orga-nelleri içinde bulunduranakışkansıvıkısım.

5. Hücreninyaşamsalfaali-yetleri için gerekli enerjiyiüretenorganel.

7. Hücreiçindegörevyapa-cakveyadışarısalgılanacakmaddelerizarlapaketleyenorganel.Yukarıdan aşağıya

1. Çıplak gözle görüleme-yen cisimleri bir kaç mer-cek yardımıyla büyüterekgörüntüsünün incelenme-sinisağlayanalet.

3. Hücredekitümyaşamsalolaylarıkontroledenhücrekısmı.

4. Tümhücrelerdebulunanve protein sentezini ger-çekleştirenorganel.

6. Sitoplazmada bulunanbelirligörevleriçinözelleş-mişyapı.

25


NOTLARIM

2 6


V

Oyun parkında yaptığımız hareketleri hatırlayalım. Salıncakta sallanıyoruz, kaydıraktan kayıyoruz, tahterevalliye biniyoruz… Ders aralarında ise bahçede maç yapıyoruz, ip atlıyoruz, saklambaç ya da körebe gibi oyunlarımızı oynuyoruz. Bütün bu hareketlerinizi yapar-ken zorlanıyor musunuz? Gün içerisinde kolaylıkla işlerimizi yapma-mızı sağlayan yapılar nelerdir?

2. BÖLÜM

DESTEK VEHAREKETSİSTEMİ

KAVRAMLAR ve TERİMLERKıkırdak Kemik Eklem KasDestek ve hareket sisteminin sağlığı

AMAÇLARBu bölümde, destek ve hareket sistemimizi oluşturan yapı-

ları ve görevlerini kavrayacağız. Destek ve hareket sistemimizin sağlığı için neler yapmamız gerektiğini öğreneceğiz.

27


V

2 8


Destek ve hareket sistemi

Güniçerisindeyaptığımızyürüme,koşma,yazmavekonuşmagibihareketlerimiziskeletimizveis-keletebağlıkaslartarafındangerçekleştirilir.Destekvehareketsistemimiz;iskeletsistemivekassiste-mindenoluşur.

Destekvehareketsistemi

İskeletsistemi

Kıkırdak Kemik Eklem

Kassistemi

İskelet sistemi

İskelet sistemimiz vücudu-muzun çatısını oluşturur. İnsaniskeletikemikvekıkırdaktanoluş-maktadır. Kemiklerimiz kıkırdakdokunun sertleşmesi ile oluşur.Anne karnında gebeliğin 8. haf-tasıylabirliktekıkırdakdokulardakalsiyumun birikmesiyle kemik-leşme başlar. Yeni doğan bebek-lerin kafatası hepimizin dikkatiniçekmiştir. Yeni doğan bebeklerinkafatasının üst kısmı bıngıldak adı verilen yumuşak bir kıkırdakdokudan oluşur. Büyüdükçe ka-fatasımızın şekli ve kemiklerinsertliğideğişir.Kemikleşmeyirmiliyaşlarınbaşınakadardevameder.Ancakkulakkepçesiveburunucugibibazıbölgelerdekıkırdakdokukemikleşmez.

29


Kıkırdak doku

Kıkırdakhücrelerininbirarayagelmesiyleoluşankıkırdakdoku, kemikdokukadar sertolmamasınarağmendayanıklı,esnekvedamarsızdır.Kemiklerinuçkısımlarındaveeklemkısımlarındabulunur.

• Hareketsırasındakemiklerinaşınmasınıönler.

• Uzunkemiklerdekemiğinboycauzamasınısağlar.

Burnumuzunucu,kulakkepçemiz,solukborumuzvekemiklerimizineklembaşlarıkıkırdakyapıdadır.Buyapılarımızkemiğegöredahayumuşakveesnektir.


İskeletimiz;

• Vücudumuzaşekilverir.

• Vücudumuzudiktutar.

• Beyin,omurilik,kalpgibiyaşamsalönemtaşıyanorganlarımızıkorur.

• Kaslarveeklemlerleberaberhareketimizisağlar.

• Kanhücreleriniüretir.

• Kalsiyum,fosfor,magnezyumgibimineralleridepolar.

• Kaslarımızveiçorganlarımıziçintutunmayüzeyisağlar.

İnsaniskeletibaşiskeleti,gövdeiskeletiveüyeler(kollarvebacaklar)iskeletiolmaküzereüçkısım-danoluşur.Başiskeletimiz;kafatasıveyüzkemiklerindenoluşur.Gövdeiskeletimiz;omurga,kaburga-lar,göğüskemiği,omuzkemerlerivekalçakemerlerindenoluşur.Üyeleriskeletimiz;kolvebacakke-miklerimizdenoluşur.Kolumuzdapazu,önkol,dirsek,elbilek,eltarakveelparmakkemikleribulunur.Bacağımızdaiseuyluk,dizkapağı,kaval,baldır,ayakbilek,ayaktarakveayakparmakkemiklerivardır.

3 0


Başiskeleti Gövdeiskeleti Üyeleriskeleti

Kafatasıkemikleri

Köprücükkemiği

Kürekkemiği

Kaburgakemikleri

Pazukemiği

Omurkemikleri

Önkolkemiği

DirsekkemiğiKalçakemiği

Elparmakkemikleri

Uylukkemiği

Dizkapağı

Kavalkemiği

Baldırkemiği

Ayakparmakkemikleri

31


Kemiğin yapısı

İskeletioluşturankemikler,sert(sıkı)vesüngerimsikemikdokudanoluşur.Ayrıcakemiğinyapısındakemikzarıvekandamarlarıdabulunur.Sert(sıkı)kemikdokusu,kemiğinsağlamvegüçlüolankısmıdır.Uzunkemikleringövdesindeki sertkemiğinortasındasarıkemik iliğibulunur.Sarıkemik iliği yağlarıdepolar.Kırmızıkemikiliğininyetersizolduğudurumlardakanhücresiüretir.

Süngerimsikemikdokusu,yapısındaboşluklarbulundururvedeliklibiryapıyasahiptir.Süngerimsikemiktekırmızıkemikiliğibulunur.Kırmızıkemikiliğikanhücresiüretir.Tümkemiklerkemikzarıileçev-rilidir.Kemikzarı,kemiğineninebüyümesini,beslenmesiniveonarılmasınısağlar.Kandamarları,kemikhücrelerinebesinveoksijentaşınmasını,oluşanatıkmaddelerindeuzaklaştırılmasınısağlar.

İskeletimizioluşturankemiklerşekillerinegöreuzunkemikler,kısakemikler,yassıkemiklervedü-zensizşekillikemiklerolmaküzeredörtgrubaayrılmaktadır.

Vücudumuzdakİkemikler

Uzun kemiklerKolvebacakkemikleri

Kısa kemiklerElveayakbilek

kemikleri

Yassı kemiklerKafatası,kürek,

kaburga ve leğenkemikleri

Düzensiz şekillikemikler

Omur ve bazı yüzkemikleri

Bacağımızdakiuylukkemiğiinsanvücudundakienuzunkemiktir.Kulağımızdayeralançekiç,örsveüzengikemikleriinsanvücudundakienküçükkemiklerdir.


3 2


a. Uzun kemikler

Uzunluğu,genişliğivekalınlığındandahafazlaolankemiklerdir.Kolvebacakkemikleriuzunkemik-lereörnektir.

• Uzunkemiklerindışıkemikzarıilesarılıdır.Uzunkemiğinbaşkısımları,sertkemikdokuvealtındakisüngerimsikemikdokudanoluşur.Kemikgövdesiisesadecesertkemikdokudanoluşur.

• Uzunkemiğinbaşkısmıilegövdesiarasındakemiğinboycauzamasınısağlayankıkırdakplakbulunur.

• Sarıkemikiliğisadeceuzunkemiktebulunur.

Kıkırdakplak

Sertkemik

Sarıkemikiliği

Süngerimsikemik

Kandamarları

Kemikzarı

33


b. Kısa kemikler

Kısakemiklerinuzunluk,genişlikvekalınlıklarıhemenhemenbir-birineyakındır.Elveayaklardakibilekkemiklerikısakemiklereörnek-tir.

• Kısakemiklerindışını sarankemikzarınınhemenaltındasertke-mik,ortakısmındaisesüngerimsikemikvardır.

• Yapılarındasarıkemikiliğiyoktur.

c. Yassı kemikler

• Yassıkemiklerinuzunluğuvegenişliği, kalınlığından fazladır.Ka-fatası,kürek,kaburgaveleğenkemikleriyassıkemiklereörnektir.

• Yassıkemiklerindışınısarankemikzarınınhemenaltındasertke-mik,ortakısmındaisesüngerimsikemikvardır.

• Yapılarındasarıkemikiliğiyoktur.

d. Düzensiz şekilli kemikler

• Belirlibirşekliolmayankemiklerdir.

• Yapısıkısaveyassıkemiklerebenzer.

• Omurlarvebazıyüzkemikleridüzensizşekillikemiklereörnektir.

3 4


Etkinlik 1.4. Kemiklerimi tanıyorum

Neler gerekiyor?• A2boyutundaresimkâğıdı• Dörtfarklırenkteboyakalemi

Nasıl bir yol izleyelim?

• Uzun,kısa,yassıvedüzensizşekillikemiklerimizinherbiriiçinfarklıbirrenkkullanarakyandakiresimdeolduğugibi,iskeletyapı-mızıgösterenbirresimçizelim.

• Çizdiğimiziskeletlerimizisınıfpanosundasergileyelim.

Eklemlerimiz ve eklem çeşitleri

Eklemlerimiz olmasaydı merdivenlerden inip çıkabilir miy-diniz?Çoksevdiğinizoyunlarınızıkoşarakveyazıplayarakoyna-yabilir miydiniz? Yaz aylarında bisikletinize binebilir miydiniz?Eklemlerimiz olmasaydı gün içerisinde kolaylıkla yaptığımız buhareketlerinhiçbiriniyapamazdık.

35


Kemiklerimiz bir araya geldiklerinde hareket durumlarına göre bağlantıyaparlar.Kemiklerimizinyaptıklarıbubağlantılaraeklemde-nir.

Eklemlerimizhareketyeteneklerinegöreüçgrubaayrılır:

Eklemler

Oynareklemler Yarıoynareklemler Oynamazeklemler

a. Oynar eklemler

• Hareketlieklemlerimizdir.

• Kolvebacaklarımızdakieklemleroynareklemlereörnektir.

• Kemiklerineklemioluşturankısımlarıeklemkıkırdağıileörtülüdür.

• İkikemikarasındabulunanbueklemlerarasındahareketimizikolaylaştıranvekayganlıksağlayarakaşınmayıönleyenkayganbirsıvıbulunur.Busıvıyaeklem sıvısıdenir.

b. Yarı oynar eklemler

• Hareketlerikısıtlıdır.

• Omurga,altçenevegöğüskemikleriyarıoynareklemlereörnektir.

• Eklemioluşturankemiklerinarasındakıkırdakbulunur.

3 6


c. Oynamaz eklemler

• Hareketsizeklemlerimizdir.

• Kafakemikleri,yüzkemikleri(altçenekemiğihariç),kuyruksokumubölgesindekieklemleroyna-mazeklemlereörnektir.

• Kemiklerbirbirineçoksıkıbağlanmıştır.Buyüzdenaralarındaeklemsıvısıyoktur.

Kaslarımız ve kas çeşitleri

Kaslarımızolmasaydıgün içerisindekolaycayaptığımızbir-çokhareketiyapamazdık.Örneğin, yumruğumuzu sıkamazdık,kolumuzukaldırıpindiremezdik.Buörneklerdeolduğugibiiske-letimizinhareketetmesinisağlayanyapılarakasdenir.Kasları-mızhareketinyanısıra,vücudumuzadesteksağlarveşekilverir.Kaslarımızözelliklerine ve vücuttabulundukları yere göredüzkaslar,çizgilikaslarvekalpkasıolmaküzere üçgrubaayrılır.

Kaslar

Düzkaslar Çizgilikaslar Kalpkası

a. Düz kaslar

Yandakiresimde,birdüzkasolanmidekaslarımızınmikros-kopaltındakigörüntüsüyeralmaktadır.Düzkaslar:

• İsteğimizdışındaçalışır.

• Dolaşımsistemi,sindirimsistemi,boşaltım sistemi, so-lunumsistemiveüremesistemigibiisteğimizdışındaçalışansistemlerdeyeralanorganlarınyapısındabulunur.

• Hareketleriyavaşveuzunsürelidirveyorulmazlar.

• Hücrelerimekikşeklindedir.

• Tekçekirdeklidirler.

37


b.Çizgili kaslar

Yandakiresimde,çizgilikaslarımızınmikroskopaltındakigörüntüsüyeralmaktadır.Çizgilikaslar:

• İsteğimizleçalışır.

• İskeletimizioluşturankaslarınyapısındabulunur.

• Hareketlerihızlıancakkısasürelidir.Çabukyorulurlar.

• Çokçekirdeklidirler.

c. Kalp kası

Yandaki resimde,kalpkaslarımızınmikroskopaltındakigö-rüntüsüyeralmaktadır.Kalpkası:

• İsteğimizdışındaçalışırvesadecekalbimizdebulunur.

• Yapısıçizgilikaslara,çalışmasıdüzkaslarabenzer.

• Tıpkıdüzkaslargibiyorulmazlar.

Vücudumuzdakiengüçlükas,çenekasıdır.Kaslarımızolmasaydıkandolaşımısağlanamaya-cakveyaşamamızmümkünolmayacaktı.Çünkühayatifonksiyonlarındevametmesinisağlayanorganlardanbiriolankalpdekaslarsayesindeçalışmaktadır.


Ortopedi uzmanı, kas ve iskelet sistemi hastalıklarının incelenmesi, tanısının konulması vetedaviedilmesiyleuğraşantıpdoktorudur.


3 8


Destek ve hareket sisteminin sağlığı

Destekvehareketsistemimizdekemiklerimizvekaslarımızınişbirliğiiçindeçalıştığınıöğrendik.Peki,kemiklerimizinvekaslarımızınsağlığıiçinneleryapmalıyız?

•Kemiklerimizingelişmesiiçinkalsiyumvefosformineralleri ileDvitaminigereklidir. Süt,kalsiyumvefosforkaynağıdır.Dvitaminiiseke-mik dokusunda kalsiyumun birikmesini sağlar.Kalsiyumunbağırsaklardanemilebilmesi içinDvitaminigereklidir.Balık,süt,yumurtaDvitami-nibakımındanzengindir.Güneş,vücudumuzdaDvitaminininsentezlenmesinisağlar.Buneden-lehergüngüneşışığıalmalıyız.

• Vücut duruşumuzu kontrol etmeliyiz.Sandalyede, sırada, kanepede otururken dikoturmalıyız.

• Yerdenherhangibirşeyalırkendizleri-mizi bükerek eğilmeliyiz. Ağırlığımızı belimizevermemeliyiz.

• Ağır yük taşımamalıyız. Okul çantala-rımızı günlükdersprogramımızıdikkatealarakhazırlamalıyız.

• Düzenliolarakegzersizyapmalıyız.Böy-lecehemkaslarımızgelişirhemdeeklemlerimizesnekliğinikaybetmez.

• Kazayadadarbe sonucukemiklerimizzarar gördüğünde en yakın sağlık kuruluşunagitmeliyiz.

39


Dvitaminieksikliğinde,çocuklarda“raşitizm”,büyüklerde“osteomalazi”adıverilenkemikhastalıklarıgörülür.


Destekvehareketsistemininsağlığınıkorumakiçinyapmamızgerekenleriaraştırarakbirpos-terhazırlayalım.Hazırladığımızposterimizisınıfımızdaarkadaşlarımızasunalım.

Araştıralım ve paylaşalım

NOTLARIM

4 0


Neler öğrendik?

Destekve

hareketsistem

i

İskeletsistem

i

Kıkırdak

Uzunkemik

Oyn

areklem

Yarıoyna

reklem

Oyn

amazeklem

Kısakem

ik

Yassıkem

ik

Düzensizşekilli

kemikler

Kemik

Eklem

Düz k

asÇizgilikas

Kalpkası

Kass

istem

i

41



1.Aşağıdaanahtarkavramlarolarak“kemik”,“eklem”,“kıkırdak”ve“kas”verilmiştir.Buanahtarkav-ramlarınzihnimizdeçağrıştırdığıkelimeleriilgilisütunayazalım.Anahtarkavramlarlaçağrıştırdığıkeli-melerarasındaanlamlıilişkileriçerencümleleriilgilisütunayazalım.

Anahtarkavram Çağrıştırdığıkelime İlgilicümle

Kemik

Eklem

Kıkırdak

Kas

4 2


2. Aşağıdaki tabloda yer alan iskelet kısımlarındaki kemikleri şekillerine göre sınıflandıralım ve ilgilikutuya(�)işaretikoyalım.

Kemikler Uzunkemik Kısakemik YassıkemikDüzensiz şekilli

kemik

Omurga

Elbilekkemikleri

Bacakkemikleri

Kafatasıkemikleri

Leğenkemiği

43


3.Fatma,bazıorganlardabulunankaslarısınıflandırıyor.Ancakbusınıflandırmayıyaparken,bazıhata-laryapıyor.Fatma’nınyaptığıbuhatalarısebeplerinibelirterekdüzeltelim.

Midemizdeçizgilikaslarbulunur.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

Bacaklarımızdaçizgilikaslarbulunur.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

Akciğerlerimizdedüzkaslarvardır.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

Kalbimizdeçizgilikaslarbulunur.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

4 4


4. Aşağıdaverilenlerdenhangisisadeceuzunkemiklerdebulunur?

A)Kemikzarı

B)Süngerimsikemikdoku

C)Sertkemikdoku

D)Sarıkemikiliği

5.

I.Üstçeneeklemi

II.Omuzeklemi

III.Altçeneeklemi

Yukarıdaverileneklemlerhareketyeteneklerinegörehangiseçenektedoğrusıralanmıştır?

A) I-II-III

B) I-III-II

C) III-I-II

D) II-I-III


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....6.

I.Kemiklerimizingelişmesiiçinkalsiyumvefosformineraliiçerenbesinleritüketmeliyiz.

II.Sıramızdayadakoltuktaotururkendikoturmalıyız.

III.Ağıryüktaşımalıyız.

Yukarıdakilerdenhangisiveyahangileridestekvehareketsistemimizinsağlığıaçısındanyapabile-ceğimizolumludavranışlardandır?

A)YalnızI

B)YalnızII

C)IveII

D)I,IIveIII


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

45


NOTLARIM

4 6


v

Derin bir nefes alalım ve soluduğumuz havanın hangi yapı ve or-ganlarımıza ulaştığını düşünelim. Solunum sistemini oluşturan yapı ve organları tanıyor musunuz? Aldığımız nefesin yaşamımız için öne-mini biliyor musunuz?

3. BÖLÜM

SOLUNUMSİSTEMİ

KAVRAMLAR ve TERİMLERSolunum sistemi AkciğerAlveolSolunum sistemi sağlığı

AMAÇLARBu bölümde, solunum olayını ve solunum sistemimizi

oluşturan yapı ve organları kavrayarak, solunum sistemimizin sağlığını korumamız için neler yapabileceğimizi öğreneceğiz.

47


v

4 8


Solunum

Besinlerimizin yapıtaşlarınınoksijenyardımıylaparçalanarakenerji eldeedilmesinehücresel so-lunumdenir.Buolayiçinoksijeninhavadanalınıphücrelerimizeulaşması,hücrelerimizdeoluşankar-bondioksitinisedışortamaverilmesigerekir.Solunumgazlarınınyerdeğiştirmesindegörevliyapıveorganlarımızsolunum sisteminioluşturur.

Solunum sistemini oluşturan yapı ve organlar

Solunumsisteminioluşturanyapıveorganlarımızınyeriilesolukalırkenhavanınizlediğiyolaşağı-dakişekildegösterilmiştir.

Burun

Yutak

Gırtlak

Solukborusu

Akciğerler

Bronş

Diyafram

Yutak

Alveol

Burun

Bronşçuk

Gırtlak Solukborusu Bronş Akciğerler

Burun

• Hava,burunyoluylavücudumuzagirer.

• Burundabulunankıllarhavadakitozparçacıklarınıtutar.Böylecealınanhavatemizlenir.Burundabulunanmukussıvısıhavayınemlendirirveısıtır.Bunedenlerdendolayıağzımızdandeğilburnu-muzdannefesalmamızgerekir.

• Burunaynızamandakokualmamızısağlar.

49


Yutak

• Yutak,ağızveburunboşluğuylayemekvesolukborusu-nunbirleştiğiyerdir.

• Yutak,solunumsistemineyardımcıbiryapıdır.Burundangelenhavanınsolukborusunageçmesineyardımcıolur.

• Yutakaynızamandaağızdanalınanbesinlerinyemekbo-

rusunailetilmesinisağlar.

Gırtlak

• Gırtlak,solukborusununüstkısmıdır.

• İçerisindesesinoluşmasınısağlayansestelleribulunur.

Soluk borusu

• Solukborusualttaraftaikikolaayrılarak,alınanhavanınsolvesağakciğerlereulaşmasınısağlar.

• İç kısmında bulunan yapılar, havanın içerisinde bulunantozvemikroplarıtutar.Butozvemikroplarbalgamşeklindedışarıatılır.

• Solukborusununsağvesolakciğeregirenikikolunabronş adıverilir.

5 0


Akciğerler

Bronş

Bronşçuk

• Akciğerler, solunumsistemimizinen temelorganıdır.Açıkpemberengindeveüzeriçiftkatlızarlaçevrilidir.

• Akciğerlerimizbirisağdadiğerisoldaolmaküzeregö-ğüsboşluğundabulunur.

• Sağakciğerimizdeüçbölme(lop),solakciğerimizdeikibölme(lop)bulunur.

• Akciğerlerimizsolukalıp-vermeyoluylatemizhavanınvücutiçinealınmasınıvekirlihavanınvücutdışınave-rilmesinisağlar.

• Bronşların akciğer içerisine uzanan ince dallarınabronşcukadıverilir.

• Alveol

• Alveollerbronşçuklarlaberaberakciğerlerintemelyapısı-nıoluşturur.

• Akciğerlerimizde yer alan ve etrafı çok sayıda kılcal kandamarıylaçevriliüzümsalkımınabenzeyenhavakeseleridir.

• Solunumgazlarınınyerdeğiştirmesialveollerdegerçekle-şir.

• Solakciğerimizinikibölmeliolmasınınnedeni,kalbimizinburayadahayakınolmasıdır.

• Temizkanoksijengazıbakımındanzenginkenkirlikandakarbondioksitgazımiktarıtemizkan-dandahafazladır.

• Alveolsadecememelicanlılardabulunur.


51


Alveol-kılcal kan damarındaki gaz değişimi

• Bronşçukların ucunda bulunan alveollerin etrafıçoksayıdakılcalkandamarıylaçevrilidir.

• Akciğerlerimizdebulunan alveoller ile etrafını sa-rankılcalkandamarlarıarasındasolunumgazları-nın(oksijenvekarbondioksit)değişimigerçekleşir.

• Havadakioksijengazıalveoldenkılcalkandamarı-nageçer.

• Kılcalkandamarındakikarbondioksitdealveolleregeçerekdışarıverilir.

• Böylecegazdeğişimigerçekleşir.

Diyafram

• Göğüsboşluğuilekarınboşluğumuzuayıran,ak-ciğerlerimizedestekverenveçizgilikasyapısındaolankastır.

• Diyafram,solukalıp-vermesırasındaakciğerleri-mizeyardımcıolur.Diyafram,solukalındığındakasılırveaşağıyadoğruinerekgöğüsboşluğununhacminiar-tırır.Böyleceakciğerlergenişler.Solukverildiğindeisegevşerveyukarıdoğruçıkarakgöğüsboşluğununhac-minidaraltır,akciğerlerindaralarakeskihâlinedönme-sinisağlar.

• Diyaframaaynızamanda“karınkası”denildiğinibiliyormuydunuz?

• Diyaframsadecememelicanlılardabulunur.


5 2


Soluk alıp verme mekanizması

Solunumsisteminioluşturanyapıveorganlarıtanıdıktansonrasolukalıpvermemekanizmasınıözetleyelim.

Solukalma Solukverme

Soluk alıp verme mekanizması

1.Kaburgalararasıkaslarkasılır.

2.Diyaframkasıkasılırvedüzleşir.

3.Göğüsboşluğugenişler.

4.Akciğerdekihavabasıncıdüşer.

5.Havaakciğerleredolar.

6.Havadakioksijenalveolleregelir.

1.Kaburgalararasıkaslargevşer.

2.Diyaframkasıgevşervekubbele-şir.

3.Göğüsboşluğudaralır.

4.Akciğerdekihavabasıncıartar.

5.Havaakciğerlerdendışarıverilir.

6.Böylecealveollerdekikarbondi-oksitdışarıatılır.

53


Neler gerekiyor?• İnsanvücudumodeli• Boşkâğıt(2cmx3cmebatlarında)• İzolebant• Kalem

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.

• Solunumsistemimizioluşturanyapıveorganlarınadlarınıkâğıtlarınüzerineyazalım.

• Kâğıtlarınarkasınabantyapıştıralım.

• Öğretmenimizinsınıfagetirdiğiinsanvücudumodelininüzerindesolunumsistemininyapıveor-ganlarınıbelirleyelim.

• Herbirineadınınyazılıolduğukâğıdıyapıştıralım.

• Solumsistemimizioluşturanyapıveorganlarımızınadlarınımodelüzerindedoğruyerleştiripyer-leştirmediğimiziarkadaşlarımızlatartışalım.

NOTLARIM

Etkinlik 1.5. Solunum sisteminin yapı ve organlarını modelde gösteriyorum

5 4


Etkinlik 1.6. Alveol ve kılcal kan damarları arasındaki gazalış verişini model üzerinde gösteriyorum

Neler gerekiyor?• Oyunhamuru• Kırmızıvemaviipler• Yuvarlakvekareşeklindekesilmişküçükkartlar

• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.

• Oyunhamurlarınıiçiboşvebirtarafıaçıkküçükkürelerolacakşekilde(kesebenzeri)şekil-

lendirelim.Buküçükkeseleri,açıkolantaraflarındanbirbirleriylebirleştiripalveolmodelimi-

zioluşturalım.

• Hazırladığımızalveolmodelimizinüzerinekırmızıvemavi ipleriçoksıkolmayacakşekilde

birkaçkezsaralım.

• Kırmızıvemaviiplerinneyitemsilettiğinitartışalım.

• Yuvarlakşekillikartlarınüzerine“Oksijen”,kareşekillikartlarınüzerine“Karbondioksit”yazalım.

• Bukartlarınalveol-kılcaldamarmodelimizdehangiyönegeçmelerigerektiğinitartışalım.


Ensıkkarşılaşılansolunumsistemihastalıklarıolangrip,nezle,zatürrevebronşitinne-denleriniaraştıralım.Araştırmasonucueldeettiğimizverilerikullanaraksolunumsistemihastalıklarındankorunmakiçinneleryapabileceğimizitartışalım.

Düşünelim tartışalım

55


Solunum sisteminin sağlığını koruyalım

Solunumsisteminizinsağlığıiçinneleryapıyorsunuz?Solunumsistemihastalıklarındankorunmakiçin dengeli besleniyormusunuz? Sınıfınızı sık sık havalandırıyormusunuz? Çevrenizi temiz tutuyormusunuz?Solunumsistemimizinsağlığıiçinyapmamızgerekenlerisıralayalım:

• Solunumsistemihastalıklarınınenönemli sebebi so-luduğumuzhavanınkirliolmasıdır.Bukirliliğe fabrikavesanayibacaları,ormanyangınları,egzozdumanları,kömürvepetrolgibiyakıtlardançıkangazlarsebepol-maktadır.Sağlıklıvetemizhavasolumakiçinçevremizikirletmemeliyizveinsanlarıbilinçlendirmeliyiz.

• Temizhavadaegzersizyapmalıvefırsatbuldukçayü-rümeliyiz.

• Havasız, tozlu ya da kalabalık ortamlardan uzak dur-malıyız. Odamızı ve sınıfımızı sık sık havalandırarak,bulunduğumuz ortamların havasının temiz olmasınısağlamalıyız.

• Solunumsistemimizvevücudumuzdakitümsistemle-rinsağlığıiçinyeterlivedengelibeslenmeliyiz.

• Sigaravealkolgibizararlıalışkanlıklardanuzakdurma-lı,özelliklesigaraiçilenortamlardabulunmamalıyız.

Sigaraiçenbirkişininakciğeri Sigaraiçmeyenbirkişininakciğeri

5 6


• Ağzımızdandeğil,burnumuzdannefesalmalıyız.

• Veremgibibazısolunumyollarıhastalıklarıiçinaşıyaptırmalıyız.

• Diğerhastalıklardadaolduğugibisolunumsistemihastalıklarımızdaenkısasüredesağlıkkurulu-şunabaşvurmalıyız.

• Nezleyadagripgibisolunumyoluhastalıklarınayaka-lanmamakiçinşutedbirlerialabiliriz:

• Nezleyadagribeyakalanmışolankişilereçokyaklaşma-yalım.Özelliklegripsalgınınınolduğuzamanlardabaş-kalarınaaiteşyalarıkullanmayalım.

• Nezleyadagriphavayoluylabulaştığı için,hastaykenmümkünsemaskekullanalım.

• Ellerimizisıksıksuvesabunlayıkayalım.

• Yeterlivedengelibeslenelimvebolsuiçelim.

• Düzenliolarakhergünegzersizyapalım.

NOTLARIM

57


Neler öğrendik?

Burun

Alınanhavayıtemizler,nemlendirir,ısıtır.

Yutak

Burundangelenhavayısolukborusunailetir.

Gırtlak

Solukborusununüstkısmıdır.

Soluk borusu

Alınanhavanınsolvesağakciğerlereulaşmasınısağlar.

Bronş

Solukborusununsağvesolakciğeregirenikiadetkoludur.

Bronşçuk

Bronşlarınakciğeriçerisineuzananincedallarıdır.

Alveol

Solunumgazlarınınyerdeğiştirmesineyardımcıolur.

5 8


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Ali,solunumsistemineaityapıveorganlarısırasıylasayıyor.Burun→Yutak→Gırtlak→SolukBorusu→Bronş→Akciğerler→Bronşçuk→AlveolAncakAlidiyaframınereyeyerleştireceğinebirtürlükararveremiyor.Diyaframsolunumsistemineaityapıveorganlarıiçerisindeyeralırmı?Sizce,Alidiyaframıbusıralamayadâhiletmelimidir?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2.Fatma’nındedesişiddetlibirşekildeöksürdüğüiçinbirsağlıkkuruluşunagitmiştir.Doktorlardedesininak-ciğer filmini çekmiş, yaptıkları tetkiklerden sonra ilaçtedavisine başlamışlardır. Akşam dedesinin akciğerfilmine bakan Fatma, sol akciğerin sağ akciğere göredahaküçükolduğunugörmüştür. Dedesininsolakci-ğerininküçüldüğünüdüşünerekçokkorkmuştur.SizceFatmadoğrudüşünmüşmüdür?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

3.Solunumsistemimizdesolukalıpvermesırasındabazıolaylargerçekleşir.Aşağıdaverilenlerdensolukalmavesolukvermemekanizmasındagerçekleşenlerisınıflandıralım.Kutucuklardakiilgiliyerlereolaylarakarşılıkgelenharfleriyazalım.

…….....…………………………………

……………………………………………

……………………………………….…

Soluk alma:

a. Kaburgalararasıkaslarkasılır.

b. Göğüsboşluğudaralır.

c. Diyaframkasıkasılırvedüzleşir.

d. Diyaframkasıgevşervekubbeleşir.

e. Göğüsboşluğugenişler.

f. Kaburgalararasıkaslargevşer.

g. Havadakioksijenalveolleregelir.

h. Alveollerdekikarbondioksitdışarıatılır.

…….....…………………………………

……………………………………………

……………………………………….…

Soluk verme

59


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Ali,solunumsistemineaityapıveorganlarısırasıylasayıyor.Burun→Yutak→Gırtlak→SolukBorusu→Bronş→Akciğerler→Bronşçuk→AlveolAncakAlidiyaframınereyeyerleştireceğinebirtürlükararveremiyor.Diyaframsolunumsistemineaityapıveorganlarıiçerisindeyeralırmı?Sizce,Alidiyaframıbusıralamayadâhiletmelimidir?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2.Fatma’nındedesişiddetlibirşekildeöksürdüğüiçinbirsağlıkkuruluşunagitmiştir.Doktorlardedesininak-ciğer filmini çekmiş, yaptıkları tetkiklerden sonra ilaçtedavisine başlamışlardır. Akşam dedesinin akciğerfilmine bakan Fatma, sol akciğerin sağ akciğere göredahaküçükolduğunugörmüştür. Dedesininsolakci-ğerininküçüldüğünüdüşünerekçokkorkmuştur.SizceFatmadoğrudüşünmüşmüdür?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

3.Solunumsistemimizdesolukalıpvermesırasındabazıolaylargerçekleşir.Aşağıdaverilenlerdensolukalmavesolukvermemekanizmasındagerçekleşenlerisınıflandıralım.Kutucuklardakiilgiliyerlereolaylarakarşılıkgelenharfleriyazalım.

…….....…………………………………

……………………………………………

……………………………………….…

Soluk alma:

a. Kaburgalararasıkaslarkasılır.

b. Göğüsboşluğudaralır.

c. Diyaframkasıkasılırvedüzleşir.

d. Diyaframkasıgevşervekubbeleşir.

e. Göğüsboşluğugenişler.

f. Kaburgalararasıkaslargevşer.

g. Havadakioksijenalveolleregelir.

h. Alveollerdekikarbondioksitdışarıatılır.

…….....…………………………………

……………………………………………

……………………………………….…

Soluk verme

4.

1.Bronşçuk 2.Burun 3.Solukborusu

4.Alveol 5.Mide 6.Gırtlak

7.Yutak 8.Bronş 9.Kılcaldamar

Yukarıdanumaralandırılmışkutucuklardabazıyapıveorganlarımızınresimleriverilmiştir.Kutucuk-lardakinumaralarıkullanaraksorularıcevaplayalım.

a)Hangilerisolunumsistemimizeaityapıveorganlardır?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b)Hangileriakciğerlerimiziçerisindeyeralanyapılardır?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c)Solunumgazlarınındeğişimihangiyapılararasındagerçekleşir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

Ders aralarında ihtiyaçlarınızı gidermek için kantine, tuvalete gidiyorsunuz ya da okul bahçesine çıkıp arkadaşlarınızla birlikte dolaşıyorsunuz, oyun oynuyorsunuz. Peki, kanımız vücudumuz içerisinde nasıl dolaşıyor? Vücudumuzda ihtiyaç olan yerlere tıpkı sizin uğradığınız gibi, kanımız da uğruyor mu? Bütün bunları vücudumuzdaki hangi yapılarla birlikte yapıyor?

4. BÖLÜM

DOLAŞIMSİSTEMİ

KAVRAMLAR ve TERİMLERDolaşım sistemi Kalp Kan damarları Büyük kan dolaşımıKüçük kan dolaşımı Kan grupları Kan bağışıDolaşım sistemi sağlığı

AMAÇLARBu bölümde, dolaşım sistemimizi oluşturan yapı ve

organları tanıyarak, büyük ve küçük kan dolaşımının izlediği yolu kavrayacağız. Kan gruplarını, kan gruplarının kan bağışındaki yaşamsal önemini ve dolaşım sistemimizin sağlığını korumamız için neler yapabileceğimizi öğreneceğiz.

6 2


Dolaşım sistemi

Canlılıkiçingereklibesinveoksijenintümhücrelereta-şınmasını,metabolikfaaliyetlersonucuortayaçıkanzararlımaddelerinvekarbondioksitinhücrelerdenuzaklaştırılma-sınısağlayansistemedolaşım sistemidenir.Dolaşımsiste-mimizkalp,kanvedamarlardanoluşur.

Kalp

Kalbimiz,göğüsboşluğundaveikiakciğerarasınayer-leşmiştir.

Kalbimizinyapısındabulunankalpkasınınyapısınınçiz-gilikaslara,çalışmasınınisedüzkaslarabenzediğiniöğren-miştik.Dolayısıylakalbimizistemsizolarak,güçlüvehızlıbirşekildeyorulmadançalışır.

Kasılma ve gevşeme hareketleriyle çalışan kalbimizinüzerindebirzarvardır.Kalplezararasında,kalbinrahatça-lışmasını ve darbelere karşı korunmasını sağlayan kayganbirsıvıbulunur.

Kalbimizin büyüklüğü yaklaşık olarak herkesin kendiyumruğu büyüklüğündedir. Kadınlarda 230-280 gram, er-keklerde280-340gramcivarındadır.Yaşımızilerledikçekal-bimizinbüyüklüğüveağırlığıdaartar.

63


Kalbimizdörtbölümdenoluşmaktadır.Üstteikikulakçık,alttaikikarıncıkyeralır.Karıncıklardabu-lunankas tabakası, kulakçıklardabulunankas tabakasınagöredahakalındır.Bunedenle karıncıklarkanıdahagüçlüpompalar.Kulakçıklarkasıldığındakarıncıklargevşervekulakçıklardakikankarıncıklaradolar.Karıncıklarkasıldığındakulakçıklargevşervekarıncıklardakikankalptenvücudaveakciğerlerepompalanır.Kulakçıklarvekarıncıklararasındakapakçıklarbulunur.Bukapakçıklar,kulakçıktakikanınkarıncıklaratekyönlügeçişinisağlar.Kalptençıkandamarlardabulunankapakçıklarise,pompalanankanınkalbegeridönmesiniengeller.Kalbimizinsolbölümündetemiz,sağbölümündekirlikanvardır.Dolayısıylasolkulakçıkvesolkarıncıktemizkan,sağkulakçıkvesağkarıncıkkirlikantaşır.

Kalbimizinsolkarıncığındanaortatardamarı,sağkarıncığındanakciğeratardamarıçıkar.Kalbimizinsolkulakçığınaakciğertoplardamarı,sağkulakçığınaaltveüstanatoplardamarlarıgirer.

Aort

Akciğeratardamarı

SolkulakçıkSağkulakçık

Solkarıncık

Sağkarıncık

Akciğertoplardamarı

Üstanatoplardamar

Altanatoplardamar

KoronerdamarlarKalbinetrafınıçevreleyerek,kalbinbeslenmesinisağlayan

koroneratardamarlardır.Sağlıksızbeslenme,aşırıyağlıyemekyeme,hareketsizyaşamvebazıgenetikfaktörlerkalpveda-marhastalıklarınanedenolabilir.


Kalbimizinkasılıp-gevşeyerekyaptığıhareketinatardamarlardakikanınhareketindenhissedilmesi-nenabızadıverilir.Yetişkinbirinsanınkalbibirdakikada60-80kezatarken,budeğerbebeklerdedahayüksektir.Kalbimizinkasılıp-gevşeyerekatardamarduvarınayaptığıbasıncaisetansiyon denir.

6 4


Kan

Besinveoksijeninhücrelerimizegetirilmesivehücrelerdeortayaçıkanzararlımaddelervekarbon-dioksitinuzaklaştırılmasıkanaracılığıylasağlanır.Kan,kalbimiztarafındanvücudumuzapompalanarakdamarlar içerisindehareketeder.Kanımızınyaklaşıkolarak%55’iplâzmaadıverilensıvı kısmından,%45’ikanhücrelerindenoluşmaktadır.Kanınplâzmakısmı;su,yağ,glikoz,protein,vitamin,mineralvehormongibiorganikveinorganikmaddelerdenoluşur.Kanhücreleriisealyuvarlar,akyuvarlarvekanpulcuklarıolmaküzereüççeşittir.

Alyuvarlar

• Alyuvarlar,kırmızıkanhücreleridir.

• Alyuvarlar, bebeğin anne karnındaki gelişimi sıra-sında3ile5.aylardadalakvekaraciğerde,5.aydansonraiseinsanömrüboyuncakırmızıkemikiliğindeüretilir.Kanımızdasayıcaen fazlaolankanhücre-sidir.

• Başlangıçtaçekirdektaşıyanalyuvarlar,olgunhâlegeçerkençekirdeklerinikaybeder.

• Alyuvarlarınyapısındahemoglobinadıverilendemirliproteinlerbulunur.Hemoglobinkanakırmızırenginiverirken,oksijenvekarbondioksitgazlarınındataşınmasınısağlar.

Akyuvarlar

• Akyuvarlar,renksizkanhücreleridir.

• Kırmızıkemikiliğivelenfdüğümlerindeüretilir.

• Hemoglobintaşımazlar.Çekirdeklidir.

• Vücudumuzumikroplarakarşıkorurlar.Hastalan-dığımızdasayılarıartarvemikroplarıyokederler.

65


Kan pulcukları

• Kanpulcuklarıkırmızıkemikiliğindeüretilir.

• Çokküçük,renksizveçekirdeksizdirler.

• Yaralanma,kanama,damarzedelenmesigibidurumlardakanındamardışınaçıkmasınıönleyerek,kankaybınıengeller.

Damarlar

Damarlarvücuttakanındolaşımınısağlayanyapılardır.Dolaşımsistemimizdegörevliüççeşitda-marvardır.Bunlar;atardamarlar,toplardamarlarvekılcaldamarlardır.

Atardamarlar

• Kanı,kalptenvücudumuzadağıtandamarlarımızdır.

• Akciğeratardamarıhariçtemizkantaşırlar.

• Atardamar,genelliklekanıngittiğiorganınadınıalır.Örneğin,böbrekatardamarı,karaciğeratarda-marıvb.adlaralırlar.

• Kanbasıncınınenyüksekolduğudamarlardır.

Toplardamarlar

• Kanı,vücuttankalbegetirendamarlarımızdır.

• Akciğertoplardamarıhariçkirlikantaşırlar.

• Toplardamar, genellikle kanın geldiği organın adını alır.Örneğin, böbrek toplardamarı, karaciğer

toplardamarıvb.adlaralırlar.

Kılcal damarlar

• Atardamarlariletoplardamarlararasındabağlantıyıkurandamarlardır.

• Dokulardakanilehücrelerarasındamaddealışverişinisağlarlar.

Atardamar

Kılcaldamar

Toplardamar

6 6


Etkinlik 1.7. Kalbin yapısını inceliyorum

Neler gerekiyor?

• İnekyadakoyunkalbi• Bistüri• Birçifteldiven• Diseksiyonküveti

Bistüriyi kullanırkendikkat-li olalım ve öğretmenimizdenyardımalalım.

Nasıl bir yol izleyelim?• Eldivenlerimizitakalım.

• İnekyadakoyunkalbinidiseksiyonküvetininüzerineyataybirşekildeyerleştirelim.

• Öncekalbindışgörünüşünü,kalptençıkan,kalbegirendamarlarıvekalbinyüzeyindekidamarlarıinceleyelim.

• Karıncıklardakikasındahasertolduğunugözlemleyelim.

• Öğretmenimizinrehberliğindekalbiaortatardamarındanbaşlayarakyarımayşeklindekeserekkalbiboyunadoğruikiparçayabölelim.

• Gözlemlerimiziyazalımvearkadaşlarımızlapaylaşalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

67


Etkinlik 1.8. Ben kimim?

Neler gerekiyor?

Makaslakartonukeserkendikkatli olalım ve öğretmenimizden

yardımalalım.

• İkiadetfonkarton• Makas• Poşet

Nasıl bir yol izleyelim?• Kartonlarımızı(10cmX10cm)büyüklüğündekeselim.

• Kestiğimizherbirparçayadolaşımsistemindeyeralanyapıveorganlarlailgiliipuçlarıyazalım.

Örnek:Dörtodacığımvar:İkisiüstteikisialtta.Peki,benkimim?

• Hazırladığımızkartlarıbirpoşetekoyalım.

• Gönüllüolanarkadaşlarımızpoşettenkartlarseçerekipuçlarınısınıfaokusun.

• Birliktedoğrucevabıbulmayaçalışalım.

NOTLARIM

6 8


Kanın vücutta dolaşımı

Kanımızvücutiçerisindeikifarklışekildeyolalır.Bunlardanbiribüyükkandolaşımıdiğeriküçükkandolaşımıdır.

Baş

Üstanatoplardamar

Akciğeratardamarları

Sağakciğer Solakciğer

Aort

SolkulakcıkSağkulakcık

SolkarıncıkSağkarıncık

Karaciğer

Böbrekler

Altanatoplardamar

Bağırsaklar

Bacaklar

Akciğertoplardamarları

Büyük kan dolaşımı• Büyükkandolaşımınınamacı;temizkanınvücudadağıtılmasıdır.

• Kalbimizinsolkarıncığındanaortatardamarıileçıkantemizkan,ilgiliatardamarlarlailgilidokuveorganlaragönderilir.

• İlgilidokuveorganlardaoluşankarbondioksittaşıyankirlikantoplardamarlarcatoplanarakaltveüstanatoplardamarlarlakalbimizinsağkulakçığınagetirilir.

69


Küçük kan dolaşımı

• Küçükkandolaşımınınamacı;kirlikanıtemizlemektir.

• Kalbimizinsağkarıncığındabulunankirlikan,akciğeratardamarıiletemizlenmeküzereakciğerleregetirilir.

• Akciğerlerimizdealveollerdesolunumgazlarınındeğişimisonucukanoksijencezenginleşirvekirlikantemizlenir.

• Temizlenenkan,akciğertoplardamarıilekalbimizinsolkulakçığınagetirilir.

Etkinlik 1.9. Büyük ve küçük kan dolaşımını şemada gösteriyorum

Neler gerekiyor?• Kandolaşımışeması• Yeşilvebeyazkartlar

• Kırmızıvemavikalemler• İzolebant


• Öğretmenimizinsınıfagetirdiğikandolaşımışemasınıinceleyelim.İncelerkendamarlarınrenkle-rine,damarlarınkalptençıkışıyadakalbegirişine,damarlarınorganlarımızaulaştığınaveorgan-larımızdançıktığınadikkatedelim.

• Büyükkandolaşımındagörevliyapılarıyeşilrenklikartlarayazalım.

• Küçükkandolaşımındagörevliyapılarıbeyazrenklikartlarayazalım.

• Hazırladığımızyeşilrenkliveüzerinde“Kalbinsolkarıncığı”,“Kalbinsağkulakçığı”,“Aort”,“Vü-cudumuzdakiorganlar(Böbrek,mide,beyinvb.birkaçorganyazalım)”,“AltveÜstanatoplar-damar”,“Vücudumuzdakiorganlaragidenatardamarlar(Böbrekatardamarı,mideatardamarı,beyinatardamarıvb.birkaçatardamaryazalım)”yazılıolankartlarışemaüzerindebüyükkandolaşımınıdoğrusıralayacakşekildeizolebantlayerleştirelim.

• Hazırladığımızbeyazrenkliüzerinde“Akciğer”,“Kalbinsolkulakçığı”,“Akciğeratardamarı”,“Akci-ğertoplardamarı”,“Kalbinsağkarıncığı”yazılıolankartlarışemaüzerindeküçükkandolaşımınıdoğrusıralayacakşekildeyerleştirelim.

• Dolaşımşemasınayerleştirdiğimizkartlartemizkantaşıyorsa,kırmızıkalemle;kirlikantaşıyorsa,mavikalemleboyayalım.

• Büyükveküçükkandolaşımınınamaçlarınıtartışalım.

7 0


Kardiyoloji uzmanı,kalpvedolaşımsistemihastalıklarınınincelenmesi,tanısınınkonulmasıvetedaviedilmesiyleuğraşantıpdoktorudur.


Kan gupları ve kan alışverişi

Kangrupları,alyuvarlarınzarındaveplazmadabulunanproteinleregörebelirlenir.KangruplarıA,B,ABve0’dır.

Kan grupları

A B AB

AB 0

0

BA

Kanalışverişleriaynıgruplararasındagerçekleşir.KanalışverişlerindekangruplarınınyanındaRh(eraş)faktörüdeönemlidir.RhfaktörüilkdefaRhesus(Resus)cinsibirmaymununkanındakeşfedilenbirçeşitproteindir.BuproteinadlandırılırkenRhesusmaymunununadının ilk ikiharfikullanılmıştır.AlyuvarlarındaRhfaktörübulunankanRh(+),RhfaktörübulunmayankanRh(-)olarakadlandırılır.Kanalışverişineörnekolarak,ARh(+)kanaihtiyacıolanbirisineARh(+)kanverilmelidir.

Rh faktörü

Rh (+) Rh (-)

Rh (+) Rh (-)

71


Kan bağışının toplum açısından önemi

Radyovetelevizyonlardasıksık“acilkan”anonslarınıduyarız.Peki,buarayışlaranekadarduyar-lıyız?Anonsakarşıumursamazbirtavırsergilememizin,birinsanınhayatıylasonlanabileceğinihiçdü-şündünüzmü?

Kanbağışı, toplumsaldayanışmave yardımlaşmanınenönemli noktalarındanbiridir. Bugün, ta-nımadığınızbirinsanınihtiyacıolankana,yarınbelkideyakınımızınhattakendimizinihtiyacıolabilir.İhtiyaçsahiplerininyardımınakoşmak,insanolmanıngereklerindendir.

Kanvermeninsağlığınızaolumluetkisininolduğunubiliyormusunuz?Kanbağışladığımızdavücudu-muz,verdiğimizkanoranındakanüretmekzorundakalacaktır.Böylecevücutyenikanüretmişolacaktır.

7 2


Belirliaralıklarladüzenlikanbağışındabulundu-ğumuzdahemhastainsanlarayardımetmeninhuzu-runuyaşayacakhemdesağlığımızıkorumuşolacağız.

Ülkemizdekurduğukanbankasıilekanbağışlarınıkabuledenveihtiyaçsahiplerinebukanlarıveren“TürkKızılay”ıadlıkuruluşumuzkanbağışlarımızıbeklemektedir.Kanbağışınınhayatkurta-racağınıvebirgünbizimdekanaihtiyacımızolabileceğiniunutmayalım.


Etkinlik 1.10. Kan bağışı

Nasıl bir yol izleyelim?Beyza,hastanedeyatandayısınageçmişolsunziyaretinegitmişti.Hastanedeiken“AgrubuRh

(-)kanaihtiyaçvardır,kanvermekisteyenlerinacilservisebaşvurmalarıönemleduyurulur.”şeklindeyapılananonsdikkatiniçekmişti.Beyza’nınanonslailgiliaşağıdakisorularınıaraştıralım.Eldeettiğimizbilgileripaylaşalım.

• Benkanbağışıyapabilirmiyim?Kanbağışıyapmakiçingerekliveyeterlişartlarnelerdir?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Rhfaktörününkanbağışındakiöneminedir?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Kanbağışıhangikurumlarayapılır?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

73


Lenf dolaşımı

Lenfkılcaldamarları

Dolaşımsistemindekandolaşımınayardımcıolanlenfdolaşı-mıdavardır.Lenfdolaşımındalenf,lenfdamarlarıvelenfdüğüm-leriyeralır.Kanplazmasınınbirkısmıvebazıakyuvarlarkılcalkandamarlarındanhücrelerinarasınasızar.Hücrelerarasındabirikenbusıvı lenfdamarlarınaaktarılarak lenf (ak kan)adınıalır.Lenf,lenfdamarlarıiletaşınarakkandamarlarınaaktarılır.Lenfdamar-larınınbirleştiğiyerlerdelenfdüğümleribulunur.Lenfdüğümle-ri isemikroplarısüzervebazıakyuvarlarıüreterekvücudumuzuhastalıklarakarşıkorur.

Dolaşımsistemihastalıklarınıvebuhastalıklardankorunmakiçinneleryapmamızgerektiğiniaraştıralım.Araştırmaverilerimizikullanarakdolaşımsistemisağlığımızıkorumakiçinyapmamızgerekenleridüşünerektartışalım.


Dolaşım sisteminin sağlığını koruyalım

Dolaşım sistemimizin sağlığını korumak oldukça önemlidir.Çünküdolaşımsistemininsağlığıdiğerorganlarıvesistemleridoğ-rudanetkiler.Dolaşımsistemimizinsağlığınıkorumakiçin:

• Yeterlivedengelibeslenmeliyiz.

• Düzenliolaraksporyapmalıyız.

• Aşırıyorgunlukvestresten,sigaravealkolgibizararlımadde-lerdenuzakdurmalıyız.

• Hareketsizyadauzunsüreayaktadurmamalıyız.

• Lösemi(kankanseri),hemofili(kanınpıhtılaşmaması),kanuyuşmaz-lığı,kalpyetmezliğivekalpkrizigibihastalıklarbazıdolaşımsistemihastalıklarıdır.HepatitBveC,tetanoz,sıtma,kuduz,tifüsveAIDSisekanyoluylabulaşanhastalıklardır.Özelliklekanyoluylabulaşanhas-talıklarayakalanmamakiçinaşıyaptırmalıyız.Böylecevücudumuzunbuhastalıklarakarşıbağışıklıkkazanmasınısağlayabiliriz.

7 4


Neler öğrendik?

Dolaşım

sistem

i

Kalp

Kan

Alyu

varla

r

Akyu

varla

r

Kanpu

lcuk

ları

Kan hü

creleri

Plazma

Atarda

marlar

Toplarda

marlar

Kılcaldam

arlar

Damarlar

75


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.

1.Akciğer 2.Böbrek 3.Mide

4.Kalp 5.Beyin 6.Dalak

7.İncebağırsak 8.Karaciğer 9.Kalınbağırsak

Yukarıdanumaralandırılmışkutucuklardabazıyapıveorganlarımızınresimleriverilmiştir.Kutu-

cuklardakinumaralarıkullanaraksorularıcevaplayalım.

a)Küçükkandolaşımıhangiorganlararasındagerçekleşir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b)Büyükkandolaşımıhangiorganlararasındagerçekleşir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

7 6


2.Aşağıdakiboşluklarıuygunifadelerledolduralım.

Damar çeşitleri

Görevi Görevi Görevi

3.Kangrubu0Rh(+)olanbirkişiaşağıdakikangruplarındanhangisindenkanalabilir?

A)0Rh(-)

B)ARh(+)

C)0Rh(+)

D)ABRh(+)


………………….............………………………………………………………………………………………………………………………

………………….............………………………………………………………………………………………………………………………

4.I.Kan,kalbinsolkarıncığındançıkar.

II.Kan,kalbinsağkulakçığınadöner.

III.Kan,ilgiliorganlarınatardamarlarıileorganlaraulaşır.

IV.Oksijenmiktarıazalankanorganlardantoplardamarlarageçer.

Yukarıdabüyükkandolaşımısırasındagerçekleşenolaylarverilmiştir.Buolaylarıngerçekleşmesırasıaşağıdakiseçeneklerinhangisindedoğruolarakverilmiştir?

A) I-II-III-IV

B) I-IV-III-II

C) III-II-IV-I

D) I-III-IV-II


………………….............………………………………………………………………………………………………………………………

………………….............………………………………………………………………………………………………………………………

77


5.YunusEmre,kalbimizinyapısıveçalışmasıileilgilibazıbilgilerveriyor.Ancakbubilgilendirmeyiya-parkenbazıhatalaryapıyor.YunusEmre’ninyaptığıbuhatalarıdüzeltelim.

A) Kalbimiz,isteğimizdışındaçalışır.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

…………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……

B)Kalbimizinkasyapısı,düzkaslarabenzer.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

…………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……

C)Kalbimizikikulakçıkveikikarıncıkolmaküzeredörtbölmedenoluşur.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

…………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……

D)Kalbimizinsoltarafındakirlikan,sağtarafındatemizkanbulunur.

Doğru/Yanlış

Çünkü,

…………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

…………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....……

7 8


NOTLARIM

Bu konular neden önemli?Günlük hayatımızda sürekli olarak kuvvetin etkilerini gözlemleriz. Oynadığımız oyunlarda,

yaptığımız işlerde ve cisimlerin hareketlerinde kuvvetin etkisi vardır. Bu yüzden kuvvetin özelliklerini iyi bilmemiz gerekir. Kuvvetin özelliklerini bildiğimizde işlerimizi daha kolay yapar, oyunlarımızı daha bilinçli oynarız. Aynı zamanda cisimlerin hareket durumlarını daha iyi anlar ve ona göre davranırız.

BÖLÜMLER BİLEŞKEKUVVET SABİTSÜRATLİHAREKET

2. ÜNİTEKUVVETveHAREKET

Kitaplarınızı taşırken, sınıfın kapısını açarken, aldığınız bir içeceğin kapağını açarken, market arabasını iterken, topa vururken, topu atarken cisimlere çeşitli şekillerde kuvvet uyguladığınızın farkında mısınız? Yukarıdaki resimde iki kardeş, ailesine yardım etmek için alışveriş arabasını itmektedir. Sizce kardeşler alışveriş arabasını neden birlikte itmeyi tercih etmektedirler? Acaba aynı yönlü itmeleri onlara bir yarar sağlamakta mıdır? Farklı yönlerde itselerdi alışveriş arabası hangi yöne hareket ederdi?

1. BÖLÜM

BİLEŞKEKUVVET

KAVRAMLAR ve TERİMLERKuvvet Bileşke kuvvetDengelenmiş kuvvetDengelenmemiş kuvvet

AMAÇLARBu bölümde kuvvetin özelliklerini keşfettikten sonra bileşke

kuvveti kavrayacağız. Dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvetlerin özelliklerini ve etkilerini inceleyeceğiz.

82


Kuvvetin etkileri

Günlükhayattabirçokişimizigerçekleştirirkenkuvvet uygularız. Oyun hamuruna şekil verme-miz, voleybol oynarken topu istediğimiz tarafayönlendirmemiz,yerdekibirkutuyuvearızalananotomobili itmemiz kuvvetin etkilerine örnektir.Buörneklerdedeolduğugibibir cisme etki eden kuvveti göremeyiz. Ancak kuvvetin varlığını ci-simler üzerinde yaptığı etki ve şekil değişiklikle-rinden anlarız. Duranbir cisminhareketetmesi,hareketlibircismindurması,cisminsürat,yönveşeklindedeğişiklikolmasıuygulanankuvvetinet-kisindenkaynaklanmaktadır.

Kuvvetin özellikleri

Sizcebircisimuygulananbirkuvvetyadakuv-vetlerdenhangidurumlardavenasıletkilenir?Buetkiyinasılanlayabilirizveanalizedebiliriz?Dahaönceeğlenceparklarındakiçarpışanarabalarahiçbindinizmi?Bindiğinizbirarabayakarşınızdange-lenbirbaşkaarabaçarparsasizinarabanızınha-reketindenasılbirdeğişiklikolur?Eğerbaşkabirarabayantaraftanyadaarkadançarpmışolsaydıcevabınız aynı mı olurdu? Çarpışmadan sonrakihareketinizitanımlamakiçin,arabanızaçarpanbuarabaların uyguladıkları kuvvetlerin aynı büyük-lükte olması yeterli midir? Aynı şekilde bowling(bovling) oynayan kişilerin labutların tamamınıdevirebilmeleriiçinneyedikkatetmelerigerekir?

83

Kuvvet ve Hareket

Benzerşekildemisketoynarkenhedefinizitutturmakiçinneleredikkatedersiniz?Futboloyunundatoplabirliktehareketedenbiroyuncuyu,arkadangelenbirbaşkaoyuncuçektiğindenelerolabilir?

Kuvvetincisimlerüzerindekietkisininnasılolacağınıtahminedebilmekiçinkuvvetinözellikleriniiyibelirlemeliyiz.Kuvvetitamolaraktanımlayabilmekiçinyönünü,doğrultusunuvebüyüklüğünübilme-mizgereklidir.Örneğin,lunaparktabindiğimizbirçarpışanarabayakarşımızdangelenbirbaşkaarabaçarptığındaarabamızınhareketininbudurumdannasıletkileneceği,arabamızaetkiedenkuvvetinyön,doğrultuvebüyüklüğünebağlıdır.Bunedenleçarpışmadansonrakihareketimizi tanımlamak içindi-ğerarabatarafındanarabamızauygulanankuvvetinaynıbüyüklükteolmasıtekbaşınayeterliolmaz.Uygulanankuvvetlerinyönvedoğrultuözelliklerideönemlidir.Benzerşekildebowling(bovling)oyna-yankişilerinlabutlarıntamamınıdevirebilmeleriiçintopunlabutlarauyguladığıkuvvetlerinuygunyön,doğrultuvebüyüklükteolmasıgerekir.Misketoynarkenmisketimizindiğerbirmisketeçarptığındaneolacağıyinemisketimizindiğermisketeuyguladığıkuvvetinyön,doğrultuvebüyüklüğünebağlıdır.Fut-bolörneğindeisetoplabirliktehareketedenbiroyuncuyu,arkadangelenbirbaşkaoyuncuçektiğindefarklı durumlar olabilir. Gole giden oyuncu bu durumdan hiç etkilenmeyebilir veya kısmendengesibozulupsendeleyebilirvehareketinedevamedebilir.Yadatamamendengesinikaybedipdüşebilir.Tümbudurumlar,arkadanmüdahâleedenoyuncununuyguladığıkuvvetinyön,doğrultuvebüyüklüklerinebağlıdır.

KuvvetinÖzellikleri

Yön

Büyüklük

Doğrultu

84


Kuvvetin yönü ve doğrultusu

Doğu

Güney

Kuzey

Batı

Kuvvetinyönüvedoğrultusunubelirtmekiçinyandakişekildegös-terildiğigibiharitayönlerikullanılır.Yön ve doğrultufarklıkavramlar-dır. Bir doğrultuda iki yön söz konusudur. Aşağıdaki iki resimde yeralankişiherikidurumdaaynıdoğrultuda(kuzey-güney)olmasınarağ-menilkresimdekiyönükuzey,ikinciresimdekiyönüisegüneydir.

Yandaki resimde görülen bir fil ve bir eşekbirbirlerine aynı doğrultuda çekme kuvvetleriuygulamaktadır. Fil batı yönünde eşek ise doğuyönündebirkuvvetuygulamaktadır.Yanibudu-rumda uygulanan kuvvetlerin doğrultuları aynıikenyönlerifarklıolmaktadır.Ayrıcafilveeşeğinuyguladıkları çekme kuvvetleri birbirinden farklıolacaktır. Uygulanan kuvvetin ölçüsü kuvvetin büyüklüğü ile ifade edilir.

85

Kuvvet ve Hareket

Kuvvetin büyüklüğü

Kuvvetölçülebilirbirbüyüklüktürve“F”harfiylegösterilir.Kuvvetinbüyüklüğüdinamometreileölçülür.Dinamometreiçindekiesnekcisim(genelliklesarmalyay),uygulanankuvvetinetkisiyleşekildeğiştiriryaniuzar.Kuvvetortadankalktığındatekrareskihâlinegelir.Dinamometreiçindekiesnekcisminuzamamiktarı,uygula-nankuvvetinbüyüklüğüileorantılıdır. Dinamometreüzerindekiölçekyardımıylaistediğimizbir kuvvetinbüyüklüğünüölçebiliriz.Ölçülen kuvvetinbirimi iseünlübiliminsanıNewton(Nivton)’unsoyadınısimgeleyen“N”harfiilegösterilir.Yandakiresimdedinamometreninucunatakılmışbirelmayıgörüyorsunuz.

Kuvvetindoğrultu,yönvebüyüklüklerinibelirtmekiçiniseyönlüdoğrularyanioklar(→)kullanılır.Çizilenokunuzunluğu,uygulanankuvvetinbüyüklüğünübelirtir.Okunucuisekuvvetinyönünügöste-rir.Buyüzdençizilenokunuzunluğukuvvetinbüyüklüğüileorantılıolmalıdır.Konuyudahaiyianlaya-bilmekiçinaşağıdakiörneğidikkatleinceleyelim.

.................. ..................Batı Doğu

F = 7 N

Uygulamanoktası(Başlangıçnoktası)

Şekilde,oküzerindeyedibölmeninolduğugörülmektedir.Buradandadoğu-batıdoğrultusundavedoğuyönündeuygulananbukuvvetin7Nbüyüklüğündeolduğunuanlarız.

AşağıdakiörnekteF1veF2kuvvetleriaynıdoğrultuluikenF1batı,F2isedoğuyönündedir.BununyanındaF1veF3aynıbüyüklükteikikuvvetolmalarınarağmenyönlerivedoğrultularıfarklıdır.

............................................

...................................

.................. ...............

........................

Batı

Batı

Doğu

DoğuGüney

Kuzey

F1 = 2 N

F2 = 3 N

F3 = 2 N

Dünya’nınfarklıyerlerindekibiliminsanlarıdahakolayanlaşabilmekiçinkavramlarıçeşitlisembollerlegösterirler.Buyüzdenkuvvetindebirsembolüvardır.Kuvvet“F”ilegösterilir.“F”harfininözelliği;Türkçe’dekikuvvetkelimesininİngilizcedekikarşılığıolan“Force”(fors)kelimesi-ninilkharfiolmasıdır.


86


Etkinlik 2.1. Kuvvetlerin doğrultu, yön ve büyüklüklerini çizimle gösterelim

Neler gerekiyor?

Buradayapılançizimler,uygula-nankuvvetlerinyalnızcabirmodeliolupölçeklibirçalışmadeğildir.

• 1adetmadenipara• 1adettamboykarton• Farklırenklerdeboyakalemi• Cetvel• Bant• Kalınbirkitap

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.• Belirlediğimizbirbaşlangıçnoktasındaduranbirmadeniparayabirkuvvetuyguladığımızdaneler

olabilir?Tahminlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………• Harekethâlindekimadeniparayafarklıyöndebirkuvvetuygularsanızneolur?Budurumdapara-

nınhareketyönüdeğişirmi?Tahminlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………• Şimdikartonumuzusıramızabantyardımıylasabitleyelim.

• Kartonun bir ucunda bir başlangıçnoktasıbelirleyelimvekalemimizleişaretleyelim,diğerucunadakalınbirkitapkoyalım.

• Kartonunbirkenarınaharitayönle-riniçizelim.

• Belirlediğimiz başlangıç noktasınakoyduğumuz paraya işaret parma-ğımızlaküçükbirkuvvetuygulaya-lım.

87

Kuvvet ve Hareket

• Paranındurduğuyerebirişaretkoyalım.

• Cetvelyardımıylaparanınizlediğiyoluçizelim(Paranınizlediği yolun başlangıç ve bitiş noktalarını birleştire-lim).

• Bitişnoktasınabirokucuçizelim.

• Aynı işlemleri gruptakiheröğrenci için iki kez tekrar-layalım. Denemelerimizi farklı doğrultularda ve farklıkuvvetlerdeyapmayaözengösterelim.

• Herbirdenemeiçin,paranınizlediğiyolubiroklaifadeedelim.

• Oklarınuzunluklarınıölçerektabloyakaydedelim.

Herbirdurumdauyguladığımızkuvvetindoğrultuveyönünüdebelirleyipaşağıdakitabloyayazalım

Denemesayısı Doğrultu YönBüyüklük(Okun

uzunluğu)

Küçük kuvvet iledenemeler

Deneme1

Deneme2

Deneme3

Büyük kuvvet iledenemeler

Deneme1

Deneme2

Deneme3

88


• Kuvvetuyguladığımızdaparahareketettimi?Gözlemlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Uyguladığımızkuvvetinbüyüklüğüdeğiştiğindeparanınhareketinasıldeğişti?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Sizceçizdiğimizoklarneyitemsilediyorolabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Tabloyabakarakuyguladığımızkuvvetinbüyüklüğüileçizdiğimizokunuzunluğuarasındana-sılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Para,kitapengelineçarptığındahareketindenasılbirdeğişimgözlemledik?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Sizcekuvvetinuygulandığıyönleparanınhareketyönüarasındakiilişkinedir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Parayıdahadahızlandırmakiçinhangiyöndebirkuvvetuygulamakgerekir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

89

Kuvvet ve Hareket

• Batıyönündehareketedenparayıdurdurmakiçinhangiyöndebirkuvvetuygulamakgerekir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

• Buetkinlikteyaptıklarımızıdikkatealarak,uygulanankuvvetinözelliklerinibilmemizinönemihak-kındanesöyleyebilirsiniz?Tartışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………….....……

Aşağıdakiresimleriinceleyelimveuygulanankuvvetlerinyönleriniresimlerinüzerindeçize-rekgösterelim.

Atıhareketettirmekiçinyularınıçekenbirsürücü

Perdeyiçekenbirkişi

Topavurançocuk

Balkondansarkansepetiyukarıçekenbirkişi

Kaleminucunuaçanbirçocuk

Yerdenkutukaldıranbirkişi


90


Bileşke kuvvet

Lunaparktaki çarpışan araba örneğin-de,eğerpist kalabalık isearabamızabazenbirden fazla araba çarpabilir değilmi?Pekiçarpışmadan sonra hareket yönümüzü be-lirleyennedir?Arabalardanbirinindoğuyö-nünde,diğerininisebatıyönündeçarptığınıdüşünelim. Bu durumda bizim hangi yönegideceğimizneyebağlıdır?

Yandakiresimdenegörüyorsunuz?Bunabenzerbirdurumladahaöncehiçkarşılaştı-nızmı?Nedenbukişilerarabayıaynıyöndeitiyor?

Günlük hayatta faaliyetlerimizi gerçek-leştirirken bazen uygulanan tek bir kuvvetyeterliolmaz.Büyükbirçantayıtekbaşımızakaldıramayız.Ancakbirarkadaşımızınyardı-mıylakaldırabiliriz.Okulbahçesindearkadaş-larımızlaoynadığımızhâlatçekmeoyunundakazanantarafıntoplamkuvvetinindiğertara-fagöredahabüyükolduğunubiliriz.

91

Kuvvet ve Hareket

Yukarıdakiörneklerdeolduğugibicisimlerebazenbirdenfazlakuvvetetkieder.Budurumdakuv-vetlerinortaketkisindensözedilir ki, bunabileşke kuvvet adını veriyoruz. “Net kuvvet”olarakdaadlandırılanbileşkekuvvet;ikiyadadahafazlakuvvetinyaptığıortaketkiyitekbaşınayapabilenkuv-vetolaraktanımlanabilir.Bileşkekuvvet“R”harfiilegösterilir.Bizburadaaynıdoğrultulukuvvetlerinbileşkesindensözedeceğiz.

Aynıdoğrultulukuvvetlerinbileşkesi

Aynıdoğrultuluveaynıyönlükuvvetlerinbileşkesi

Aynıdoğrultuluvezıtyönlükuvvetlerinbileşkesi

Aynı doğrultulu aynı yönlü kuvvetlerin bileşkesi

Resimdekiçocuklarhâlıyı sarmak içinaynıyöndekuvvetuyguluyorlar.Diğerçocuklar iseağırbirdolabıitiyor.Çocuklarınuyguladıklarıbukuvvetlerinoluşturacağıortaketkisizcenasılolur?

92


Kutuplarayakınbölgelerdekullanılankızaklarbileşkekuvvetingöste-rilmesinegüzelbirörnektir.Kızağıçekentoplambileşkekuvvetherbirkö-peğinuyguladığıkuvvetlerintoplamıdır.

Resimdeenarkadaki traktörarızalanmıştır.Arızala-nanbutraktör,diğerikitraktörünuyguladığıkuvvetlerintoplamınaeşdeğerolanbileşkekuvvetsayesindeçeki-lebilmektedir.

Yukarıdakiörneklerdedegörüldüğügibibircisimüzerineaynıdoğrultudaveaynıyöndekuvvetler

etkiettiğindeortaketkidahabüyükolur.Gözlemlerimizdenyolaçıkarakbileşkekuvvetibulmak içinaynıyöndeetkiedenkuvvetleritoplamamızgerektiğinisöyleyebiliriz.Budurumdabileşkekuvvet,kuv-vetlerleaynıdoğrultudaveaynıyöndeolur.Bunubirörnekleaçıklayalım.Acismineşekildekigibiaynıyönlü5Nve15Nbüyüklüğündeikikuvvetetkietmektedir.Buikikuvvetinyaptığınıtekbaşınayapabi-lenbileşkekuvvetibulmakiçinAcismineetkiedenkuvvetleritoplarız.

Batı Doğu

F2=5N

Bileşkekuvvet=20N

F1 =15N

15N 5N

A

A

A

Budurumdabileşkekuvvet;

R=F1+F2

R=15+5R=20N

Sonuçolarak;Acismineetkiedenbi-leşke kuvvet 20 N büyüklüğündedir.Doğu-BatıdoğrultusundaveDoğuyö-nündedir.

93

Kuvvet ve Hareket

Etkinlik 2.2. Aynı doğrultulu ve aynı yönlü kuvvetlerin bileşkesi

Neler gerekiyor?• Biradetağırlık(İkikulpluçantaolabilir.)• Üçadetdinamometre

Nasıl bir yol izleyelim?• Masanınüzerinebirçantakoyalım.

• Dinamometrelerdenbirtanesininkancasınıçantanınbirkulpunageçirelim. • Diğerdinamometreninkancasınıçantanınöbürkulpunageçirelim.

• Herikisinibirlikteaynıyönedoğruçekerekçantayıhareketettirelim.

• Çantahareketetmeyebaşladığıandaherikidinamometredekikuvvetlerinotedelim.

1. Dinamometrede okunankuvvet(N)

2. Dinamometrede okunankuvvet(N)

İkidinamometrevarken

• Sonradinamometrelerinherikisinideçıkararakçantayıtekbirdinamometreileçekmedenöncedinamometreningösterebileceğikuvvetitahminedelim.

• Çantayıçekmeyebaşlayalımvehareketetmeyebaşladığıandadinamometredekikuvvetigöz-lemleyereknotedelim.Tahminlerimizivegözlemsonuçlarımızıtabloyakaydedelim.

Tahminim Gözlemim

Birdinamometrevarken

94


• Çantayıikidinamometrevetekdinamometreileçektiğimizdedinamometrelerdeokuduğu-muzkuvvetdeğerlerinikarşılaştıralım.

• Tahminlerimizlegözlemlerimizikarşılaştıralım.Nasılbirsonucaulaştık?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Yaptığınızdeneydeherikidurumdaçantayaetkiedenkuvvetleriçizimlegösterelim.

Bir dinamometre kullanılırken İki dinamometre kullanılırken

Aynı doğrultulu zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesi

Peki, daha önce hiç mendil kapmaca oyunu oy-nadınızmı? Bu oyunda karşılıklı iki gruptan birer kişimesafeyikoşarakgelir.Öncegelenkişimendiliortadatutanarkadaşındanalarakkendigrubunataşır.Eğerikiyarışmacıdaaynı andamendileulaşmış ve tutmuşsasizceneolur?Buoyundamendilinhangiyarışmacıdakalacağınınebelirler?

Resimdeki öğrenciler hâlat çekme oyunu oyna-maktadır.Buoyundaherikigrupdaipikenditarafla-rınadoğru çekmeye çalışıyor.Uyguladığı kuvvetlerintoplamı bakımından diğer gruba üstün gelen tarafoyunukazanır.

95

Kuvvet ve Hareket

Verilenörneklerdedegörüldüğügibidoğrultularıaynı,yönleri zıtolankuvvetlerezıt yönlü kuv-vetlerdenir.İkizıtyönlükuvvetinbileşkesihesaplanırkenbüyükkuvvettenküçükkuvvetçıkarılır.Budurumdabileşkekuvvetbüyükkuvvetyönündedir vebüyükkuvvettendahaküçüktür. İkidendahafazlakuvvetsözkonusuolduğundaiseönceaynıyönlükuvvetlertoplanırvedahasonrabüyükdeğer-denküçükdeğerçıkarılır.Budurumubirörnekleaçıklayalım.ŞekildekiKcisminezıtyönlü5Nve15Nbüyüklüğündeikikuvvetetkietmişolsun.BuikikuvvetinyaptığınıtekbaşınayapabilenbileşkekuvvetihesaplayabilmekiçinKcismineetkiedenkuvvetlerinbüyükolanındanküçüğünüçıkarırız.

Batı Doğu

F2=5N F1=15N

Bileşkekuvvet=10NK

K Budurumdabileşkekuvvet;

R=F1 -F2

R=15-5R=10N

Sonuçolarak;Kcismineetkiedenbileşkekuvvet 10 N büyüklüğünde, doğu-batıdoğrultusundavedoğuyönündedir.

Etkinlik 2.3. Aynı doğrultulu ve zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesi

Neler gerekiyor?• Biradetkartonkutu• Plastikçamaşıripi• Boyakalemi• Cetvel• Birkaçtanekitap

Nasıl bir yol izleyelim?• Sınıfımızdanikiarkadaşımızıseçelim.

• Kitaplarıkartonkutununiçinekoyalım.

• Kutuyukapatıpçamaşıripiilebağlayalım.

• Düğümattıktansonraçamaşıripininikiucunudauzunbırakalım.

• Kutununortanoktasındangeçecekşekildebirbaşlangıçnoktasıişaretleyelim.

96


• Gruptakiarkadaşlarımızın iplerdentutarakfarklıyönleredoğruçekmesidurumundanelerolabilir?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

• Şimdifarklıyönlerdevefarklıbüyüklüklerdekuvvetleruygulayarakkutuyuçekelim.Buişlemiyaparkeniplerinmasayaparalelolmasınadikkatedelim.Tümaşamalardakutununhareket-lerinigözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

Etkinliğimizinbasitbirgösteriminikuvvetlerigösterecekşekildeaşağıdakiboşluğaçizelim.

97

Kuvvet ve Hareket


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

• Yaptığımızetkinliktenyola çıkarakaynıdoğrultuboyuncauygulanan zıt yönlükuvvetlerinortaketkilerihakkındanesöyleyebilirsiniz?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

Çevrenizigözlemleyerekbileşkekuvveteörnekolarakverebileceğizbirolayyadadu-rumbelirleyelim.Belirlediğinizolayyadadurumufotoğraflayarakveyaçiziminiyaparaksınıftaarkadaşlarınızlatartışalım.


Dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvetler

Duvardaasılıaskılar,kitaplıktakikitaplar,masanınüzerindedurankalem,düzgünbiryoldasüratinivedoğrultusunudeğiştirmedenseyredenbiraraç,hâlatçekmeoyunundagruplarınbirbirlerineüstün-lükkuramamasıdurumugibiörneklerdehepbirdengesözkonusudur.

98


Arkadaşınızilebilekgüreşiyaparkenyenişemezseniz,birbirinizeeşitfakatzıtyöndekuvvetuygula-mışsınızdemektir.Budurumdabileşkekuvvet(netkuvvet)sıfırdır.Birdenfazlakuvvetinetkiettiğidu-rumlarda,bileşkekuvvetsıfırisecisimdengelenmiş kuvvetlerinetkisindedir.Dengelenmişkuvvetlerinetkisialtındakicisimlerdeaşağıdakidurumlargözlenebilir:

a. Başlangıçta duran bir cisim durmaya devam eder: Resimdekielma,ağırlığıkadarbirkuvvetleaşağıdüşmekister.Ancaksapı,elmanınağırlığınadirenmeyeçalışır.Budurumdadalındaasılıduranelmaiçin“Elmadengededir.”diyebiliriz.Birbaşkaifadeyle;bileşkekuv-vetsıfırdırveelmadengelenmişkuvvetlerinetkisinde-dir.

b. Başlangıçta hareketli bir cisim sabit bir süratle hareketine devam eder: Bir otomobilin hep aynı sü-ratlegittiğinidüşünelim.Bukoşul, araçlardabulunanvehızsabitleyiciadıverilensistemlerlesağlanabilmek-tedir.Budurumdaaynısüratleyolaldığısürecearacaetkiyen bileşke kuvvet sıfırdır. Dolayısıyla araba den-gelenmiş kuvvetlerin etkisi altındadır. Benzer şekildeaynısüratleuçanbirkuş,yürüyenmerdivenleçıkanbiradamdengelenmişkuvvetlerinetkisialtındadır.

99

Kuvvet ve Hareket

Dengelenmişkuvvetibirdeneylekavramayaçalışalım.Tahtabirtakozabağlıikidinamometreyezıtyöndefakataynıdoğrultudaveeşitbüyüklüktekuvvetleruygulayalım.

KeremDeniz

DoğuBatı

01 23456 78910 109876543210

KeremveDeniz’in tahta takozauyguladığı kuvvetlerindoğrultu, yönvebüyüklüklerini aşağıdakitabloyayazalım.Eldeettiğimizverilerdennetürsonuçlarçıkarabiliriz?Dinamometrelerinherikisiaynıkuvvetdeğerinigösterdiğindetakozhareketediyormu?Dikkatleinceleyipsonucutartışalım.

Kerem Deniz

Doğrultu Doğu-Batı …

Yön … Batı

Büyüklük … 6N

Bileşkekuvvet ….

Kuvvetin birimine soyadını veren Newton(Nivton)’unelmaylailgilimeşhurbiranısıvardır.HikâyeyegöreağacınaltındagölgelenenNewton(Nivton)’unbaşınaağaçtanbirelmadüşer.Başınadüşenelmanın,ünlübiliminsanına ilhamverdi-ğivebusayedeFizikveAstronomibilimineçokönemlikatkılardabulunduğusöylenir.


100


Bir cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesisıfır değilse cisimdengelenmemiş kuvvetlerinetkisindedir. Bu durumda cisim sanki tek birkuvvetinetkisindeymiş gibi davranır.Hızlanıp,yavaşlayabilir, duruyorsa harekete geçebilir,hareketli ise durabilir. Örneğin, havaya atılanbir top, hızlanan araba, piste iniş yapan uçaküzerine etkiyen kuvvetlerin toplamı sıfırdanfarklı olduğu için dengelenmemiş kuvvetlerinetkisindedir.Bircismeetkiyendengelenmemişkuvvetleridengelemekiçinaynıcismezıtyön-de,ancakdengelenmemişkuvvetbüyüklüğün-debirkuvvetuygulamakgerekir.

Dahaönceyaptığımızdeneyibukezfarklışekildetekrarlayalım.Tahtabirtakozabağlıikidinamo-metreyeaynıdoğrultuda,zıtyöndefakatfarklıbüyüklüktekuvvetleruygulayalım.

KeremDeniz

DoğuBatı

01 23456 78910 109876543210

VerilenşeklegöreKeremveDeniz’ıntahtatakozauyguladığıkuvvetlerindoğrultu,yönvebüyüklük-leriniaşağıdakitabloyakaydedelim.Eldeettiğimizbuverilerdenhangiçıkarımlaraulaşabiliriz?Dina-mometreleraynıveyafarklıkuvvetdeğerlerinigösterdiğindetakozhareketedermi?

Kerem Deniz

Doğrultu Doğu-Batı …

Yön … Batı

Büyüklük 8 ….

Bileşke kuvvet ….

Cisimüzerineaynıdoğrultudafakatzıtyöndeetkiyenkuvvetlerinbileşkesisıfırolduğundabaşlangıçtadurmaktaolancisminhareketetmediğigözlemlenir.Cisimüzerineaynıdoğrultudavezıtyöndeetkiyenkuvvetlerinbileşkesisıfırdanfarklıolduğundaise,cisimbüyükkuvvetyönündehareketedecektir.Buikiörnektegözlemlediğimizdurumufarklıhareketdurumlarındadagözlemleyebilirmiyiz?Tartışalım.

101

Kuvvet ve Hareket

Etkinlik 2.4. Dengelenmiş ve dengelenmemiş kuvvetler

Neler gerekiyor?

Hâlatıçekerkenelimizinzarargörmemesiiçineldivenkullanalım.

• Yaklaşık10metreuzunluğundabirhâlat• Renklikurdele• Tebeşir• Öğrencisayısıkadareldiven

Nasıl bir yol izleyelim?• Herdörtöğrenciyebirsetgerekecekşekildemalzemelerihazırlayalım.

• Okulbahçesineçıkalım.

• Hâlatımızınortakısmınakurdelemizibağlayalım

• Yerebirmetrearalıklıdüzikiçizgiçizelim.Gruplarınhâlatıçekerkenkendileriiçinçizilenbuçizgi-lerigeçmemesigerekir.

• Hâlatınortasındakikurdeleninikiçizgiarasınadenkgelmesinedikkatedelim.

• İkiligruplarhâlindehâlatınikiucunayerleştirelim.

• Hâlatınikiucundançekelim.

• Kurdeleyikendineyakınçizgidengeçirengrupyarışmayıkazanır.

• Uygulanankuvvetleridikkatealdığımızdabuyarışıkazanmamınkoşulunedir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………...………….………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….……...

102


• İpinhangidurumlardadengelenmiş,hangidurumlardadengelenmemiş kuvvetlerinetkisialtındakaldığınıgerekçeleriylebirliktetartışalım.

• Herdurumdadaeldeettiğimizsonuçlarıtablodakiilgiliyerlere(�)işaretikoyarakbelirtelim.

Hâlata etkiyen kuv-vetlerindurumu

Bileşkekuvvet

Kuvvetlerindurumu

Dengelenmişkuvvetlerinetkisi

altında

Dengelenmemişkuvvetlerinetkisi

altında

Zıt yönde eşit kuv-vetler uygulandığın-da

Sıfır

Sıfırdanfarklı

Zıt yöndeeşit olma-yan kuvvetler uygu-landığında

Sıfır

Sıfırdanfarklı

• Buetkinliktennasılbirsonuççıkarabiliriz?Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………...………….………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….……...

…….....……………………………………………………………………………………………………………...………….………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….……...

…….....……………………………………………………………………………………………………………...………….………

…………………………………………………………………………………………………………………………………….……...

103

Kuvvet ve Hareket

1916yılıHarpMecmuası’ndanalınmıştır.

SeyitOnbaşı,1889yılındaBalıkesir`inHavran ilçesinin Çamlık köyünde doğdu.1909`da askere giden Seyit, 1914`de Bi-rinci Dünya Savaşı çıkınca Çanakkale`detopçu eri olarak görev yaptı. İri yapısın-dan dolayı askerde ‘‘Koca Seyit’’ olaraktanınmıştı.

Savaşınençetingünlerindenbirindedüşmangemilerindenatılanbirmermicephane-liğeisabetetmiş,cephanelikhavayauçmuştu.Busıradatopmermilerindenikisitoprağagömülmüşvekullanılmazhâlegelmişti.Sadecebir tanesikullanılabilirhâldeydi.Ancaktopunikiyüzyetmişbeşkilogramlıkmermileriniikimetreyüksekliktekinamluyaçıkara-cakolanmekanizmadakullanılamazhâlegelmişti.Çünküoağırmermiyitamikimetrelikyüksekliğeçıkararaknamluyayerleştirebilmek;değilikikişinin,belkionkişininbileyapa-mayacağıbirişti…Busırada“KocaSeyit”sağlamkalantektopgüllesininbaşınageldivedurdu.ArkadaşıNiğdeliAliiseşaşırmıştı.Seyit,şaşkınşaşkınkendisinebakanarkadaşına:“Yardımetdemermiyiyükleneyim.”dedi. SonraAli`ninyardımıylamermiyi sırtlayarak275kilogramlıkyüküyletopunaltıbasamağınıçıktıvemermiyitopunağzınayerleştirmeyibaşardı.Topungürlemesiylebirliktekarşıdakidüşmangemisindenyoğunsiyahbirdumanyükselmişti.Busayedeateşlenentopmermisidüşmangemisinibatırmıştı.

SeyitOnbaşı’nın bir kişinin dengeleyemeyeceği kadar büyük bir kuvveti bu şekildedengelemesi;zorzamanlardaazim,inançveçalışmailenelerinbaşarabileceğinigösterençarpıcıbirörnektir.

“TanıdığımÇanakkaleGazileri”kitabındanderlenmiştir.

Okuma metni: Seyit Onbaşı’nın azmi

104


Neler öğrendik?

KuvvetinÖzellikleri

Doğrultu Yön Büyüklük

BileşkeKuvvet(NetKuvvet)

Aynı doğrultulu aynıyönlükuvvetlerin

bileşkesi

Aynıdoğrultuluzıtyönlükuvvetlerin

bileşkesi

Bileşke kuvveti bulmakiçinkuvvetlertoplanır.

Bileşkekuvvetibulmakiçinbüyükolankuvvettenküçükolan

kuvvetçıkarılır.

Bileşkekuvvetsıfırise

Cisim duruyorsadurmaya devam

eder.

Cisimharekethâlindeiseaynısüratle hareketi-nedevameder.

Cisimkuvvetinetkisindekalır.Hızlanmayadayavaşlamahareketivardır.

Bileşkekuvvetsıfırdeğilise

105

Kuvvet ve Hareket


Beyza Ali Yunus Tuğba Yiğit ?0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

Kuvvet(N)

Alivearkadaşlarıkendiaralarındahâlatçekmeoyunuoynayacaklardır.Yukarıdakigrafikteheröğ-rencininuygulayabildiğimaksimumkuvvetdeğeribelirtilmiştir.Bugrafiktenyararlanarakaşağıdakiso-ruları cevaplayalım. Soruları cevaplarken,herbiröğrencininmaksimumkuvvetuyguladığını dikkatealalım.Grafikte“?”işaretiilegösterilendeğerAyşe’ninuyguladığıkuvvetitemsiletmektedir.

a) Alivearkadaşlarıiçinipindengedekalacağışekildeüçfarklıgruplaşmayapınız.BudurumdaAyşe’ninuygulayacağıenbüyükkuvvetdeğerikaçNolmalıdır?Aşağıdakiboşluğa,oklarkullanarakcevabımızauygunşekliçizelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b) Ayşe’ninuyguladığıkuvvetdeğerinin4Nolduğunudüşünelim.GruplardanbirininAyşe,BeyzaveTuğ-ba’danoluşmasıdurumundabileşkekuvvetibulalımveşekilüzerindegösterelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c) Bileşkekuvvetin3Nolmasıiçinöğrencilernasılgruplanmalıdır?BudurumdaAyşe’ninuygulamasıgerekenkuvvetibelirleyelim.Cevabımızauygunşekliçizelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

Öğrenci

106


2.

F1

F3

F4 F5

F6

F2

Yukarıdakişekildebölmelereşitaralıklıdır.Verilenkuvvetlerleilgilihangiöğrenciyadaöğrencilerinyorumuyanlıştır?

F4veF5aynıyöndedir

Yasemin

F3,F4 veF5aynıdoğrultudadır.

Ela

F3 ,F4 veF5’inbileşkesisıfırdır.

Ege

F1 ,F6 kuvvetininikikatıbüyüklüktedir.

Alp

F1 ,F2 veF6’nınbileşkesisıfırdır.

Başar

a. Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

107

Kuvvet ve Hareket

b. ŞekildekiF6kuvvetininbüyüklüğü3Nisediğerkuvvetlerinbüyüklüğünühesaplayınız.

3. Aşağıdakişemadaoklarlagösterilenkutularıniçiniuygunşekildedolduralım.

Ölçümaracı…………………………………………

…………………………………………

Birimi…………………………………………

…………………………………………

Özellikleri…………………………………………

…………………………………………

Gösterimşekli…………………………………………

…………………………………………

Sembolü…………………………………………

…………………………………………

KUVVET

Cisimlereetkileri…………………………………………

…………………………………………

108


4. ArdaveMehmetoyuncakarabalarıylaoynarkenarabalara farklıkuvvetlerinetkiyeceğiçeşitlidü-zeneklerkurmayakararveriyorlar.Yaptıklarıgözlemleredayanarakaşağıdaki çizimleri yapıyorlar.Buverilerikullanarakaşağıdakisorularıcevaplayalım(Sürtünmekuvvetiihmâledilmektedir.).

10N 25N 20N 20N

30N

a b

dc

15N 25N 40N

A) Yukarıdakiherbirdurumiçinbileşkekuvvetibulalımveçizimlegösterelim.

a. b.

c. d.

B) Cisim,hangidurumyadadurumlardadengelenmişkuvvetlerinetkisindekalır?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

C) Cisim,hangidurumyadadurumlardadengelenmemişkuvvetlerinetkisindekalır?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

109

Kuvvet ve Hareket

5. Aşağıdakişekillerdeverilencisimlerinbaşlangıçtakihareketdurumlarıbelirtilmiştir.Bucisimlereşe-killerdebelirtilenkuvvetleretkiettiktensonracisimlerinnasılhareketedeceklerinialtlarındakiboşluk-larayazalım.

7N 6N 4N 4N

.....................................................

.....................................................

.....................................................

......................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

......................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

......................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

......................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

......................................................

5N5N

Hareketyönü

HareketsizHareketsiz

3N 8NHareketsiz

5N5N

Hareketyönü

110


6.Aşağıdakihikâyeyiokuduktansonrasorularıcevaplayalım.

Tümyılçalışıp,başarılıbirdönemgeçirenBeyzayaztatilinigeçirmeküzereİstanbul’agidecekti.Buyüzden içi içine sığmıyorvekarnealacağı günüheyecanlabekliyordu.Nihayetkarnegünügelmişti.Öğretmeni,masanınüzerindedurankarnelerebaktı.‘‘Evet,beklediğimizgüngeldi,tatilbaşlıyor.Tatil-deeksiklerimizitamamlayalım’’dedi.Ardındanduvardakisaatebaktıve‘‘zamangeldi’’dedi.Masayadoğruyürüdüvemasayıkendinedoğrubirazhareketettirdi.Herkeskarnesinialıpbirbiriilevedalaştı.Zilinçalmasınabirdakikakalmıştı.Beyzasaatinsaniyesininhareketinigözlemledi.Sonundasondersziliçalmıştı.

Evdeailesiyolaçıkmakiçinhazırlanıyordu.Beyza,dolabınüstündeduranbavulunuindirdi.Eşyala-rınıözenleyerleştirdi.Ertesisabaharabalarınabinerekyolaçıktılar.Çokgeçmedenbabasıanibirfrenlearabayıdurdurdu.Çünküevinkapısınıkilitlemeyiunutmuştu.Şehirlerarasıyolboyuncasürat göster-gesinin90km/h’ihiçgeçmediğinifarketti.Birkaçsaatsonragörkemliyapısıylaadetaonlarıkarşılama-yahazırlananBoğaziçiKöprüsügörünmüştü.Köprüdengeçerkenhızlanansüratteknelerininbirbiriileyarıştığını farketti.Dahasonrabaşınıgökyüzünekaldırdıveparaşütlegökyüzündeyavaşlayanbirini gördü.İlkdefagördüğübumanzarakarşısındahayranlığınıgizleyemedi.Artıkyolculuksonaermişvehâlasınınevigörünmüştü.Sevinçleelindekiuçanbalonubırakarakyanlarınakoştu.Kucaklaştılarvehoşbirtatilbaşlamışoldu.

a)Hikâyedealtıçizilidurumlardakihareketleridikkatealaraktablodakiuygunkategoriyekaydediniz.

Dengelenmişkuvvetlerinetkisindedir. Dengelenmemişkuvvetlerinetkisindedir.

b)Dengelenmişkuvvetlerinetkisindekicisimlerinhareketdurumlarınıaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

111

Kuvvet ve Hareket

NOTLARIM

112


Gökyüzünde bir uçak gürültüsü duyduğumuzda hemen başımızı yukarı kaldırır ve uçağa bakmaya çalışırız. Özellikle milli bayramlarımızda gurur duyduğumuz akrobasi timi Türk Yıldızları’nın yaptığı gösteriler nefes kesicidir. Resimde iki pilot uçaklarıyla birbirine ters yönde uçmaktadır. Acaba bu pozisyonda nasıl kalabiliyorlar? Bu şekilde aralarındaki mesafe açılmadan uçmayı sürdürebilmeleri için ne yapmaları gerekir ?

2. BÖLÜM

SABİTSÜRATLİHAREKET

KAVRAMLAR ve TERİMLERYolZamanSüratSabit süratli hareketYol-zaman grafiğiSürat-zaman grafiği

AMAÇLARBu bölümde, sabit süratli hareketi tanımlayıp örneklerini

inceleyeceğiz. Sabit süratli hareketlerde ölçümler yaparak yol- zaman ve sürat-zaman grafiklerini oluşturacağız. Bu grafikler yardımıyla yol, zaman ve sürat arasındaki ilişkiyi gösterip yorumlayacağız.

113

Kuvvet ve Hareket

114


Sürat

Etrafımızabaktığımızdahareketedenbirçokvarlıkgörürüz.Dersziliçaldığındasınıfakoşanöğren-ciler,rüzgârındalgalandırdığıbayrak,bahçedekikarıncalar,gökyüzündeuçankuşlar,sokaktangeçeninsanlarvearabalargörürüz.Buörneklergünlükyaşamdakarşılaştığımızhareketlivarlıklardansadecebirkaçıdır.

Bir koşuyarışmasındaatletler aynıbaşlangıç çizgisindenaynı andayarışabaşlamalarına rağmennedenaynıandabitişçizgisineulaşamazlar?Ankara’danİzmir’eseyahatederkenyaklaşık585kilometreolanbumesafeyisizcehangiulaşımaracınıkullanırsakdahakısazamandagideriz?

Herhareketlivarlığınbirsürativardır.Birhareketlininsüratinibulabilmekiçinbelirlibirmesafeyinekadarsüredealdığınıbilmemizgerekir.Süratifazlaolanbirhareketli,belirlenenmesafeyidahakısazamandaalır.Birbaşkaifadeilesüratifazlaolanbirhareketli,bellibirzamandilimindedahafazlayolalır.Bircisminsüratini,alınantoplamyolu,hareketiçingeçentoplamzamanaoranlayarakbulabiliriz.

Sürat=AlınanyolGeçenzaman

Süratibelirler

Geçenzaman

Alınanyol

115

Kuvvet ve Hareket

Motorlutaşıtsürücüleri,kullandıklarıaraç-ların sürat göstergeleri sayesinde yollardakisüratlimitlerineuyarlar.Böylecebirsaattekatedebilecekleri mesafeyi kilometre cinsindenhesapedebilirler.Birmotorlutaşıtınsüratgös-tergesibirsaatboyunca50’yigösteriyorisebutaşıt,birsaatte50kmyolalıyordemektir.

Birölçmeişlemininsonucunuifadeederkenölçülenözelliğeyönelikolarakbirbirimkullanırız.Ölçü-lebilenözellikleriçinuluslararasıbirimsistemlerikullanılır.Bubirimler,Dünya’nınheryerindekullanılanevrenselbirimlerdir.Uluslararasıbirimsistemindeuzunlukvezamaniçingenellikleaşağıdakibirimlerkullanılır.Bubirimlerkısaltmalarkullanılarakifadeedilir.

Uzunluk

Zaman

Metre

Dakika

m

dk

Santimetre

Saniye

cm

s

Kilometre

Saat

km

h

Özellik Birim Kısaltması

Alınanyolumetre(m),geçenzamanısaniye(s)olarakalırsaksüratinbirimininneolacağınıtahminedelim.

Sürat Geçen zamanAlınan yol

saniyemetre

sm

= = =

116


Şimdidealınanyolukilometre(km),geçenzamanısaat(h)olarakalırsaksüratinbirimininneolaca-ğınıtahminedelim.Zamanbirimiolansaat,“h”harfiilegösterilebilir.Buharf,İngilizce’dekisaat(hour)kelimesininbaşharfindenkaynaklanmaktadır.


saatkilometre

hkm

= = =

Trafiktecanvemalgüvenliğinisağlamakiçinaraçlarınsüratlerine“hızlimiti”adıverilençeşitlisınırlamalargetirilmiştir.Özellikleotobüslerinşehirlerarasıyollardasüratiniölçmekvekaydetmekiçintakometreadıverilenölçümcihazlarıkullanılır.Süratsınırlarınıaşanaraçlarıtespitetmekiçinderadarlarkullanılır.Trafikkazalarınıönlemek için trafikkurallarınauyulmasıvehız sınırlarınınaşılmamasıgereklidir.



Neler gerekiyor?• Biradetcetvel• Kronometre

Nasıl bir yol izleyelim?• Okulumuzunbahçesineçıkalım.

• Koşacağımızmesafeninbaşlangıçvebitişçizgileriniişaretleyelim.

• Bumesafe50myada100molabilir.

• Hangiarkadaşımızınensüratliolacağınıtahminedelim.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Tahminimizingerekçeleriniyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

117

Kuvvet ve Hareket

Şimdidealınanyolukilometre(km),geçenzamanısaat(h)olarakalırsaksüratinbirimininneolaca-ğınıtahminedelim.Zamanbirimiolansaat,“h”harfiilegösterilebilir.Buharf,İngilizce’dekisaat(hour)kelimesininbaşharfindenkaynaklanmaktadır.


saatkilometre

hkm

= = =

Trafiktecanvemalgüvenliğinisağlamakiçinaraçlarınsüratlerine“hızlimiti”adıverilençeşitlisınırlamalargetirilmiştir.Özellikleotobüslerinşehirlerarasıyollardasüratiniölçmekvekaydetmekiçintakometreadıverilenölçümcihazlarıkullanılır.Süratsınırlarınıaşanaraçlarıtespitetmekiçinderadarlarkullanılır.Trafikkazalarınıönlemek için trafikkurallarınauyulmasıvehız sınırlarınınaşılmamasıgereklidir.



Neler gerekiyor?• Biradetcetvel• Kronometre

Nasıl bir yol izleyelim?• Okulumuzunbahçesineçıkalım.

• Koşacağımızmesafeninbaşlangıçvebitişçizgileriniişaretleyelim.

• Bumesafe50myada100molabilir.

• Hangiarkadaşımızınensüratliolacağınıtahminedelim.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Tahminimizingerekçeleriniyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Sonraheröğrenciiçinbumesafeyikoşmasüresinikronometreyardımıylaölçelimvetabloyakaydedelim.

• Heröğrencininkendisüratinikendisininhesaplamasınaözengösterelim.

• Kendisüratimizlearkadaşlarımızınsüratlerinikarşılaştıralım.

• Karşılaştırmasonucundasınıfımızınensüratliöğrencisinibulalım.

• Tahminimizlegözlemimizuyumlumu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

Öğrenci Mesafe (m) Zaman (s) Sürat (m/s)

1

2

3

4

6

……..

Bazenverilenbirsüratbiriminibaşkabirbirimeçevirmemizgerekebilir.Bununiçinuzunlukvezamanbirimleriarasındakidönüşümleribilmeliyiz.

1km =1000m

1 h =60dk =3600s

118


Örnek 1 :

36 saatkilometre

kaç eder?saniyemetre

Çözüm:1saat=(60x60)s=3600saniye

1kilometre=1000metre 36 h

km ? sm=

36 hkm

1 km1000m

(60 60) s1 h

10 ms=

Örnek 2:

20 saniyemetre kaç saat

kilometre eder?

Çözüm:1saat=(60x60)s=3600saniye

1kilometre=1000metre

20 sm

1000 m1km

1h(60 60) s

72 hkm

=

Aşağıdaki soruları verilen kutucukların içine çözelim.

Soru 1. 10m/s=?km/h

Soru 2. 90km/h=?m/s

119

Kuvvet ve Hareket

Soru 3.Saatte36kmyolalanelektriklibirbisikletinsüratikaçm/solur?

Aşağıdatanımlanmışhareketlerinsüratlerinibulalım.

Hareketli Alınan Yol Geçen zaman

Sürat

km/h m/s

Araba 144km 2h

Atlet 480m 240s

Yüktreni 180km 5h

Çita 360km 240dk

Uçak 350km 7200s

Süratleri hesaplayalım

NOTLARIM

120


İlginizi çekebilir...

Işığınhavadakisürati300.000km/s’dir.

Biruzaymekiğininfırlatılmasüratiyaklaşık

32.000km/h’dir.

ThrustSSC,jetyakıtıileçalışanensüratlikaraaracıdır.Sürati1240km/h’yibulabilmektedir.

Göklerinensüratlikuşuolankartallarınsürati320km/h’ibulabilir.

Ankara-EskişehirarasındafaaliyetteolanYHT(yüksekhızlıtren)’ninsüra-ti250km/h’eulaşabilmektedir.

Ensüratlikoşanhayvanolançitalarınsürati140km/h’ibulmaktadır.

İnsanların ulaştığı en yüksek sürat 43.45 km/h’tir. Bu sürat, ünlü atletMichaelJohnson(MaykılCansın)veDonovanBailey(DanıvınBeyli)tara-fından1997Olimpiyatoyunlarındakaydedilmiştir.

Salyangozlarınsüratiyaklaşıkolarak0.05km/h’tir

121

Kuvvet ve Hareket

Sabit süratli hareket

Resimdeyeralansaatin;akrep,yelkovanvesaniyesininhareketi,yürüyenmerdivenlerin,eğlenceparklarındakidönmedolap ve teleferiğinhareketi sabit süratli hareketörnekleridir. Sabit süratli bircisimeşitzamanaralıklarındaeşityollaralır.Birbaşkadeyişlesabitsüratlicisimlerinsürati,hareketiboyuncadeğişmez.

Cisminsüratininhareketiboyuncasabitkaldığınıörneküzerinde inceleyelim.Aşağıdaki resimde,küçükçocukkardeşininbisikletiniitiyor..Bisikletliçocuk,hareketebaşladıktan4ssonra2myolalıyor.Benzerbiçimdehareketinedevamediyor.Toplamda20ssonunda10myolalıyor.Aşağıdakişekilüze-rindenverileridikkatleincelersekbuhareketinasıltanımlarız?Nedenböyledüşündüğümüzüaçıklaya-lım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

0m

4s

2m

8s

4m

12s

6m

16s

8m

20s

10m

122


Hareketlibircisminbelirlizamanaralıklarındaaldığıyolbirtabloilegösterilebilir.Alınanyol-zamantablosuoluşturmakhareketidahaiyianlamamızaveyorumlamamızayardımcıolur.Şimdiyukarıdakikardeşlerinyaptığıhareketeaitverileribirtabloilegösterelim.

Alınanyol(m) 0 2 4 6 8 10

Zaman(s) 0 4 8 12 16 20

Ancakbirhareketliyeaitalınanyol-zamantablosutekbaşınahareketiyorumlamayayetmez.Birbi-riileilişkiliikideğişkeneaitverilerlegrafikçizilebilir.

Grafik çizerken aşağıdaki kurallara dikkat edelim:

1.Önceliklebirisiyataydiğeridüşeyolanikieksenibirbirinikesecekşekildeçizelim.2.Eksenleriverisetimizegöreadlandıralım.Genellikleyatayeksen‘‘zaman’’olurken,düşeyeksen‘‘alı-nanyol’’olarakadlandırılır.

3.Değişkenlerinisimvebirimleriniparanteziçindeeksenlereyazalım.

4.Tablodakienaltveenüstdeğerleridikkatealarakeksenleriorantılıbirşekildeölçeklendirelim.Bura-dayatayvedüşeyeksenlerinbirbirindenbağımsızolarakölçeklendirilebileceğiniunutmayalım.

5.Tablodakideğerleringrafiktekiyerlerinibulalım.Örneğin,zaman4saniye ikenalınanyol2metreolacakşekildeeksenlerdennoktalarçıkarak,bunlarınkesiştiğiyerebirnoktakoyalım.

6. Noktalarıbirleştirerekgrafiğimiziçizelim.

5 10 15 2000

2

4

6

8

10

12

Alınan

yol(m

)

Zaman(s)

Şimdi yandaki tabloya ait alınanyol-zamangrafiğiniçizelim.

123

Kuvvet ve Hareket

Bisikletli kardeşlerin yol-zaman grafiğini incelediğimizde zamanla alınan yolda artışın düzgünol-duğunufarkederiz.Zamanlaalınanyoldakibudüzgünartışhareketinsabitsüratliolduğunugösterir.Şimdiörneğimizdekibisikletliçocuğunherbirzamanaralığıiçinsüratinibulalım.

0-4 saniye aralığında:


saniyemetre

sm

= = =

Sürat 42

0, 5 sm

= =


Sürat 84

0, 5 sm

= =


Sürat 126

0, 5 sm

= =


Sürat 168

0, 5 sm

= =


Sürat 2010 0,5 s

m= =

Hareketlimizinbütünzamandilimlerineaitsüratinihepaynıdeğerdebulduk.Öyleysebuhareketli-nineşitzamanaralıklarındaeşityollaraldığını,yanisabitsüratlihareketettiğinisöyleyebilirmiyiz?Eldeettiğimizverilerikullanaraksürat-zamantablosunuoluşturalım.

Zaman(s) 0 4 8 12 16 20

Sürat(m/s) 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

Şimdidetablodakiverilerigrafikçizmekurallarınıkullanarakhareketlimizeaitsürat-zamangrafiğiniçizelim.

5 10 15 2000

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

Zaman(s)

Sürat(m/s)

124


Eldeettiğimizgrafiktesüratinzamanladeğişmediğinifarkettinizmi?Birimzamandaalınanyolundeğişmediğibutürhareketlersabitsüratlihareketlereörnektir.

Şimdihareketinsabitsüratliolupolmadığınıbirbaşkaör-neküzerindeninceleyelim.Aşağıdakiçizelgelerdeikikardeş;ElvinileEmin’in100metreyikoşmasüreleriileilgiliverilerverilmiştir.Butablodanyararlanarakhareketlilerinsüratlerinihesaplayalım.Dahasonrayol-zamangrafiğiniçizelim.Kardeş-lerdenhangisinindahasüratliolduğunubelirleyelim.

Elvin

Yol(m) 20 40 60 80 100

Zaman(s) 4 8 12 16 20

Sürat(m/s)

EminYol(m) 20 40 60 80 100

Zaman(s) 5 10 15 20 25Sürat(m/s)

Tablodakiverilenlerikullanarakkimindahasüratliolduğunutahminedelim

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....…………

• TablodanyararlanarakElviniçinyol-zamangrafiğiniaşağıdakialanaçizelim.Yol(m)

Zaman(s)5 10 15 20 250

0

20

40

60

80

100

120

125

Kuvvet ve Hareket

• TablodanyararlanarakEminiçinyol-zamangrafiğiniaşağıdakialanaçizelim.

Yol(m)

Zaman(s)5 10 15 20 2500

20

40

60

80

100

120

• TablodanyararlanarakşimdideElvinveEminiçinsürat-zamangrafikleriniaşağıdakialanlaraçize-lim.

5 10 15 20 2500

1

2

3

4

5

6

Zaman(s)

Sürat(m/s)

5 10 15 20 2500

1

2

3

4

5

6

Zaman(s)

Sürat(m/s)

126


• ElvinveEmin’insüratlerinigrafiklerebakarakkarşılaştıralım.Sonuçlarıyorumlayalım.Ensüratlihan-giarkadaşımızınolduğunubelirleyelim.Tahminlerimizlegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....…………

Etkinlik 2.6. Otobüs şoförü kurallara uydu mu?

Nasıl bir yol izleyelim?Otobüslerleyaşananölümlütrafikkazalarındansonraotobüssürücülerininsüratdurumlarıkayıt

altınaalınmaktadır.BuamaçdoğrultusundaotobüsleruyduüzerindenGPSaletleriileizlenereksüratlimitlerineuyupuymadıklarıdenetlenmektedir.

Aşağıdaİzmir-Ankaraarasıyolcutaşımacılığıyapanbirotobüsünİzmir-Uşakarasındakisüratgös-tergesikayıtlarıbulunmaktadır.Tablodakiverileryardımıylasürücünün2,5saatliksüratkayıtlarınabakarakkurallarauyupuymadığınıinceleyelim.

1 280

85

90

95

100

105

110

115

120

Zaman(h)

Sürat(km/h)

• İzmir-Uşakarasındakisüratlimiti110km/h’tir.

• Grafiğegöreotobüsünsüratihangizamanlardadeğişmiştir?Cevabımızıgerekçesiilebirlikteyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Grafiğegöreotobüsünenfazlaveenazyolaldığıbölgelerhangisidir?Cevabımızıgerekçesiilebirlikteyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

127

Kuvvet ve Hareket

• Grafiğinhangibölgeyadabölgelerindeotobüsünsüratienfazladır?Cevabımızıgerekçesiilebir-likteyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Sizceotobüssüratlimitineuymuşmudur?Cevabımızıgerekçesiilebirlikteyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Grafiğebakarakotobüsüntoplamnekadaryolaldığınıtahminedelim.Buişleminasılyaptı-ğımızıaçıklayalım.Bulduğumuzsonuçlarıkarşılaştıraraktartışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

Okuma metni: Uzaydan Dünya’ya çılgın atlayış

Dünya, 14 Ekim 2012tarihinde bir paraşütçününuzaydanyeryüzüneatlayışı-na tanıklık etti. Avusturyalıparaşütçü Felix Baumgart-ner (Feliks Baumgardnır),Amerika Birleşik Devletle-ri’ninNewMexicoeyaletin-deki Roswell (Rasvıl) uzayüssünden,özelbirkapsülvetulumiçinde,2saat40da-kikadaçıktığıyaklaşık39binmetre yükseklikten kendiniboşluğa bıraktı. Tüm Dün-ya’nınnefesinitutarakizlediğibudenemedeçılgınsporcuyaklaşık10dakikadayereindi.Busayedeyüksekserbestatlama,enhızlıinsanvebalonlaenyükseğeçıkaninsanrekorla-rınıelegeçirdi.

TürkiyeRadyoveTelevizyonKurumu’nun(TRT)haberarşivindenderlenmiştir.

128


Neler öğrendik?

SÜRAT

Sabit süratli harekette eşit zamanaralıklarındaeşityollaralınır.

Dengelenmişkuvvetlerinetkisin-dekicisimlersabitsüratlihareket

yapar.

Sürat Alınan yol Geçen zaman=bağıntısıilebulunur

Alınanyolabağlıdır. Geçenzamanabağlıdır.

Aynı sürede daha fazlayolalandahasüratlidir.

Alınan yolun birimimetre(m)

olarakalınabilir.

Aynı yolu daha kısa za-manda alan hareketli

dahasüratlidir.

Zamanınbirimisaniye(s)

olarakalınabilir.

Alınanyolmetreileölçülür.

Alınanyolunbirimikilometre(km)

alınabilir.

Zaman kronometre ileölçülebilir.

Zamanınbirimisaat(h)

olarakalınabilir.

m/sAlınan yol-zaman

grafiğiçizilir.

Birimi Grafikleri

km/hSürat-zaman grafiği

çizilir.

129

Kuvvet ve Hareket


1. Aşağıdakiörnekolaylardanhangilerindegözlemsüresincesabitsüratlihareketmeydanagelmiştir?Önceilgilikutucuğuişaretleyelim.Sonradacevabımızınnedeniniaçıklayalım.

Olaylar Evet Hayır Cevabımınnedeni

Harekethâlindeki bir tren için-debulunanbiryolcu,her5sani-yedebiryolkenarındabirelekt-rikdireğigörüyor

Şehiriçindebelediyeotobüsün-deyolculuk yapan yolcularher1 km de bir otobüs durağı ilekarşılaşıyor.

Bir kuş gözlemcisi dürbünü ilekuşları izlediğinde bir dakikaboyunca kuşların arasındakimesafenin değişmediğini göz-lemliyor.

100 metre koşusunda yarışmaboyunca sporcular arasındakimesafesüreklideğişmektedir.

Bir maraton koşucusu, bir fut-bolsahasınınetrafını60saniye-dekoşuyor.

130


2. Aşağıdakigrafiktebirkedininbelirlizamanaralıklarındaaldığıyolailişkinbirsütungrafiğiverilmiştir.Bugrafiktenyararlanarakaşağıdakisorularıcevaplayalım.

2 4 6 8 100

5

10

15

20

25

0Zaman(s)

Alınanyol(m)

a)Kedi,hangizamanaralıklarındaeşityolalmıştır?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………...

b)Kedi,hangizamanaralıklarındaeşitsüratasahiptir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………...

c)Kediböylehareketetmeyedevamederse,20.saniyedekisürativealdığı toplamyolhakkındanesöyleyebilirsiniz?Hesaplayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………...

131

Kuvvet ve Hareket

3.

• Yiğit• Ayşe• Tuğba• Beyza

ParktaoyunoynayanAli,Yiğit,Ayşe,TuğbaveBeyzafarklıuzaklıklardanbelirledikleribirnoktayakadaryarışyapmayakararveriyorlar.Herbirininbulunduğuyervealdıklarıyollarkrokiüzerindegös-terilmiştir. Sabit süratle koşanbuarkadaşlarla ilgili olarakaşağıdaki soruları cevaplayalım (Bölmelereşitaralıklıdırvekareninbirkenarı3m’yekarşılıkgelmektedir).Belirlenennoktayaherkesinaynıandaulaştıklarınıdüşünerekaşağıdakisorularıcevaplayalım.

a) Buverilerleherbirininsüratinibulabilirmiyiz?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b) Ensüratlikimdir?Cevabımızınedenleriileaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c) Buarkadaşlarınsüratlerinisıralayalım.Sıralamayıbelirleyenilişkiyiaçıklayalım.Sizcesüratleriaynıolanlarvarmıdır?Bununasılbulduğumuzuaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

d) Yiğit’insüratinin8m/solmasıdurumunda,diğerlerininsüratlerinibulabilirmiyiz?Nasıl?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

132


4. Tuğbavearkadaşlarıöğretmenintahtayaçizdiği,birhareketliyeaityol-zamantablosunabakarakçeşitliyorumlardabulunuyorlar.Bunagörehangiöğrencininyorumuyanlıştır?

Zaman(h) 0 2 4 6 8 10

Alınanyol(km)

0 50 100 150 200 250

Cisimher2saatiçinde50kmyol

almıştır.

Ayşe

Cisimsabitsüratlihareketyapmıştır.

Tuğba

Cisimhareketebaşla-dıktan13saatsonra300kmyolalmıştır.

Yiğit

Cisminsürati25km/h’tır.

Yunus


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

5.

Zaman(h) 0 1 2 3 4 5

Alınanyol(km) 0 8 16 16 24 28

133

Kuvvet ve Hareket

Başar’ın,bisikletinisürerkenyaptığıhareketeaityol-zamantablosuyukarıdakigibidir.Bunagöre;a) Başar’ınhareketininyol-zamangrafiğiniçizelimveyorumlayalım.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1 2 3 4 5 6Zaman(s)

Yol(m)

b) 2.ve3.saniyelerdezamanilerlemesinerağmenBaşarnedenyolalmamıştır?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………c) Herbirzamandilimiiçinsüratleribelirleyelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

d)Başar’ınhareketininsürat-zamangrafiğiniçizelimveyorumlayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1 2 3 4 5 6 Zaman(s)

Sürat(m/s)

134


6. Tuğba,MehmetveAyşe,Ankara’danKonya’yafarklıaraçlarlaseyahatediyorlar.Tuğbavearkadaş-larınınbindiklerisabitsüratlehareketedenaraçlaraaityol-zamangrafiğiaşağıdakigibidir.Bunagöre;

T AM

Zaman(h)

Alınanyol(km)

60

120180

240

1 2 3 4 5 6 7

a) Tuğbavearkadaşlarınınbindiğiaraçlarınsüratlerineaitsütungrafiğiniçizelim.Sürat(km/h)

Zaman(h)

b) Çizdiğimizsütungrafiğinegöre,hangisininbindiğiaraçaynıyoludiğerlerindendaha fazlasüredegitmiştir?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c) Çizdiğimizsütungrafiğinegöre,hangisininbindiğiaraçeşitzamanaralıklarındadiğerlerindendahafazlayolalır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

d) Hangisininbindiğiaraç1saattedahaazyolalır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

0

135

Kuvvet ve Hareket

7.Aşağıdabirbirinikovalayanikikediyeaitsüratzamangrafiğivealdıklarıyolugösterendoğruparçasıverilmiştir.

10

5 10 15 20 25 30 35

20

30

40

0

T

B

B C D E F G

Tekir Boncuk

A

0 20 m 60 m

Sürat(m/s)

Zaman(s)

TekirveBoncukaynıandasabitsüratlekoşmayabaşlıyorlar.Buverileregöreaşağıdakisorularıcevaplayalım(Noktalararasımesafelereşittir).

a) KedilerhareketebaşladıktankaçsaniyesonraTekirBoncuk’uyakalar?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b) TekirBoncuk’uyakaladığında,Boncukkaçmetreyolalmıştırvehanginoktayaulaşmıştır?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c)Tekir’inDnoktasınagelmesikaçsaniyesürmüştür?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

136


d) BoncukveTekir’eaitbuhareketlerinyol-zamangrafiğini çizelim.Ölçeklendirmeyiverilereuygunyapmayadikkatedelim.

Alınanyol(m)

Zaman(s)

8. Bisikletimizlesabitsüratlibirhareketyapmakistersekneyapmalıyız?Hareketinsabitsüratliolduğu-nu,hangiaraç-gereçlerikullanarakispatlayabiliriz?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

Bu konular neden önemli?

Maddelerin şekillerini, davranışlarını, yoğunluklarını, kullanım alanlarını ve maddede meydana gelebilecek fiziksel ve kimyasal değişiklikleri maddenin yapısı belirler. Maddelerin nasıl bir yapıya sahip olduğunu bilirsek birçok özelliğini de tahmin edebiliriz. Bu da bize maddeleri kullanırken günlük yaşamımızda kolaylıklar sağlar.

BÖLÜMLER MADDENİNTANECİKLİYAPISI FİZİKSELVEKİMYASALDEĞİŞMELER YOĞUNLUK

3. ÜNİTEMADDENİNTANECİKLİYAPISI

138


Yandaki resimde motorlu testere ile bir odunun kesilme anı görülmektedir. Başlangıçta tek parça olan odun kesildikçe ortaya küçük odun parçacıkları çıkmaktadır. Bu durum aslında odunun tek parça olmadığını, küçük parçacıklardan oluştuğunu göstermektedir. Acaba tüm maddeler tek bir parçadan mı yoksa buradaki gibi küçük parçacıklardan mı oluşmaktadır?

1. BÖLÜM

MADDENİNTANECİKLİYAPISI

KAVRAMLAR ve TERİMLERTanecikTitreşimÖtelemeAkışkanDönme

AMAÇLARBu bölümde, maddelerin tanecikli ve boşluklu yapılarını, bu

taneciklerin hareketli olduğunu, hâl değişiminde tanecikler arasındaki boşluğun ve hareketliliğin farklılaştığını keşfedeceğiz.

139


140


Maddenin tanecikli yapısı

Kütlesivehacmiolancanlıvecansızhervarlığamaddedenir.Maddelerinkatı,sıvıvegazhâlle-rindebulunduğunubiliyoruz.Farklıfizikselhâllerdebulunabilentümmaddelerçokküçükyapılardanoluşmuşlardır.Maddeyioluşturanvemaddeninözelliklerinitaşıyanenküçükyapıbiriminemaddenin taneciğidenir.

Tümmaddelertanecikliyapıdadır.Maddenintanecikleriokadar küçüktür ki en gelişmişmikroskoplarlabile görülemez.Taneciklerbirarayagelerekmaddelerioluşturur.Örneğingörü-lemeyecekkadarküçükdemirtanecikleribirarayagelerekbirdemirlevhayıoluşturur.

Üstteyeralanresimdekisahileuzaktanbaktığımızdadeniz,gökyüzü,sahilvedağlardanoluşmuşbirmanzaragörürüz.Sahileyaklaştıkçatekbirkaraparçasıgibigörünenkumunküçüktanelerdenoluştu-ğunukeşfederiz.Kumlarıelimizealırsakbunudahaiyifarkedebiliriz.Uzaktantekbirparçagibigörünensahildekikumlarındikkatliincelendiğindeçokküçükparçacıklardanoluşmuşolmasımaddenintanecikliyapısınıgöstermektedir.

141

Maddenin Tanecikli Yapısı

Maddelerintanecikliyapısınıgösterendiğerbirörnekdenardır.Tekbirparçaolarakgördüğümüznarıniçiniaç-tığımızdayüzlercenartanesindenoluştuğunufarkederiz.Nartanelerini,narıoluşturantanecikliyapıyabenzetmekmümkündür.

Yukarıda verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi maddeyioluşturantaneciklermaddeninözelliğini taşıyanenküçükbiri-midir. Örneğin yandaki resimde görülen toplu iğnelerin uçlarımilyarlarcataneciğinbirarayagelmesiileoluşmuştur.Topluiğneveonuoluşturantanecikleraynıkimyasalözellikleresahiptir.

Çevremizi incelediğimizdeçeşitliözelliklerdeçoksayı-dafarklımaddelerigörmekmümkündür.Budurumfarklımaddelerinfarklıtaneciklerdenoluşmasındankaynaklan-maktadır.Örneğin, resimdekikırmızıelma, farklı tanecik-lerdenoluştuğuiçindiğerlerindenfarklıözellikleresahiptir.

142


Çevremizdekibirçokaynımaddeninfarklıözelliklerde olabileceğini de fark etmişsiniz-dir.Örneğin,buz,suvesubuharıaynımad-dedir.Bunlaraynıtürtaneciklerdenoluşma-larına rağmenfiziksel özellikleri farklıdır. Birmaddenin farklı fiziksel özelliklerde olmasımaddenintanecikli ve boşluklu yapısının de-ğişmesindenkaynaklanmaktadır.

Tüm maddeler çok küçük taneciklerdenoluşmuştur. Resimdeki boyaların suyun hertarafınahızlıcadağılmalarıboyalarınçokküçüktaneciklerdenoluştuğunugöstermektedir.Çokfazla tanecik bir araya geldiğinde taneciklerarasındaazveyaçokboşluklaroluşur.Birmad-denin tanecikleri arasındaki boşlukların mik-tarı maddenin hangi hâlde olduğunu belirler.Maddelerintaneciklerihareketlidir.Maddelerintaneciklerimaddeninhâlinebağlı olarak farklıhızlarda değişik hareketler yaparlar.Maddele-rintaneciklerititreşim, dönme ve ötelemeha-reketiyapabilirler. Yaptıklarıbuhareketebağlıolarakmaddelerfarklıhâllerdebulunur.

Etkinlik 3.1. Maddenin tanecikli yapısı

Neler gerekiyor?• Kurşunkalemucu• Havan• Büyüteç

143


Çevremizdekibirçokaynımaddeninfarklıözelliklerde olabileceğini de fark etmişsiniz-dir.Örneğin,buz,suvesubuharıaynımad-dedir.Bunlaraynıtürtaneciklerdenoluşma-larına rağmenfiziksel özellikleri farklıdır. Birmaddenin farklı fiziksel özelliklerde olmasımaddenintanecikli ve boşluklu yapısının de-ğişmesindenkaynaklanmaktadır.

Tüm maddeler çok küçük taneciklerdenoluşmuştur. Resimdeki boyaların suyun hertarafınahızlıcadağılmalarıboyalarınçokküçüktaneciklerdenoluştuğunugöstermektedir.Çokfazla tanecik bir araya geldiğinde taneciklerarasındaazveyaçokboşluklaroluşur.Birmad-denin tanecikleri arasındaki boşlukların mik-tarı maddenin hangi hâlde olduğunu belirler.Maddelerintaneciklerihareketlidir.Maddelerintaneciklerimaddeninhâlinebağlı olarak farklıhızlarda değişik hareketler yaparlar.Maddele-rintaneciklerititreşim, dönme ve ötelemeha-reketiyapabilirler. Yaptıklarıbuhareketebağlıolarakmaddelerfarklıhâllerdebulunur.

Etkinlik 3.1. Maddenin tanecikli yapısı

Neler gerekiyor?• Kurşunkalemucu• Havan• Büyüteç


• Elimizekurşunkalemucualalımvenasılbiryapıdaolduğunuinceleyelim.Gözlemleriniziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Kurşunkalemucunubirkaçparçayaayıralım.Parçalardanbirinialaraknasılbiryapıdaoldu-ğunuönceçıplakgözlesonrabüyüteçleinceleyelim.Gözlemleriniziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Kalemucuparçalarınıhavanyadabenzeribirkabakoyarakhavandaiyicedövelim.Havanda

dövdüğünüzparçacıklarıbirkâğıtüzerinekoyarakönceçıplakgözlesonrabüyüteçlenasılbiryapıdaolduğunuinceleyelim.Gözlemlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Sizcekalemucuparçacıklarınıensonnoktayakadarküçültebilme imkânımızolsaydıneyeulaşabilirdik?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….………

• Çıplakgözlevebüyüteçleyaptığımızgözlemlerimizarasındakifarklarnelerdir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Yaptığımız gözlemlere dayalı olarak kalem ucunu oluşturan en küçük taneciği zihnimizdecanlandırarakaşağıdakiboşluğaçizelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

144


• Arkadaşlarımızınyaptığı çizimlerlekendiyaptığımız çizimikarşılaştıralım.Etkinlik sonundanasılbirsonucaulaştık?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

Katı maddelerin tanecikleri

Katımaddelerin tanecikleri çok sıkı ve düzenli bir şe-kilde birbiri ile temas hâlindedir ve tanecikleri arasındakiboşluk yok denecek kadar azdır. Bu nedenle, katıların ta-necikleri sadece oldukları yerde titreşim hareketi yapar.Yandaki resimdekatıbirmaddenin taneciklerinintitreşimhareketinigörmektesiniz.Taneciklerarasındakiboşluklarınçokazolmasıvetaneciklerinbirbiriylesıkıbirşekildetemashâlindeolmalarınedeniylekatımaddeler sıkıştırılamazlar.Katı tanecikleri dönme ve öteleme hareketi yapamaz. Bunedenlekatılarınbelirlibirşekillerivehacimlerivardır.

Aşağıdakiresimlerdebirerkatımaddeolanbakırınvetaşıntanecikliveboşlukluyapısıgörülmekte-dir.Resimlerdegörüldüğügibibumaddelerintanecikleridüzenlivesıkışıkolarakbirarayagelmişlerdir.

Dışarıdanbiretkiolmadığısürecekatılarınşeklideğişmez.

145


Sıvı maddelerin tanecikleri

Sıvıhâldekimaddelerdetıpkıkatılargibitanecikliveboşlukluyapıdadır.Sıvıhâldekimaddelerintanecikleriarasındakiboşluklarkatılaragörebirazdahafazladır.Sıvıtanecikleribirbiriyletemashâ-lindedir.Sıvılaryüksekbasınçtaçokazsıkıştırılabildiğiiçin,sıkıştırı-lamazolarakkabuledilmektedir.

Sıvıtanecikleri,titreşim hareketiyanında,dönmevebirbirleriüzerindenkayaraköteleme hareketi deyaparlar.Sıvılarıntanecik-lerinin yaptığıöteleme vedönme gibi yer değiştirmehareketlerisıvımaddelereakıcılıközelliğikazandırır.Yandakiresimdesıvıtane-ciklerinintitreşimvedönmehareketleriyaptıklarınıgörmektesiniz.

Taneciklerinin yaptığı yer değiştirme hareketlerinden dolayı sıvılarınbelirlibirşekilleriyoktur;fakatbelirlihacimlerivardır.Sıvılarınhacmi,için-debulunduğukabındoldurduğukısmınınhacmineeşittir.Benzerşekildesıvıiçinekonulduğukabındoldurduğukısmınınşeklinialır.Bunedenleher-hangibirkaptabulunanbirsıvıbaşkabirkabaaktarıldığındasıvınınşeklidedeğişir.

Resimdegörüldüğügibifarklışekillerdekikaplarakonansıvı-lar,konulduklarıkaplarınşekillerinialmışlardır.Sıvılar,tanecikle-rininyaptıklarıdönmehareketlerindendolayıkolaylıklaakabilir.Akışkanlıközelliğindendolayıbirsıvıbirkaptandiğerinekolay-lıklaakabilirvekabınşeklinialabilir.Sıvılarınbudavranışlarısıvımaddelerioluşturan taneciklerinboşlukluyapıları veyaptıklarıdönmehareketleriileilgilidir.

146


Gaz maddelerin tanecikleri

Gaz hâlindekimaddelerin yapısı ve davranışlarıkatı ve sıvılardan oldukça farklıdır. Kaynayan çay-danlıktanyükselensubuharınınhareketini izlediği-nizde,subuharıtaneciklerininserbestbirşekildevehızlahareketettiklerinikolaycagözlemleyebilirsiniz.

Tanecikleri arasında fazlaboşlukbulunduğundangazların taneciklerikatıvesıvılardan farklıolarakheryöndeçokhızlıbirşekildehareketedebilir.Yandakire-simdegaztaneciklerinintitreşim, dönmeveöteleme hareketi yaptıkları görülmektedir. Bu yüzden gazlarınbelirlişekilleriyokturvebulunduklarıkapalıkaplarıta-mamendoldururlar.

Gaztaneciklerininarasındaçokfazlaboşlukbulunduğuiçingaz-larkolaylıklasıkıştırılabilir.Gaztanecikleriarasındabulunanboşlukkabınbüyüklüğünegöredeğişir.Aşağıdaki şekildegöründüğügibikapbüyüdükçeboşlukartarken,küçüldükçebuboşluklarazalır.

147


Gazhâlindekimaddelerintanecikleriçokhızlıhareketettiğiiçinbulunduklarıortamahızlayayılırlar.Odamızasıktığımızodaspreyininveyaodamızınbirköşesindekiçiçeğinkokusununevinhertarafındahissedilmesigaztaneciklerininbulunduklarıortamayayılmasınaörnek-tir.Gazlarınbulunduklarıortamayayılmasındankaynaklananolumsuzsonuçlardavardır.Örneğin,sobazehirlenmelerigaztaneciklerininbulunduğuortamayayılmasınınbirsonucudur.Sobazehirlenmelerin-de,eksikyanmadandolayıoluşanzehirligazlar,evintamamınahızlıbirşekildeyayılarakzehirlenmeyenedenolmaktadır.


Etkinlik 3.2. Hangileri sıkışır?

Neler gerekiyor?• Üçadetşırınga• Tuz• Su• Mantartıpa


• Şırıngalarınüzerini1-2-3diyenumaralandıralım.

• Birincişırıngayıtuziledoldurupağzınımantartıpailesıkıcakapatalım.

• İkincişırıngayısuiledoldurupağzınımantartıpailesıkıcakapatalım.

• Üçüncüşırıngayıdaşekildegördüğümüzgibiiçinehavaçekipağzınımantartıpailekapatalım.

• Şırıngaların ağzını kapattıktan sonra sıkıştırmaya çalışırsak hangileri sıkışır? Tahminlerimiziaşağıdakitabloyayazalım.

148


Tahminlerimiz Gözlemlerimiz

Şırıngalar Sıkışır. Sıkışmaz. Sıkıştı. Sıkışmadı.

1(Tuziledolu)

2(Suiledolu)

3(Havailedolu)

• Sırasıylaherbirşırıngayısıkıştırmayaçalışıpgözlemlerimiziyukarıdakitabloyayazalım.


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Yaptığımızetkinliktenyolaçıkarakhangisonucavarabiliriz?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

149


Etkinlik 3.3. Taneciklerin hareketlerini izleyelim

Neler gerekiyor?• Mürekkep •Su• Silgi •Damlalık• Makas •Peçete


• Mürekkebisilgininüzerinedamlattığımızdasizceneolur?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Mürekkebisilgininüzerine1-2damladamlatalım.Birsürebeklediktensonrapeçeteyardımıilemürekkebisilelim.Dahasonramürekkepdamlattığımıznoktadanmakasyardımıilesilgiyiikiyebölelim.Kestiğimizkesitigözlemleyelim.Gözlemlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….……………….....

• Mürekkebisuyadamlattığımızdasizceneolur?Tahminedelim.

…….....………………………………………………………………………………………………………………….....……………

………………………………………………………………………………………………………….……………………...…………..…

• Mürekkebisuyadamlatarakgözlemlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….……………….....• Tahminlerimizlegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….……………….....• Deneydençıkardığımızsonucuyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….……………….....

Öncegrupolaraksonradasınıfarkadaşlarımızlasonuçlarımızıtartışalım.

…….....………………………………………………………………………………………………………………….....……………

………………………………………………………………………………………………………….……………………...…………..…

150


Hâl değişimi ve tanecikler

Buz, su ve buhar aynı taneciklerden oluşmalarına rağ-mennedenbirbirindenfarklıgörünür?Birmaddeninfarklıhâllerininaynıtürtaneciklerdenoluşmalarınarağmenfarklıgörülmesininnedenineolabilir?Budurummaddeninha-reketliveboşlukluyapısındakideğişmelerdenkaynaklanmışolabilirmi?

Birmaddeninısıalmasıyadaısıvermesisonucubirhâldenbaşkabirhâlegeçmesinehâl değişimi denir.Maddelerinfarklıfizikselhâldeolmalarınıntemelsebeplerindenbirisidetaneciklerinhareketivearalarındakiboşluklardır.Örneğinresimdekisuısıtıldığındasutaneciklerininhızlarıartarakgazhâlinegeçmektedir.Benzerşekildemaddelerısıalışverişiyaparakkatı,sıvıvegazhâllerindebulunabilirler.

Katıdan sıvıya

Katımaddelerin taneciklerininbirbirlerineçokyakınolduklarını vehareketlerininçokkısıtlıolupsadecetitreştikleriniöğrenmiştik.Ancakkatımaddelerdışarıdanısıalmayabaşladığındataneciklerintitreşimhareketlerigiderekartar.Butitreşimlersonucundataneciklerdahaserbesthareketetmeyebaşlar.Taneciklerindaharahathareketedebilmeleridüzenliyapılarınıbozar.Böylecetaneciklerara-sındakiboşluklarartar.Boşluklarınartmasıiletaneciklertitreşimhareketlerininyanındadönmeveöte-lemehareketlerideyapmayabaşlarlar.Bütünbuolaylarkatımaddelerineriyereksıvıhâlegeçmesinenedenolur.

151


Kışın bahçemizde yaptığımız kardan adam havanınısınmasıylaerir.Kardanadamınerimesiısınınetkisiylekartaneciklerinintitreşimhızlarınınartması,ötelemevedön-mehareketleriyapmayabaşlamalarıvebununsonucundadaeriyereksıvıhâlegeçmesiyleaçıklanabilir.

Sıvıdan gaza

Aşağıdakiresimde,sıcakçaydakitaneciklerinsoğukçaydakitaneciklerdendahahızlıolduğunugör-mektesiniz.Budurumaynımaddenintaneciklerininhızınınsıcaklıkladeğişebildiğinigöstermektedir.

Soğukçay

Sıcakçay

152


Sıvı maddeler dışarıdan ısı almaya başladığında taneciklerin titre-şim, dönme ve öteleme hareketleri giderek artar.Isıtmaişlemidevamederse tanecikler giderekdaha fazlatitreşim,dönmeveötelemeha-reketiyapar.Artantitreşim,dönmeveötelemehareketlerisonucundabirbirinehızlaçarpantaneciklerarasındakiboşluklardaartmayabaşlar.Tanecikler arasındaki boşlukların artması sonucunda birbirinden ba-ğımsızhareketetmeyebaşlarlar.Önceliklesıvınınüstkısmındabulunantanecikler onu çevreleyen diğer sıvı taneciklerinden kurtulup serbesthareket eden gaz taneciğine dönüşmüş olur. Böylece sıvımadde hâldeğiştirerekgazhâlinegeçer.Yandakiresimdegörülenbeherdekisıvı-nınısıtıldığındakaynayarakbuharlaştığı,yanisıvıfazdangazfazageçtiğigörülmektedir.

Sıvıhâldengazhâlinegeçerkentaneciklerinhareketlerindekideğişiklikaşağıdakişekildegösteril-miştir.Katıvesıvılarakıyasla,gazmaddelerintanecikleriarasındakiboşluklarçokdahafazladır.Bune-denlegazmaddelerintaneciklerikatıvesıvıhâldekitaneciklereoranlaçokdahahızlıveserbesthareketedebilirler.Gaztaneciklerininbuözelliklerigazlarınbulunduklarıortamahızlıyayılmalarınanedenolur.

Maddehâldeğiştirirkentaneciklerindehiçbirdeğişiklikmeydanagelmez.Sadecetaneciklerinhızlarındavetaneciklerarasındakiboşluklardadeğişimolur.


153


Etkinlik 3.3. Taneciklerin hareketlerini izleyelim

Neler gerekiyor?• 2adet100mLlikbeher• Birmiktarbuz

• Birküçükpetşişe• Köpükoyuncağı

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.• Beherlerdenbirinebuzparçalarınıdiğerinedesıcaksukoyalım.• Köpükoyuncağıylabaloncuklarıoluşturalımvebubaloncuklarıpatlatmadanikipetşişenin

ağzınatutturalım.• Ağzındaköpükbalonubulunanpetşişeninbirinibuzdolubehere,diğeriniisesıcaksubulu-

nanbeherebatırdığımızdanelerolacağınıtahminedelim.Tahminlerimizitabloyayazalım.• Ağzındaköpükbalonubulunanpetşişeleribuzvesıcaksubulunanbeherlerebatıralımve

değişimlerigözlemleyiptabloyayazalım.

Tahminlerim GözlemlerimBuzbulunan

beherSıcaksubulunan

beherBuzbulunan

beherSıcaksubulunan

beherPetşişelerdekibaloncukların

durumu

Tahminlerimizlegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Petşişeninağzındakibaloncuktakideğişimlerinmaddenintanecikliyapısıilenasılbirilişkisi

vardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Petşişedebulunanhavanıntaneciklerinizihnimizdecanlandırarak(hayalederek)modelini

çizelim.

Pet şişedeki havanın ilkbaştakimodeli

Pet şişedeki havanın buziçindekimodeli

Pet şişedekihavanın sıcak suiçindekimodeli

154


• Çizdiğimizmodelleriarkadaşlarımızlapaylaşarak,modellerarasıfarklılıklarınnedenlerinitar-tışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Arkadaşlarımızlamodellerüzerindedüştüğümüzfikirayrılıklarının,bilim insanlarıarasındada

olupolamayacağıhakkındanedüşünüyorsunuz?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

NOTLARIM

155


Maddeninhâli TaneciklerinşekliTaneciklerinhareketi

Özellikleri

Katı

Titreşimhareketiyaparlar.

• Belirlişekillerivardır.

• Belirlihacimlerivardır.

• Akışkandeğildir.

• Taneciklerarasındaboşluk-larçokazdır.

• Sıkıştırılamazlar.

Sıvı

Titreşim,dönmeveötelemehare-ketleriyaparlar.

• Belirlişekilleriyoktur.

• Kabın doldurduğu kısmınınşeklinialır.

• Belirlihacimlerivardır.

• Akışkandır.

• Tanecikler arasındaki boş-luklar katılara göre birazdahafazladır.Sıkıştırılmazlar.

Gaz

Titreşim,dönmeveötelemehare-ketleriyaparlar.

• Belirlişekilleriyoktur.

• Konulduklarıkabıdoldururlar.

• Belirlihacimleriyoktur.

• Taneciklerarasıboşlukfaz-ladır.Sıkıştırılabilirler.

Neler öğrendik?

156


Maddeısıaldığındayadaısıverdiğindehâldeğiştirebilir.

Erime

Katı Sıvı Gaz

Isıtılırsa

Donma

Kaynama

Isıtılırsa

Isıtılırsa

Yoğuşma

Kırağılaşma

Soğutulursa

Soğutulursa Soğutulursa

Süblimleşme


I II III

1. Yukarıdakişekildegösterilenmaddemodellerinineşleştirilmesihangiseçenektedoğruolarakverilmiştir?

I II III

A) Katı Sıvı Gaz

B) Gaz Sıvı Katı

C) Katı Sıvı Sıvı

D) Katı Gaz Gaz

157


Maddeısıaldığındayadaısıverdiğindehâldeğiştirebilir.

Erime

Katı Sıvı Gaz

Isıtılırsa

Donma

Kaynama

Isıtılırsa

Isıtılırsa

Yoğuşma

Kırağılaşma

Soğutulursa

Soğutulursa Soğutulursa

Süblimleşme


I II III

1. Yukarıdakişekildegösterilenmaddemodellerinineşleştirilmesihangiseçenektedoğruolarakverilmiştir?

I II III

A) Katı Sıvı Gaz

B) Gaz Sıvı Katı

C) Katı Sıvı Sıvı

D) Katı Gaz Gaz

2.Beyza:“Tümmaddelertanecikliyapıdadır.”

Yunus:“Tümmaddelerboşlukluyapıdadır.”

Tuğba:“Tümtaneciklertitreşimhareketiyapar.”

Ali:“Sadecegazlarıntaneciklerihareketlidir.”

Ayşe:“Maddekatıdansıvıvegazhâlinegeçerken,taneciklerininbüyüklükleridedeğişir.”

Yiğit:“Gazhâlindekimaddenintanecikleridahaçokbulunduğukabınaltkısmındabulunur.”

Emre:“Gazhâlindekimaddenintanecikleridahaçok,bulunduğukabınüstkısmındatoplanır.”

Beyzavearkadaşlarımaddeninyapısıylailgilibazıbilgilervermektedir.Yukarıdaverilenbubilgiler-denhangileriyanlıştır?Nedenleriylebirlikteaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

3.Maddenintanecikleriarasındaboşluklarınbulunduğunugösterenbirdeneytasarlayınız.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

4.Yunus,iğnesiçıkarılmışbirenjektörearkadaşlarınınbilmediğibirmaddeyikoyuyor.Enjektörünucunuparmağıilekapatarakpistonuitiyor.Pistonhareketederekmaddeyisıkıştırıyor.Pistonuserbestbıraktığındaisepistontekrarsıkıştırmadanöncekihâlinegeliyor.

a)Bunagörebilinmeyenmaddeninfizikselhâlihangiseçenektedoğruverilmiştir?

A) Katı

B) Sıvı

C) Gaz

D) Hâlibelirlenemez.

b) Pistonunhareketederekeskihâlinegelmesitaneciklerinhangiözelliğiileaçıklanamaz?

A) Hareketliolması

B) Hareketsizolması

C) Boşlukluyapıdaolması

D) Sıkıştırılabilirolması


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

158


5.

I.Taneciklerititreşimhareketiyapar.

II.Tanecikleriarasındaboşlukbulunmamaktadır.

III.Taneciklibiryapıyasahiptir.

IV.Sıkıştırılabilir.

Yukarıdakiözelliklerinhangisiyadahangileriyalnızcagazlaraaittir?

A) YalnızIV B)IIIveIV C)I,IIIveIV D)I,II,IIIveIV


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

6.

I.Birmaddehâldeğiştirdiğindemaddeyioluşturantaneciklerdehâldeğiştirir.

II.Birmaddehâldeğiştirdiğindemaddeyioluşturantaneciklerinhızlarıdeğişir.

III.Sıvılarkatılaşıncataneciklerinötelemehareketleridurur.

Yukarıdakiifadelerdenhangisiyadahangileriyanlıştır?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveII D)IIveIII


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

159


7.Aşağıdagünlükyaşamdakarşılaştığımızbazıdoğaolaylarıverilmiştir.Budoğaolaylarınınoluşması-nanedenolanmaddelerintanecikmodelleriniresimlerinaltınaçizelim.

Dolu Yağmur Bulut

8.Yazlarısivrisineklerdenkorunmakiçindeğişikşekillerdesinekilaçlarıkullanırız.Bazeniçindebirsıvıbulunanilaçodamızınbirköşesindekielektrikprizinetakılarakkullanılırken,bazenkatıtabletşeklindesinekilaçlarıkullanılmaktadır.Sinekilaçlarıelektrikenerjisiileısınırvegazhâlinegeçer.Sinekilaçlarınınkullanıldığıodalarasivrisineklergirememektedir.

Verilenbilgilerdoğrultusunda;sinekilaçlarınınçalışmaprensipleriilemaddenintanecikliveboşluk-luyapısıarasındanasılbirilişkikurulabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

9.Aşağıdaverilenifadelerindoğruyadayanlışolduğunubelirleyelim.Yanlışsadoğrusunuyazalım.

a)Katımaddelerintaneciklerihareketetmez.(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

b) Sıvılarsıkıştırılamaz.(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

160


c)Gazhâlindekibirmaddenintanecikleriaynımaddeninsıvıvekatıhâlindekitaneciklerindendahaküçüktür.

(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

d)Katılareriyincetaneciklerihızlanır.(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

e) Isınanmaddelerintitreşimhareketleriyavaşlarken,ötelemehareketlerihızlanır.(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

161


NOTLARIM

162


Yandaki resimde terk edilmiş bir bisiklet görülmektedir. Zamanla bisikletin bazı kısımları yıpranmış, bazı kısımları çürümüş, demirleri paslanmış ve bisiklette birçok değişiklik meydana gelmiştir. Sizce bisiklette meydana gelen tüm bu değişikliklerin sebepleri nelerdir?

2. BÖLÜM

FİZİKSELVEKİMYASALDEĞİŞMELER

KAVRAMLAR ve TERİMLERFiziksel DeğişimKimyasal Değişim

AMAÇLARBu bölümde, maddelerde görülen fiziksel ve kimyasal değişimlerin

neler olduğunu kavrayacağız.

164


Fiziksel ve kimyasal değişmeler

Çevremizdeki maddelerin çoğu çeşitli ne-denlerle farklı değişimlere uğrar. Sizce yandakiresimde kâğıdın kesilerek farklı şekiller oluştu-rulması ile kâğıttanegibi değişimlerolmuştur?Kesilmişvekesilmemişkâğıtlararasındanegibifarklılıklarvebenzerliklervardır?Eğerkâğıtlarbuşekildekesilmeseydiveyakılsaydınegibideğişik-liklerolurdu?

Camkırıldığında,kâğıtyadakumaşyırtıldığında,meyvelerbirsürebekletilipçürüdüğünde,yemekpişirildiğinde,demirpaslandığındaveyahavaifişekleryakıldığındamaddelerdefarklıtürdendeğişimlermeydanagelmektedir.Maddedemeydanagelenbudeğişimlermaddeninyapıtaşıolantaneciklerindefarklılaşmayasebepolupolmamalarınagörefiziksel veya kimyasaldeğişimlerolmaküzereikigrubaayrılır.

Fiziksel değişim

Yandaki fotoğrafta yer alan sandviçte; ek-mekdilimleriarasındapeynir,kesilmişdomates,salatalık ve temizlenip küçük parçalara ayrılmışmarullarbulunmaktadır.Sizcesandviçhazırlanır-kenyiyeceklerinkesilmesi veyaküçükparçalarabölünmeleriyle bu yiyecekler kendi özelliklerinikaybederek yenimaddelere dönüşmüşmüdür?Yoksahâlaaynımaddemidir?

Maddelerdemeydanagelenezilme, yırtılma, parçalanma, erime, donma, buharlaşma ve çözün-megibideğişmelerefiziksel değişim denir.Fizikseldeğişimlemaddeyidiğermaddelerdenayırtedenrenk,tatvekokugibimaddeninkimliğinioluşturanözelliklerideğişmez.Fizikseldeğişimlerlemaddeninsadecegörünümü,şekliveyahâlideğişir.

165


Fiziksel değişimle maddenin taneciklerininhızıveboşlukluyapısınındüzenideğişirkentane-ciklerinyapısıdeğişmez.Örneğindondurmamızısatınaldığımızdakatıhâldedirvetanecikleriöte-lemevedönmehareketleriyapamayacakşekildebirbirlerinesıkıcatutunup,sadecetitreşimhare-ketiyapabilirler.Fakatdondurmaısınmayabaşla-dığında tanecikleridahaserbesthareketederektitreşimhareketlerininyanındaötelemevedön-me hareketleri de yapmaya başlar. Daha sonraeriyerek sıvı hâle geçer. Dondurma, katı ve sıvı

hâllerdefarklıgörünmesinerağmen,hemsıvıvehemdekatıhâldeaynıtaneciklerdenoluşmaktadır.Budurummaddelerde meydana gelen fiziksel değişimler sonucu yeni maddelerin oluşmadığınınbirgöstergesidir.

Fiziksel değişmedemaddenin tanecikleri de-ğişmediği için madde tekrar eski hâline dönüş-türülebilir. Bir kâğıdın katlanması kesilmesi, yır-tılması veya buruşturulması fiziksel değişmeyeörnektir.Kâğıdınkatlanması,kesilmesi,yırtılmasıveya buruşturulması gibi fiziksel değişimleri so-nunda kâğıdın tanecikleri değişmemiş aynı kal-mıştır. Ancak kâğıdın görünümü ve şekli değiş-miştir. İstenildiği durumda kâğıt parçalarındankâğıdıntekraroluşturulmasımümkündür.

166


Aşağıdakiresimdetopraktanyapılmışçömleklergörülmektedir.Çömlekler,toprağınçamurhâlinegetirilip,uygunyöntemlerleşekilverilipkurutulmasıylaüretilmektedir.

Çömlek,toprağınfizikseldeğişimeuğramışhâlidir.Çömleklertekrarparçalanıpezilerekkolaylıklatoprakhâlinedönüştürülebilir.Yapılanbuişlemlerdesadecetoprağıngörüntüsüdeğişmektedir.Ancaktoprağıntanecikyapısıdeğişmemektedir.Çömlektentoprağıntekraroluşturulmasıgibifizikseldeğişim-leruygunyöntemlerlekolaylıklageridönüştürülebilmektedir.

Erime, donma, buharlaşma ve yoğuşma gibi hâldeğişimleri de fiziksel değişime örnektir. Çünkü budeğişimlersonucundamaddelerintanecikyapısıde-ğişmez Sadece taneciklerin hızı ve boşluklu yapısıdeğişir.Sıcakbirgündealdığımızçikolatanınpaketiniçerisinde eridiğini amabuzdolabına koyduğumuzdayine katılaşıp eski hâline geldiğini görmüşsünüzdür.Çikolatanınerimesiveyatekrardonmasıylamaddeninkimliğideğişmemişyineaynıkalmıştır.Sadecegörü-nümüveşeklideğişmiştir.

Fizikseldeğişimolanhâldeğişimineverilebilecekeniyiörneklerdenbiridegünlükhayatımızdasıkçakarşılaştığımızsuyun;donma,erimevebuharlaşmasındandolayıgerçekleşenhâldeğişimleridir.Suyunhâldeğişimisırasındataneciklerideğişmez,sadecehareketleri,hızlarıvetaneciklerarasındakiboşluk-lardeğişir.Sutaneciklerininherdurumdaaynıolmaları,fakathâldeğiştirincehızlarınınvearalarındakiboşluklarındeğişmesi,buolayınfizikselbirdeğişimolduğunuaçıkçagöstermektedir.

167


Fizikseldeğişimlergenelliklekolaycaanlaşılır.Ancakbazıdurumlardabirdeğişiminfizikselbirdeğişimolupolmadığınıanlamakoldukçazordur.Örneğinçayımızaattığımızdaşekerbirsüresonraçıplakgözlegörünmez.Şekeringörünmezolmasışekertaneciklerininsuiçerisindedağılmasından,birbaşka ifadeyle şekerin sudaçözünmesindenkaynaklanmaktadır. Şeker sudaçözülünceoka-dar küçük parçacıklara ayrılmıştır ki çıplak göz-legörmekmümkündeğildir.Suiçindeçözünmüşolanşekertaneciklerigörülmemesinekarşınkimli-ğininenönemlibelirtisiolantadınıkorumaktadır.Sonuçolarakelimizdekikesmeşekerde,çaydaçö-zünen şeker de aynı taneciklerden oluşmaktadır.Bunedenleşekerinsudaçözünmesifizikselbirde-ğişimdir.Dahagenelbirifadeyleçözünmeolaylarıfizikseldeğişimlerdir.

Kimyasal değişim

Değişik sebzeler kullanılarak yapılanbir sebze çorbasının tadı, kokusu ve rengi çorba yapımındakullanılansebzelerdentamamenfarklıdır.Sebzelerindoğranarakparçalanmasıfizikseldeğişimdir.Sizcedoğrananbusebzelerdençorbayapılmasınasılbirdeğişimdir?Çorbadabulunanmaddelerintanecikle-ri,sebzelerintaneciklerindenfarklımıyoksaaynımıdır?

Sebze salatasında sebze-ler tat, renk ve koku gibi

özelliklerinikorurlar.

Sebze karışımında hersebzeninbelirlibirözelliği

vardır.

Sebze çorbasında sebze-lerintat,kokuverenkleri

değişmiştir.

168


Maddelerintanecikyapılarınındeğişerektamamenfarklıyenimaddeleredönüşmesiolayınakim-yasal değişimdenir.Kimyasaldeğişimlemaddelerinhemgörünümlerihemdeyapılarıdeğişir.Kimyasalbirdeğişimsonucuyenibirmaddeoluşur.Bunedenlekimyasaldeğişmeolmadanöncekimaddeilekimyasaldeğişimsonucuoluşanmaddebirbirindenfarklıdır.

Kimyasaldeğişimsonucuyenibirmaddeoluştuğuiçinmaddelerfizikselyollarlaeskihâlinedönüş-türülemez.Ayrıcakimyasaldeğişimsonucundaoluşanyenimaddeler,kendisinioluşturanmaddelerinözelliklerinitaşımaz.Maddelerdemeydanagelenyanma,ekşime,küflenme,paslanmaveçürümegibiolaylarkimyasaldeğişimlereörnekolarakverilebilir.

Isınınveyadiğermaddelerinetkisiyleyenimaddelerinoluşmasıolaylarıdakimyasaldeğişmedir.Örneğin,sirkeyekabartmatozuek-lediğinizdeoluşangazveköpükler,kabartmatozununsirkeyleetki-leşerekkimyasaldeğişimeuğradığınıgösterir.

Maddelerdekikimyasaldeğişiminen iyigöstergele-rideğişimsırasında ısı ve ışıkaçığaçıkmasıdır.Örneğinbirkibritiyaktığımızdarenklibiralevoluşur,değişikbirkoku yayılır, gaz çıkışı olur ve ısı açığa çıkar. Bütün bugözlemler kibrit yandığında yenimaddeler oluştuğunugöstermektedir.Benzerşekildeevlerimizdeısınmakiçinkullandığımız odunu veya kömürü yaktığımızdamaddekimyasaldeğişimeuğrayarakkülvedumanadönüşür.Ya-kılanodunveyakömürdenhemısıhemdeışıkeldeetmişoluruz.Budeğişimlerdeodununyanmasınınbirkimyasaldeğişimolduğunugösterir.

169


Bilim insanları maddelerde meydana gelenkimyasaldeğişimlerdenfaydalanarakbirçokürüntasarlamışlardır.Örneğindüğünlerdevebayram-lardailgiyleseyrettiğimizhavaifişekler,içerisindedeğişikmaddelerbulunanvebumaddelerinpat-laması ileoluşanbir ışık,sesvedumangösteri-sidir.Oluşan ışık, ses vedumanhavai fişeklerinpatlaması sonucu meydana gelen yeni madde-lerden kaynaklanmaktadır. Yani havai fişeklerinpatlamasıbirkimyasaldeğişimörneğidir.

Sonuçolarakkimyasaldeğişimleryaşamımızdabüyükönemesahiptir.Bitkilerinbesinüretiminden,vücudumuzdakideğişimlerinbirçoğundan,ulaşımaraçlarımızınhareketinisağlayanyakıtlarınyanma-sındanvesağlığımızıkorumakiçinüretilen ilaçlarakadardahabirçokolaybirerkimyasaldeğişimdir.Kimyasaldeğişimlerbazenistemediğimizdurumlarayolaçabilir.Örneğinmaddelerinçürümesi,bozul-masıvepaslanmasıgibiolaylargenellikleistenmeyenkimyasaldeğişimlerdir.

Etkinlik 3.5. Paramız değişir mi?

Neler gerekiyor?• Biradetmadenipara• Tuz• Su• Sirke• 100mLbeher


• Birtatlıkaşığıtuzubeheriniçerisinekoyalımveüzerine20mLsuilaveedelim.

• Sirkeden50mLalıptuzlusuyunüzerineekleyelim.

• Madeniparamızıbukarışımıniçerisineatarsaksizcemadeniparadaherhangibirdeğişiklikmey-danagelirmi?Tahminlerimiziyazalım.

…….....…………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

170


• Madeniparamızıoluşturduğumuzkarışımınıniçerisineatalımve10dakikaboyuncagözlemleye-lim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Madeniparayıbeherdençıkarıpnegibideğişikliklerolduğunuinceleyelim.


…….....…………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………….………………………….....…………...

Etkinlik 3.6. Maddeler değişiyor

Neler gerekiyor?

Yakma işlemini öğretmenimizin kont-rolündegerçekleştirelim.

• Mum• Kibrit• 4-5adetküpşeker• 2-3parçabuz• Kâğıtparçası• KurşunKalem• Elma• Isıkaynağı• Beher


• Yansayfadaverilen işlemleri teker tekeryaptığımızdahangideğişimlermeydanagelir tahminedelim.Tahminlerimizitabloyayazalım.

• Yansayfadakitablodaverilenişlemleriyapalımvemeydanagelendeğişimlerigözlemleyerektab-loyayazalım.

171


• Madeniparamızıoluşturduğumuzkarışımınıniçerisineatalımve10dakikaboyuncagözlemleye-lim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Madeniparayıbeherdençıkarıpnegibideğişikliklerolduğunuinceleyelim.


…….....…………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………….………………………….....…………...

Etkinlik 3.6. Maddeler değişiyor

Neler gerekiyor?

Yakma işlemini öğretmenimizin kont-rolündegerçekleştirelim.

• Mum• Kibrit• 4-5adetküpşeker• 2-3parçabuz• Kâğıtparçası• KurşunKalem• Elma• Isıkaynağı• Beher


• Yansayfadaverilen işlemleri teker tekeryaptığımızdahangideğişimlermeydanagelir tahminedelim.Tahminlerimizitabloyayazalım.

• Yansayfadakitablodaverilenişlemleriyapalımvemeydanagelendeğişimlerigözlemleyerektab-loyayazalım.

Tahminlerim Gözlemlerim

Madde YapılanİşlemFizikseldeğişme

Kimyasaldeğişme

Fizikseldeğişme

Kimyasaldeğişme

Mum

Eritme

Yakma

Kibrit

Kırma

Yakma

Küpşeker

Parçalama

Yakma

Buz

Eritme

Kaynatma

Kâğıt

Yırtılma

Yakma

Buruşturma

Kurşunkalem

Kalemtraşileaçma

Yakma

Elma

Kesme

172



…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

• Tabloyakaydettiğimizgözlemsonuçlarındanyararlanarakaşağıdakisorularıcevaplayalım.1.Hangiişlemlerinsonundayenimaddeleroluşmuştur?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

2.Yukarıdakiolaylardadeğişiminkimyasalolduğununeyegörebelirlediniz?Eldeettiğinizverile-redayalıolarakkimyasaldeğişimitanımlayanbirgenellemeyapalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

3.Hangiolaylarsadecefizikseldeğişimdir?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

4.Hangiolay/olaylardakideğişiminfizikselmikimyasalmıolduğuileilgilibirikilemdekaldınız?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

5.Sizcebiliminsanlarıdayaptıklarıaraştırmalardakarşılaştıklarıbazıdurumveolaylardakararsızkaldıklarıdurumlarolabilirmi?Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………

…………………………………………………………………………………………………………………………….…………………

………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

173


Neler öğrendik?

MaddedekiDeğişimler

Fizikseldeğişim

Maddenin şekli, görünümü ve hâlideğişir.

Kimyasaldeğişim

Isı, ışık veya diğermaddelerin et-kisiyleyenimaddeveyamaddeler

oluşur.

• Maddenintaneciklerideğişmez.• Maddenintanecikliveboşlukluyapısıde-

ğişir.• Maddenindeğişimeuğramadanöncekive

değişime uğradıktan sonraki tanecikleri-ninyapısıbirbirininaynıdır.

• Maddefizikselolaylarlagenellikleeskihâ-linedönüştürülebilir.

• Maddelerin taneciklerinin değişimi ileyenimaddeleroluşur.

• Maddeninrenk,kokuvetatgibiayırtediciözelliklerideğişir.

• Maddefizikselolaylarlaeskihâlinedönüş-türülemez.

Isının etkisiylehâldeğişimi

1-Suyundonması2-Demirinerimesi3-Kolonyanın bu-harlaşması4-Yağmurun yağ-ması5-Mumunerimesi

Fiziksel etkilerleşekil ve görü-nümdeğişimi

1-Kâğıdınyırtılması2-Balonun patlama-sı3-Pencere camınınkırılması4-Elmanın dilimlen-mesi5-Kömürün parça-lanması

1-Sütünekşimesi2-Demirinpaslanması3-Benzininyanması4-Ekmeğinküflenmesi5-Kirazınçürümesi

Çözünme

1-Şekerin suda çö-zünmesi2-Suluboyanınsuyurenklendirmesi3-Tuzun yemekteçözünmesi

174


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1. Aşağıdakigörsellerdenhangisifizikseldeğişimeörnektir?

A) Yanankibritçöpü B) Küflenmişekmek C)Paslanmışdemir D) Açılmışkalem


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

2. BeyzaveBüşrasabahkahvaltısıyapmakiçinsofrayaoturur.Kahvaltımasasındakesilmişekmek,tazesıkıl-mışportakalsuyu,doğranmışdomatesvepişmişyu-murtayıgörürler.BeyzaveBüşrakızarmışsıcakekme-ğetereyağısürerektereyağınıeritirveafiyetleyerler.Anlatılanolaydakideğişimlerdenhangisikimyasalde-ğişimdir?

A)Ekmeğinkesilmesi B)YumurtanınpişirilmesiC)Tereyağınerimesi D)Domatesindoğranması


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

175


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1. Aşağıdakigörsellerdenhangisifizikseldeğişimeörnektir?

A) Yanankibritçöpü B) Küflenmişekmek C)Paslanmışdemir D) Açılmışkalem


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

2. BeyzaveBüşrasabahkahvaltısıyapmakiçinsofrayaoturur.Kahvaltımasasındakesilmişekmek,tazesıkıl-mışportakalsuyu,doğranmışdomatesvepişmişyu-murtayıgörürler.BeyzaveBüşrakızarmışsıcakekme-ğetereyağısürerektereyağınıeritirveafiyetleyerler.Anlatılanolaydakideğişimlerdenhangisikimyasalde-ğişimdir?

A)Ekmeğinkesilmesi B)YumurtanınpişirilmesiC)Tereyağınerimesi D)Domatesindoğranması


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

3.I.Patatesisoyması

II.Patatesidilimlemesi

III.Patatesikızartması

Tuba,yukarıdakiişlemlerisırasıileyaparakpatateskızartmasıyapıyor.Buolaylardanhangisiyadahangilerifizikseldeğişimdir?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveII D)I,IIveIII


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

4. I.Mumunyanması

II.Mumunerimesi

III.Erimişmumundonması

Yukarıdakiolaylardanhangisiyadahangilerikimyasaldeğişimdir?

A)YalnızI B)YalnızII C)IveII D)I,IIveIII


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

176


5.Aşağıdakitablodaverilenolaylardakideğişimlerinfizikselyadakimyasalolduğunubelirleyelim.Cevabımı-zınedenleriylebirlikteaçıklayınız.

Fizikseldeğişim

K imyasa ldeğişim

Gerekçem

Süttenpeynireldeedilmesi

Peynirintuzlanması

Peynirindilimlenmesi

Peynirinküflenmesi

Peynirdenomletyapılması

6. Aşağıdakiseçeneklerdenhangisiyanlıştır?

A)Tuzunsudaçözünmesikimyasalbirdeğişimdir.

B)Besinlerinvücudumuzdasindirilmesikimyasalbirdeğişimdir.

C)Mürekkebinsudadağılmasıfizikselbirdeğişimdir.

D)Suısıtıldığındagazçıkmasıfizikselbirdeğişimdir.


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

177


7.Aşağıdakisorularıtablodakibilgilerikullanarakcevaplayalım.

1Kömürüntozhâlinegelmesi

2Demirinpaslanması

3Demirintelvelevhahâlinegel-mesi

4Kömürünyanması

5Sütünekşimesi

6Odununyanması

7Şekerinsudaçözünmesi

8Suyunbuharlaşması

9Elmanınkesilmesi

a)Yukarıdakikutucuklardaverilenolaylardanhangilerifizikseldeğişmelereörnektir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....b)Yukarıdakikutucuklardaverilenolaylardanhangilerikimyasaldeğişmelereörnektir?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

8.Aşağıdaverilenifadelerdoğrumu,yanlışmıbelirleyelim.Yanlışsadoğrusunuyazalım.

a)Maddelerparçalandığındamaddeyioluşturantaneciklerideparçalanır.

(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b)Kimyasaldeğişimeuğrayanmaddelerintanecikleridedeğişir.

(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c)Kimyasaldeğişimeuğrayanmaddelerinhâlleridedeğişir.

(D:.....)(Y:......)Çünkü:

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

178


9. OkuldadeneyyapanElvinDuru,beyaz renklibirkatıyı içerisindesubulunanbirbeherekoyuyor.Ardındantümkatınınsuiçerisindetamamengörünmeyeceğizamanakadarkarıştırıyor.Dahasonrabubeheriağzıaçıkbirşekildeikiüçgünaçıktabırakıyor.Geridöndüğüzamanbeherinalttarafındasadecebeyazbirkatıgörüyor.ElvinDuru’nunyaptığıdeneysonuçlarınagöregerçekleşendeğişimlerinnelerolduğunuvetürlerini(fiziksel/kimyasaldeğişim)sınıflandıralım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

10.Aşağıdamutfaktagerçekleşenbirtakımdeğişikliklerverilmiştir.Bunlarıfizikselyadakimyasaldeği-şimolmalarınagöresınıflandıralım.

Fizikseldeğişim Kimyasaldeğişim

Peynirineritilmesi

Çorbanınısıtılması

Kekinpişirilmesi

Süttenkremayapılması

Bıçağınpaslanması

Bıçağınzamanlakörelmesi

179


11. Günlükhayattasıklıklakullandığımızdemirmalzemelerinhangideğişimlerdengeçerekkullanımımızasunulduğunuhiçdüşündünüzmü?Aşağıdademirinserüveniverilmiştir.

Demirin serüveni

1. Maden ocaklarından çıkarılan madenler parçalama ve eleme gibi işlemlerle demir cevherlerine dönüştürülür.

2. Demir cevherleri fabrikalarda işlenerek saf demir metalinedönüştürülür.

3. Demir eritilip uygun kalıplarda soğutularak demir levhalar üretilir.

4. Demir levhalar şekillendirilerek otomobil üretiminde kullanılır.

5. Otomobil, kaza yaparak veya eskiyip paslanarak yıpranır.

6. Hurda otomobiller toplanıp, parçalanıp ezilerek geri gönderilir.

7. Geri dönüştürülen otomobil parçaları fabrikalarda tekrar eritilerek saf demire dönüştürülüp tekrar kullanılır.

180


Öncekisayfadabulunandemirinserüvenindeverilenbilgilerikullanaraktablodaverilenişlemlerinfizikselmiyoksakimyasalmıolduklarınıbelirleyelim.Bukararımızıngerekçeleriniverilenboşluklarayazalım.

Fizikseldeğişim Kimyasaldeğişim

1Madenocağındanmadençıkarılması

2Çıkarılanmadendendemircevherininayrılması

3Demircevherindendemireldeedilmesi

4Demirineritilipuygunkalıplardasoğutularakdemirlevhâlarüretilmesi

5Demirlevhâlarınşekillendirilerekotomobilüretilmesindekullanılması

6

Otomobilinkazayaparakyıpranması

Otomobilinpaslanarakyıpranması

7

Hurdaotomobillerintoplanarakpar-çalanması

Otomobil parçalarının ezilerek geridönüşümegönderilmesi

Geri dönüşüme gönderilen otomo-bil parçalarının tekrar eritilerekde-miredönüştürülmesi

181


NOTLARIM

182


Yandaki resimde büyüklü küçüklü değişik çöplerden dolayı kirle-nen bir göl görülmektedir. Suyun üzerinde sayısız madde yüzerken, sizce suyun içi ve dibinin temiz kalması mümkün müdür? Resimde görülmeyen birçok madde suyun dibine batarken, bazıları suyun yü-zeyinde yer almakta ve bir kısmı ise suyun içinde askıda bulunmak-tadır. Sizce maddelerin bu şekilde farklı davranmasının sebebi nedir? Farklı maddelerin suda farklı konumlarda bulunmasını sağlayan özel-likleri sizce nelerdir?

3. BÖLÜM

YOĞUNLUK

KAVRAMLAR ve TERİMLERYoğunlukYoğunluk birimi

AMAÇLAR

Bu bölümde; yoğunluk ve yoğunluğun birimini öğreneceğiz. De-neyler yaparak çeşitli maddelerin yoğunluklarını hesaplayıp, yoğun-luklarını birbiriyle karşılaştıracağız. Suyun yoğunluğunda meydana gelen değişimleri gözlemleyip bu durumun canlılar için önemini kav-rayacağız.

183


184


Yoğunluk

Yumurtanın taze olup olmadığını anlamanın yolla-rındanbiridesuyabatıpbatmadığınıtestetmektir.Yan-daki resimdeki su dolu bardaklarda aynı büyüklüktekibayatvetazeyumurtalarınfarklıseviyelerdeolmasınınsebebinedir?

Yandaki resimde daha az hacimdeki taşların dahafazlahacmesahipolankuştüylerindendahaağırolma-sınınasılaçıklarsınız?Benzerdurumlarımaddelerinsa-hipolduğuhangiözelliklerebakarakaçıklayabilirsiniz?

Maddelerdekibugibi farklılıklarıbelirleyenözelliklerdenenönemlisimaddelerinkütleleri ileha-cimleriarasındakiilişkidir.Birmaddeninkütlesininhacmineoranıomaddeninyoğunluğunuverir.Birmaddenin“birimhacminin(1cm3)kütlesine”maddenin yoğunluğudenir.Yoğunlukmaddelerinayırtediciözelliklerindenbiridir.

Yoğunluğun hesaplanması

Yoğunlukkısaca“d”harfiilegösterilirken,kütle“m”vehacim“V”harfiilegösterilir.Kütleninbirimigramvehacminbirimicm3olarakalındığında,yoğunluğunbirimi(g/cm3)olarakbulunur.Birmaddeninyoğunluğunubulmakiçinaşağıdakieşitliğikullanırız.

Yo unluk HacimKütle= d (g cm )

V (cm )m (g)

/ 33=

185


Örnek 1:Hacmi20cm3olanbirbuzparçasınınkütlesi19golduğunagöreyoğunluğununedir?

Verilenler:

m=19g

V 20 cm3=

d 20 d g / cm,19

0 95 3= =&

Örnek 2:Yandakiresimdekitaşparçası40cm3subulunanbeheriniçerisinekonulduğundabeher-dekisuseviyesi60cm3olmuştur.Taşınkütlesiise40gramolaraktartılmıştır.Bunagöreverilerdenyararlanaraktaşınyoğunluğunuhesaplayınız.

Verilenler:

m 40 g=

V 60 40 20 cm3= - =

d 2040 2 g / cm3= =

Örnek 3: Aşağıdaverilenkütle-hacimgrafiğindenyararlanarakgümüşvedemirinyoğunluklarınıhesaplayınız.

20

40

80

120

160

4 6 8 10 12 14

186


Grafiktengümüşiçin

m 160 g ; V 14 cm3= = değerlerinikullanalım.Bunagöregümüşünyoğunluğu;

d 14160 11,42 g / cm3= =

olarakhesaplanır.

Grafiktendemiriçin

m 80 g ; V 10 cm3= = değerlerinikullanalım.Bunagöredemirinyoğunluğu;

d 1080 8 g / cm3= =

olarakhesaplanır.

Etkinlik 3.7. Katıların yoğunluğunun hesaplanması

Neler gerekiyor?

• Taşparçası• Cambilye• Madenipara• Pinpontopu• 100mL’likderecelisilindir• Terazi

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.• Terazidesırasıylataşparçası,cambilye,madeniparavepinpontopununkütlesinitartalım.

Kütle(g)

Taşparçası

Cambilye

Madenipara

Pinpontopu

• Derecelisilindirebirazsuilaveedelim.Dahasonrataşparçasınıderecelisilindiriniçineya-vaşçakoyalımvetaşparçasınınhacminiölçelim.

187


Grafiktengümüşiçin

m 160 g ; V 14 cm3= = değerlerinikullanalım.Bunagöregümüşünyoğunluğu;

d 14160 11,42 g / cm3= =

olarakhesaplanır.

Grafiktendemiriçin

m 80 g ; V 10 cm3= = değerlerinikullanalım.Bunagöredemirinyoğunluğu;

d 1080 8 g / cm3= =

olarakhesaplanır.

Etkinlik 3.7. Katıların yoğunluğunun hesaplanması

Neler gerekiyor?

• Taşparçası• Cambilye• Madenipara• Pinpontopu• 100mL’likderecelisilindir• Terazi

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.• Terazidesırasıylataşparçası,cambilye,madeniparavepinpontopununkütlesinitartalım.

Kütle(g)

Taşparçası

Cambilye

Madenipara

Pinpontopu

• Derecelisilindirebirazsuilaveedelim.Dahasonrataşparçasınıderecelisilindiriniçineya-vaşçakoyalımvetaşparçasınınhacminiölçelim.

• Aynıişlemicambilye,madeniparavepinpontopuiçintekrarederekcamhacimleriniölçelim.

• Katımaddelerinhacimlerinikaydedelim.

Hacim(cm3)

Taşparçası

Cambilye

Silgi

Pinpontopu

• Sizcebuüçmaddeninyoğunluğubüyüktenküçüğenasılsıralanır?Tahminedelim.

Tahminedilenyoğunluksıralaması

….......... > …............. > …............ > …............

• Bulduğumuzdeğerlerikullanarakmaddelerinyoğunluklarınıhesaplayalım.

Yoğunluk(g/cm3)

Taşparçası

Cambilye

Silgi

Pinpontopu

• Tahminlerimizlehesaplamalarımızuyumlumu?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………• Öncegrupolaraksonradasınıfarkadaşlarımızlasonuçlarımızıtartışalım.

188


Etkinlik 3.8. Aynı maddenin yoğunluğu değişir mi?

Neler gerekiyor?

• Biradetderecelisilindir.• Terazi• Silgi• Su• Taşparçası


• Verilenmaddelerinkütleleriniölçelimveaşağıdakitabloyakaydedelim.

• Verilenmaddelerinhacimleriniderecelisilindiriçindekisuiçinebatıraraksuyunyerdeğiştir-diğihacimleriölçerekbelirleyelim.

• Silgiyieşitolmayanüçparçayabölelimveherbirparçanınhacminivekütlesiniölçerektablo-yakaydedelim.Sizcesilgiyiparçalaraböldüktensonrayoğunluğudeğişirmi?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Taşıeşitolmayanüçparçayabölelimveherbirparçanınhacminivekütlesiniölçerektabloyakaydedelim.Sizcetaşıparçalaraböldüktensonrayoğunluğudeğişirmi?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Kütlevehacimölçümlerinikullanarakmaddelerinyoğunluklarınıhesaplayalımveyansayfa-dakitabloyakaydedelim.

189


Etkinlik 3.8. Aynı maddenin yoğunluğu değişir mi?

Neler gerekiyor?

• Biradetderecelisilindir.• Terazi• Silgi• Su• Taşparçası


• Verilenmaddelerinkütleleriniölçelimveaşağıdakitabloyakaydedelim.

• Verilenmaddelerinhacimleriniderecelisilindiriçindekisuiçinebatıraraksuyunyerdeğiştir-diğihacimleriölçerekbelirleyelim.

• Silgiyieşitolmayanüçparçayabölelimveherbirparçanınhacminivekütlesiniölçerektablo-yakaydedelim.Sizcesilgiyiparçalaraböldüktensonrayoğunluğudeğişirmi?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Taşıeşitolmayanüçparçayabölelimveherbirparçanınhacminivekütlesiniölçerektabloyakaydedelim.Sizcetaşıparçalaraböldüktensonrayoğunluğudeğişirmi?Tahminedelim.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Kütlevehacimölçümlerinikullanarakmaddelerinyoğunluklarınıhesaplayalımveyansayfa-dakitabloyakaydedelim.

Madde Hacim(cm3) Kütle(g) Yoğunluk(g/cm3)

Tümsilgi

Silginin1.parçası

Silginin2.parçası

Silginin3.parçası

Taş

Taşın1.parçası

Taşın2.parçası

Taşın3.parçası

• Silgivetaşiçinyaptığımıztahminlerimizlegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………• Maddelerintürleriyleyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

190


Etkinlik 3.9. Sıvıların yoğunluğunun hesaplanması

Neler gerekiyor?• Biradetderecelisilindir.• Terazi• Su• Etilalkol


• Teraziüzerinederecelisilindirikoyarakdarasınıalalım.

• Derecelisilindirebirmiktarsukoyalımvehacminivekütlesiniölçerekaşağıdakitabloyakay-dedelim.

• Derecelisilindirebirmiktardahasukoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindire3.defabirmiktardahasukoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindirebirmiktaretilalkolkoyalımvehacminivekütlesiniölçerekaşağıdakitab-loyakaydedelim.

• Derecelisilindirebirmiktardahaetilalkolkoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindire3.defabirmiktardahaetilalkolkoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlaya-lım.

• Yaptığımızhacimvekütleölçümlerinikullanaraksıvılarınyoğunluklarınıhesaplayalımvetab-loyakaydedelim.

Madde Ölçümler Hacim(cm3) Kütle(g) Yoğunluk(g/cm3)

Su

1.ölçüm

2.ölçüm

3.ölçüm

Etilalkol

1.ölçüm

2.ölçüm

3.ölçüm

191


Etkinlik 3.9. Sıvıların yoğunluğunun hesaplanması

Neler gerekiyor?• Biradetderecelisilindir.• Terazi• Su• Etilalkol


• Teraziüzerinederecelisilindirikoyarakdarasınıalalım.

• Derecelisilindirebirmiktarsukoyalımvehacminivekütlesiniölçerekaşağıdakitabloyakay-dedelim.

• Derecelisilindirebirmiktardahasukoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindire3.defabirmiktardahasukoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindirebirmiktaretilalkolkoyalımvehacminivekütlesiniölçerekaşağıdakitab-loyakaydedelim.

• Derecelisilindirebirmiktardahaetilalkolkoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlayalım.

• Derecelisilindire3.defabirmiktardahaetilalkolkoyarakhacimvekütleölçümlerinitekrarlaya-lım.

• Yaptığımızhacimvekütleölçümlerinikullanaraksıvılarınyoğunluklarınıhesaplayalımvetab-loyakaydedelim.

Madde Ölçümler Hacim(cm3) Kütle(g) Yoğunluk(g/cm3)

Su

1.ölçüm

2.ölçüm

3.ölçüm

Etilalkol

1.ölçüm

2.ölçüm

3.ölçüm

• Eldeettiğimizverileredayalıolarakaynımaddeiçinyaptığımızölçümlerarasıfarklılıklarvarmı?Varsabufarklılıklarınnedenlerinelerolabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Sizcebiliminsanlarıdaaynıkonudaaynıaraştırmasorusunacevaparamakiçinaynıaraçvegereç-

leribirdenfazlakullandıklarında,herdefasındaaynısonucamıulaşırlar?Neden?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Farklı grupların sonuçları ile grubumuzun sonuçlarını karşılaştıralım. Ne gibi benzerlik vefarklılıklarvar?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Sıvılarınhacimleriileyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

Sıvılarınkütleleriileyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Maddelerintürleriyleyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

192


Yoğunlukların karşılaştırılması

Aynı şartlarda farklımaddelerin yoğunlukları birbirinden farklıdır.Çünkü farklımaddelerin tanecik yapıları ve taneciklerinin arasındakiboşluklardafarklıdır.Örneğin,resimdekisuyundibinebatanyüzüğünyoğunluğusudandahabüyüktür.Yoğunluğuenküçükolantahtaparça-sıisesudayüzmektedir.

Benzerşekildeaynımaddeninfarklıhâllerininyoğunluklarıdabirbirindenfarklıdır.Çünkümaddeninyoğunluğumaddeyioluşturan taneciklerin türünevebu tanecikler arasındakiboşluğabağlıdır.Aynımaddenintanecikleriarasındakiboşluknekadarazisemaddeokadaryoğundur.Genelliklemaddekatıhâldensıvıhâlevesıvıhâldengazhâlinegeçtiğindetanecikleriarasındakiboşlukartarvemaddeninyoğunluğudaazalır.Bundandolayıaynımaddeninyoğunluğununenfazlaolduğuhâligenelliklekatıhâliiken,yoğunluğununenazolduğuhâliisegazhâlidir.

gaz(d:0,001g/cm3)

sıvı(d:1,1g/cm3)

Katı(d:2,5g/cm3)

Birmaddeninyoğunluğumaddemiktarınabağlıdeğildir.Çünkümaddemiktarıartıkçamaddeninkütlesivehacmiaynıorandaarttığıiçinmaddeninyoğunluğusabitkalır.Örneğinaynısıcaklıktabirbardaksütünyoğunluğubirsürahisütünyoğunluğunaeşittir.Çünkümaddelerinyoğunluğusabittirvesadecesıcaklıkladeğişir.

193


Farklımaddelerinyoğunluklarınıkarşılaştırmanınenkolayyolu,maddelerinbirsıvıdabatmaveyayüzmeözelliklerininkarşılaştırılmasıdır.Sıvıdandahayoğunolanmaddesıvınındibinebatar-ken,yoğunluğuazolanmaddesıvıdayüzer.Örneğinbirnehirdekocamankütükleryüzebilirken,suyaattığımızküçücükçakıltaşısuyundibinebatmaktadır.Buolaykütüğünyoğunluğununsuyunyoğunlu-ğundanküçükolmasındanvetaşınyoğunluğununsuyunyoğunluğundanbüyükolmasındankaynak-lanmaktadır.

Birbirine karışmayan sıvımaddelerin yoğunluklarını birbiri ilekarşılaştırabiliriz. Yoğunlukları farklı olan ve birbirine karışmayansıvılaraynıkapiçinekonulduklarındayoğunluklarınınbüyüklüğünegöresıralanırlar.Resimdegörüldüğügibibirkababirbiriylekarış-mayanikidenfazlasıvıkonulduğundamaddeleryoğunluğuazala-cakşekildeaşağıdanyukarıyadoğrusıralanırlar.Yoğunluğubüyükolanbal(d=1,36g/cm3)enaltkısımdakalırken,yoğunluğuenkü-çükolanzeytinyağı(d=0.98g/cm3)enüsttekalır.Suyunyoğunluğu(d=1.00g/cm3)baldanküçükvezeytinyağındanbüyükolduğuiçinaradayeralmıştır.

194


Örnek 4: Yandaki resimdebirbirleriyle karışmayan farklı yoğun-luklarasahipsıvılarıgörmektesiniz.Busıvılaraaityoğunluklariseaşa-ğıdaki tablodaverilmiştir.Bubilgileri kullanarakhangi sıvınınhangimaddeolduğunuyanlarınayazınız.

Sıvılar Yoğunluk(g/cm3)

A 1,5

B 1,3

C 0,9

D 1

E 0,7

F 1,6

E d 0.7 g cm/ 3=

C d 0.9 g / cm3=

D d 1.0 g / cm3=

B d 1.3 g / cm3=

A d 1.5 g / cm3=

F d 1.6 g / cm3=

195


Etkinlik 3.10. Birbirine karışmayan sıvıların yoğunluk tahmini

Neler gerekiyor?

• Su• Sıvıyağ• Deneytüpüveyacambardak• Camçubukveyaçaykaşığı


• Deneytüpünebirmiktarsıvıyağkoyalım.

• Sıvıyağınüzerineaynımiktardasukoyalım.

• İçinesıvıyağvesukoyduğumuzdeneytüpünücamçubukilekarıştırdıktansonradeneytüpünüdinlendirmeyebıraktığımızdaneolacağınıtahminedelim.Tahminlerimiziyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………


…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Öncegrupolaraksonradasınıfarkadaşlarımızlasonuçlarımızıtartışalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

196


Etkinlik 3.11. Sıvıların yoğunluklarının karşılaştırılması

Neler gerekiyor?• Derecelisilindir• Su• Sıvıyağ• Bal• Kırmızıveyamavigıdaboyası

Nasıl bir yol izleyelim?• Birbeherdeyaklaşık10mLsuyukırmızıgıdaboyasıilerenklendirelim.

• Derecelisilindireyaklaşık10mLsıvıyağkoyalım.

• Dahasonraaynıderecelisilindirüzerinekırmızırenklendirilmişsudanbirpipetyardımıylayaklaşık10mLkoyalımvedeğişikliklerigözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Buadımdansonraaynıderecelisilindirinüzerineyaklaşık10mLbalkoyalımvedeğişikliklerigözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Maddelerintürleriyleileyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Kendigözlemlerimiziarkadaşlarımızıngözlemleriylekarşılaştıralım.Netürbenzerlikvefark-lılıklarvar?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

197


Etkinlik 3.11. Sıvıların yoğunluklarının karşılaştırılması

Neler gerekiyor?• Derecelisilindir• Su• Sıvıyağ• Bal• Kırmızıveyamavigıdaboyası

Nasıl bir yol izleyelim?• Birbeherdeyaklaşık10mLsuyukırmızıgıdaboyasıilerenklendirelim.

• Derecelisilindireyaklaşık10mLsıvıyağkoyalım.

• Dahasonraaynıderecelisilindirüzerinekırmızırenklendirilmişsudanbirpipetyardımıylayaklaşık10mLkoyalımvedeğişikliklerigözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Buadımdansonraaynıderecelisilindirinüzerineyaklaşık10mLbalkoyalımvedeğişikliklerigözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Maddelerintürleriyleileyoğunluklarıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Kendigözlemlerimiziarkadaşlarımızıngözlemleriylekarşılaştıralım.Netürbenzerlikvefark-lılıklarvar?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

Suyun yoğunluğu ve canlılar İçin önemi

Dahaönceaynımaddeninfarklıhâllerininyoğunluklarınınbir-birindenfarklıolduğunuöğrenmiştik.Örneğinsıvıbirmaddeso-ğudukçataneciklerininhızıyavaşlarvetaneciklerbirbirineyaklaşır.Böyleliklemaddenin hacmi küçülür. Hacmi küçülmesine rağmenmaddenin kütlesi değişmez. Bu nedenle maddelerin yoğunluğuartar.Su, bu davranışı göstermeyen nadir maddelerden biridir. Birçokmaddeninkatıhâlininyoğunluğusıvıhâlindendahabüyükolmasına rağmen, buzun yoğunluğu suyun yoğunluğundan kü-çüktür.Çünküsudonarkentanecikleribirbirineyaklaşmazaksinebirbirindenuzaklaşırlar.Budurumbuzunhacmininaynımiktardakisuyunhacminegöredahabüyükolmasınanedenolur.

Yandakiresimdesuyunbirkısmınındonarakoluşturduğubuzparçalarıgörülmektedir.Buzunyoğunluğusuyunyoğunluğundandahaküçükolduğuiçinbuzsuyunüzerindeyüzmektedir.

Suyun sahipolduğubu sıradışıözelliği ilegünlükhayattadakarşılaşırız. Örneğin suyunuzu soğutmak için içine attığınız buzparçalarınınsuyunüzerindeyüzmesi,buzunyoğunluğununsudanküçükolmasındankaynaklanmaktadır.

Sudonarkenhacmiartar.Bunedenlebuzunyoğunluğusuyunyoğunluğundandahaküçüktür.Suyundonarkenhacmininartışınıdonansuşişelerininpatlamasındankolaylıklaanlayabilirsiniz.Ör-neğin,resimdekisuşişesininpatlamasısuyundonmasıylameyda-nagelenhacimartışındankaynaklanmaktadır.

198


Suyunsahipolduğubusıradışıözellikhayatınde-vamınısağlayanönemlibirözelliktir.Buzdağlarınınsu-yunüzerindeyüzmesibuzunyoğunluğununsudankü-çükolmasındankaynaklanmaktadır. Buzdağları suyabatsaydı okyanuslar dipten donardı. Bu durum dipteyaşayancanlılarınveonlarlabeslenendiğertümcan-lılarınölmesinevesudahayatınsonaermesinenedenolurdu.

Kışındonansuların,nehirlerinvegöllerinyüzeyinikaplamasısularındibedoğrudonmasınıönler.Budu-rumsulardakiyaşamındevametmesinisağlar.

YandakiresimdeDoğuAnadoluBölgesi'ndedonanÇıldırgölündeyapılanbalıkavcılığıgörülmektedir.Bu-zunüzerindebazı canlılar soğuktandonarakölürken,donangöldekibuzunaltındabalıklarınyaşamınınde-vametmesi suyun sahipolduğu sıradışıözelliğindenkaynaklanmaktadır.

199


Neler öğrendik?

Birmaddeninbirimhacminin

kütlesine maddenin

yoğunluğudenir.Birimi:g/cm3

Formülü:d m / v=

Birmaddehâldeğiştirdiğindeyoğunluğuda

değişir.

Birmaddeninyoğunluğu,

madde miktarınabağlıdeğildir.

Buzunyoğunluğu,suyun

yoğunluğundandüşüktür.

Yoğunluk

Birkatı,kendindendaha

fazlayoğunolansıvıda

yüzer.

Birmaddeninyoğunluğu,

sıcaklığı arttıkçagenellikleazalır.

Maddelerinayırtedici

özelliklerindendir.

200



A

B

C

D

Yandakiresimde A B C D katımad-delerinin,birbiriilekarışmayansıvılariçerenbirderecelisilindiriçindebulunduklarıdurumlarverilmiştir.

A)BuşeklikullanarakA,B,CveDmaddeleriniyoğunluklarınagörebüyüktenküçüğesıralayınız.

…….....……………………………………………………………………………………………………

………………….…………………………………………………………………………………………

B) Sıvıları (kırmızı, sarı veyeşil sıvılar) yoğunluklarınagörebüyüktenküçüğedoğrusıralayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....C)Yoğunluğuenbüyükolankatımaddehangisidir?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

D)Yoğunluğuenküçükolankatımaddehangisidir?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2.

Madde Yoğunluk(g/cm3)

X 0.7

Y 0.9

Z 1

T 1.5

V 2

Su 1

Yukarıdakitablodaverilenmaddelerdenyapılmışcisimlersuyabırakılmaktadır.Bumaddelerinhiçbirisudaçözünmemektedir.Bunagörebucisimlerinsudabatmaveyüzmesiileilgilinelersöylene-bilir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

201



A

B

C

D

Yandakiresimde A B C D katımad-delerinin,birbiriilekarışmayansıvılariçerenbirderecelisilindiriçindebulunduklarıdurumlarverilmiştir.

A)BuşeklikullanarakA,B,CveDmaddeleriniyoğunluklarınagörebüyüktenküçüğesıralayınız.

…….....……………………………………………………………………………………………………

………………….…………………………………………………………………………………………

B) Sıvıları (kırmızı, sarı veyeşil sıvılar) yoğunluklarınagörebüyüktenküçüğedoğrusıralayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....C)Yoğunluğuenbüyükolankatımaddehangisidir?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

D)Yoğunluğuenküçükolankatımaddehangisidir?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2.


X 0.7

Y 0.9

Z 1

T 1.5

V 2

Su 1

Yukarıdakitablodaverilenmaddelerdenyapılmışcisimlersuyabırakılmaktadır.Bumaddelerinhiçbirisudaçözünmemektedir.Bunagörebucisimlerinsudabatmaveyüzmesiileilgilinelersöylene-bilir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

3.Birmaddeninyoğunluğudeğişebilirmi?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....4.

Yunus:“Safbirmaddeninyoğunluğusabittir,değişmez.”

Cengiz:“Birmaddeninkütlesiartıncayoğunluğudaartar.”

Hülya:“Katılarsıvılardandahayoğundur.”

Tuğba:“Sudabatanbirmaddeninyoğunluğusuyunyoğunluğundanbüyüktür.”

Yukarıdabelirtilengörüşlerdenhangisiyadahangilerinindoğruolduğunudüşüyorsunuz?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

5. I.10grambuzII.10gramsuIII.10gramsubuharıYukarıdaverilenmaddelerinyoğunluklarınınbüyüktenküçüğesıralanmasıhangiseçenektedoğru

verilmiştir?

A)III,I,II

B)II,I,III

C)I,II,III

D)I,III,II

6.

I.Ağırmaddelersudabatarkenhafifmaddelersudayüzerler.

II.Sudabatanbircisminyoğunluğubatmayancisminyoğunluğundanbüyüktür.

III.Sudabatanbircisminhacmiartırarakyüzmesisağlanabilir.

IV.Küçükbirodunparçasısudayüzerkenodununkoparıldığıbüyükkütüksudabatar.

Yukarıdaverilenifadelerdenhangisiyadahangileriyanlıştır?

A)IveIII B)IveIV C)IIveIII D)IIveIV


……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

202


7.İçerisinde10cm3subulunanderecelisilindire10gkütlelibirtaşatıldığındasuyunhacmi15cm3’eyükseliyor.Bunagöretaşınyoğunluğunubulunuz.

8.Hacmi50cm3olanbircisminkütlesi200golduğunagöremaddeninyoğunluğunuhesaplayınız.

9.Yoğunluklailgiaşağıdakibilgilerdenhangisiyanlıştır?

A)Yoğunluk,kütleninhacmeoranıdır.

B)Birimig/cm3’dür.

C)Maddeleriçinayırtedicibirözelliktir.

D)Kütleartıkçayoğunlukartar.


……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....10.


Çinko 7,00

Bakır 8,90

Alüminyum 2,70

Altın 19,30

Yukarıdayoğunluklarıverilendörtmaddedeneşithacimlibirerbilyeyapılmıştır.Bubilyelerinküt-leleriküçüktenbüyüğehangiseçenektedoğrusıralanmıştır?

A)Alüminyum,Bakır,Altın,Çinko

B)Alüminyum,Çinko,Bakır,Altın

C)Altın,Bakır,Çinko,Alüminyum

D)Bakır,Altın,Alüminyum,Çinko

203


11. Yoğunluğu3g/cm3olanbirmaddeninhacmi30cm3olduğunagörekütlesikaçgramdır?

A)90g B)30g C)10g D)5g

12.Aşağıdakilerdenhangisimaddeninayırtediciözelliğideğildir?

A) Yoğunluk B) ErimeNoktası C)Kütle D) KaynamaNoktası

13.İnternetaltyapısıiçinyoğunluğu1,1g/cm3olandenizsuyunundibinefiberoptikkablodöşeyecekolanbirşirketbukablolarısuyunaltındasaklamakiçinbirboruseçmekistiyor.Aşağıdakitablodaüçfarklıborununkütlesivehacmiverilmiştir.Sizcedöşenecekolanboruhangisiolmalıdır?Açıklayınız.

Sıvılar Kütle(g) Hacim(cm3)

Aborusu 2500 2500

Bborusu 3200 4000

Cborusu 2800 1400

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

100cm3

130g 210g 230g 180g

140cm3 120cm3 125cm3 14.Biliminsanlarıkazıçalışmasındafarklıözel-likte kayalarbuluncabu kayalarınözellikleriniincelemek için hepsinden numuneler alarakaraştırmaya başlamışlar. Yandaki resimde üçfarklıkayadanalınanörneklerverilmiştir.Birin-ciresimdetüptesadece100cm3subulunmak-tadırvebutüpünkütlesi130gramolarakbe-lirlenmiştir. Bütün örnekler bu tüpün içersinesırasıylakonularaktartılmıştır(suyunyoğunlu-ğu1g/cm3’tür).

a)Bubilgilerikullanarakbukayalarınyoğunluklarınıhesaplayınız.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....b)Bukayalarınsudabatmalarınınsebebinedir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

204


NOTLARIM


İletişimin temeli aslında ışık ve sese dayalıdır. Bir başka ifadeyle ışık ve ses çevremizden bize sürekli olarak bilgi taşımaktadır. Bu nedenle ışık ve sesin madde ile etkileşmesi durumundaki davra-nışlarını bilmemiz, çevremizdeki cisimleri daha iyi algılamamızı ve tanımamızı sağlar.

BÖLÜMLER IŞIĞINYANSIMASI SESİNMADDEYLEETKİLEŞİMİ

4. ÜNİTEIŞIKVESES

206


Fotoğraftaki güneş ışınlarının izlediği yolları fark ettiniz mi? Peki bu ışınların su yüzeyine çarptıktan sonra nasıl bir yol izlediği dikkatinizi çekti mi? Sizce ışığın bu şekilde dav-ranmasının nedenleri neler olabilir? Günlük hayatta buna benzer durumlara örnekler verebilir misiniz?

1. BÖLÜM

IŞIĞINYANSIMASI

KAVRAMLAR ve TERİMLERIşığın yansımasıDüzgün yansımaDağınık yansımaGelen ışın Yansıyan ışınYüzeyin normali

AMAÇLARBu bölümde ışığın farklı yüzeylerde nasıl yansıdığını

keşfedeceğiz.

207


208


Işığın yansıması

Işıkmaddeilekarşılaştığındabirçokşekildeetkileşir.Yansımabunlardanbiridir.Işığınyansıtıcıbiryüzeyeçarparakyöndeğiştirmesivegeldiğiortamageridönmesiolayınayansımadenir.Yansımaola-yındaışığınsadeceyönüdeğişir,ışığınrengindevesüratindebirdeğişiklikolmaz.

Çeşitliyüzeylerdemeydanagelenyansımalarbelirlikurallardoğrultusundagerçekleşir.Birışıkkay-nağındançıkıp,yansıtıcıyüzeyeulaşanışınagelen ışındenir.Yansıtıcıyüzeyeçarptıktansonrayönde-ğiştirerek,geldiğiortamageridönenışınaiseyansıyan ışındenir.Işıkışınlarınınyansıtıcıyüzeyedeğdiğinoktadan,yüzeyedikolacakşekildebirdoğruçizilir.Çizilenbudoğruyayüzeyin normaliadıverilirve“N”harfiilegösterilir.Yüzeyinnormaligenelliklekesikliçizgiileçizilir.Yüzeyinnormali,gelmeveyan-sımaaçılarınıölçmedebelirleyiciolarakkullanılır.Gelenışınınyüzeyinnormaliileyaptığıaçıyagelme açısı denir.Aynışekildeyansıyanışınınyüzeyinnormaliileyaptığıaçıyaiseyansıma açısıdenir.

N

î r

Gelenışın Yansıyanışın

Gelmeaçısı Yansımaaçısı

N:Yüzeyinnormali

i ̂:Gelenışınınnormalileyaptığıaçı

r̂:Yansıyanışınınnormalileyaptığıaçı

Yansımaolayındagerçekleşendurumlar,Yansıma Kanunlarıileifadedilmektedir.yansımakanun-larınagöre;

1.Gelenışın,yansıyanışınveyüzeyinnormaliaynıdüzlemdedir.

2.Yüzeyenormaldoğrultusundagelenışın,kendiüzerindengeriyansır.

3.Gelmeaçısıyansımaaçısınaeşittir.

209

Işık ve Ses

Etkinlik 4.1. Gelen ve yansıyan ışınları çizelim

Neler gerekiyor?

• Düzlemayna

• Aynaiçindestek

• Kırmızıışıkyayanbasitbirlazeryadaincebirışıkdemetioluşturabilecekbirışıkkaynağı

• Açıölçer

• Renklikalemler

• Cetvel

• Beyazkâğıt



• Beyazkâğıtüzerineaynayıdestekyardımıylasabitleyelim.

• Açıölçerikâğıdınüzerineyerleştirelim.

• Kâğıdınüzerineaynaüzerindenbirnoktadayüzeyinnormaliniçizelim.

• Açıölçerin90○göstergesiniyüzeyinnormaliileçakıştıralım.

• Aynanınyüzeyinenormali ile30○’likaçıyapacakşekildebir ışıngönderdiğimizidüşünelim.Budurumdayansıyanışınınyüzeyinnormaliilekaçderecelikaçıyapacağınıtahminedelim.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Şimdiaynayüzeyineyüzeyinnormaliile30○’likaçıyapacakşekildebirışıngönderelim.Yansıyanışınınyüzeyinnormaliileyaptığıaçıyıgözlemleyelim.Gözlemsonuçlarımızıyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………


……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

210


• Işınlarınizlediğiyolunuzantılarınıkâğıtüzerinecetvelyardımıilerenklikalemleçizelim.

• Şimdiaynayüzeyine,yüzeyinnormaliilefarklıaçılaryapacakşekildeışınlargönderelim.Herbirdurumiçingelenveyansıyanışınlarınyüzeyinnormaliileyaptığıaçılarıölçerektabloyakaydedelim.

• Beşfarklıgelmeaçısıiçinölçümlerimizitekrarlayalımveaçılarıtabloyakaydedelim.

ÖlçümGelmeaçısı

(0)Yansımaaçısı(0)

Gözlemlerimiziçizimlegösterelim.

1 0o

2 ….

3 ….

4 ….

5 ….

• Tablodaneldeettiğimizsonuçlaragöregelmeaçısıileyansımaaçısıarasındanasılbirilişkivardır?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………• Gelmeaçısı900olabilirmi?Budurumdayansımaolurmu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Aynayagelenveyansıyanışınlarıgöstermekiçin,yukarıdakidüzenekaşağıdakişekildekigibisudolukapiçerisinekonulmuşvefotoğrafıçekilmiştir.Işığınyolu,ışığınaynayüzeyinegelmeveyansımaaçısıylailgiligözlemlerimiznelerdir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

211

Işık ve Ses

Düzgün ve dağınık yansıma

Cisimlerinyüzeylerininfarklıözelliklerdeolması,gelenışınlarıfarklışekillerdeyansıtmalarınanedenolur.Birbaşka ifadeyleyansıma,yüzeyinpürüzlüyadapürüzsüzolmadurumunagöredeğişir.Bunagöre iki çeşit yansımavardır.Durgunbir suyayadagöleüsttenbaktığınızdanegörürsünüz?Acababudurgunsuyaelimizledokunursakgörüntümüzaynınetlikteolurmu?Sizcebudurumunnedenineolabilir?

Aşağıdakiresimlerdeaynıortamınfarklızamanlardaçekilmişikifotoğrafınıgörmekteyiz.Birisindedenizüzerindenetbirgörüntüvarken,diğerindebulanıkbirgörüntüvardır.Budurumunnedenihak-kındatahminleryürütebilirmiyiz?Buradayansıtıcıyüzeydenizdir. İlkfotoğraftadenizyüzeyidurgunolduğundanpürüzsüzbiryüzeygibidavranır.Denizyüzeyindedüzgünyansımalaroluştuğundandahanetbirgörüntüvardır.İkincifotoğraftaisedenizyüzeyiçeşitlinedenlerledahapürüzlübirhâlalmıştır.Bunedenledenizyüzeyindekidağınıkyansımalargörüntünetliğinibozmuştur.

Durgundenizyüzeyindeyansıma Hafifdalgalıdenizyüzeyindeyansıma

Eğerışığınetkileştiğicisminyüzeyidüz,pürüzsüzvecilalanmış(parlatılmış)ise,birbirineparalelola-rakgelenışınlaryüzeydenyinebirbirineparalelolacakşekildeyansır.Işığın,cisminyüzeyindenbuşe-kildeyansımasınadüzgün yansımadenir.Eğercisminyüzeyipürüzlüiseyüzeyegelenışınlaryüzeydenfarklıyönlereyansırlar.Işığıncisminyüzeyindenbuşekildeyansımasınadağınık yansımadenir.Düzgünvedağınıkyansımayaçevremizdenbirçokörnekverebiliriz.

212


Aşağıdakiresimlerdedeışığındüzgünvedağınıkyansımasıylaoluşmuşgörüntülervardır.

Şişelerindüzgünyansımasonucundamasadaoluşangörüntüleri

Hafifdalgalısudaışığındağınıkyansıması

Çocuğundağınıkyansımasonucundamusluktaoluşangörüntüsü

Uçağındüzgünyansımasonucundapistteoluşangörüntüsü

Renklisıvıdoluşişelerinbulunduğumasadaveuçakpistindegördüğümüzgibi,yansıyanışınlarınoluşturduğugörüntününnetolmasıdüzgünyansımasonucudur.Mermer,ayna,granit,durgunsu,alü-minyumfolyogibidüzveparlakyüzeylerdedüzgünyansımagerçekleşir.

Paralelışınlarınınüzerinedüştüğüyüzeydüzdeğilse,yansıyanışınlarbirbirineparalelolmazveışıkdağınıkbir şekildeyansır.Aslındapürüzlübir yüzey çok sayıda farklı yönlerdeki yüzeylerdenoluşur.Gelenışınlarparalelolsadabufarklıyönlerdekiyüzeyparçalarındanherbiri,gelenışığıfarklıyönlerdeyansıtır.Budurumlardacisimlerinbulanıkbirgörüntüsüeldeedilir.Dalgalısuyüzeyiveburuşturulmuşalüminyumfolyogibiyüzeylerdedağınıkyansımagözlenir.

Aşağıdakişekillerdedüzgünvedağınıkyansımaçizimlerigösterilmiştir.Birincişekildüzgünyansıma-yıgöstermektedir.Yüzeyeparalelgelenışınlarıntümü,yüzeydenyansıdıktansonradüzgünvebirbirineparalelolarakyansır.Dağınıkyansımadaise,yüzeyeparalelgelenışınlaryüzeydenyansıdıktansonrafarklıyönlerdeyansır.Ancakyansımakanunlarıherikiyansımatüründedegeçerlidir.Düzgünbiryüzey-de,yüzeyinhernoktasıaynıyansıtıcıyüzeygibidavranır.Yanibuyüzeylerinhernoktasındanormalleraynıdır.Dağınıkyansımadaise,yüzeyinherbirnoktasıayrıbiryansıtıcıyüzeygibidavranır.Dolayısıylabuyüzeylerinnormalleribirbirlerindenfarklıdır.

213

Işık ve Ses

Düzgünyansıma Dağınıkyansıma

Etkinlik 4.2. Düzgün mü yoksa dağınık mı?

Neler gerekiyor?

• Alüminyumfolyo• Elfeneri

Nasıl bir yol izleyelim?• Düzgünbiralüminyumfolyodakendimizinasılgöreceğimizitahminedelim.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Şimdibuyüzeyebakalımvegörüntümüzügözlemleyelim.Gözlemlerimizletahminlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

214


• Aynıalüminyumfolyoyuburuşturarakbiryüzeyeldeedelim.Buyüzeyebakarsaknelerola-cağınıtahminedelim.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………• Şimdibuyüzeyebakarakkendimizigözlemleyelim.Tahminlerimizlegözlemlerimizuyumlu

mu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Gözlemlerimizedayalıolarakikidurumarasındanasılbirfarkvardır?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Aynıetkinliği,elfenerindenyayılanışığınalüminyumfolyoüzerindekiyansımalarınıgözlem-leyerektekrarlayalım.

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

……………………………………….…………………………..............

Görme olayı, ışık kaynağından çıkanışınların cisimlere çarparak yansıması vebuışınların gözümüze ulaşması ile gerçekleşir.Ortamları aydınlık görmemiz ışığın madde-ye çarpıp gözümüze gelmesi ile gerçekleşir.Uzayda maddesel ortamdan yoksun olanbölge çok fazla olduğundan uzayın büyükbölümükaranlıktır.Gezegen, kuyruklu yıldızveasteroitgibimaddeselortamlardanışığınyansımasısonucuaydınlanmaolur.


215

Işık ve Ses

Neler öğrendik?

IşığınYansıması

Yansımaçeşitleri Yansımakanunları

Gelmeaçısıyansımaaçısınaeşittir.

Gelenışın,yansıyanışın ve normal aynı

düzlemdedir.

Normal doğrultu-sunda gelen ışınlarkendi üzerinden

geriyansır.

Dağınıkyansıma

Düz olmayan veyapürüzlüyüzeylerde

gerçekleşir.

Cisimlerfarklışekil ve büyüklükte

görünür.

Düzgünyansıma

Düz ve pürüzsüzyüzeylerdegerçekleşir.

Cisimleraynışekilvebüyüklükte

görünür.

216



1. Geceyağmuryağdığındasürücüleryolugörmektenedenzorlanırlar?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2. Aşağıdaverilenşekillerdegelenışınveyansıyanışınlardaneksikolanlarıçizelim.Gelmeveyansımaaçılarınıbulalım.

450

600

650

300

500

3. Aşağıdakiyansıtıcıyüzeylerinnormalleriniçizelimveyansıyanışınlarıgösterelim.

217

Işık ve Ses


1. Geceyağmuryağdığındasürücüleryolugörmektenedenzorlanırlar?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2. Aşağıdaverilenşekillerdegelenışınveyansıyanışınlardaneksikolanlarıçizelim.Gelmeveyansımaaçılarınıbulalım.

450

600

650

300

500

3. Aşağıdakiyansıtıcıyüzeylerinnormalleriniçizelimveyansıyanışınlarıgösterelim.

4. Başar,resimdegörülenmalzemelerlebirdeneytasarlı-yorvegerçekleştiriyor.Başar’ınyaptığıdeneyleilgiliaşa-ğıdakisorularıcevaplayalım.

a) Başarbudeneylehangisoruyadasorularacevaparıyorolabilir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b) Başar’ındeneyindebağımlı,bağımsızvekontroledilendeğişkenlernelerdir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

c) Başartasarladığıbudeneyleyansımakanunlarınaulaşabilirmi?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

5. Ay’ıngökyüzündegörünmesihangiyansımatürüsayesindegerçekleşir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

218


6. Aşağıdaki tabloda verilen yüzeylerdemeydana gelebilecek yansıma türünü (�) ile işaretleyerekgösterelim.Cevabımızınnedeninitabloyayazalım.

Yüzeyler Düzgün yansımaDağınık yansıma

Çünkü;

Boy aynası

Öğrenci masası

Durgun su

Bulut

Hâlı

Toprak

7. Aşağıdabirboyaynasının,aynanınyüzeyininnormalinefarklıaçılardagelenışınlarıngelmeveyansı-maaçılarıverilmiştir.Yansımakurallarınauygunolaraktabloyudolduralım.

Gelme açısı (◦) Yansıma açısı (◦)

3 ...

25 ...

... 40

63 ...

... 89

0 ...

219

Işık ve Ses

8. ÖğretmenleriTürkanvearkadaşlarınateneffüsteışıklailgiliöğrendiklerinibirercümleileifadeet-meleriniistiyor.

Parlakyüzeylerdedüzgünyansıma

olur.

Türkan

Yüzeyedikçizilendoğruyanormal

denir.

Feryal

Cisimlerindüzgüngörünmesininsebebidağınıkyansımadır.

Arda

Tahtayüzeyherzamandağınıkyansımaya

nedenolur.

Alp

Düzgünyansımadagelmeaçısıyansıma

açısınaeşittir.

Başar

Öğrencilerinbugörüşlerinindoğruolupolmadığıhakkındakidüşüncelerimizinedenleriilebirlikteaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

220


9. Ayça,kapağıaçıkkartonkutulariçerisinefarklıyüzeyleresahipcisimleryerleştiriyor.Dahasonraku-tularabirelfeneriyardımıylaparalelışındemetigönderiyor.Işınlarınkutulardakiyüzeylerdenaşağıdakişekillerdeyansıdığınıgözlemliyor.

BunagöreAyça’nınarkadaşlarınınyaptığıyorumlardanhangisiyanlıştır?

Birnumaralıkutudaçakıltaşlarıolabilir.

Birnumaralıkutudametaltepsiolabilir.

İkinumaralıkutudakadifekumaşolabilir.

İki numaralı kutuda buruşukalüminyumfolyoolabilir.

Sıla

Fatih

Ali

Ceren


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………….………………..…..………………………………………………………

………………….………………..…..……………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………….………………..…..………………………………………………………

………………….………………..…..……………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

221

Işık ve Ses

NOTLARIM

222


Dinlediğimiz müzikler bize keyif verir. Peki, bu müziklerdeki ses kalitesi nasıl sağlanmaktadır? Seslerin kulağımıza daha hoş gelmesini sağlayan ortamların hangi özelliklerde olması gerekir? Müzisyenler neden resimde görülen Antalya Aspendos tiyatrosunda konser vermeyi tercih ederler? Bu mimari yapıda dikkatinizi çeken özellikler nelerdir? Neden operalar, tiyatrolar, stadyumlar benzer şekillerde tasarlanır?

2. BÖLÜM

SESİNMADDEYLEETKİLEŞMESİ

KAVRAMLAR ve TERİMLERSesin yansımasıSesin soğrulmasıSesin yalıtımı

AMAÇLARBu bölümde, sesin madde ile etkileşimi sonucunda oluşabilecek

durumları ve ses yalıtımının önemini kavrayacağız.

223

Işık ve Ses

224


Ses madde ile karşılaşırsa ne olur?

Sesbazenduymaktanmutluolduğumuzba-zen de rahatsız olduğumuz bir enerji türüdür.Operasanatçılarınınsesleriilekarşılarındaduranbirbardağıkırabilmelerisesinbirenerjiolduğu-nugösterengüzelbirörnektir.

Titreşenbütüncisimlersesmeydanagetirir.Örneğinbizimsesimizakciğerlerdengelenhava-nın, gırtlağımızın iki yanındabulunan ses telle-rini titreştirmesi ile oluşur. Konuşurken elimizigırtlağımızakoyarakbunuhissedebiliriz.

Bir kaynaktan çıkan ses, dalgalar hâlindeçevreye yayılır. Daha önce durgun bir suya hiçtaşattınızmı?Cevabınızevetsebugözlemimizibirhatırlayalım.Sudalgaları, taşınsuyadeğdiğinoktadan başlayan, içi içe geçmiş daireler şek-lindeyayılır.Taşınsuyadeğdiğinoktadakidalgaen belirginken, diğerleri giderek sönükleşir. Buyönüyle sesin yayılması su dalgalarına benzerve kaynaktanuzaklaştıkça sesdahaazduyulur.Ancak su dalgaları sadece su yüzeyinde yayılır-ken,sesdalgalarıbirbalonunşişirilmesigibiherdoğrultudayayılır.

225

Işık ve Ses

Sesinyayılmasıbiryönüyledeışığınyayılması-nabenzer. Sesde ışık ışınları gibiherdoğrultudayayılır. Ancak ışık ışınları boşlukta yayılabilirken,sesin yayılması için mutlakamaddesel bir ortamgereklidir.GüneşışığıboşluktangeçipDünya’mızaulaşırken, Güneş’teki patlamalar sonucu oluşanseslerinbizeulaşmamasıbununengüzelörnekle-rindendir.

Öncekiyıllardasesinyayılabilmesiiçinmutlakamaddesel ortam gerektiğini ve sesin farklı mad-desel ortamlarda farklı şekillerde yayıldığını öğ-renmiştik.Bufarklılıksesinfarklıortamlardafarklısüratlerdeyayıldığınıgösterir.Ses,katıortamlardaen hızlı, gaz ortamlarda ise en yavaş yayılır. Seshavadasaniyedeortalama340metreyolalır.Ka-tılarıntanecikleribirbirinedahayakınolduğundantaneciklerarasındakiuzaklıkazaldıkçataneciklerinbirbirleriileetkileşimleriartar.Sonuçolaraksesbudurumdadahaiyiiletilir.Sesinyayılmasüratiorta-mınyoğunluğuarttıkçaartar.

Peki, şimdiye kadar oluşmasını ve yayılmasınıtartıştığımızses,ilerlerkenbirengellekarşılaşırsaneolur?Evimizdebirodadaotururkendiğerodadanseslenenannemiziduyarız.Yadabazenkomşularımızınevlerindengelenseslerideduyabiliriz.Sınıfımı-zıdüşündüğümüzdeyansınıflardanveyakoridordangelenseslerbazendikkatimizidağıtır.Bugözlem-lerimizedayalıolarak,sesinduvarlardangeçtiğinisöyleyebilirmiyiz?

Birkaynaktançıkansesdalgalarıherhangibirmaddeilekarşılaştığında,üçfarklıdurumortayaçı-kabilir:

• Sesengeliaşabilir.

• Sesengeleçarpıpyansıyabilir.

• Sesengeltarafındansoğurulabilir.

Sesinkarşılaştığımaddeninözelliğinegörebuolaylarınbazıdurumlardatamamı,bazıdurumlardaisebirkısmıgerçekleşir.

226


AstronotlaruzaydaDünya’dakikontrolmerkezi ilemikrofonvekulaklıkyardımıylailetişimkurarlar.Astronotlarınsesleriradyodal-galarıhâlindeDünya’ya iletilirveseseçevrilir.Kendiaralarındadayineaynışekildekonuşurlar.


Sesin yansıması

Seskaynağındançıkansesdalgalarının,biren-gele çarptıktan sonra tekrar geldiği ortama geridönmesine sesin yansıması denir. Yeni aldığımızveyakiraladığımızevinodalarıboşkenkonuştuğu-muzdasesleridaha şiddetliduyarız.Eve taşındık-tan sonra ise eşyalar sesin bir kısmını soğuraca-ğındanduvarlardanyansıyarakgelensesazalırvedahaazşiddetliduyulur.

Sesin yansımasında ses dalgalarının çarptığıyüzeyçokönemlidir.Çoğumuz‘‘banyodaherkesinsesigüzeldir’’sözünübiliriz.Evinfarklıodalarındakonuşarak buna benzer durumları gözlemleyebi-liriz. Örneğin banyodaki konuşmalarımızdaki sesşiddeti her zaman salondaki konuşmalarımızdandaha fazladır. Acaba neden banyodan duyduğu-muz ses daha şiddetli olur? Banyolarda daha azeşya vardır.Ayrıcabanyolarınduvarları genelliklefayansla kaplı olduğundan, yüzeyi diğerodaların-kindendahapürüzsüzdür.Bugözlemsesinyansı-masındayüzeyinöneminigöstermektedir.

227

Işık ve Ses

Sesin yansımasının bir sonucu: Yankı

Sesdalgasıdiğerdalgalar gibimadde ileetkile-şir.Sesdalgasımadde ileetkileştiğindeyansımavesoğrulmagibiözellikgösterir.Sesdalgasınınyansımaözelliğigünlükyaşamdabirçokyerdekarşımızaçıkar.Bazenboşbirodada,kayalıkbiryerde,yüksekapart-manlarınarasındayadabir amfitiyatrodabağırdı-ğımızda, birkaç saniye sonra kendi sesimizi tekrarduyarız.Kulağımızagelenbuses,ağzımızdançıkarakduvaraçarpanveondanyansıyıpgelensestir.Çarp-tığıortamagöresesimizdeküçükdeğişiklerolabilir.Kulağımızagelenbuseseyansıyan sesdenir.

Yankınınoluşabilmesiiçinseskaynağındançıkansesileyansıyansesinbirbirindenayırtedilebilmesigerekir.Bunun içindekaynak ileengelarasındaenaz17mmesafeolmalıdır.Aksi takdirdesesimiziduyarızamanesöylediğimizianlayamayız.

Sesin yansımasının teknolojik uygulamaları

Sesin yansıması olayından doğada çeşitli canlı-lar yararlanırlar.Örneğingörmeduyuları çokgeliş-memiş olan yarasalar yönlerini ve avlarının yerinibulmak için sesin yansımasını kullanırlar. Fotoğraf-tagörüldüğügibiyarasasesçıkararakoluşansesinyansımasınıdinlervebuşekildeönündekinesnelerhakkındabilgiedinir.

Benzer şekilde yunuslar da çıkardıkları bir sesiavlanmakta kullanırlar. Yunusların çıkardıkları sesbalıksürülerineçarparveyansıyaraktekraryunusagelir.Böyleceavlanacağıbalıksürüsününyerinibu-lur.

228


Yarasa ve yunuslardan esinlenerek sonarcihazı üretilmiştir. Bu cihaz, ses dalgalarınınyansıması ile engellerin yerlerinin tespitedilmesinde kullanılır. Balıkçıların balıksürülerininyerinivemiktarınıtespitetmesinde,okyanus, deniz, göl ve bataklık gibi yerlerinderinliklerinin ve yüzey şekillerinin tespitindebucihazlarkullanılır.Yeraltındamadenararkende yine sesin yansımasından yararlanılır. Aynızamanda fay hatlarının tespitinde de sesdalgalarınınyansımasıprensibikullanılır.

Ayrıca trafik polislerinin kullandıkları radar-larilekarşıdangelenaracınsüratihesaplanabilir.Radarlardançıkansesdalgalarıkarşıdakiaraçtanyansırvesesinbumesafeyikatetmesüresindenyararlanarakaracınsüratihesaplanır.

Sesdalgalarınınyansımasıtıptadakullanıl-maktadır.Buprensipleçalışanultrasoncihazlarıinsanvücudunasesdalgalarıgönderir.Bunlarıniç organlardan yansıması bilgisayar ekranındagörüntüyeçevrilir.

Bilimindoğasıgereğibirbilimselgelişmear-dından başka gelişmelere öncülük etmektedir.Busayedebilimve teknolojihızla ilerlemekte-dir. Büyükolasılıkla başka bilim insanları gele-cekte,sesinyayılmasıveyansımasınıkullanarakdahayeniteknolojilergeliştireceklerdir.

Sesin yansıması, olumlu ya da olumsuzözellikleri ile günlük yaşamda sık olarak karşı-mızaçıkmaktadır.Evde,işyerlerindeveyasakinortamlarda sesin yansıması bazen istenen birözellikolmayabilir.Buyüzdenbuortamlarsesinyansımasını azaltacakbiçimde tasarlanır. Bunakarşınstadyum,konsersalonuvecamigibior-tamlarda sesin düzgün bir şekilde yansımalaryapmasıistenilenbirözelliktir.

229

Işık ve Ses

Okuma metni: Ses bilimi (Akustik)

Sesinyayılması,soğurulması,maddeileetkileşimivecanlılarüzerindekietkileriileilgile-nenbilimdalınases bilimi (akustik)denir.Akustikuygulamalarındaözelliklesesinyansıma-sınınkontrollübirşekildeyapılmasıgereklidir.Sinema,konservetiyatrosalonlarıyadacamigibimekânlarıntasarımveinşasındasesinkalitesiakustikbilimisayesindeartırılır.Ayrıcabugibimekânlardayayılanveyansıyanseslerinbirleşereksesindahaşiddetliduyulmasısağlanır.Özellikleamfitiyatrolardakisahneyüksekliği,oturmabasamaklarınınşekliveeğimi,duvarlarınyüksekliğivesahnearkasındakiyansıtıcıduvarakustikbilimininuygulamalarıdır.

Tarihicamivetiyatrolardakimimariözelliklergünü-

müzdeteknolojininyardımıyladahadageliştirilmiştir.Akustiği iyi tasarlanmışortamlarda seskulağımıza ra-hatsızetmeyecekbirbiçimdeveahenkleulaşır.Antal-ya’dakiantikAspendosTiyatrosu,Viyana’dakiAltınSa-lon(GoldenHâllofMusikverein),İstanbul’dakiSokulluMehmetPaşaCamiiveAlmanya’nınDortmundşehrin-dekiWestfalenstadion(vestfalın)Stadyumudünyanıneniyiakustikmimariörneklerindendir.AntikAspendosTiyatrosu

AltınSalon(GoldenHâllofMusikverein)

SokulluMehmetPaşaCamii Westfalenstadion(vestfalın)Stadyumu

230


Sesin soğrulması

Yandakiresimdebirseskayıtstüdyosugörülmek-tedir.Stüdyonunduvarlarınadöşenmişcisimlerdik-katiniziçektimi?Bumaddelerniçinduvaradöşenmişolabilir?Duvarlarayerleştirilmişbucisimlerinşekille-rininfarklıolmasınınbirnedeniolabilirmi?Duvarlardüzolsaydıacabaneolurdu?

Sesinmadde ile etkileşim şekillerindenbirisininde sesin soğurulması olduğundanbahsetmiştik.Bazıdurumlardasesinyansımasındançoksoğurulmasınıisteriz.Örneğin,sinemadabirfilmizlerkenyansalondakifilminsesiniduymaktanhoşlanmayız.

Kışaylarındakaryağarkenetrafındahasessizolduğunadikkatettinizmi?Birkütüphaneyisessizyapangerçektennedir?Acabaraflaradizilmişyüzlercekitapbundaetkilimidir?Budurumlarınsebebietraftakiseslerinsoğurulmasıdır.

İlerleyen ses dalgasının ortamda yansımasınıengelleyebilirsek ilerlemesini de engellemiş olu-ruz.Sesdalgasıçarptığıortamdaenerjisinikaybe-der ve ilerleyemez ise buolaya sesin soğrulması denir. Sesin çarptığı ortamda soğrulması için kul-lanılanmalzemeniniyiseçilmesigerekir.Gürültülüçalışan araçlarda sesin soğrulması çok önemlidir.Örneğin araba egzozlarındaki tasarım sayesindemotordançıkanyükseksesinönemlibirkısmıeg-zozda soğrulur. Eğer egzozlarda sesin önemli birkısmı soğrulmasaydı taşıt gürültüsüyle yerleşimyerleriyaşanmazolabilirdi.Bunundışındayüksekgürültülü ortamlarda sesin soğrulması için birçokteknolojikürünkullanılmaktadır.

231

Işık ve Ses

Etkinlik 4.4. Sesin yansıması ve soğrulması

Neler gerekiyor?

• Elradyosuyadamüzikçalar• Kulaklık

• İkiadetsilindiroluşturmakiçinkalınkâğıtyadakartonlar

• Straforengel(köpük)• Kartonengel

• Kontrplak

• Ayna

• Sünger

• Cam

• Kumaşkaplanmışyüzey

• Tenekekutu



• İlkaşamadakulaklığıradyoyaveyamüzikçalarataka-lımvealçakseslesevdiğimizbirmüzikaçalım.

• Dahasonrakalınkâğıtlardan ikiadetsilindiroluştu-ralım.

• Silindirleri“V”şeklindeyerleştirelim.

• Dahasonrakulaklığıküçükbirsüngerparçasıylasilin-dirkâğıtlarınbirininucunaşekildekigibiyerleştirelim.

• Sonolaraksilindirlerinarkakısmınabirstrafor(köpük)engelkoyalım.

• Kulaklıktançıkansesinstrafor(köpük)yüzeyeçarptıktansonrakulağımızanasılgeleceğiniince-leyelim.

232


• Şimdisırasıylastrafor(köpük)yerineaşağıdakicisimlerideneyerekaşağıdakitabloyudolduralım.

Sesinyansıdığıyüzey

Duyulanses(radyodançıkansesegöre)

Tahminlerim GözlemlerimHiç

duyulmuyor.Az

duyuluyor.Normal

duyuluyor.Hiç

duyulmuyor.Az

duyuluyor.Normal

duyuluyor.

Karton

Kontrplak

Ayna

Sünger

Cam

Kumaşkap-lıyüzeyTenekekutu

Boş

• Tahminlerimizilegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Kulağımızagelensestekaynaktangelensesinçarptığıyüzeyinnasılbiretkisioldu?Açıklayalım

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Hangiyüzeylerdahaçokyansıtıcı,hangiyüzeylerdahaçoksoğurucuözellikleresahip?Dü-şüncelerimizinedenleriilebirlikteyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Etkinliktençıkardığımızsonucuyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

233

Işık ve Ses

Sesin yalıtımı

Birmekândaki sesin iç ortamdan dışarıya ya

dadış ortamdan içeriye geçişini engellemek içinyapılan uygulamalara ses yalıtımı denir.Madde-ler üzerine çarpan sesi, kendi özelliklerine görefarklı oranlarda soğururlar. Bazıları çok fazla so-ğururken,bazılarıdahaazsoğurur.Burayakadaröğrendiklerimizi düşünerek, hangi maddelerinsesyalıtımıyapmak içinkullanılabileceğinisöyle-yebilirmisiniz?Sesyalıtımıiçinyumuşakvegöze-nekli yani içerisinde hava boşlukları olan strafor(köpük), pamuk, sünger, yün, kumaş, hâlı, keçevecamyünügibimalzemelerkullanılır.Acabasesyalıtımıiçinnedeniçindehavaboşluklarıbulunanmalzemetercihedilir?

Sesyalıtımıözeliklesinema,konservetiyatrosalonlarındaveyakonservatuarlarınbireyselçalışmaodalarınauygulanır.Sesyalıtımınıniyiyapılmaması,günlükyaşamımızdaveteknolojideenbüyükso-runlarınbaşındagelmektedir.Sesyalıtımı,istenenseslerinduyulmasıistenmeyenleriniseduyulmamasıiçinönemlidir.İyibirsesyalıtımıiçinhemsesinyansımasınınkontrolühemdesesinsoğrulmasısağlan-malıdır.Sınıfımızadışarıdançokgürültügeldiğindehemensınıfıncamınıkapatırız.Buşekildedışarıdangelensesinbirkısmının,camdangeriyeyansımasınısağlamışoluruz.Yinedesınıfabazıseslerulaşır.Birsonrakiaşamadayapabileceğimizisesınıfınperdesiniçekmektir.Budurumdaperdeninkıvrımlarıarasındayansımalaryapansesdalgalarıenerjisininbirkısmınıdahayitirirvebizegelensesyaazalmışyadatamamenkaybolmuşolur.

Ayrıcaotobanlarınve trenyollarınınkenarla-rındabulunanevlerinaşırıgürültüdenetkilenme-siniönlemekiçinyolkenarlarıyaağaçlandırılıryadayolkenarınaduvarlaryapılır.Ağaçlarveduvarhemsesinbirkısmınıyansıtarakhemdebirkısmı-nısoğuraraksesyalıtımısağlar.

234


Günümüzdehızlagelişenteknoloji,sanayileşmevenüfusartışıgürültüyüdeberaberindegetirmiş-tir.Duymaktanhoşlanmadığımız,varlığıistenmeyenvesağlığımızıtehditedebilensesleregürültüadıverilir.Gürültüsadeceinsanlaristemediğiiçinengellenmez.Bellibirdüzeyindekiseslerinsanlarınruhvebedensağlığıüzerindebazıolumsuzluklarayolaçmaktadır.Örneğinbaşağrısı,başdönmesi,kulakçınlaması,stres,yüksekkanbasıncıvekalıcıişitmekayıplarıbunlardanbazılarıdır.Gürültülüortamlardaçalışanbirtanıdığımızvarsaonunlailgiligözlemlerimizigözdengeçirelim.Onunyüksekseslekonuştu-ğunufarkettikmi?Bununsebebineolabilir?

Ayrıcagürültüinsanlarındikkatinidağıtırvebudaonlarınişperformansınıdüşürür.Dersçalışırkenodanıza,dışarıdaoynayanarkadaşlarınızın sesi geliyorsa çalışmanız zorlaşır. Yukarıdabahsedilenbudurumlardankurtulmakiçinsesyalıtımıuygulamasıyapılır.Sesyalıtımıbizeşufaydalarısağlar:

• Sesyalıtımısayesindeev,hastane,okulvekütüphanegibiortamlardaistenmeyenseslerdenkur-tuluruz.

• Sinema,tiyatro,televizyonveseskayıtstüdyosugibimekânlardauygunkullanımkoşullarıoluştura-biliriz.Böyleceeldeedilensesdışseslerdenarınmışolupnetbirşekildeduyulabilir.

• Konsersalonu,eğlencemekânları,düğünsalonlarıgibigürültününçokolduğuyerlerdeçevreyeya-yılangürültüyüazaltabiliriz.

Ses yalıtımı gürültü kirliliğini azaltmanın yanındabize konforlubir yaşam sunar. Bu yüzden yeniyapılarınçoğundasesyalıtımınayönelikkaplamamalzemesiteknolojikboya,kalınveyansımalıcamlarkullanılmaktadır.Buşekildeyaşamalanlarıistenmeyenseslerdenkorunmuşolur.Gürültününtürünevebüyüklüğünegöresesyalıtımmalzemelerininözelliklerivekullanışbiçimlerideğişebilmektedir.Aşa-ğıdakiresimlerdefarklısesyalıtımıörneklerineyerverilmiştir.

235

Işık ve Ses

Etkinlik 4.5. Sesin yalıtımı

Neler gerekiyor?

• Elradyosu

• (Karton)kutu

• Küçükkâğıtparçaları

• Talaş

• Sünger

• Kumaşparçaları

• Kuştüyleri

• İzocamcamyünü

• Strafor(köpük)parçaları



• İlkaşamadaelradyosundanyadamüzikçalardangüzelbirmüzikaçalım.

• Dahasonraradyomuzuzarargörmemesiiçinnaylonpoşetekoyarakkutuiçineyerleştirelim.

• Kutununiçerisinekâğıtparçalarıkoysakradyomuzdançıkansesinduyulmaseviyesinasıldeğişir?Tahminimizitablodaverilenüçseçenektenbiriniişaretleyerekbelirtelim.

• Kutununiçerisinekâğıtparçalarıkoyarakradyomuzunetrafınıkapatalım.Radyodankulağımızasesingelipgelmediğinigözlemleyelim.

• Gözlemsonuçlarımızıilgiliyerdeişaretleyerekbelirtelim.

• Aynıişlemleritablodayeralandiğermalzemelerikullanaraktekraredelim.

236


Kutuiçindebulunanmalzeme

Dışarıdanduyulanses(radyodançıkansesegöre)

Tahminlerim GözlemlerimHiç

duyulmuyor.Az

duyuluyor.Normal

duyuluyor.Hiç

duyulmuyor.Az

duyuluyor.Normal

duyuluyor.

Kâğıt

Kum

Talaş

Sünger

Kumaş

Kuştüyü

Strafor(köpük)

Boşkutu

……

• Tahminlerimizilegözlemlerimizuyumlumu?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………• Kulağımızagelen sesin şiddetinde,kutu içerisinekoyduğumuzmalzemeninnasılbiretkisi

oldu?Açıklayalım

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………• Hangimalzemelersesidahaçoksoğurdu?Cevabımızınedenleriylebirlikteyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………• Eğeryukarıdakimalzemelerinhepsinikarıştırarakdeneyimizitekrarlasaydınıznasılbirsonuç

ortayaçıkmasınıbeklerdiniz?Cevabımızınedenleriilebirlikteyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

237

Işık ve Ses

Yaptığımızetkinliktedegözlemlediğimizgibifarklımaddelersesifarklıoranlardasoğurur.Madde-lerinbuözelliklerindenyararlanarakfarklımekânlarınihtiyaçlarınagörefarklıoranlardavefarklımal-zemelerlesesyalıtımısağlanır.Örneğinbirevinihtiyaçduyduğusesyalıtımıilebirsinemasalonununkifarklıolacaktır.

Melisvearkadaşlarıeniyisesyalıtımınasahipbirevortamıyapmakonusundabiroyunoynamayakararverirler.Ancakbuoyununbazıkurallarıvar.

• Herkesenfazladörtçeşityalıtımmalzemesikullanabilir.• Kullanılanmalzemelerinhepsiistenirseaynıfizikselhâlde(katı,sıvıyadagaz)seçilebilir.• Melisvearkadaşlarınınhazırladığıbuoyunaisteyenherkeskatılabilir.• Buoyundaenfazlaüçkişidenoluşanbirgrupoluşturulabilir.• Herkesprojesinibirsonrakidersegetirmelidir.• Herkesinprojesindeaynıseskaynağıkullanılacaktır.• Değerlendirmeyisınıftanseçilenbeşkişilikbirjüriyapacaktır.Herjüriüyesikendilerinesunu-

lanprojeye1-5arasıpuanverecektir.Enfazlapuanalankişiyadakişilerbuoyunukazanacak-tır.

Not:Aşağıdakiboşluğaprojemizinayrıntılarınıyazalımveprojemizitanımlayanbirçizimyapalım.

• Nedenbumalzemeleriseçtiğimiziaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….……………

……………………………………………………………………………………………………………………….……………


Okuma metni: Ses dalgalarıyla çalışan buzdolabı

Soğutuculardakullanılangazlarınçevreyezararvermesibiliminsanlarınıfarklıteknolojileraramayayönlendirmektedir.Sesdalgalarıilesoğutmabualternatiflerdenbiridir.Busoğutma-nınenönemliözelliğiçevreyezararlıgazlariçermemesidir.StevenGarrett(SitivınCeret)isimlibirbiliminsanı,buyöntemikullanılaraksesdalgalarıylaçalışanbirtermoakustikbuzdolabıgeliştirmiştir.Geliştirilenbuzdolabınınmotoruaslındadayanılmazderecedegürültülüçalış-maktadır.Ancaksesyalıtımısayesindegürültüneredeysehiçduyulmamaktadır.

238


Neler öğrendik?

Titreşim sonucuoluşur.

Dalgalarhâlindeyayılır.

Birenerjitürüdür.

Akustik ses bili-midir.

SES

Sesmaddetarafındansoğurulabilir.

Sesmaddedenyansıyabilir.

Sesmaddedengeçebilir.

Sesyalıtımısesşiddetiniazaltır.

Örneğin yarasa vebalinayansımayı

kullanır.

Sesyalıtımmalzemeleri

Yumuşakvegözenekliolmalıdır.

Cam yünü, keçe,pamuk,strafor,sün-ger,kumaşörnektir.

Sesyalıtımıuygulamaları

Sesinyansımasıyankıoluşturabilir.

Yansımayı kullanansesteknolojileri

vardır.

Radar Sonar Ultrason

239

Işık ve Ses

Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Sesinbirenerjiolduğunugösterenbiretkinliktasarlayalım?Tasarladığımızetkinliğiaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2. Alp,yaptığıbirdeneyde,üçtaneözdeşkapalıkutununiçinemüzikçalarınıkoyuyor.Dahasonrabukutulardangelensesleridinliyor.Gözlemlerinedayalıolarakaşağıdakigrafiğiçiziyor.Grafiğiinceleyerekaşağıdakisorularıcevaplayalım.

A B C

A B C

Sesşiddeti

Kutu

a) Alp,budeneydesesinhangiözelliğiniaraştırmıştır?Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

b) Eldeedilenverileregöreeniyisesyalıtımıyapılmışkutuhangisidir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………c) Kutularısesyalıtımözelliğinegöre,eniyidenenkötüyedoğrusıralayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

d) A,BveCkutularınıniçihangimalzemelerilekaplanmışolabilir?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

240


3.NesrinÖğretmen,Ferdavearkadaşlarınınsesileilgiliöğrendiklerinikullanarakbirposterhazırlama-larınıistiyor.Bunagöreaşağıdakisoruyucevaplayalım.

Ferda

Seseniyikatılardailetilir.

Azra

Sesmaddeileetkileştiğindeyansır

yadageçer.

Elif

Ses,tahtavemermergibiyüzeylerdenyansıyabilir.

Emre

Metalyüzeylergibisertvepürüzsüzyüzeyler

sesiiyisoğurur.

Hangiöğrenciyadaöğrencilerinsöyledikleriposterdeyeralırsahatayapılmışolur?Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

4. Sizcedüzbirsüngermiyoksapiramitşeklindebirsüngermisesidahafazlasoğurur?Açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

241

Işık ve Ses

5. Aşağıdakicümleleriuygunbiraçıklamailetamamlayalım.

• Eşyalarıolmayanbirodadaarkadaşımızlakonuşurkenbirbirimizianlamaktazorlanırız.Çünkü

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Kayalıklarayakınyerlerdebağırdığımızdasesimizibirkaçsaniyesonratekrarduyarız.Çünkü

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Basitbirşekildeyapılmışkapalısporsalonlarındaseyircileringürültüsübiziçokrahatsızeder.Çünkü

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

• Akustiğidüşünülerektasarlanmışsalonlardakonserizlemekçokkeyiflidir.Çünkü

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

6. Odanızdagitarınızıçalmaktançokhoşlanıyorsunuz.Ancakçıkansesapartmandakidiğerkomşula-rınızırahatsızediyor.Busorunuçözmekiçinneleryapabilirsiniz?Çözümönerilerimiziaşağıyayazalım.

a …….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

b …….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

c …….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………………

242


7. Sizceaşağıdakiifadelerdenhangisidoğrudur.İfadelerin“doğru”yada“yanlış”olduğunuilgiliyere(�)işaretikoyarakbelirtelim.Cevabımızıngerekçesiniyazalım.

Durumlar Doğru Yanlış Gerekçem

a)Evimizeeşyaalırken,sert ve yüzeyi parlakmalzemeleri tercihederim.

b) Ağaçlı bir parktabağırdığımızda sesyankılanır.

c)Evindışındangürültügeldiğindeperdelerikapatmakyararlıolur.

d) Stadyumların üstü-nün açık olması gürül-tüyüazaltır.

e) Konser amaçlıtasarlanan binalarda,tavanın yüksek olmasısesin akustiği içinyararlıdır.

f) Ses yalıtımı içinduvarlarda dayanaklımetalkullanılmalıdır.

v


Dünya üzerinde çok sayıda bitki ve hayvan türü vardır. Bu canlılar yaşamın devamının sağlanmasında önemli görevler üstlenir. Ayrıca bitki ve hayvanlar, insanların temel ihtiyaçlarını karşılamada vazgeçilmez öneme sahiptir. Bu nedenlerden dolayı canlı türlerinin neslini devam ettirmeleri gerekir. Bu da bütün canlıların ortak özelliklerinden biri olan üreme ile gerçekleşir. Birçok canlının üreme, büyüme ve gelişmesinde insanların faaliyetleri doğrudan etkili olduğundan bu konuları bilmemiz önemlidir.

BÖLÜMLER BİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

5. ÜNİTEBİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME

VE GELİŞME

244


Yandaki resimde elma çiçeğinden bal özü alan bir arıyı görmek-tesiniz. Günlük hayatta buna benzer durumları hiç gözlemlediniz mi? Arı bu işi niçin yapıyor? Arının yaptığı bu işin bitkilere ne faydası ola-bilir? Bitkiler neden çiçek açar? Niçin arılar bitkilerin genellikle çiçek-lerine konarlar? Arılar ve böcekler olmasaydı ne olurdu?

1. BÖLÜM

BİTKİ VEHAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

KAVRAMLAR ve TERİMLEREşeysiz üremeEşeyli üremeBitkilerde üreme Hayvanlarda üremeBüyüme ve gelişme

AMAÇLARBu bölümde üreme kavramını, bitki ve hayvanlarda görülen farklı

üreme şekillerini, bitki ve hayvanların büyüme ve gelişme süreçlerini öğreneceğiz.

245


246


Üreme

Canlıların kendilerine benzer yeni canlılar oluşturması olarak tanımlanan üreme, canlıların ortak özelliklerinden biridir. Üreme ile canlılar kendi nesillerinin devamlılığını sağlar. Canlılarda üreme; eşey-siz ve eşeyli olmak üzere iki şekilde gerçekleşir.

Eşeysiz üreme

Eşeysiz üreme tek bir atadan meydana gelen üreme şeklidir. Bu üreme şeklinde erkek ve dişi üreme hücreleri görev almaz. Eşeysiz üreme ile oluşan yeni canlı, ana canlı ile aynı kalıtsal özelliklere sahiptir ancak büyüklükleri farklıdır.

Eşeysiz üreme çeşitleri

Bölünerek üreme Tomurcuklanarak üreme

R e j e n e ra s y o n l a üreme Vejetatif üreme

a. Bölünerek üreme

Amip, bakteri, paramesyum ve öglena gibi tek hücreli ve mikroskobik canlılarda görülen bir üreme şeklidir. Bu üreme şeklinde ana canlı yeterince büyüdüğünde ikiye bölünerek çoğalma sağlanır. Havuz suyu, durgun su birikintisi ve göl gibi sularda bu tek hücreli canlılar bol miktarda bulunur.

Paramesyum Öglena Amip

247

Bitki ve Hayvanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme

b. Tomurcuklanarak üreme

Bu tip üremede ana canlının vücudunda çıkıntılar olu-şur. Oluşan çıkıntı gelişerek ana canlıdan ayrılır ve yeni canlıyı oluşturur. Bazen yeni canlı ana canlıdan ayrılmaz ve birlikte yaşarlar. Yandaki resimde bir omurgasız hayvan olan hidradaki tomurcuklanarak çoğalmayı görmekteyiz.

t c. Rejenerasyonla (yenilenerek) üreme

Bir yassı solucan olan planarya, bazı denizyıldızları ve toprak solucanında ana canlıdan kopan vücut parçaları kendini tamamlayarak yeni bireyleri oluşturur. Buna rejenerasyonla üreme denir.

Planarya Denizyıldızı Toprak solucanı

Kaçan bir kertenkelenin kuyruğunu geride bıraktığına hiç tanıklık ettiniz mi? Tehlike anında kertenkele kuyru-ğunu bırakır ve kaçar. Böylece düşmanlarını yanıltır. Ker-tenkelenin kopan kuyruğu yeniden oluşur. Ancak kopan kuyruk parçasından yeni kertenkele oluşmaz. Bu nedenle kertenkelede görülen bu durum rejenerasyonla üreme değil sadece rejenerasyondur.

248


d. Vejetatif üreme

Sadece bitkilerde görülen eşeysiz bir üreme şeklidir. Bazı bitkilerde gerçekleşen bu üreme şeklinde bitkilerin dal, yaprak ve gövdelerinden alınan parçalardan yeni bitkinin oluşması sağlanır. Bu şekildeki üremeye vejetatif üreme denir. Patatesin gövdesinden yeni patateslerin oluşması, çileğin gövdesinden yeni çilek bitkisinin oluşması, kavağın, asmanın dalından ve menekşenin yaprağından yeni bitkilerin oluşması vejetatif üremeye örnektir.

Etkinlik 5.1. Bitkimizi vejetatif üretelim

Neler gerekiyor?

Bisturiyi kullanırken öğretmenimizden yardım alalım.

• Menekşe veya sardunya bitkisi • Bisturi• Plastik bardak• Su

249


d. Vejetatif üreme

Sadece bitkilerde görülen eşeysiz bir üreme şeklidir. Bazı bitkilerde gerçekleşen bu üreme şeklinde bitkilerin dal, yaprak ve gövdelerinden alınan parçalardan yeni bitkinin oluşması sağlanır. Bu şekildeki üremeye vejetatif üreme denir. Patatesin gövdesinden yeni patateslerin oluşması, çileğin gövdesinden yeni çilek bitkisinin oluşması, kavağın, asmanın dalından ve menekşenin yaprağından yeni bitkilerin oluşması vejetatif üremeye örnektir.

Etkinlik 5.1. Bitkimizi vejetatif üretelim

Neler gerekiyor?


• Menekşe veya sardunya bitkisi • Bisturi• Plastik bardak• Su

Nasıl bir yol izleyelim?• Sardunya bitkimizden 10-20 cm arasında bir dal keselim. Eğer menekşe bitkisini kullanacaksak

yaprağını sapıyla birlikte koparalım.

• Bitkiden aldığımız parçayı su dolu plastik bir bardağın içine koyalım. On gün sonra dalda meydana gelebilcek değişikleri tahmin edelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• On gün süresince dalda ya da yaprakta meydana gelen değişiklikleri gözlemleyelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bardağın içindeki dal köklendiği zaman bir saksıya diktiğimizde 20 gün sonra ana bitki ile benzer ve farklı olabilecek yönlerini tahmin edelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bardağın içindeki köklenen dal ya da yaprağı uygun bir saksıya dikelim. Uygun şartlarda bitkimizi büyütelim.

• Yirmi gün sonra büyüttüğümüz bitki ile dalını kopardığımız ana bitkinin benzer ve farklı yön-lerini gözlemleyelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Bu etkinlikten çıkardığımız sonucu yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

250


Eşeyli üreme

Eşeyli üreme erkek ve dişi üreme hücrelerinin birleşmesiyle oluşan bir üreme şeklidir. Oluşan yeni canlılar ana canlıdan farklı kalıtsal özellikler taşırlar.

Bitkilerde üreme, büyüme ve gelişme

Daha önce bir tohumdan hiç bitki yetiştirdiniz mi? Bu tohumların çeşitli koşullarda büyüyüp gelişerek yeni bir bitkiyi nasıl oluşturduğunu gözlemlediniz mi? Ya da anne-nizin komşunuzdan aldığı bir sardunya dalından yeni bir bitki yetiştirdiğine hiç tanıklık ettiniz mi? Acaba tohum-dan oluşan bitki ile yapraktan oluşan bitkinin üreme şe-killeri aynı mıdır?

Etrafımıza baktığımızda çok sayıda bitki görürüz. Geçen yıl bitkilerin çiçekli bitkiler ve çiçeksiz bit-kiler olarak sınıflandırıldığını öğrenmiştik. Çiçeksiz bitkilerde eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Çiçeksiz bitkilerin çiçekleri yoktur ve tohum oluşturmazlar. Çiçekli bitkiler çiçekleri ile eşeyli üreme gerçekleşti-rirler. Bazı çiçekli bitkiler ise eşeyli üremenin yanında eşeysiz üreme olan vejetatif üreme ile çoğalırlar.

Çiçek dendiğinde aklımıza kırları süsleyen ya da evlerimizde büyüttüğümüz çiçekler gelir. Sizce arpa, buğday, söğüt ağacı gibi bitkilerin çiçekleri var mıdır? Bu bitkiler gibi, çiçeksiz sandığımız birçok bitkinin de çiçeği vardır. Dünyada çok sayıda örneği olan çiçekli bitkilerin üreme organı çiçektir.

Çiçeğin temel kısımları olan çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve dişi organa sahip olan çiçeklere tam çiçek denir. Bazı çiçeklerde bu kısımlardan bir ya da birkaçı yoktur. Bu çiçeklere eksik çiçek denir.


251


Gelincik Erik çiçeği

Zambak çiçeği Rüzgargülü çiçeği

Yukarıdaki resimlerde verilen çiçeklerde dikkatinizi çeken farklı yapılar oldu mu? İncecik sapların üzerindeki, çiçeği kokladığımızda burnumuza sarı-turuncu tozlar bırakan bu kısım ne işe yarıyor olabi-lir? Peki, zambak çiçeğinin ortasında uzun ve yeşil renkli görülen kısım ne olabilir? Çiçeklerin birbirin-den güzel rengârenk yapraklarına dikkat ettiniz mi?

Çiçek sapı

YumurtalıkÇanak yaprak

Erke

k o

rgan

Diş

i org

an

Dişicik borusu

Dişicik tepesi

Sapçık

BaşçıkTaç yaprak

Çiçek tablası

Çiçeklerin renk ve şekilleri farklı olsa da yapı olarak birbirine benzerler. Çiçeklerin çoğunda; çiçek sapı, çiçek tablası, çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve dişi organ bulunur.

Çiçek sapı: Çiçeği bitkinin dallarına bağlayan kısımdır.

Çiçek tablası: Üzerinde çiçeğin çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişi organlarının yer aldığı yapıdır.

Çanak yaprak: Yeşil renkli olan bu yapraklar, çiçek henüz açmamışken onu dış etkilerden koruma göre-vini üstlenir ve fotosentez yapar. Sayısı ve şekli bitkiden bitkiye değişir.

252


Taç yaprak: Çiçeğin çeşitli renklerde olan yapraklarıdır. Şekil ve sayısı bitkiden bitkiye farklılık gösterir. Bazı taç yapraklar dip kısımlarından bir madde salgılayarak böcekleri kendine çeker.

Başçık

Sapçık

Erkek organ: Başçık ve sapçık olmak üzere iki kısımdan oluşur. Baş-çıkta erkek üreme hücreleri olan polenlerin (çiçek tozları) oluştuğu polen keseleri vardır. Polenler olgunlaşınca bu keseler patlar ve po-lenler etrafa dağılır. Polende iki çekirdek vardır. Çekirdeklerden biri polen tüpünü oluşturur, diğeri de yumurtalığa ulaşır. Başçığı taşıyan saplara ise sapçık adı verilir.

Dişicik tepesi

Yumurtalık

Dişicik borusu Dişi organ: Dişicik tepesi, dişicik borusu ve yumurtalık olmak üzere üç temel kısımdan oluşmuştur.

Dişicik tepesi: Polenlerin dişi organa ulaştığı ilk yerdir. Yapışkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptir. Böylece etrafa dağılmış olan polenler çeşitli şekillerde buraya ulaşırsa yapışır ve tutunur.

Dişicik borusu: Dişicik tepesini yumurtalığa bağlayan ince boruya benzer yapıdır.

Yumurtalık: Dişi organın en alt bölgesindeki şişkince olan kısımdır. İçinde tohum taslağı adı verilen bir yapı bulunur. Tohum taslağı bazen bir tane bazen de çok sayıda olabilir. Tohum taslağının içinde dişi üreme hücresi olan yumurta bulunur.

Etkinlik 5.2. Çiçeğin kısımlarını gözlemleyelim

Neler gerekiyor?


• Gelincik, zambak, menekşe veya çeşitli kır çiçekleri• Büyüteç• Bisturi• Kalem• Bir adet A4 kâğıdı• Pens

253


Taç yaprak: Çiçeğin çeşitli renklerde olan yapraklarıdır. Şekil ve sayısı bitkiden bitkiye farklılık gösterir. Bazı taç yapraklar dip kısımlarından bir madde salgılayarak böcekleri kendine çeker.

Başçık

Sapçık

Erkek organ: Başçık ve sapçık olmak üzere iki kısımdan oluşur. Baş-çıkta erkek üreme hücreleri olan polenlerin (çiçek tozları) oluştuğu polen keseleri vardır. Polenler olgunlaşınca bu keseler patlar ve po-lenler etrafa dağılır. Polende iki çekirdek vardır. Çekirdeklerden biri polen tüpünü oluşturur, diğeri de yumurtalığa ulaşır. Başçığı taşıyan saplara ise sapçık adı verilir.

Dişicik tepesi

Yumurtalık

Dişicik borusu Dişi organ: Dişicik tepesi, dişicik borusu ve yumurtalık olmak üzere üç temel kısımdan oluşmuştur.

Dişicik tepesi: Polenlerin dişi organa ulaştığı ilk yerdir. Yapışkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptir. Böylece etrafa dağılmış olan polenler çeşitli şekillerde buraya ulaşırsa yapışır ve tutunur.

Dişicik borusu: Dişicik tepesini yumurtalığa bağlayan ince boruya benzer yapıdır.

Yumurtalık: Dişi organın en alt bölgesindeki şişkince olan kısımdır. İçinde tohum taslağı adı verilen bir yapı bulunur. Tohum taslağı bazen bir tane bazen de çok sayıda olabilir. Tohum taslağının içinde dişi üreme hücresi olan yumurta bulunur.

Etkinlik 5.2. Çiçeğin kısımlarını gözlemleyelim

Neler gerekiyor?


• Gelincik, zambak, menekşe veya çeşitli kır çiçekleri• Büyüteç• Bisturi• Kalem• Bir adet A4 kâğıdı• Pens

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım.

• Sınıfımıza getirdiğimiz çiçekleri inceleyelim. Benzerlik ve farklılıklarına dikkat edelim.

• Çiçeklerin üstten ve yandan görünüşlerini inceleyelim.

• Çiçeğin üstten ve yandan görünüşünü aşağıdaki yerlere çizelim.

Çiçeğin üstten görünüşü Çiçeğin yandan görünüşü

• Şimdi dıştan içe doğru çiçeği incelemeye başlayalım. Öncelikle en dıştaki çanak yaprakları öğretmenimizin yardımıyla keserek beyaz kâğıdımızın üzerine bir daire oluşturacak şekilde yerleştirelim. Büyüteç yardımıyla inceleyelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Arkadaşlarımızın çiçeklerinin çanak yapraklarıyla bizim çiçeğimizin çanak yapraklarının ben-zer olabilecek yönlerini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Yakınımızdaki birkaç grubun çanak yapraklarını inceleyerek gözlemlerimizi yazalım. Seçtiği-miz gruplara ait çiçeklerin bizim çiçeğimizden farklı olmasına dikkat edelim.


………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Şimdi de taç yaprakları kopartalım ve kâğıdımızın üzerine 2. halkayı oluşturacak şekilde yer-leştirelim. Bu dizilimi yaparken çiçeğimizin üstten görünüşünü elde etmeye çalışalım. Taç yapraklarımızı büyüteç yardımıyla inceleyelim.

254


• Arkadaşlarımızın incelediği taç yapraklarla bizim incelediğimiz taç yaprakların benzer olabi-lecek yönlerini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Yakınımızdaki birkaç grubun taç yapraklarını inceleyerek gözlemlerimizi yazalım.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım. Bu farklılıkların nedenlerini tartı-şalım.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Çiçeğimizin erkek organlarını koparalım ve kâğıdımızın üzerine 3. halkayı oluşturacak şekilde dizelim. Büyüteci kullanarak erkek organları inceleyelim.

• Kâğıdımızın üzerine dökülen sarı tozların ne olabileceğini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Arkadaşlarımızın incelemeleri ile bizim incelemelerimizin benzer olabilecek yönlerini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Yakınımızdaki birkaç gruba ait çiçeklerin erkek organlarını inceleyerek gözlemlerimizi yazalım. Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım. Bu farklılıkların nedenlerini tartışalım.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Tüm bu işlemlerden sonra çiçek tablasının üzerinde kalan yapının ne olabileceğini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

255


• Kitabımızı inceleyerek bu kısmın ne olduğunu bulalım ve tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Çiçeğimizin dişi organını büyüteçle inceleyelim.

• Arkadaşlarımızın incelemeleri ile bizim incelemelerimizin benzer olabilecek yönlerini tahmin edelim.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Şimdi de yakınımızdaki birkaç gruba ait çiçeklerin dişi organlarını inceleyerek gözlemlerimizi yazalım.

………………………………………………………………………………………………………………………………………….…

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

Aşağıdaki boşluğa çiçeğimizin kısımlarını gösteren bir şekil çizelim. Gözlemlerimize dayalı olarak çiçeğin hangi kısımlardan oluştuğunu yazalım.

256


• Çeşitli malzemeler kullanarak çiçeğin tüm kısımlarını gösteren bir model yapalım.

• Kâğıt, kumaş ya da herhangi bir atık maddeden yapacağımız modelleri sınıfa getirelim ve ser-gileyelim.

• Arkadaşlarımızın modelleri ile kendi modelimizi karşılaştıralım.

Çiçek modeli tasarlayalım

Çiçekten tohuma

Çiçekten bir tohum oluşuncaya kadar birçok olay gerçekleşir. Bu olayların gerçekleşmesinde insanla-rın, diğer canlıların ve cansız varlıkların rolleri var mıdır? Bir bahçedeki farklı çiçekleri koklayarak onların üremesine yardımcı olduğunuzu biliyor musunuz? Siz, çiçeğin hoş kokusuyla ilgilenirken bazı polenler burnunuza yapışır, bazı polenler de çiçekteki dişicik tepesine ulaşır. Çiçeğe konan bir arı ya da kelebek de benzer şekilde tozlaşmayı sağlayabilir. Ayrıca rüzgâr, yağmur ve su da tozlaşmayı sağlayabilmektedir.Yukarıda bahsettiğimiz yollarla erkek üreme hücresi olan polenlerin dişicik tepesine ulaşmasına tozlaş-ma denir.

Hayvanlarla tozlaşma (kelebek, arı, kuş vb.)

Rüzgârla tozlaşma İnsan vasıtasıyla tozlaşma Suyla tozlaşma

Tozlaşmada dişicik tepesine ulaşan polenler buraya yapışır ve tutunur. Dişicik tepesi nemli oldu-ğundan polenler buradaki suyu çeker ve çatlar. Polenin çekirdeklerinden biri dişicik borusunun içinde polen tüpü adı verilen bir yapı oluşturur. Polenin diğer çekirdeği bu tüpte ilerleyerek yumurtalığa ulaşır. Yumurtalığa ulaşan polen çekirdeği, yumurta hücresi ile birleşir. Bu olaya döllenme adı verilir. Döllenmiş yumurtaya zigot denir. Zigot gelişerek embriyoyu oluşturur. Embriyoda bitkinin kök, yaprak ve gövde gibi kısımlarının küçük taslağı vardır. Embriyo ve embriyonun çimlenerek yeni bitkiyi oluştur-ması sırasında kullanacağı besin tohum kabuğuyla sarılarak tohumu oluşturur.

257


Tohum kabuğu, tohumu uygun olmayan koşullardan korur. Tohum, çimlenmek için uygun şartlar oluşuncaya kadar uyku halindedir. Yumurtalığın döllenmeden sonra geçirdiği değişmeler ile oluşan, tohumun etrafındaki etli ve sulu kısım ise meyvedir. Meyveler hem tohumu korur, hem de tohumun uzaklara taşınmasına yardımcı olur. Sizce, tohumun farklı yerlere taşınmasına meyve nasıl yardımcı olmaktadır?

Tozlaşma

DöllenmeZigot

TohumÇimlenme

Yeni bitki

Embriyo

Tohum ve meyve

Döllenme yalnızca aynı türden bitkiler arasında gerçekleşir. Örneğin, güle ait polenler papatya çiçeğine ulaşıp tepeciğe yapışsa bile, dişicik borusunda polen tüpü oluşmaz ve polenler yumurta-yı dölleyemez. Döllenme olmayınca da tohum oluşmaz.


Tohumlar uzaklara nasıl taşınır?

Erik ve kayısının içindeki tohumları düşünelim. Bunun gibi bazı meyvelerin bir tane tohumu varken, domates ve elma gibi bazı meyvelerin ise çok sayıda tohumu vardır. Tohumlar; şekil, büyüklük ve renk olarak birbirinden farklıdır. Her canlıda olduğu gibi bitkiler de nesillerinin devam etmesini sağlamak ister. Tohumların birbirinden farklı yolculuk maceraları vardır. Şimdi daha önceki gözlemlerimizi hatırla-yarak bu yolculuklara örnekler verelim.

258


Yukarıdaki resimlerde karahindiba bitkisine ait çiçek ve tohumları görmekteyiz. Tohumun şekli dik-katinizi çekti mi? Sizce bu bitkinin tohumları nasıl dağılıyor olabilir? Bu bitki, taşıdığı paraşüte benzeyen yapılar sayesinde tohumlarını çok uzaklara dağıtabilmektedir. Böylece yeni karahindiba bitkileri oluş-masını sağlamaktadır. Bu sayede ilkbaharda kırlarda ve çimenlikler arasında sarı sarı açan bu çiçekler-den bolca görme şansı buluruz.

Yandaki resimde bir nilüfer bitkisi görmekteyiz. Sizce bu su bitkisinin tohumları nasıl yayılıyor olabilir? Bu bitki gibi su bitkilerinin tohumları da su ile taşınarak uzaklara dağılabilmektedir.

Pıtrak gibi bitkilerin tohumları çengelli bir yapıya sa-hiptir. Böylece etrafa dağılırken bir yere tutunarak, kendini geliştirme fırsatı bulur. Tohumlar bu çengelleri sayesinde hayvanlar ve insanlar ile uzaklara taşınabilmektedir.

Çilek, dut, böğürtlen gibi bitkilerin tohumları da tohu-mu taşıyan meyveyi hayvanların yemesiyle farklı ortamlara dağılır. Meyveyi yiyen hayvanların sindirim sisteminden geçen tohumlar onların dışkıları ile uzak mesafelere yayıl-ma fırsatı bulurlar.

259


Bazı meyve ve tohumlar yediğimiz besinlerdendir. Örneğin, domates, dut, incir gibi meyveleri to-humları ile birlikte tüketiriz. Fındık, ceviz gibi bitkilerin yediğimiz kısımları ise tohumlarıdır. Bazı tohum-lardan ise çeşitli aşamalardan geçtikten sonra günlük hayatta kullandığımız ürünler elde edilir. Örneğin, ay çekirdeğinden sıvı yağ, buğdaydan un, pamuktan iplik elde edilmektedir. Bunların yanı sıra bazı to-humlar da ilaç yapımında kullanılmaktadır.

Etkinlik 5.3. Meyveleri ve tohumları inceleyelim

Neler gerekiyor?

Bıçağı kullanırken öğretmenimizden yar-dım alalım.

• Elma, erik, taze fasulye, domates vb.

• Buğday, mısır, fındık içi, ceviz içi ve nohut gibi tohumlar

• Bıçak

• Kalem

• Bir adet A4 kâğıdı


• Gruptaki herkes farklı bir meyve ve tohum getirsin.

• Sınıfa getirdiğimiz tüm meyve ve tohumları karşılaştıralım. Benzerlik ve farklılıklarına dikkat edelim.

• Meyvelerimizin tohumlarının sayısını tahmin edelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

260


• Getirdiğimiz meyveleri bıçak yardımıyla enine ikiye bölelim. Meyvelerin tohumlarını sayalım ve

yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

Meyvemizin kesilmiş şeklini aşağıdaki boşluğa çizelim.


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Yakınımızdaki birkaç grubun kestikleri farklı meyveleri inceleyerek gözlemlerimizi yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Şimdi de getirdiğimiz tohumları incelemeye başlayalım. Kabuklarının daha kolay soyulabil-mesi için tohumları suda bir süre bekletelim. Tohumların kabuklarını çıkaralım. Gözlemleri-mizi not edelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Diğer grupların getirdiği tohumları inceleyerek gözlemlerimizi yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

261


Tohumun uyanışı

İlk bakışta cansız gibi düşündüğümüz uyku halindeki tohumların içinde embriyo bulunur. Tohumun yapısındaki bu embriyo kendisi için uygun şartlar oluştuğunda yeni bir bitki oluşturur. Bu olaya çimlen-me denir. Aşağıdaki resimde bir bezelye tohumunun çimlenerek yeni bir bitki oluşturma süreci görül-mektedir.

Çimlenmenin oluşabilmesi için bazı şartlar gereklidir.

Su(Nem)

Oksijen Sıcaklık Çimlenme

Çimlenme gerçekleşirken su, tohumun şişerek kabuğunun çatlamasını sağlar. Çimlenme sırasında ışık gerekmez. Çünkü embriyo tohumun içindeki besini kullanır ve henüz yeşil yapraklar çıkmamıştır. Yapraklar çıktığı andan itibaren ise bitkinin artık ışığa ihtiyacı vardır. Bitki ışık sayesinde fotosentez ya-parak kendi besinini üretir. Böylece bitki büyüyüp gelişebilir.

262


Etkinlik 5.4. Fasulye tohumunun uyanışına tanıklık edelim

Neler gerekiyor?• Fasulye tohumları

• Her grup için iki adet plastik kutu (Peynir ya da dondurma kutusu)

• Pamuk

• Su

• Streç film ya da naylon poşet parçası

• İzole bant

Nasıl bir yol izleyelim?• Dört gruba ayrılalım. Her grubun yapması gerekenler aşağıda belirtilmiştir:

1. GRUP

• 1. Gruptaki öğrenciler iki adet kaplarını ve 10 adet fasulye tohumunu kullanarak gözlemlerini yapacaklar. Bunun için önce;

• 5 adet fasulye tohumunu plastik kabın içine koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş kuru pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızın içinde bir yere koyalım.

• Diğer plastik kabın içine 5 adet fasulye tohumunu koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı birinci kabın yanına koyalım. Gözlem boyunca bu kapta pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.

• Her iki durumda da olabilecekleri tahmin edelim.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bir hafta sonraki dersimizde kapları sınıfımıza getirip, gözlemlerimizi yazalım. Tahminlerimiz-le gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

263


Etkinlik 5.4. Fasulye tohumunun uyanışına tanıklık edelim

Neler gerekiyor?• Fasulye tohumları

• Her grup için iki adet plastik kutu (Peynir ya da dondurma kutusu)

• Pamuk

• Su

• Streç film ya da naylon poşet parçası

• İzole bant

Nasıl bir yol izleyelim?• Dört gruba ayrılalım. Her grubun yapması gerekenler aşağıda belirtilmiştir:

1. GRUP

• 1. Gruptaki öğrenciler iki adet kaplarını ve 10 adet fasulye tohumunu kullanarak gözlemlerini yapacaklar. Bunun için önce;

• 5 adet fasulye tohumunu plastik kabın içine koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş kuru pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızın içinde bir yere koyalım.

• Diğer plastik kabın içine 5 adet fasulye tohumunu koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı birinci kabın yanına koyalım. Gözlem boyunca bu kapta pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bir hafta sonraki dersimizde kapları sınıfımıza getirip, gözlemlerimizi yazalım. Tahminlerimiz-le gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Sizce grubunuz çimlenme üzerine neyin etkisini araştırıyor olabilir? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Etkinliğimizdeki bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan değişkenleri yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. GRUP

• 2. Gruptaki öğrenciler yine iki adet kaplarını ve 10 adet fasulye tohumunu kullanarak göz-lemlerini yapacaklar. Bunun için önce;

• 5 adet fasulye tohumunu plastik kabın içine koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızın içinde ışık alan bir yere koyalım. Gözlem boyunca pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.

• Diğer plastik kabın içine 5 adet fasulye tohumunu koyduktan sonra üzerine bir parça incel-tilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızın içinde karanlık bir dolaba koyalım. Gözlem boyunca pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bir hafta sonraki dersimizde kapları sınıfımıza getirip, gözlemlerimizi yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Sizce grubunuz çimlenme üzerine neyin etkisini araştırıyor olabilir? Açıklayalım

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

264



……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. GRUP


• 5 adet fasulye tohumunu plastik kabın içine koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızda bir yere koyalım (oda sıcaklığında). Gözlem boyunca pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.

• Diğer kabın içine 5 adet fasulye tohumu koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı buzdolabına koyalım. Gözlem boyunca pamuğun nemli kal-masını sağlayalım.


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Bir hafta sonraki dersimizde kapları sınıfımıza getirip, gözlemlerimizi yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Sizce grubunuz çimlenme üzerine neyin etkisini araştırıyor olabilir?Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

4. GRUP


• 5 adet fasulye tohumunu plastik kabın içine koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Plastik kabı odamızda bir yere koyalım. Gözlem boyunca pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.

265


• Diğer plastik kabın içine 5 adet fasulye tohumu koyduktan sonra üzerine bir parça inceltilmiş ıslak pamuk yerleştirelim. Pamuğun hemen üzerinden streç film ile kaplayalım. Streç filmi kabın iç kenarlarına izole bant yardımıyla tutturalım. Plastik kabı birinci kabın yanına ko-yalım. Gözlem süresince streç filmi açmayalım. Gözlem boyunca pamuğun nemli kalmasını sağlayalım.


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Bir sonraki dersimize kadar gözlemlerimizi yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Sizce grubunuz çimlenme üzerine neyin etkisini araştırıyor olabilir? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………


……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Gözlemlerimize dayanarak çimlenmeye etki eden faktörlerin neler olduğunu yazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Gözlemlerinize dayanarak çimlenme için ışık gerekip gerekmediğini nedeni ile birlikte yaza-lım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

266


• Yapılan etkinliklerde elde edilen tüm verileri aşağıdaki tabloya kaydedelim. Gözlemlerimizin sonuç ve nedenlerini tartışalım.

GRUPLAR

SONUÇLAR

Tohumçimlendi.

Nedençimlendi?

Tohumçimlenmedi.

Nedençimlenmedi?

1. Grup

Suverilmeyentohumlar

Suverilen

tohumlar

2. Grup

Işıklıortamdakitohumlar

Karanlıktabırakılantohumlar

3. Grup

Odasıcaklığındaki

tohumlar

Buzdolabındakitohumlar

4. Grup

Üzeriaçık bırakılan

tohumlar

Üzerikapatılantohumlar

267


Bebek bitkimizden fasulye meyvesi ve tohumu üretelim

Çimlenme için nelerin gerektiğini öğrendikten sonra uygun koşullar oluşturarak hepimiz kendi fasulyelerimizi çimlendirelim. Çimlenme gerçekleştikten sonra bitkimizi bir saksıya dikelim. Birkaç ay boyunca bu bitkinin bakımını üstlenerek gözlemlerimizi bir günlüğe kaydedelim. Sonra çiçek açmasını ve hatta fasulye meyvesi vermesini sağlayanlar kimler olacak bekleyip görelim.

Bitkilerde büyüme ve gelişmeye hem çevresel faktörler, hem de bitkinin kendi özelliğini oluşturan kalıtsal faktörler etki eder. Su, ışık, sıcaklık, atmosferdeki gazlar ve toprak temel çevresel faktörlerdir.

Eğer doğa ve bitkilerle ilgilenmeyi seviyorsanız ziraat mühendisliği, orman mühendisli-ği, peyzaj mimarlığı, bahçıvanlık gibi bitkilerle ilgili mesleklere de ilgi duyabilirsiniz. Ya da bitki bi-limi (botanik) ile uğraşan bir bitki bilimci (botanikçi) olmak isteyebilirsiniz. İçinizde bu mesleklere ilgi duyan arkadaşlarınız, bu mesleklerin çalışma alanları ile ilgili, bilgi toplayarak arkadaşlarına bu

meslekleri tanıtan sunum yapabilir.


Bahar aylarında çevrenizdeki kiraz, kayısı ve erik ağacı gibi ağaçlarda ne gibi değişikliler oluyor? Dalların uzaması, yeni yaprakların çıkması, tomurcukların oluşması, çiçek ve meyvenin oluşum sü-reçlerini gözlemleyelim. Fotoğraflarını çekelim ya da resimlerini çizelim. Arkadaşlarımızla paylaşalım.


268


Hayvanlarda üreme, büyüme ve gelişme

Hayvanların üreme şekilleri hakkında, neler söyleyebilirsiniz? Daha önce balık, civciv, kuş ve kedi gibi her hangi bir hayvanın bakımını üstlendiniz mi? Sizce tüm hayvanlar aynı şekilde mi çoğalır? Peki, ata bireylerine benzemeyen yavrular var mı? Bunlar hangi hayvanlar olabilir?

Hayvanlar da diğer tüm canlılar gibi nesillerinin devamlılığını sağlamak amacıyla ürerler. Omurga-sız hayvanların bazılarında hem eşeyli hem de eşeysiz üreme görülür. Bu canlılarda eşeysiz üreme to-murcuklanma ve rejenerasyonla gerçekleşir. Omurgasız hayvanlar genellikle eşeyli ürerler ve yumurta oluşturarak çok sayıda yavru yaparlar. Bu canlılarda yavru bakımı yoktur. Ancak karınca ve bal arısı gibi koloni halinde yaşayan böceklerde larvalar ergin bireyler tarafından beslenir. Omurgalı hayvanlarda ise eşeyli üreme görülür. Eşeyli üremede erkek ve dişi üreme hücrelerinin çekirdeklerinin kaynaşması olayına döllenme adı verildiğini hatırlayalım. Hayvanlarda iki tip döllenme şekli vardır.

İç döllenme

Erkek ve dişi üreme hücreleri dişinin vücudunda birleşir. Sürüngen, kuş ve memelilerde, kıkırdaklı balıklarda ve kuy-ruklu kurbağalarda, ayrıca bazı omurga-sız hayvanlarda iç döllenme görülür.

Suda yaşayan canlılarda erkek ve dişi üreme hücreleri suya bırakılır. Döllenme, ana canlının vücudu dışında gerçekleşir. Kurbağalarda, balıklarda ve bazı omurga-sız hayvanlarda dış döllenme görülür.

Döllenme

Dış döllenme

Döllenme olayı gerçekleştikten sonra zigotun gelişimini nerede tamamladığı da önemlidir. Kuş ve sürüngenlerde döllenme gerçekleştikten sonra zigot sert bir kabukla sarılarak dışarı atılır. Yavru gelişi-mini ana canlının vücudu dışında sürdürdüğünden bu tip gelişmeye dış gelişme adı verilir. Çoğu memeli hayvanda ise iç döllenme olduktan sonra zigot gelişimini ana canlının vücudu içinde tamamlar. Bu tip gelişmeye de iç gelişme denir. Yavru doğumla dünyaya gelir. Şimdi omurgalı hayvan sınıflarını tek tek ele alarak büyüme ve gelişme şekillerini inceleyelim.

269


Balıklar

Yukarıdaki resimlerde görülen palyaço balığı, alabalık ve hamsi gibi balıklarda erkek ve dişi üreme hücreleri suya bırakılır. Genellikle akıntının olmadığı kuytu köşeler seçilir. Böylece üreme hücreleri suda birleşir ve dış döllenme görülür. Balıklardaki üreme ve gelişme aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

Yumurta bırakma Dış döllenme Yavru bakımı yoktur.Dış gelişme

Balıklar çok sayıda üreme hücresi oluşturur. Acaba bunun ne-deni ne olabilir? Bazen dalgalar nedeniyle döllenme gerçekleşmez, bazen de döllenmiş yumurtalar başka balıklara yem olur. Bu yüz-den balıklar üreme şansını artırmak için çok sayıda üreme hücresi oluşturur.

İçinizde daha önce bir akvaryuma sahip olan oldu mu? Eğer olduysa, yumurtadan çıkan yavrularının ayrı bir bölmeye alındığını görmüşsünüzdür. Sizce bu durumun nedeni ne olabilir? Balıklarda yavru ba-kımı yoktur. Bu yüzden balıklar yumurtadan çıkan yavrularla ilgilenmezler hatta onları yiyebilirler. Sınıfa bir akvaryum kurmak, akvaryumumuzda da balık yetiştirmek ve onun bakımını üstlenmek eğlenceli olabilir.

270


• Lepisdes ve köpek balığı gibi bazı balıklar yavrularını doğurarak dünyaya getirir.

• Denizatları yumurtlayarak çoğalır. Ancak döllenmiş yumurtaları erkek denizatı karnındaki bir kesede taşır. Yavruların yumurtadan çıkma zamanları geldiğinde ise, çoğunlukla babanın kar-nındaki keseyi taşlara sürtmesi gerekir. Bir doğum olayı gibi olan bu yumurtadan çıkma süreci sırasında, bazı babalar ne yazık ki ölür.


Kurbağalar

Aşağıdaki ilk resimde yumurtalarıyla birlikte bir dişi kurbağayı görmekteyiz. Diğer iki resimde de farklı gelişim dönemlerinde bulunan kurbağalar yer almaktadır. Bu iki resimde dikkatinizi çeken bir şey oldu mu? Yetişkin kurbağalar karada yaşarken, özellikle üreme zamanlarında su ortamına ihtiyaçları vardır. Kurbağalar yumurta ile çoğalır. Tıpkı balıklarda olduğu gibi kurbağalar da üreme hücrelerini suya bırakır. Üreme hücreleri suda birleşir. Daha önce yumurtadan çıkmış yavru kurbağa gördünüz mü?

Yukarıdaki resimlerde olduğu gibi yumurtadan çıkan yavrular ana canlıya benzemez. Kurbağalarda görülen bu değişim sürecinden daha sonra bahsedeceğiz. Kurbağalarda yavru bakımı yoktur. Ana canlı-lar yumurtadan çıkan yavrularla ilgilenmezler.

Kurbağalardaki üreme ve gelişme aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

Yumurta bırakma Dış döllenme Yavru bakımı yoktur.Dış gelişme

Balık ve kurbağa yumurtalarında kabuk bulunmaz. Kabuk yerine yumurtalar bir zar ile çevrili olup birçok yumurta bir arada bulunur.


271


Sürüngenler

Timsahlar, kertenkeleler, kaplumbağalar ve yılanlar sürüngenler sınıfında yer alan hayvanlardır. Sü-rüngenlerin derileri genellikle pullarla kaplıdır. Aşağıdaki resimlerde da görüldüğü gibi sürüngenler yu-murta ile çoğalırlar; ancak sürüngenlerde iç döllenme görülür.

Sürüngenlerde döllenme sonucu oluşan embriyo, besin doku ve etrafında bir yumurta kabuğu ile yumurta şeklinde dışarı bırakılır. Yu-murtanın sayısı ve büyüklüğü sürüngenlerin tü-rüne göre farklı olabilir. Ancak hepsinde embriyo gelişimini tamamlayınca, etrafındaki kabuğu kı-rarak dışarı çıkar. Yani sürüngenlerde dış gelişme görülür. Sürüngenler yumurtadan çıkan yavrular-la ilgilenmezler.

Sürüngenlerdeki üreme ve gelişme aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

Yumurtlama İç döllenme Yavru bakımı yoktur.Dış gelişme

272


Kuşlar

Yukarıdaki resimlerde gördüğümüz ördek, deve kuşu, penguen, bülbül, tavuk, güvercin ve leylekler kuşlara örnek olarak verilebilir. Kuşların vücutları tüylerle kaplıdır. Yukarıdaki örneklerden deve kuşu, penguen ve kümes hayvanları hariç diğer kuşlar uçabilme özelliğine sahiptir. Daha önce kanarya ya da güvercin gibi bir kuş besleyen oldu mu? Sizce kuşlar nasıl çoğalıyor olabilir? Kümes hayvanlarının da kuş sınıfında yer aldığını söylediğimize göre yumurta ile çoğaldıklarını fark etmişsinizdir. Kuşlarda iç döllenme görülür. Ancak embriyo gelişimini yumurta içinde, ana canlının vücudu dışında sürdürür. Kuşlar genellikle tek seferde birden fazla yumurta yapar. Ana canlı yumurtanın üzerine yatarak onun gelişimi için uygun sıcaklığı sağlar. Bu olaya kuluçka denir. Eğer uygun sıcaklık sağlanamazsa yumurta içindeki embriyo gelişemez. Her kuş türünün kuluçka süresi birbirinden farklıdır. Örneğin, penguenler bir seferde tek yumurta yapar. Kuluçka dönemi ise yaklaşık iki aydır. Güvercinler yılda 3-4 kez yumurtlar ve kuluçka dönemi yaklaşık 15-20 gündür.

273


Kuşlardaki üreme ve gelişme aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

İç döllenme YumurtlamaYavru bakımı

görülür.Dış gelişme

İçinizde, evlerinin balkonuna kuşların yuva yap-tığını gören oldu mu? Şayet gördüyseniz anne kuşun yavrusunu nasıl koruduğuna da tanıklık etmişsiniz-dir. Kuşlarda yavru bakımı görülür. Yumurtadan çı-kan yavrular belirli bir süre annesi tarafından bes-lenir ve korunur. Resimlerde görüldüğü gibi, annesi yaklaşırken yavrularda ağzını açarak bekler.

Leyleklerde anne leylek, yumurtadan çıkan yavrulara bakar. Has-talıklı veya diğerlerine göre gelişimi zayıf olan yavruyu yuvadan aşağı atar. Bu davranışı, çelimsiz yavru zaten öleceği için diğerlerinin yiye-ceğini paylaşmasın diye yaptığı söylenir. Bu nedenle halk arasında ‘‘leyleğin yuvadan attığı yavru’’ diye bir söylem bile vardır.


• Kel Aynak kuşları ülkemizde sadece Urfa’nın Birecik ilçesinde yaşamaktadır. Bu kuşun üreme, büyüme ve gelişmesi için hangi şartlara ihtiyacı olduğunu araştırarak elde ettiğimiz bilgileri arkadaşlarımızla paylaşalım.

• Dünya üzerinde bazı kuşlar sürekli hareket halindedirler. Bu kuşlara göçmen kuşlar denir. Göç-men kuşların neden göç ettiklerini araştıralım ve arkadaşlarımızla paylaşalım.


274


Memeliler

Aşağıdaki resimlerde gördüğümüz inek, koyun, kutup ayısı ve fil memeli hayvanlara örnektir. Me-meli hayvanların vücutları kıllarla kaplıdır. Peki, memeli hayvanların nasıl çoğaldıklarını biliyor musu-nuz? Daha önce yavru bir kedi ya da kuzunun dünyaya gelişine tanıklık ettiniz mi?

Memeli hayvanlarda iç döllenme görülür. Yani döllenme ana canlının vücudu içinde gerçekleşir. Diğer omurgalı hayvanların aksine memeli hay-vanlarda, embriyo, gelişimini ana canlının vücudu içinde tamamlar. Gelişimini tamamlayan embriyo doğumla dünyaya gelir. Ancak gagalı memelilerde doğum olayı görülmez. Gagalı memeliler yavruları-nı yumurtlayarak dünyaya getirir.

Memelilerdeki üreme ve gelişme aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

İç döllenme Doğurarak çoğalmaYavru bakımı

görülür.İç gelişme

275


Her memeli hayvan türünün, embriyonun ana canlı içindeki gelişim süresi ve tek seferde yapacağı yavru sayısı farklıdır. Örneğin, kediler tek seferde 2-5 arası yavru yaparken, kurtlar 1-10 arası yavru yapabilir. Yine fillerde embriyonun ana karnında gelişim süresi yaklaşık iki yıl iken, tavşanlarda bu süre ortalama bir aydır.

Memeli hayvanlarda yavru bakımı görülür. Yav-rularını doğumdan sonra belli bir süre sütle besler-ler. Örneğin, koyunlar yavrularını yaklaşık 3 ay sütle beslerken, kutup ayıları yaklaşık 2,5 yıl yavrularına süt verir.

Hayvanlarda büyüme ve gelişmeye çeşitli fak-

törler etki eder. Bunlar, beslenme, yaşadığı orta-mın şartları (sıcaklık, nem, iklim, vb.) canlının ken-disine ait özelliklerini oluşturan kalıtsal faktörlerdir.

• Memeli hayvanlardan olan fillerde, yavruların bakı-mıyla bir anne fil ilgilenir. Diğer filler yavrularını bu bakıcı file bırakır. Günün sonunda yavrularını alırlar.

• Kangurular yavrularını karınlarındaki bir kesede taşırlar. Çünkü yavrular henüz gelişimini tamamlamadan doğar-lar. Bu yüzden kendiliğinden keseye tırmanır ve annesini emmeye başlar. Yaklaşık altı aylık olunca ise keseden dı-şarı çıkmaya başlar.


276


Başkalaşım

Sinek, kelebek ve güve gibi bazı böcek türlerinde ve kurbağalarda yumurtadan çıkan yavrular ana canlıya benzemez. Bu canlılarda yumurta içinde yeteri kadar besin yoktur. Bu nedenle yarı gelişmiş halde yumurtadan çıkan yavru, dışarıdan aldığı besinlerle gelişimini tamamlar. Yumurtadan çıkan yarı gelişmiş yavrulara larva adı verilir. Bir dizi değişim ve gelişim süreci sonunda, yavruların ana canlıya benzemesine başkalaşım denir.

Kurbağalarda başkalaşım

Aşağıdaki resimlerde kurbağalarda görülen başkalaşım sürecini görmekteyiz. Kurbağalarda, yumur-tadan çıkan larvalar bir balığa benzer ve balıklar gibi solungaç solunumu yapar. Bu yüzden kurbağalar yumurtalarını su birikintisi ya da gölün sığ bölgeleri gibi yerlere bırakırlar. Döllenmeden sonra larvalar oluşur. Larvalar iribaş olarak adlandırılır ve yüzebilir. İribaş döneminde bacakları yoktur ama kuyrukları vardır.

Dışarıdan aldığı besinlerle gelişimini sürdüren iribaşların kuyrukları zamanla kısalır ve bacakları olu-şur. Akciğerleri gelişen yavrular, artık akciğer ve deri solunumu yapmaya başlar. Ergin kurbağa karaya çıkar ve bacakları ile hareket eder. Ön bacaklar kısa, arka bacaklar ise uzundur.

277


Kelebeklerde başkalaşım

Böceklerde gelişme, döllenmiş yumurta ile başlar. Yumurtadan tırtıl adı verilen yavru çıkar. Tırtıllar etraflarını örtecek şekilde bir koza örerler. Bu evreye pupa dönemi denir. Bu dönemde yavru uyku halindedir. Pupa döneminden sonra gelişimini tamamlayan yavru kozayı yırtarak dışarı çıkar. Aşağıdaki-şekilde bir kelebeğe ait yaşam döngüsü görülmektedir.

Kelebek

PupaLarva

Yumurta Kelebeğin kozadan çıkışı

Etkinlik 5.5. Hadi anlat bakalım!

Neler gerekiyor?

• Karton

• Kalem

• Makas

• Yapıştırıcı

• Saat

278


Nasıl bir yol izleyelim?• Dört gruba ayrılalım. Kartonu 6 cm x 4 cm ebadında parçalara ayıralım. Yaklaşık 40 adet kart

hazırlayalım.

• Kartonun arkasına çeşitli özelliklerini keşfettiğimiz hayvanlardan birini yazalım. Altına da bu hay-vanı anlatırken kullanılmayacak kelimeleri yazalım.

• Her gruptan grup sözcüsü 1 dakika boyunca takımındaki kişilere bu yasak kelimeleri kullanmadan seçilen kartondaki hayvanı anlatsın.

• Karşı takımdan bir kişi süre tutsun. Doğru bilinen her kelime için 10 puan kazanalım.

• Bu oyunu 4 tur oynayalım.

• En çok bilen kazansın.

Yandaki resimler hakkında ne söyleyebilirsiniz? Bu size ne anlatıyor? Her bir evrenin adını oklar çıkararak yazalım.Arkadaşlarımızın cevaplarıyla kendi cevaplarımızı karşılaş-tıralım.


Eğer hayvanları seviyor ve onların bakımlarıyla uğraş-maktan zevk alıyorsanız veteriner hekimlik size göre bir meslek olabilir. Hayvanların hastalıklarının teşhis ve tedavisi, üremelerinin kontrol edilmesi, hayvanlardan insanlara ge-çen hastalıkların önlenmesi veteriner hekimlerin çalışma alanıdır. Bundan başka biyoloji biliminin bir alt dalı olan zo-oloji de hayvanlar ve özellikleri ile ilgilenir. Bu alanda çalışan bilim insanlarına zoolog denir.


Bu ünitede öğrendiklerimizi düşünerek bitki ve hayvanlardaki üreme çeşitlerini karşılaştıralım ve bir poster hazırlayalım. Hazırladığımız posterimizi arkadaşlarımıza sunalım.

Poster hazırlayalım

279


Neler öğrendik?

Eşeysiz üreme

Canlılarda üreme

Eşeyli üreme

Tomurcuklanma ile üreme

Bölünme ile üremeRejenerasyon

ile üremeVejetatif üreme

(bitkilerde görülür)

Çiçeğin kısımları

Çiçek tablası Çanak yaprak Taç yaprak Erkek organ Dişi organ

• Başcık• Sapçık

• Dişicik• tepesi• Dişicik borusu• Yumurtalık

280


Neler öğrendik?

Tozlaşma DöllenmeTohum ve

meyveÇimlenme

Yenibitki

Nem Oksijen Uygunsıcaklık

Çimlenme İçingerekli şartlar

Omurgalı hayvanlar

Balıklar Kurbağalar Sürüngenler

• Yumurtlama• İç döllenme• Dış gelişme• Yavru bakımı

vardır.

• Yumurtabırakma• Dış döllenme• Dış gelişme• Yavru bakımı

yoktur.

Başkalaşımgörülür.

• Yumurtabırakma• Dış döllenme• Dış gelişme• Yavru bakımı

yoktur.

• Doğum• İç döllenme• İç gelişme• Yavru bakımı

vardır.

• Yumurtlama• İç döllenme• Dış gelişme• Yavru bakımı

yoktur.

Kuşlar Memeliler

281



1 2 3

4 5 6

7 8 9

Yukarıdaki resimlere göre aşağıdaki soruları cevaplayalım.

a. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangileri yumurtlayarak çoğalır?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

b. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangileri doğurarak çoğalır?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

282


c. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangileri başkalaşım geçirir?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....d. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangilerinde yavru bakımı görülür?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

e. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangilerinde iç döllenme görülür?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

f. Yukarıdaki hayvanlardan hangisi/hangilerinde dış döllenme görülür?

……………………………………………………………………………………………………………………….………………………….....

2. Öğretmenleri Ayşe, Alp, Başar, Yiğit ve Zehra’dan hayvanlarda üreme, büyüme ve gelişme konusu ile ilgili bir afiş hazırlamalarını istiyor. Öğrenciler afiş için aşağıdaki cümleleri söylüyorlar.

Memelilerde iç döllenme olur.

Ayşe

Balıklarda iç gelişme olur.

Zehra

Sürüngenlerde yavru bakımı

vardır.

Yİğit

Kurbağalar iribaş dönemlerinde

suda yaşar.

Alp

Kuşlar kuluçkaya yatar.

Başar

• Hangi öğrenci ya da öğrencilerin söyledikleri afişte yer alırsa hata yapılmış olur? Cevabımızın nede-nini açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

283


3. Aşağıdaki öğrencilerin özelliklerini söyledikleri hayvanlarla ilgili aşağıda verilen ifadelerin doğru olup olmadığını ve cevabımızın nedenini yazalım.

İç döllenme, iç gelişme görülür.

Suda yaşar.

Dış döllenme, dış gelişme

görülür. Yavru ana canlıya

benzemez.

İç döllenme,dış gelişme

görülür. Yavrularına

belli bir süre bakar.

Berkay Tuncay Kerem

a) Tuncay’ın bahsettiği hayvan kelebek olabilir.

Çünkü........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................

b) Kerem’in bahsettiği hayvan aslan olabilir.

Çünkü........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................

c) Berkay’ın bahsettiği hayvan balina olabilir.

Çünkü........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................

d) Kerem’in bahsettiği hayvan penguen olabilir.

Çünkü........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................

284


4. Aşağıdaki kelimeleri kullanarak kurbağa ve kelebekte görülen başkalaşım süreçlerini sıralı bir şekilde yazalım ve ilgili şemaya aktaralım.

Ergin kurbağa, Larva, Pupa, Yumurta, İribaş, Kelebek, Yumurta

Kurbağa:...................................................................................................................................................

Kelebek:.....................................................................................................................................................

285


5.

I. Kertenkelenin kopan kuyruğunu yenilemesi rejenerasyonla üremedir.

II. Vejetatif üreme yalnızca bitkilerde görülür.

III. Tomurcuklanarak üreme bir eşeyli üreme şeklidir.

a) Yukarıda verilen ifadelerden hangilerinin doğru, hangilerinin yanlış olduğunu yazalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

b) Cevabımızın nedenini açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

6.

Hava

250 C

Nemli toprak

Hava

250 C

Kuru toprak

Melis Selim

Melis ve Selim, hazırladıkları ortamlarda özdeş tohumların çimlenmesini araştırıyorlar. Tohumlarda meydana gelen değişmeleri, 2 hafta boyunca gözlemleyip, not ediyorlar. Buna göre;

a) Bu düzenekle arkadaşlarımız çimlenme üzerine hangi faktörün etkisini araştırıyorlar?Açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

286


b) Çimlenme üzerine etki eden faktörlerden birini seçelim. Aşağıdaki boşluğa seçtiğimiz faktörün çim-lenmeye etkisini araştırabileceğimiz bir düzenek çizelim.

7. Aşağıda verilen şemaya çiçekli bir bitkinin yaşam döngüsünü aşamalı bir şekilde yazalım ve bu evrede gerçekleşen olayları açıklayalım.

• Bitkilerin çimlenmesi ile büyümesi için gereken şartlar aynı mıdır? Cevabımızın nedenini açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

287


8. Aşağıda verilen kavramların ne ifade ettiğini altlarındaki boşluğa yazalım.

Meyve

Embriyo

Polen tüpü

9.

Karahindiba bitkisinintohumları rüzgârla dağılır.

Çilek, dut gibi bitkilerintohumları meyveleri yiyen

kuşların dışkıları ile yayılır.

Nilüfer gibi bitkilerintohumları su ile uzaklara

taşınır.

Yukarıda Fatih’in bir poster için hazırladığı notları görmekteyiz. Buna göre;

a) Fatih’in posterinin konusu ne olabilir? Açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

b) Aşağıdaki boşluğa bu posterde yer alabilecek başka açıklamalar yazalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

288


10. Elma ağacının ürettiği tohumlar ile güvercinlerin ürettiği yumurtaları karşılaştıralım. Her iki yapıda da ortak ve farklı özellikleri sıralayalım. Farklı özellikleri yazarken büyüme ve gelişme süreci sırasında gerçekleşen olayları düşünelim.

Ortak özellikler Farklı özellikler

11. Aşağıda verilen şekildeki yapıların görevlerini öğretmen sınıfta sorunca; öğrenciler şu cevapları ver-mişlerdir.

I

II

III

IVV

Yiğit: “I numaralı yapı çiçek tozlarının üretildiği yerdir.”

Ali: “I ve IV numaralı yapılarda üreme hücreleri oluşur.”

Beyza: “III numaralı yapı fotosentez yapar.”

Fatma: “V numaralı yapı böcekleri çekerek tozlaşmayı sağlar.”

Buna göre hangi öğrenciler doğru cevap vermişlerdir?

A) Beyza-Ali B) Yiğit-Ali

C) Fatma-Ali D) Yiğit-Fatma

Cevabımızın nedenini açıklayalım.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

289

Madde ve Isı


Enerji, yaşamımızı kolaylaştıran, çağımızın en önemli ihtiyaçlarından biridir. İnsanlar tüm faaliyetleri için bir şekilde enerji üretmek, kullanmak veya kontrol etmek için çalışmaktadır. Bazı maddeler enerji elde etmek için yakıt olarak kullanılırken, bazı maddeler de enerjinin kontrol edilmesi için kullanılır. Ancak enerji kaynakları yanlış kullanıldığında insan ve çevre sağlığına zarar verebilir. Bu nedenle madde ve ısı arasındaki ilişkileri, yakıtların kullanımı ve kontrolünü öğrenmemiz enerji ve çevre bilinci düzeyimizi artıracağı için önemlidir.

BÖLÜMLER MADDE VE ISI YAKITLAR

6. ÜNİTEMADDE VE ISI

290

Resimde bir evin dış cephesinin ısı yalıtım malzemesiyle kaplandığı görülmektedir. Sizce bu kaplama işine neden ihtiyaç duyulmuştur? Başka hangi amaçlarla ısı yalıtımına ihtiyaç duyarız? Sizce ısı yalıtımı için ne tür malzemeler kullanılmaktadır? Evlerimizde daha az enerji kullanmak için ısı yalıtımından başka hangi önlemleri alabiliriz? Bazen ısının iyi iletilmesine de ihtiyaç olur mu? Sizce ısı iletimi hangi durumlarda gerekir?

1. BÖLÜM

MADDE VE ISI

KAVRAMLAR ve TERİMLERIsı iletkenliğiIsı yalıtkanlığıIsı yalıtımıIsı yalıtım malzemesi

AMAÇLARBu bölümde, ısı iletimi, yalıtımı ve yalıtım teknolojilerinin aile ve

ülke ekonomisine katkısını öğreneceğiz.

291

292


Madde ve ısı

Günlük yaşantımızın birçok alanında ısıya ihtiyaç duyarız. Bazı durumlarda ise ısıdan korunmak isteriz. Örneğin, kışın üşümemek için ısıya ihtiyaç duyarken, yazın fazla ısıdan ko-runmak isteriz. Besinlerimizi uzun süre korumak için soğuk kalmalarını isterken, yemekleri pişirmek için yüksek ısıya ihtiyaç duyarız. Birçok faaliyet için ısıyı üretmek, kullanmak veya kontrol etmek gereklidir. Isının doğru şekilde kullanıl-ması için maddeler arasındaki ısı alışverişi kontrol altına alın-malıdır. Farklı sıcaklıklardaki ortamlar arasındaki ısı alışverişi, farklı maddeler kullanarak kolayca kontrol edilebilmektedir. Çünkü bazı maddeler ısı alış verişini kolaylaştırırken, bazı maddeler de ısı alış verişini zorlaştırır. Örneğin, ısının iyi iletimi için farklı metallerden faydalanılırken, ısı iletimini engellemek için plastik gibi yalıtkan maddeler kullanılmaktadır. Maddeleri tanımamız ve özelliklerini bilmemiz onların nasıl kullanılacağına karar vermemizi kolaylaştırır.

Isının bir enerji çeşidi olduğunu ve her zaman sıcak maddelerden soğuk maddelere doğru aktığını öğrenmiştik. Bir ısıtıcının üzerine konulan soğuk bir cisim bir süre sonra ısınır. Çünkü ısıtıcının yüzeyin-deki sıcak tanecikler sahip oldukları ısıyı, ısıtıcının üzerine konulan soğuk cismin yüzeyindeki tanecik-lere iletir. Böylece sıcak cisim ısısını soğuk cisme aktarır. Isınan maddedeki tanecikler aldıkları enerjiyle daha fazla titreşmeye ve etrafındaki taneciklere bu enerjilerini aktarmaya devam ederler.

Soğuk maddenin tanecikleri

Sıcak maddenin tanecikleri

Aşağıdaki resimde bir maddenin taneciklerinin ısıyı nasıl ilettikleri görülmektedir. Başlangıçta önce-likle ısı kaynağına en yakın tanecikler ısıyı alır ve bu tanecikler daha fazla titreşmeye başlar. Bu titreşim sayesinde sıcak tanecikler diğer soğuk taneciklerle daha fazla çarpışıp bu taneciklere ısılarını ok yönün-de aktarır ve ısınmalarını sağlar.

Isı ok yönünde yayılır

293

Madde ve Isı

Isı iletkenliği

Yazın okul bahçesindeki betonun veya kumsaldaki kumun normalden daha sıcak olduğunu göz-lemlemişsinizdir. Kumsalda çıplak ayakla yürürken ayaklarımızın çok ısındığını, plaj terliklerini giy-diğimizde ise ısının engellendiğini fark etmişsinizdir.

Benzer şekilde kışın demirden yapılmış eşyaların daha soğuk olduğunu hissetmişsinizdir. Aynı or-tamda bulunan farklı maddelerin farklı sıcaklıklarda hissedilmesinin nedeni nedir?

Sizce ütünün yapımında alt yüzey için metal kullanılırken kul-pu için neden plastik kullanılmaktadır? Bu tercihlerin nedeni, maddelerin ısı iletkenliklerinin farklı olmasıdır.

Isının sıcak maddeden soğuk maddeye doğru ak-masına ısı iletkenliği denir. Isı iletkenliği aynı maddede ola-bileceği gibi farklı maddeler arasında da olabilir. Sıcaklığı farklı olan iki madde veya ortam arasındaki ısı alışverişi, her iki mad-denin veya ortamın sıcaklığı eşit oluncaya kadar devam eder. Bu süre boyunca sıcak olan madde soğurken soğuk olan mad-de ise ısınır. Farklı sıcaklıklardaki iki madde arasında ısı alışveri-şi olabilmesi için maddelerin birbirine temas etmesi ve temas eden yüzeylerin ısı alışverişini engellememesi gerekir.

294


Isı alışverişini engellemeyen veya ısıyı iyi ileten maddelere ısı iletkeni madde denir. Altın, gümüş, bakır, alüminyum, demir ve çelik gibi metaller ısıyı iyi ileten maddelere örnek olarak verilebilir.

Örneğin, yemek pişirirken kullandığımız tencere ve tavalar ocağın verdiği ısının yemeklere iletilmesini sağlamak için demir, çelik ve bakır gibi iletken mad-delerden yapılır.

Benzer şekilde evimizde ısınmak için kullandığı-mız soba ve kalorifer petekleri de ısının iyi iletil-mesini sağlamak amacıyla iletken maddelerden yapılmıştır.

Isıyı ileten maddelerin ısı iletkenliği, yapıldıkları maddenin türüne bağlı olarak değişir. Bu nedenle farklı maddeler ısıyı farklı miktarlarda iletir. Örneğin, aynı sıcaklıkta bulunan metal ve tahta parçalara dokunduğumuzda parmağımızdan bu iki maddeye akan ısı miktarları farklı olacaktır. Metaller iyi ısı ilet-keni olduğu için parmağımızdan metallere daha fazla ısı akar. Bu nedenle bu tip iletken maddeleri daha soğuk hissederiz. Tahta gibi maddeler ısıyı iyi iletemediklerinden dolayı parmağımızdan daha az ısı akar ve bu tür maddeleri soğuk hissetmeyiz.

Metal Tahta

295

Madde ve Isı

Etkinlik 6.1. Isı iletkenliği

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım.• Demir, bakır ve cam çubukların ortasına ve uç kısımlarına eşit miktarda olacak şekilde mum par-

çaları koyalım.• Çubukları şekildeki gibi üçayağın üzerine koyalım.• Çubukları şekildeki gibi bir kenarından ısıtırsak neler olabilir? Tahmin edelim.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................• Isıtıcıyı şekildeki gibi çubukların bir kenarından ısıtmaya başlayalım ve gözlemlerimizi kaydedelim.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................• Yapmış olduğumuz deneyden elde ettiğiniz verileri kullanarak, yemeğimizi daha kısa sürede pişir-

mek için hangi maddeden yapılmış tencereyi kullanırız? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Etkinlikte, ısıttığımız metallere dokunmayalım.

Neler gerekiyor?• Aynı kalınlık ve uzunlukta demir, bakır ve cam çubuk • Isıtıcı• Üçayak• Mum parçası • Saat

296


Isı yalıtkanlığıGünlük hayatımızda bazı durumlarda ısının iyi iletilmesini isterken bazı durumlarda da istemeyiz. Bu

amaçla ısı iletimini kontrol etmek için farklı maddeler veya ortamlar kullanırız. Çünkü bazı maddeler ısı iletimini kolaylaştırırken bazı maddeler de ısının iletilmesini engeller. İki madde veya ortam arasında ısı alış verişinin olmaması durumuna ısı yalıtkanlığı denir. Isıyı iyi iletmeyen maddelere ısı yalıtkanı maddeler denir. Plastik, tahta, saman, deri, elyaf ve pamuk gibi maddeler ısı yalıtkanı maddelere örnek olarak verilebilir.

Isı yalıtkanı maddeler genellikle var olan ısıyı korumak için kullanılır.

Giydiğimiz elbiseler, ayakkabılar, şapka ve eldivenler ısı yalıtkanlarına örnektir. Kışın üşümemek için ısı kaybını önleyecek türden elbiseler giyeriz. Aynı şekilde kışın uyurken vücudumuzdaki ısı kaybını en-gellemek için üzerimize battaniye ya da yorgan örteriz.

Soğuk içeceklerimizi uzun süre soğuk, sıcak içeceklerimizi de uzun süre sıcak tutabilmek için termos kullanırız. Termosla-rın yapıldığı yalıtkan maddeler ortamla ısı alış verişini engelle-diğinden içindeki sıvı istenen sıcaklıkta uzun süre kalır.

Bazen ısı iletkeni ve ısı yalıtkanı maddeleri aynı eşya üzerin-de kullanabiliriz. Örneğin, çaydanlığın metal kısmı iyi bir ısı ilet-keni iken, kulpu ise ısı yalıtkanıdır. Eğer çaydanlığın kulpu da iyi iletken bir maddeden yapılmış olsaydı, sıcak bir çaydanlığın kulpunu tuttuğumuzda elimize ısı akışı hızlı olacak ve elimiz ya-nacaktı. Resimdeki çaydanlığın ısıyı iyi ileten kısımları sarı, ısıyı iletmeyen kısımları mavi renkte gösterilmiştir.

297

Madde ve Isı

Bir maddenin ısı yalıtkanlığı arttıkça ısı iletkenliği azalır. Örneğin metallerin ısı iletkenlikleri genelde yüksek olmasına rağmen ısı yalıtkanlıkları düşüktür. Maddenin tanecikleri arasındaki boşluk miktarı arttıkça maddenin ısı yalıtkanlığı da artar. Tümüyle yalıtkan bir maddeden söz edilemez.


İletkenlik artar. Yalıtkanlık artar.

Etkinlik 6.2. Isı yalıtkanlığı

Neler gerekiyor?• 4 adet özdeş cam veya plastik su şişesi (330 mL)• 4 adet delikli mantar tıpa• 4 adet termometre• 1 adet yün çorap• 1 adet naylon çorap• 1 adet pamuktan yapılmış çorap• Sıcak su

elm

as

dem

ir

cam

beto

n

su

kire

mit

ahşa

p

yün

hava

poliü

reta

n kö

pük

yalıt

kan

boşlu

k

298


Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik grup oluşturalım.• Su şişelerini ağzına kadar aynı sıcaklıktaki sıcak su ile dolduralım.• Ortası delik tıpalara termometrelerimizi yerleştirip şişeleri kapatalım.• Her bir şişenin başlangıç sıcaklıklarını ölçüp elde ettiğimiz değerleri aşağıdaki tabloya yazalım.• Daha sonra sırasıyla 1. şişeye yünden, 2. şişeye pamuktan, 3. şişeye ise naylondan yapılmış çorabı

giydirelim. 4. şişeye ise herhangi bir şey giydirmeyelim.• 15 dakika sonra hangi şişedeki suyun sıcaklığının en yüksek, hangisinin en düşük olduğunu tah-

min edelim ve tahminlerimizi yazalım. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• 15 dakika boyunca şişelerdeki sıcaklık değişimini gözlemleyelim. Gözlemlerimizi aşağıdaki tablo-ya kaydedelim.

Şişeler 1.şişe 2.şişe 3.şişe 4.şişeBaşlangıç sıcaklığı (°C)Son sıcaklık (°C)Sıcaklık değişimi (°C)

• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Etkinlikten yola çıkarak, yaz ve kış mevsimlerinde hangi maddelerden yapılmış giysileri tercih etmeliyiz? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Isı yalıtımı

Hem ısının zararlarından korunmak hem de ısıyı muhafaza etmek için yalıtkan mad-delerden faydalanırız. Örneğin, binalarımızın ısısını muhafaza edebilmek için çevre ile ısı alışverişini engellenmeye çalışırız. Bunun için binalarımızın dışarıyla doğrudan temas eden ve ısı kaybının çok olduğu bölümleri ısı yalıtka-nı malzemelerle kaplarız.

299

Madde ve Isı

Maddelerin ısılarını korumak için yapılan işlemlere ısı yalıtımı denir. Bu işlemlerde kullanılan malze-melere de yalıtım malzemeleri adı verilir. Yalıtım malzemeleri ısıyı iyi iletmeyen yalıtkan maddelerden yapılır. Tahta, plastik, cam yünü, taş yünü, plastik köpük, katran ve bakalit, yalıtımda en çok kullanılan malzemelerdir. Yalıtımı sağlamak için aynı zamanda hava boşluğu da kullanılır. Pencerelerde yapılan çift cam uygulamalarında iki cam arasında havanın olması bu duruma en güzel örnektir.

Yalıtımda kullanacağımız malzemenin seçiminde dikkat etmemiz gereken birçok husus vardır. Ya-lıtım için kullanılan malzemenin öncelikle düşük maliyetli, uzun ömürlü ve yanmaya karşı dirençli ol-masına dikkat edilir. Ancak bunlardan daha önemlisi, bu malzemelerin insan ve çevre sağlığı açısından tehlikeli olup olmadığını bilmemiz gerekir. Bununla birlikte yalıtım malzemelerinin içine su sızdırma-ması ve darbelere karşı dayanıklılıkları da oldukça önemlidir. Aranan bu niteliklerin tümünü karşılayan bir malzemenin, ısı iletkenliği açısından da istenilen düzeyde olmasına dikkat etmemiz gerekir. Çünkü ısı iletkenliği en düşük olan yalıtım malzemesinin seçilmesi tasarrufun en üst seviyede gerçekleşmesini sağlar. Aşağıdaki tabloda ısı yalıtımında kullanılan bazı yalıtım malzemeleri ve bu malzemelerin özellik-leri verilmiştir.

Yalıtım malzemesi

Maliyet Kullanım ömrü Çevredostu mu?

Yanmaözelliği

Kullanım alanları

Plastik köpükDüşük Uzun ömürlü Zararlı Kolay yanar. İç ve dış cep-

helerde

AhşapOrta Kısa ömürlü Zararsız Kolay yanar. İç ve dış

döşemelerde

Taş yünüDüşük Uzun ömürlü Zararsız Yanmaz. Tavan, iç ve dış

duvarlarda

Cam yünüDüşük Uzun ömürlü Zararsız Zor yanar.

Çatı, iç ve dış duvarlar ve

tesisat borularında

Silikon yünüÇok düşük Uzun ömürlü Zararsız Zor yanar. Dış cephelerde

300


Yandaki resimde ısıya duyarlı kamerayla çekilmiş bir evin fotoğrafı görülmektedir. Isı kaybının çok olduğu böl-geler, kırmızı renkle gösterilmiştir. Buna göre evlerimizde ısı kaybının en çok olduğu yerler sırasıyla çatı, pencere, kapı ve duvarlardır. Bu ısı kayıplarını engellemek için evle-rin farklı bölümlerinde farklı yalıtım malzemeleri kullanılır.

Örneğin, çatılardaki ısı kaybını önlemek için daha çok cam yünü, zeminlerde tahta, duvarlarda plastik köpük-ler kullanılırken, camlarda ise havası alınmış çift camlı sis-temler kullanılır.

Isı yalıtımı için en uygun malzemelerin seçilmesi ve ısı yalıtımının doğru bir şekilde yapılması hem aile bütçemiz hem de enerji kaynaklarımızın verimli ve tasarruflu kullanılması bakımından önemlidir.

Yakıt deposuYakıt deposu

Isı yalıtımsız daire Isı yalıtımlı daire

Isı yalıtımının faydaları şunlardır:• İyi yalıtılmış bir binada ısınma için tüketilen yakıt miktarı azalır. Böylece hem aile hem de ülke eko-

nomisine katkı sağlanır.• Daha az yakıt kullanılacağından yanma sonucunda oluşacak zararlı gaz miktarı da daha az olacaktır.

Böylece hava kirliliği azalacaktır.• Isı yalıtımı sayesinde yazın serin, kışın ise sıcak bir ortam elde edilir.• Isı yalıtımlı duvarların iç yüzeylerinde terleme sonucu küflenme, siyah lekelenmeler veya boya ka-

barmaları oluşmaz.• Binaların ömrü uzar.

301

Madde ve Isı

05.12.2008 tarih ve 27075 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliğini” inceleyelim. Isı yalıtımı konusunda alınabilecek önlemleri sınıfça tartışalım.


Yalıtımsız binalardaki ısı kaybından dolayı ülkemizde her yıl yaklaşık 15 milyar TL israf edil-mektedir. Bu nedenle 2011 yılında binalarda “Enerji Kimlik Belgesi” zorunlu hâle getirilmiştir.


Çevremizdeki atık malzemelerden veya doğal ürünlerden faydalanarak ısı yalıtımında kullanılabilecek bir ürün geliştirelim. Geliştirdiğiniz bu ürün veya ürünleri okulda sergileyelim.


Etkinlik 6.3. Apartmanda ısı yalıtımıDış duvar

Yapıştırma harcı

Isı yalıtım levhası

İnce sıvı harcı

File dokuma

Dış cephe boya

Apartmanınızda ısı yalıtımı yapılması teklifini görüşmek üzere düzenlenen top-lantıya babanızla birlikte katılıyorsunuz. Yönetici apartman sakinlerinin görüşlerini sırasıyla dinliyor.• Birinci grubun görüşü: “Isı yalıtımı her

ne kadar önemliyse de, çok pahâlıya mal olmaktadır. Isı yalıtımı için harca-yacağımız parayı 15-20 yılda ancak geri kazanabiliriz. Bu nedenle binamıza ısı yalıtımı yaptırmaya gerek yoktur.”

• İkinci grubun görüşü: “Isı yalıtımı mutlaka yapılmalıdır. Bu durum bizi kışın soğuktan yazın ise sı-caktan koruyacak, daha az enerji harcayacak, dolayısıyla da daha az fatura ödeyeceğiz. Ayrıca ısı yalıtımını sadece maddi açıdan da düşünmemek gerekir.”

• Siz bu görüşlerden hangisine katılırsınız? Nedenleriyle birlikte açıklayalım.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Sizden farklı düşünen arkadaşlarınızı nasıl ikna edebilirsiniz? Açıklayalım. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

302


Neler gerekiyor?• İki adet özdeş ısı kaynağı• 50 cm uzunluğunda dört bakır tel • Eşit kalınlıkta tuğla ve poliüretan köpük• 2 adet termometre• 2 adet beher

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım.• Etkinliğe başlamadan önce kullanacağımız tuğla ile poliüretan köpükten hangisinin daha iyi yalıt-

kan olduğunu tahmin edelim. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Bakır tellerden iki tanesini şekilde görüldüğü gibi köpüğün iki tarafına batırarak sabitleyelim. Tel-lerin birbirine değmemesine dikkat edelim.

• Diğer iki bakır teli de tuğlayı delerek sabitleyelim.• Poliüretan ve tuğladaki teller arasında bırakılan mesafenin eşit olmasına dikkat edelim.• Aynı sıcaklıkta olan sudan özdeş beherlere eşit miktarda (50 mL) su koyalım.• Tuğlanın ve poliüretan köpüğün diğer ucundaki bakır telleri beherlerin içerisine eşit uzunlukta

daldıralım.• Her iki düzeneğin diğer uçlarından ısıtıcılar yardımıyla şekildeki gibi ısıtmaya başlarsak sizce hangi

beherdeki su daha çabuk ısınır? Tahmin edelim. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Isı yalıtımı ile ilgili birer slogan geliştirelim. Geliştirdiğimiz sloganlardan en çok beğenilenleri okulumuzdaki tüm öğrencilerin görebileceği bir yerde sergileyelim. Ayrıca bu sloganlardan oluş-turduğumuz bir broşürü mahâllemizdeki komşularımıza da dağıtalım.


Etkinlik 6.4. Hangisi daha yalıtkan?

303

Madde ve Isı

Enerji tasarrufu Aile bütçesi(ekonomi)

Isı yalıtımı niçin önemlidir?

Yaşam kalitesiÇevre

• Her iki düzeneğin diğer uçlarından ısıtıcılar yardımıyla şekildeki gibi ısıtmaya başlayalım ve her iki dakikada bir beherlerdeki sıcaklık değerlerini ölçerek aşağıdaki tabloya kaydedelim.

Zaman(dakika)

Başlangıç 2 4 6 8 10 12 ...........

1.beher(tuğladaki bakır tel2.beher(köpüktekibakır tel)

• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Bu etkinlikten elde edilen sonuçlardan faydalanarak, bina dış cephe duvarının yalıtımında bu malzemeleri kullanmanın gerekli olup olmadığını tartışalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Bu deneyde tuğla ve köpükte kullanılan teller arasındaki mesafe eşit seçilmiştir? Nedenini tartışalım. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Neler öğrendik?

304


Bir enerji çeşidi olan ısı, sıcak maddelerden soğuk maddelere doğru tanecikler sayesinde akar. Aşağıdaki şekilde ısının tanecikler sayesinde aktarıldığını görmektesiniz.

Isınan tanecikler daha fazla titreşim hare-keti yapar. Böylece yanındaki taneciklere daha fazla çarpar. Bu sayede ısıyı ok yönünde diğer taneciklere iletir.

Isıyı iyi ileten maddelere

ısı iletkeni maddeler denir.

Tencere, tava, demir, maşa

ve cezve gibi maddeler ısı-

yı iyi iletir. Bununla birlikte

altın, gümüş, bakır, alümin-

yum ve demir ısıyı iyi ileten

metallerdir.

Tahta, plastik köpük, sa-

man, yünden yapılmış

giysiler ve termos iyi yalıt-

kanlardır.

Isıyı iyi iletmeyen madde-

lere ısı yalıtkanı maddeler

denir.

Maddelerin ısılarını koru-

mak için yapılan işleme

yalıtım denir. Bu işlemde

kullanılan malzemelere de

yalıtım malzemesi denir.

Cam yünü, taş yünü, plas-

tik köpük, katran, bakalıt

ve boşluk iyi yalıtkanlardır.


1. Bir kabın içerisindeki suyun sıcaklığı 40 0C’dir. Bu kabın içinde uzun süre bekleyen demir, tahta, plastik ve cam çubuklar bulunmaktadır. Bu çubukların sıcaklıklarını karşılaştırdığımızda hangi sonuca ulaşabiliriz?A) Demir çubuğun sıcaklığı en fazladır.B) Tahta çubuğun sıcaklığı en fazladır.C) Cam ve plastik çubuğun sıcaklığı en fazladır.D) Hepsinin sıcaklıkları eşittir.

Cevabımızın nedenini açıklayalım.............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

305

Madde ve Isı

Sıcak

Soğuk

2. Ali ve arkadaşları, yanda ısı iletkenliğini gösteren resimle ilgili şu yorumları yapmaktadır.Ali: “Bu yalıtım malzemesi sıcak ortamdan soğuk ortama ısı geçme-sini engelliyor.”Yunus Emre: “Bu yalıtım malzemesi soğuk ortamdan sıcak ortama soğukluk geçmesini engelliyor.”Hülya: “Bu maddeler metalden yapılmış olmalılar.”

Yukarıdaki konuşmalardan kimin veya kimlerin açıklaması kesin-likle doğrudur?

.....................................................................................................

.....................................................................................................

3. Yandaki resimde, sarı renkli bölüm, üzerine bastığımız zemini, mavi renkli kısım, ayakkabımızın tabanını ve yeşil renkli bölüm ise ayağımızın tabanını göstermektedir. Resimdeki oklardan hangisi kış mevsiminde ayaklarımızla zemin arasında gerçekleşen ısı alışverişini doğru olarak göstermektedir? Cevabımızın nedenini açıklayalım.

.....................................................................................................

.....................................................................................................

4. Ali, yaz tatilinde hastalanır ve doktora gider. Doktor, Ali’yi mua-yene ederken sırtına stetoskopu dokundurduğunda Ali stetoskopun çok soğuk olduğunu hissetti. Bu olayı arkadaşlarına anlattığında ar-kadaşları aşağıdaki tahminlerde bulunmuşlardır.Yunus: “Doktor stetoskopu buzdolabında saklıyordur.”Hülya: “Vücuduna stetoskoptan soğukluk geçmiştir.”Kübra: “Stetoskop metalden yapıldığı için soğuk hissetmişsindir.”Emel: “Stetoskop plastikten olduğu için seni üşütmüştür.”

Sizce bu tahminlerden hangisi doğrudur? Açıklayalım. ............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

5. Yazın mutfağımızdaki buzdolabının içi çok soğukken ve buzluğu buzlarla doluyken, neden mutfağı-mız sıcak olarak kalmaktadır? Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

306


6. Aşağıdaki maddelerden hangisinin ısı yalıtkanlığı daha yüksektir? A) Demir B) Cam C) Tahta D) Çelik


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

7. Aşağıdaki maddelerden hangisinin ısı iletkenliği en fazladır?

A) Hava B) Alüminyum C) Cam yünü D) Plastik


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

8. Beyza, ısı yalıtkanı dört farklı maddeden S, U, D ve E olmak üzere dört adet kutu yapıyor ve içlerine termometre koyuyor. İlk sıcaklıkları ölçüyor ve değerlerin eşit olduğunu not ediyor. Sonra bu kutula-rın tümünü yüksek sıcaklıktaki bir ortama aynı anda koyuyor. 10 dakika sonra son sıcaklıklarını aynı anda ölçüyor. Aşağıdaki sonuçları elde ediyor.

Kutular İlk Sıcaklıklar Son SıcaklıklarS 200C 400CU 200C 300CD 200C 500CE 200C 450C

Beyza, etkinlik sonucuna göre binanın ısı yalıtımı için hangi kutuyu kullanmalıdır? A) S B) U C) D D) E


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

307

Madde ve Isı

0

100

200

300

400

500

600

Tüke%m

miktarla

rı (TL)

Aylar

A

B

Haziran Temmuz Ocak Şubat

9. Yandaki grafikte aynı mahâllenin aynı sokağında, aynı büyüklük ve plana sahip yan yana iki evin do-ğal gaz tüketim miktarlarını görmektesiniz. Grafiğe baktığımızda yaz aylarında iki evin faturalarında belirgin bir farklılık yok iken kış aylarında B evinin faturasının daha yüksek olduğu görülmektedir.

a) Sizce faturaların farklı olmasının sebepleri neler olabilir?

.........................................................................

.........................................................................b) “B” evinin sahiplerine faturalarını düşürmeleri için ne gibi tavsiyelerde bulunabilirsiniz?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

Yün çok iyi bir yalıtkan maddesidir. O zaman yazın sıcaktan korunmak için niçin yün şapka takmıyoruz?

10. Bu üniteden öğrendiklerimiz doğrultusunda, Ali’nin sorusuna ne cevap verirsiniz?

.........................................................................

.........................................................................

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

0 10 20 30 40

C

B

A

Sıcaklık(0C)

Zaman(dakika)

11. Yanda, üç farklı maddeden yapılmış ve diğer özel-likleri tümüyle özdeş olan fincanların içerisine konu-lan 90 0C’deki çayların sıcaklık-zaman grafiğini gör-mektesiniz. Bu grafiği kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayalım.A) 10 dakika sonra hangi fincandaki çayın sıcaklığı daha çok düşmüştür?

.........................................................................

.........................................................................

C) Birbirinden farklı bu üç maddeden termos yapmayı düşünseydiniz hangisini tercih ederdiniz? Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................D) Diğer tüm özelliklerin özdeş olduğunu varsayarsak fincanların hangisi en iyi iletkendir? Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

308


Resimdeki araç sizce neden çalışmıyor olabilir? Aracın çalışmaması ile adamın elindeki bidon arasında nasıl bir bağlantı olabilir? Evinizde doğal gaz kesilir ya da kömür biterse ne yaparsınız? Hayatımızda çok önemli bir yeri olan enerji kaynaklarımız bir gün tükenebilir mi, yoksa bu kaynaklar sınırsız mıdır?

2. BÖLÜM

YAKITLAR

KAVRAMLAR ve TERİMLERYakıtBiyoyakıtEnerjiJeotermal enerjiHidroelektrik enerjisiYenilenebilir enerjiYenilenemez enerjiSera etkisiKüresel ısınma

AMAÇLARBu bölümde, yaygın olarak kullanılan yakıtları sınıflandırarak in-

san ve çevre üzerine etkilerini tartışacağız.

309

Madde ve Isı

310


Yakıtlar

Yakıtları günlük yaşamımızda çok farklı amaçlar için kullanırız. Üşüdüğümüzde ısınmak, banyo yap-mak istediğimizde suyu ısıtmak, acıktığımızda yemek pişirmek, bir yere gitmek istediğimizde araçları-mızı hareket ettirmek ve sanayide metalleri eritmek gibi birçok amaç için genellikle yakıtları kullanırız. Yakıtlar depolanmış enerji kaynaklarıdır. Yandığında çevresine ısı enerjisi veren maddelere yakıt denir. Bu yakıtlar Güneş’ten aldıkları enerjiyi depolayarak korurlar. Biz de bu yakıtları yakarak ısı ve ışık enerji-sine çeviririz. Buradan da anlaşılacağı üzere tüm enerjilerin olduğu gibi yakıtların da enerjisinin kaynağı Güneş’tir.

İnsanoğlu ateşi keşfettiğinden bu yana ateşin verdiği ısıyı hayatının birçok alanında kullanmakta-dır. İnsanoğlu tarih boyunca en iyi enerji kaynaklarını araştırmış, yeni yakıtlar keşfetmiş ve bu yakıtları kullanarak enerji elde etmiştir. Bu enerjiyi de yemek pişirmek, ısınmak, aydınlanmak ve çeşitli araçları çalıştırmak gibi farklı amaçlarla kullanmışlardır.

Aşağıdaki kutucuğa günlük ihtiyaçlarımızı karşılamak ya da enerji elde etmek için kullandığımız ya-kıtların neler olabileceğini yazalım.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

Hazırladığımız yakıt listesiyle aşağıdaki yakıt listesini karşılaştıralım. Farklılıklar var mı?

Odun, kömür, linyit, benzin, doğalgaz, gazyağı, biyodizel, likit petrol gazı (LPG), havagazı, motorin, pet-rol, biyogaz, taşkömürü

311

Madde ve Isı

Öğretmenimiz bizden bu listedeki yakıtları ortak özelliklerine göre gruplandırmanızı istese hangi özelliğe göre gruplandırabiliriz? Ortak özelliklerine göre bu yakıtları sınıflandırdığımızda hangi yakıtlar aynı grupta yer alır? Aşağıya yazalım.

Katı .......................... ............................................................................................................................................................

Benzin........................................................................................................

..........................

..........................

..........................

..........................

..........................

Yakıtları; katı, sıvı ve gaz yakıtlar olmak üzere üç grupta toplayabiliriz. Örneğin, soba, kalorifer ve mangallarda yaktığımız odun ve kömür katı yakıtlardır. Araçlarımızı çalıştırmak için kullandığımız ben-zin ve mazot sıvı yakıtlardır. Evimizde çeşitli amaçlar için kullandığımız doğalgaz ise gaz yakıttır.

Katı yakıtlar

Odun ve kömür çeşitleri, kurutulmuş bitki ve bitki tohumla-rının kabukları katı yakıtlara örnektir. Oluşum devirlerine göre; linyit, taş kömürü, antrasit gibi farklı isim almış olan kömür, en önemli katı fosil yakıttır. Hayvan ve bitkiler milyonlarca yıl top-rak altında kalarak fosil yakıtlara dönüşür.

Günümüzde en yaygın kullanılan katı fosil yakıt, kömürdür. Kömür; soba ve kaloriferlerde ısınma, tren ve gemilerde yakıt olarak ve termik santrallerde elektrik enerjisi elde etmek amacıyla kullanılmaktadır.

312


Kömürün kullanılması sonucu oluşan hava kirliliğinden dolayı ulaşımda kömür yerine petrol, son zamanlarda elektrik enerjisi kullanılmaya başlanmıştır. Katı fosil yakıtlar, yakıldıklarında çevreye yüksek miktarda kül ve karbondioksit gazı vermekte bu da çevre kirliliğine neden olmaktadır. Bu yüzden katı yakıtlar mümkün olduğu kadar az kullanılmalıdır.

Sıvı yakıtlarBenzin, motorin, gazyağı, fuel oil (fuyl oil), biyodizel ve

ispirto sıvı yakıtlara örnek olarak verilebilir. Benzin, mo-torin, gazyağı ve fuel oil petrolün yeraltından çıkarılıp iş-lenmesiyle elde edilir ve genellikle araçlarda yakıt olarak kullanılır. Sıvı yakıtlar, katı yakıtlar kadar olmasa da çevre kirliliğine neden olmaktadır.

Gaz yakıtlar

Doğal gaz, havagazı ve biyogaz gaz yakıtlara örnek olarak verilebilir. Doğal gaz yerin altında, gaz hâlinde bulunan bir fo-sil yakıttır. Hava gazı kömürden elde edilir. Biyogaz ise hayvan ve bitki atıklarından elde edilir.

Gaz hâlinde bulunan en önemli fosil yakıt, doğal gazdır. Doğal gaz, petrolün bulunduğu yerlere yakın bölgelerden çıkarılır. Ocağın üzerinde bulunan tenceredeki yemeğin pişirilmesi için gerekli olan enerji doğalgazın yakılmasıyla elde edilir. Doğal gazın büyük bir kısmı ısıtma amaçlı kulla-nılmaktadır. Bununla birlikte elektrik enerjisi üretmek için ve otomobillerde yakıt olarak kullanımı da yaygınlaşmak-tadır.

Doğalgaz havadan daha hafif, renksiz ve kokusuzdur. Doğal gaza bozuk yumurta kokusuna benzer bir koku ka-tılır. Böylece herhangi bir yerde doğalgaz sızıntısı olunca kolayca anlaşılmış olur. Doğal gaz sızıntısı zehirlenmelere hatta ölümlere sebep olmaktadır. Bu nedenle doğal gaz kullanırken son derece dikkat etmek gerekir.

313

Madde ve Isı

Etkinlik 6.4. Doğalgaz üretiyoruz

Neler gerekiyor?• 4-5 parça marul veya ıspanak • 100 gram kırmızı et veya tavuk eti• 2,5 litrelik plastik şişe • 1 adet huni • 1 adet balon • Kum • Plastik bant • Su • Dereceli silindir• Bıçak

Bıçağı kullanırken dikkatli olalım.

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım.• Marul veya ıspanağı küçük parçalar hâlinde doğrayıp şişenin içine atalım. • Marul veya ıspanağın üzerine küçük küçük doğranmış eti koyalım. • Bunların üzerine huni yardımıyla 100 mL kum ve 150 mL su ekleyelim. • Şişenin ağzına havası alınmış balonu geçirip balonun ağız kısmını bantla iyice kapatalım.• Şişeyi sınıfımızın bir kenarına koyalım.• Sizce hem şişede ve hem de balonda nasıl bir değişim meydana gelir? Tahminlerimizi yazalım.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................• Şişeyi 4-5 gün boyunca gözlemleyelim ve gözlem sonuçlarımızı kaydedelim.

Meydana gelen değişim1. Gün2. Gün3. Gün4. Gün

• Tahminlerimizle gözlemlerimiz uyumlu mu? Açıklayalım. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Şişenin ağzına geçirilmiş balondaki değişimi sağlayan ne olabilir? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

314


Fosil yakıtlar ve çevreYakıtlar genellikle çevreye zarar verici etkilere sahiptirler. Bu yüzden yakıt olarak, zarar verici etkileri

en az olan gaz yakıtlar kullanılmalıdır. Katı fosil yakıtlar çevreye en çok zarar veren yakıtlar oldukları için mümkün olduğu kadar az kullanılmalıdır. Fosil yakıtlar yenilenemez yakıtlardır. Bundan dolayı da kullanıldıkça tükenirler. Bu yakıtlar tükendikleri zaman bir daha oluşmazlar veya oluşmaları için çok uzun zamana ihtiyaç vardır. Bu yüzden bu tür enerji kaynaklarına yenilenemez enerji kaynakları denir. Petrol ve petrol ürünleri, kömür ve doğalgaz yenilenemez enerji kaynaklarıdır. Milyonlarca yılda ancak oluşabilen fosil yakıtlar her geçen yıl artan bir hızla tüketilmektedir.

Ülkemizin fosil yakıt kaynakları sınırlıdır. Bu ne-denle kullandığımız fosil yakıtların büyük bir kısmını ithâl etmekteyiz. Bu ise ülkemizi enerji kaynakları açışından diğer ülkelere bağımlı hâle getirmektedir. Bu nedenle ülkemiz her yıl başka ülkelerden fosil yakıtlar almaktadır. Bu durum ülke ekonomisine za-rar vermektedir. Hem ülke ekonomisine hem de aile ekonomisine katkı sağlamak için yakıtlarımızı verim-li kullanmalı, tasarruf etmeli ve yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmaya özen göstermeliyiz.

Yenilenebilir enerji kaynakları

Yenilenemez enerji kaynakları olan fosil yakıtların hızla azalmasına bağlı fiyat yüksel-mesi ve bu yakıtların hava kirliliğine sebep olması bilim insanlarını alternatif enerji kay-nakları geliştirmeye yöneltmiştir. Son yıllarda fosil yakıtların dışında alternatif enerji kay-naklarının kullanımı hızla artmaktadır. Örne-ğin, binaların çatılarında sıkça gördüğümüz bir sistemle, evlerde kullanılan suların ısıtıl-ması sağlanmaktadır.

Kullanılan enerji kaynakları tükenmiyor ya da tekrar oluşabiliyorsa bu tip enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kaynakları denir. Güneş, rüzgâr, hidroelektrik, jeotermal ve biyokütle enerjisi yenilenebilir enerji kaynaklarının önemli örneklerindendir.

315

Madde ve Isı

Güneş enerjisiDünyadaki tüm enerji çeşitlerinin kaynağı Güneş’tir. Güneşin enerjisi bütün insanların enerji ihtiya-

cını kolayca karşılayabilecek kadar fazladır.

Güneş enerjisinin, değişik teknolojiler yardımıyla kolayca kullanılabilmesi için çalışmalar devam et-mektedir. Örneğin, güneş enerjisi güneş panelleriyle ısı ve elektrik enerjisine dönüştürülebilmektedir. Yukarıdaki resimde çatısı güneş panelleriyle kaplanmış ve güneş enerjisini kullanarak ısınma ve aydın-lanma ihtiyaçlarını karşılayan bir ev görülmektedir.

Yandaki resimde görülen ve güneş enerjisi ile çalışan hesap makinesi, güneş enerjisinin elektrik enerjisine dönüştürül-mesinin bir diğer örneğidir.

316


Güneş enerjisi çevreye zarar vermeyen temiz bir enerji kaynağıdır. Ülkemiz, güneş enerjisi açı-sından oldukça zengin bir ülkedir. Ancak şu anda kullanılan mevcut teknolojiler, Güneş’in bu ener-jisini elektrik ve ısı enerjisine tam olarak dönüş-türebilmek için yeterli değildir. Fakat bu konudaki çalışmalar hızla devam etmektedir. Örneğin, son yıllarda güneş enerjisiyle çalışan otomobil yapıl-ması konusunda çalışmalar sürmektedir. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİ-TAK) bu konuda düzenli olarak yarışmalar yapmak-tadır.

Rüzgar enerjisi

Rüzgâr enerjisinin kaynağı da Güneş’tir. Güneş ışınları yeryüzünü homojen bir şekilde ısıtmaz. Bazı yerler daha çok ısınırken, bazı yerler daha az ısınır. Isınan havanın yükselmesi ve soğuk havanın alçal-masıyla hava kütleleri yer değiştirir ve böylece rüzgâr oluşur. Hava akımının, yani rüzgârın fazla olduğu bölgelere yandaki resimde görülen rüzgâr tribünleri kurularak, rüzgâr enerjisi elektrik enerjisine dönüş-türülür. Bu enerji çeşidi de yenilenebilir ve temiz bir enerjidir.

Ülkemizin en çok rüzgâr alan yerlerinden birisi de İzmir’de bulunan Alaçatı’dır. Alaçatı, rüzgâr sörfü açısından da dünyada sayılı merkezlerden biridir. Aşağıdaki resimde Alaçatı’da kurulan rüzgâr santral-leri görülmektedir.

317

Madde ve Isı

Jeotermal enerji

Jeotermal enerji, yeraltı sularının magma veya erimiş ka-yalar tarafından ısıtılmasıyla oluşan bir enerji çeşididir. Yeral-tında ısınıp buhara dönüşen su yeryüzüne çıkar.

Ülkemiz jeotermal enerji rezervleri açısından oldukça zengindir. Avrupa’da birinci, dünyada ise yedinci sıradadır. Ancak bu enerji potansiyelinin yaklaşık %7’si gibi çok az bir kısmı kullanılabilmektedir. Jeotermal enerji ülkemizde yay-gın olarak elektrik enerjisi ve merkezi ısıtma için kullanılmak-tadır.

Hidroelektrik enerji

Hidroelektrik enerji, sudan elektrik enerjisinin elde edilmesidir. Hidroelektrik santrallerde (HES), akan suyun enerjisini elektrik enerjisine dönüştürülmektedir. Bu santrallerde su çok yüksek bir noktadan kanal ya da borularla daha düşük seviyedeki türbinlere doğru akıtılarak türbinlerin dön-mesi sağlanır ve böylelikle elektrik enerjisi üretilir.

Hidroelektrik santraller; • Yenilenebilir kaynak olan sudan enerji elde etmeleri,

• Atmosfere zehirli gazlar vermemeleri,

• İnşaatın yerli imkânlarla yapılabilmesi,

• Uzun ömürlü olması ve yakıt giderlerinin olmaması,

• İşletme bakım giderlerinin düşük olması gibi avantajlarından dolayı ülkemizde yaygın olarak kulla-nılmaktadır.

318


Biyokütle enerjisi

Canlıların temel yapı taşı olan ve canlılar tarafından oluşturulan organik maddelere biyokütle denir. Bitkiler, hayvanlar, bitkisel ve hayvansal atıklar birer biyokütledir. İnsanoğlunun ilk kullandığı enerji kay-nağı biyokütledir. Günümüzde hâla odun, saman, tezek gibi değişik biyokütleler enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Dünya’nın bir çok yerinde ve ülkemizde biyoyakıt üretmek için enerji oranı yüksek olan mısır, kanola ve şeker kamışı gibi bitkiler yetiştirilmektedir.

Evlerimizde ve okullarımızda oluşan organik madde atıklarının geri dönüşüme gönderilme-siyle biyoyakıt üretimine katkıda bulunabiliriz. Özellikle evlerimizde kullandığımız bitkisel yağ atıklarının biyoyakıt olarak kullanılabileceğini unutmayalım. Bu yağları toplayarak belediye-lerin yağ toplayan birimlerine teslim edebiliriz.

319

Madde ve Isı

Neler gerekiyor?• 2 adet termometre• 2 adet deney tüpü• Bir adet ince kenarlı mercek

Nasıl bir yol izleyelim?• Deney tüplerine yarısına kadar eşit miktarda su koyalım.• Her iki tüpe de birer termometre yerleştirelim.• Tüplerdeki suyun ilk sıcaklığını ölçelim.• Her iki tüpü, eşit miktarda güneş ışığı alacak şekilde pencere önüne yerleştirelim.• Tüplerden birinin üzerine, güneş ışığının suyun içinde toplanmasını sağlayacak şekilde bir

merceği sabitlersek nasıl bir değişim olur? Tahmin edelim. ..................................................................................................................................................

• Tüplerden birinin üzerine güneş ışığının suyun içinde toplanmasını sağlayacak şekilde mer-ceği sabitleyelim. Her iki tüpteki suyun sıcaklığını birer dakika aralıkla ölçelim ve aşağıdaki tabloya kaydedelim.

Zaman (dakika) Başlangıç 1. dk 2. dk 3. dk 4. dk 5. dk 6. dk 7. dk 8. dk

Mercek bulunmayan tüpteki suyun sıcaklığı (0C)Mercek bulunan tüpteki suyun sıcaklığı (0C)

• Tahminlerimiz ile ölçüm sonuçlarımız uyumlu mu? Açıklayalım. ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Tüplerdeki suların sıcaklığında farklılık varsa nedenini açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Tüplerdeki suların ısınmasının nedeni nedir? Suları ısıtan enerjinin kaynağı nedir? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Bu etkinlikteki sonuçlarla benzerlik içeren, günlük hayatta enerji üretmek için kullanılan benzer sistemler nelerdir? Açıklayalım.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Etkinlik 6.5. Güneş enerjisinden faydalanalım

Bu etkinliği güneşli bir günde bahçede veya güneş gören pencerenin önünde yapalım.

320


• Ülkemizde 2000 ve 2013 yıllarında elektrik enerjisi üretiminde kullanılan enerji

kaynaklarını araştıralım ve her bir enerji kaynağının yüzdelerini hesaplayalım.

• Elektrik enerjisi üretimi için kullanılan enerji kaynaklarının miktarlarını gösteren bir

sütun grafiği çizelim.

2000 yılında elektrik üretiminde kullanılan enerji kaynakları

Hidro elektrik Güneş Jeotermal Biyokütle Rüzgar

10

2030405060

Kullanım yüzdeleri (%)

Günümüzde elektrik üretiminde kullanılan enerji kaynakları

Hidro elektrik Güneş Jeotermal Biyokütle Rüzgar

10

2030405060

Kullanım yüzdeleri (%)

• Yıllara göre değişimleri kullanarak ülkemizde hangi enerji kaynaklarının zamanla daha

çok tercih edildiğini belirleyelim.

• Yıllara göre değişimleri kullanarak ülkemizde hangi enerji kaynaklarının zamanla daha az

tercih edildiğini belirleyelim.

• Grafiklerdeki değişimlere göre, ülkemizde hangi enerji kaynaklarının gelecekte daha çok

kullanılabileceğini tahmin edelim.


321

Madde ve Isı

Enerji kaynakları ve küresel ısınma

Günümüzde enerji kaynağı olarak yoğun bir şekilde kullan-dığımız petrol, kömür ve doğal gaz birtakım çevre sorunlarına neden olmaktadır. Fosil yakıtların yakılması sonucu atmosfere zararlı atıklar, kimyasallar ve karbondioksit gibi zararlı gazlar sa-lınmaktadır.

Yandaki resimde bir petrol rafinerisinden atmosfere salınan zararlı gazlar görülmektedir.

Atmosfere salınan bazı zararlı gazlar yağmur sularıyla birle-şerek asit yağmuruna dönüşür. Yandaki resimde, ormanda asit yağmurlarından dolayı kuruyan çam ağaçları görülmektedir. Çam ağaçlarını kurutan asit yağmurlarının insan sağlığına da ciddi zararlar verebileceği unutulmamalıdır.

Fosil yakıtlardan salınan gazların önemli bir diğer zararı da küresel ısınmaya neden olmalarıdır. Sera gazları olarak isimlendiri-len ve fosil yakıtlardan salınan karbondiok-sit gibi zararlı gazlar dünyamızın daha çok ısınmasına neden olur. Dünyamızı saran gazların dünyamızdan yansıyan güneş ışınla-rını tutarak dünyanın ısınmasına neden olma-sına sera etkisi denir. Sera etkisi Dünya’daki yaşamın devam etmesi için gereklidir. Ancak sera etkisini oluşturan gazların miktarının art-ması sonucu Dünya’mızın sıcaklığı artar. Bu olaya küresel ısınma denir.

322


Küresel ısınma aşağıdaki problemlere neden olabilmektedir:

• İklimler değişir.• Buzullar erir.• Kuraklaşma artar.• Deniz seviyesi yükselir.• Sel ve fırtına gibi doğal afetler artar. • Sular kirlenir.• Ekosistem değişir.• İnsan sağlığı olumsuz etkilenir.

Fosil yakıtların neden olduğu bu çevresel problem-lerden korunmanın yollarından biri yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmaktır. Bilim insanları yakın gelecekte günlük hayatımızın birçok alanında alternatif enerji kay-naklarının kullanımının kaçınılmaz olacağını öngörmek-tedirler. Çünkü temiz bir çevre, sağlıklı bir gelecek ve sürdürülebilir bir Dünya için yenilenebilir ve temiz enerji kaynaklarının kullanımı zorunlu görülmektedir.

Evimizi ısıtmak için kullanabileceğimiz yakıtlarla ilgili bir poster hazırlayalım. Poster hazırlarken tercih edeceğimiz yakıtları; ekonomikliği, kirliliğe neden olma düzeyleri ve yenilenebilir veya yenilenemez enerji kay-nağı olup olmadıklarını dikkate alalım.


323

Madde ve Isı

Soba ve doğalgaz zehirlenmeleri

Ülkemizde her yıl kış aylarında soba, doğalgaz ve şofbenden sızan gazlardan bir-çok insan zehirlenmektedir. Isınma amaçlı kullanılan fosil yakıtlarından kömürün yan-ması ile oluşan karbon monoksit gazının ortama yayılması zehirlenmelerin temel nedenidir. Ayrıca sobadan çıkan dumanın ters hava akımından dolayı bacadan geri dönmesinden kaynaklanan zehirlenme olayları da meydana gelmektedir. Bunlara ek olarak doğalgaz kaçaklarından kaynak-lanan yine ölümcül zehirlenme olayları ya-şanabilmektedir.

Zehirlenmelere neden olan karbon monoksit; renksiz, tatsız, ko-kusuz, yanıcı ve zehirli bir gazdır. Karbon monoksitten kaynaklanan zehirlenmeler; kapalı ortamlarda açık unutulan ocaklardan, bacası çekmeyen sobalardan, düzenli bakımı yapılmayan bacalardan, kom-bi ve şofbenlerden sızan gazlardan meydana gelir. Soluduğumuz hava ile vücudumuza giren bu gaz kana karışır ve oksijen alımını en-gelleyerek zehirlenmeye neden olur. Karbon monoksitle meydana gelen zehirlenmelerde kısa sürede tıbbi müdahâle yapılmazsa ölüm-le sonuçlanabilir.

Uzmanların her yıl soba ve doğalgaz

zehirlenmelerine karşı uyarılarına rağmen maalesef yine istenmeyen olaylar yaşan-makta ve onlarca insan yaşamını yitirmek-tedir.

324


Etkinlik 6.6. Soba ve doğalgaz zehirlenmeleri

Okuma metni: Geleceğin yakıtı-Hidrojen

Dünya’da alternatif enerji kaynaklarının kullanımı artan bir hızla devam etmesine karşın, kullanımını en-gelleyen en önemli faktör depolanmasında yaşanan zorluklardır.

Yakıt olarak kullanılabilen ve depolanabilen nadir yakıtlardan biri hidrojendir. Hidrojen enerjisi; depola-nıp taşınabilen, yenilenebilir ve temiz bir enerjidir. Çün-kü hidrojen genellikle sudan üretilir ve yakıldığında yine ürün olarak sadece su ve enerji verir.

Son yıllarda teknolojik araştırmalar; hidrojenle çalışan cep telefonu, bilgi-sayar, ulaşım araçları ve uzay mekiği gibi çeşitli araçların geliştirilmesi üze-rinde yoğunlaşmıştır.

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım. • Soba ve doğalgaz zehirlenmeleri nedir? Bundan korunmak için alınması gereken önlemler neler-

dir? Araştıralım. • Araştırmalarımızdan elde ettiğimiz verileri kullanarak bir poster hazırlayalım. • Hazırladığımız posteri sınıfta sunalım.• Tüm posterler sınıfta sunulduktan sonra okulda poster sergisi düzenleyelim.

325

Madde ve Isı

Enerji Kaynakları Kullanım amaçları

Fosi

l yak

ıtlar

(Yen

ilene

mez

ene

rji k

ayna

klar

ı) Kömür

• Isınma • Elektrik

Petrol

• Ulaşım araçlarında yakıt

Doğalgaz

• Isınma • Ulaşım araçlarında yakıt • Elektrik

Yeni

lene

bilir

ene

rji k

ayna

klar

ı

Jeotermal enerji


Hidroelektrik enerji

• Elektrik

Rüzgâr enerjisi

• Elektrik

Güneş enerjisi


Biyokütle enerjisi


Neler öğrendik?

326


Fosil yakıtların zararları

İnsan sağlığına zararları Çevresel zararlarıEkonomikzararları

Solu

num

yol

u h

asta

lıkla

rı

Kans

er

Cilt

hast

alık

ları

Kalp

kriz

i

İthâl

atı a

rtırır

Dışa

bağ

ımlıl

ığı a

rtırır

Küre

sel ı

sınm

a

İklim

değ

işikl

ikle

ri

Çölle

şme

Su k

ayna

klar

ının

kirl

enem

si

Göçl

er

Hava

kirl

iliği

Öğrendiklerimizi değerlendirelim1. Atıf Öğretmen, öğrencileriyle birlikte çevre kirliliğini önlemek için “Temiz Yakıt-Temiz Çevre” sloganı ile bir kampanya başlatır. Bu amaçla öğrencilerinden beyin fırtınası yapmalarını ister. Beyin fırtınası sonucunda ortaya çıkan görüşler şunlardır:

Osman: “Yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmalıdır.”

Abdullah: “Yenilenebilir enerji kaynakları fosil yakıtlardır.”

Meryem: “Güneş, rüzgâr, hidroelektrik, jeotermal, biyokütle gibi enerji kaynaklarını kullanmalı-yız. Bunlar yenilenebilir enerji kaynaklarıdır.”

Yasin: “Fosil yakıtlar daha ucuz olduğu için fosil yakıtlar kullanılmalıdır.”

Esra:”Fosil yakıtlar daha kolay elde edikleri ve bol oldukları için kullanılmalıdır.”

Siz bu görüşlerden hangilerine katılırsınız? Cevabımızı nedenleri ile birlikte açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Aşağıdakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynağıdır?

A) Kömür B) Doğalgaz C) Güneş D ) Petrol

327

Madde ve Isı

Fosil yakıtların zararları

İnsan sağlığına zararları Çevresel zararlarıEkonomikzararları

Solu

num

yol

u h

asta

lıkla

rı

Kans

er

Cilt

hast

alık

ları

Kalp

kriz

i

İthâl

atı a

rtırır

Dışa

bağ

ımlıl

ığı a

rtırır

Küre

sel ı

sınm

a

İklim

değ

işikl

ikle

ri

Çölle

şme

Su k

ayna

klar

ının

kirl

enem

si

Göçl

er

Hava

kirl

iliği

Öğrendiklerimizi değerlendirelim1. Atıf Öğretmen, öğrencileriyle birlikte çevre kirliliğini önlemek için “Temiz Yakıt-Temiz Çevre” sloganı ile bir kampanya başlatır. Bu amaçla öğrencilerinden beyin fırtınası yapmalarını ister. Beyin fırtınası sonucunda ortaya çıkan görüşler şunlardır:

Osman: “Yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmalıdır.”

Abdullah: “Yenilenebilir enerji kaynakları fosil yakıtlardır.”

Meryem: “Güneş, rüzgâr, hidroelektrik, jeotermal, biyokütle gibi enerji kaynaklarını kullanmalı-yız. Bunlar yenilenebilir enerji kaynaklarıdır.”

Yasin: “Fosil yakıtlar daha ucuz olduğu için fosil yakıtlar kullanılmalıdır.”

Esra:”Fosil yakıtlar daha kolay elde edikleri ve bol oldukları için kullanılmalıdır.”

Siz bu görüşlerden hangilerine katılırsınız? Cevabımızı nedenleri ile birlikte açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Aşağıdakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynağıdır?

A) Kömür B) Doğalgaz C) Güneş D ) Petrol

3. Yakıtlarla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Yakıtlar katı, sıvı ve gaz hâlinde bulunur. B) Rüzgâr enerjisi yenilenebilir enerji kaynağıdır. C) Fosil yakıtlar yenilenebilir enerji kaynaklarıdır. D) Doğalgaz çevreyi en az kirleten fosil yakıttır.


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

4. Aşağıdakilerden hangisi enerji kaynağı değildir?A) Güneş B) Kömür C)Doğalgaz D)Elektrik


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

5. Fosil yakıtların kullanımını azaltmak için beş öneri yazalım. Önerilerim1

2

3

4

5

6. Yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmanın olumlu ve olumsuz yönlerinden üçer tane yazalım.

Olumlu Olumsuz1 1

2 2

3 3

7. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılmasının yaygınlaşması küresel ısınmayı nasıl etkiler? Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

328


8. Ülkemizin farklı bölgelerinde farklı enerji kaynakları kullanılmaktadır. Örneğin, Karadeniz Ereğli’de kömür, Kütahya Simav’da jeotermal sıcak sular, Manisa Turgutlu’da ise doğalgaz yaygın olarak kullanıl-maktadır. u bilgilere göre, nüfusları birbirine yakın değerlerde olan bu bölgelerde atmosfere salınan CO2 miktarları oransal olarak hangi seçenekte uygun olarak verilmiştir?

Yukarıdaki bilgilere göre bu bölgelerde atmosfere salınan karbondioksit miktarları oransal olarak hangi grafikte doğru olarak verilmiştir?A) B)

C) D)

Ereğli Simav Turgutlu Ereğli Simav Turgutlu

Ereğli Simav TurgutluEreğli Simav Turgutlu

Diğer, 1

Petrol, 36 Kömür, 43

Doğalgaz, 20

9. Yandaki grafikte 2010 yılında atmosfere salınan karbon-dioksitin enerji kaynaklarına göre dağılımı verilmiştir.

A) Bu grafiğe göre küresel ısınmaya en çok neden olan yakıt hangisidir? Cevabımızı nedenleriyle birlikte açıklayalım.

..................................................................................

..................................................................................B) Küresel ısınmayı yavaşlatmak için ne gibi önlemler ala-biliriz?

..................................................................................

..................................................................................C) Grafikte “diğer” olarak tanımlanan ve atmosferi sadece % 1 oranında kirleten yakıtlar neler olabilir?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

329

Madde ve Isı

10.

Nükleer, 6Hidroelektrik, 6Rüzgâr, Güneş ve Jeotermal, 1

Kömür, 30

Petrol, 33

Doğalgaz, 24

Yukarıdaki grafik, 2010 yılı dünya genelinde enerji kaynaklarının kullanımını göstermektedir.

A) Bu grafiğe göre fosil yakıtlarının toplam kullanım oranı nedir?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

B) Grafiğe göre yenilenebilir enerji kaynaklarının toplam kullanım oranı ne kadardır?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

330


NOTLARIM

Bu konular neden önemli?Günlük hayatımızda elektrik enerjisinden çok fazla yararlandığımız için elektrik yaşamımızın bir

parçası hâline gelmiştir. Çevremizi dikkatli incelediğimizde elektrik enerjisinin farklı şekillerde ve farklı amaçlarla yoğun bir şekilde kullanılmakta olduğunu gözlemleriz. Rengârenk sokak lambaları, araçların farları ve evlerden süzülen ışıklar elektriğin kullanım örneklerinden birkaçıdır. Işık yayan bazı lambalar çok parlak yanarken bazıları daha az parlak yanmaktadır. Günlük hayatımızda elektrik enerjisini kontrollü kullanırız. Kimi zaman elektriğin iletilmesini isterken kimi zaman da iletilmemesini isteriz. Bu tercihimizi de uygun malzemeler kullanarak gerçekleştiririz. Bu nedenle elektriği kontrol edebilmek için öncelikle kullandığımız maddelerin elektriksel özelliklerini bilmemiz gerekir. Böylece elektrikle ilgili olayları daha iyi anlayabilir, yorumlayabilir ve elektriği doğru bir şekilde kullanabiliriz.

BÖLÜMLER İLETKENVEYALITKANMADDELER ELEKTRİKSELDİRENÇVEBAĞLIOLDUĞUFAKTÖRLER

7. ÜNİTEELEKTRİĞİNİLETİMİ

v

Yandaki resimlerde, günlük hayatımızda elektrik sobası, televizyon, bilgisayar gibi elektrikli araçlarda kullandığımız çeşitli bağlantı kabloları, fiş ve soketleri görmekteyiz. Sizce bunlar ne amaçla kullanılmaktadır? Kullandığımız elektrikli araçların uç ve görünmeyen iç kısımlarının metalden, elle tutulan ve diğer dış kısımlarının ise neden plastikten yapıldığını hiç düşündünüz mü? Farklı elektrikli araç-gereçlerde farklı özelliklerde maddeler kullanılmasının sebebi neler olabilir?

1. BÖLÜM

İLETKENVEYALITKANMADDELER

KAVRAMLAR ve TERİMLERİletkenlerYalıtkanlar

AMAÇLARBu bölümde, maddeleri, elektriği iletme durumlarına göre

sınıflandırarak, maddelerin bu özelliklerinin günlük hayatta hangi amaçlar için kullanıldığını öğreneceğiz.

v

334


İletken ve yalıtkan maddeler

Kullandığımızelektriğinşehirelektriği,pil,aküvebataryagibiçeşitlikaynaklardansağlandığınıveelektrikkabloları,fişveprizgibigünlükyaşamımızdakullandığımızgereçlerleelektrikliaraçlaraulaş-tırıldığını biliyoruz. Ayrıca şehir elektriğinin hidroelektrik, termik, nükleer, rüzgâr ve güneş enerjisisantrallerinde üretildiğini ve yerleşim alanlarına ulaştırılarak kullanıldığını öğrenmiştik. Bu bölümdeiseelektriğinnasıliletildiğinivekontroledildiğiniöğreneceğiz.Kilometrelerceuzaktabulunanelektriksantrallerindeüretilenelektrik,yerleşimyerlerinenasılulaştırılmaktadırhiçdüşündünüzmü?

Çevrenizdesırasıradizilmişyüksekelektrikdireklerinivebunlarabağlıelektrikkablolarınıgörmüş-sünüzdür.Elektrikiletimhatlarıdenenbusistemlersayesindeelektrik,santrallerdenyerleşimyerlerine,oradandaevlerimizekadarulaştırılmaktadır.Buhatlardakullanılankablolarınelektriğiiletmeözelliğinesahipolmasısayesindeelektrikbiryerdenbaşkabiryereulaştırılmaktadır.Sizcehangimaddelerkablo-larabuözelliğivermektedir?Örneğin,bukablolarplastiktenyapılmışolsaydısizceneolurdu?Elektrikiletimindekullanılanmaddelerinhangiözelliklerdeolmasıgerekir?

Elektriğinfarklımaddeleryardımıylabirnoktadan,başkabirnoktayataşınmasıolayınaelektriksel

iletkenlik denir.Benzerşekildeelektriğintaşınmasınınengellenmesiolayınadaelektriksel yalıtkanlık denir.Biliminsanlarıyapmışolduklarıdeneylerdeçeşitlimaddeleriniletkenliközellikleriniincelemişler-dir.Maddeleribuözelliklerinegöre;iletkenlerveyalıtkanlarşeklindesınıflandırmışlardır.Busınıflan-dırmayagöreelektriğiiletenmaddelereiletken maddeler,elektriğiiletmeyenmaddelereiseyalıtkan maddelerdenilmektedir.

335

Elektriğin İletimi

İletkenmaddeler;üzerindenelektriğingeçmesinisağlayan,birbaşkaifadeyleelektriğiiletenmad-delerdir.Metaller(bakır,demir,altın,gümüş,alüminyum,kurşun,platin,çinkovb.) ,grafit,tuzlusu,asitlisuveinsanvücuduiletkendir.

Platin GrafitÇİnko

Altın Bakır Çinko

Elektriğinkontrolüvekullanıcınınelektriktemasındankorunmasındayalıtkanmaddelerdenyarar-lanılır.Elektrikenerjisiniiletmeyenplastik,cam,tahta,teflon,porselen,kâğıt,seramik,mika,kauçuk,bakalit,safsu,şekerlisuvegazhâlindekimaddeleryalıtkanmaddelereörnektir.

TahtaCamMikaTeflon

336


İletkenveyalıtkanlarıniletkenlikveyalıtkanlıkdereceleribirbirindenfarklıdır.Örneğin,gümüşbakı-ra,bakırdaalüminyumagöredahaiyibiriletkendir.Yalıtkanlardadabenzerbirdurumsözkonusudur.Gerçektebilimselolaraktümüyleyalıtkanbirmaddedensözetmekdedoğrudeğildir.Çünküyalıtkanlardakısmeniletkenliközelliğinesahiptir.Ancakyalıtkanlardakibuözellik,iletkenleregöreçokdahaazdır.Bununlabirlikte,yalıtkanlarbelirlişartlaraltındailetkenözelliğigösterebilmektedir.Örneğin,yağ,ya-lıtkanbirsıvıikenyüksekelektrikenerjisiylebirlikteiletkenliközelliğikazanmaktadır.Budurumdiğeryalıtkansıvılariçindegeçerlidir.

Benzerşekilde,kuruhava,yalıtkanözellikgösterengazlaraiyibirörnektir.Ancaknormaldeyalıtkanözelliğesahipolanhava,yıldırımveşimşekgibidoğaolaylarındailetkenliközelliğikazan-maktadır.Şimşekbulutlararasında,yıldırımisegökyüzüileyer-yüzüarasındagerçekleşenelektrikboşalmasıdır.

Ortamdabulunannemmiktarıdahavanıniletkenliğindeet-kiliolmaktadır.Benzerşekilde,kurutahtayalıtkanikensuylate-masettiğindeiletkenözelliğikazanabilmektedir.Safsunormaldeyalıtkanolmasınarağmen,çeşmeyadamusluksularıiçerdikleriçeşitlimaddelersayesindeiletkenolabilmektedir.

Islakortamlardaelektrikliaraçlarıkullanırkençokdikkatliolmalıyız.Bukonudabaşkalarınıdauyarmalıyız.

Aydınlanmadakullanılanfloresanlambalarıveışıklıreklampanolarındakullanılanlambalarıniçindeiletkenhâlegetirilmişgazlarbulunur.

Floresan

Lambalar

Neon Lambalar

Birmaddeniniletkenveyayalıtkanolması,omaddeyioluşturantaneciklerinyapısıileilgilibirdu-rumdur.Peki,maddeleriniletkenveyayalıtkanolduğununasılanlayabiliriz?

337


Etkinlik 7.1. Hangi maddeler elektriği iletir, hangileri iletmez?

Neler gerekiyor?• Beşadetbeherglas

• Üçadet1,5Volt’lukpil

• Duy

• 2,5Volt’luklamba

• Pilyatağı

• Silgi

• Metalkaşık

• Plastikkaşık

• Alüminyumfolyo

• Metalçivi(veyavida)

• Kurşunkalemucu

• Bakırtel

• Kâğıtparçası

• Tahtaparçası

• Musluksuyu

• Sirke

• Tuzlusu

• Şekerlisu


Devreşeması Devrefotoğrafı

• ŞekildekigibibirdevredeA-Bnoktalarıarasınatablodaverilenmaddelerisırasıylakoyarsaksizcelambayanarmı?Tablodakiilgiliyere(✓)işaretikoyaraktahminlerdebulunalımvecevabımızınnedeniniyazalım.Pillerimizipilyatağınaresimdekigibitakalım.Şekildekigibilambavebağlantıkablolarınıkullanarakaçıkdevremizikuralım.

Uyarılar:

1.Bakırtelörneğinde,eğerbakırtelinüzerindeplastikkılıfvarsa,telinAveB’yedeğenkısımlarınınsoyulmuşolmasıgerekmektedir.Bukonudaöğretmenimizdenyardımalalım.

2.SıvıörnekleriçinA-Buçlarınısıvıiçinedaldıralım.Buuçlarınsıvıiçerisindebirbirinedeğ-memesinedikkatedelim.

A B

338


• Tablodaki son sütunaherbirdeneme için tahminlerimiz ilegözlemlerimizinuyumluolupolmadığını“Evet”veya“Hayır”seçeneklerinikullanarakbelirtelim.

Tahminimiz Gözlemimiz Tahmin im i zilegözlemimizuyumlumu?

Evet HayırMaddeler

Lambayanar.

Lambayanmaz.

NedeniLambayandı.

Lambayanmadı.

Metalkaşık

Plastikkaşık

Alüminyumfolyo

Metalçivi

Kurşunkalemucu

Bakırtel

Kâğıtparçası

Tahtaparçası

Musluksuyu

Sirke

TuzluSu

Şekerlisu

A-Barasınaherhangibirmaddekon-madan(Arada

havavar)

339


• Tahminlerimizigözlemlerimizlekarşılaştıralım.Farklılıklarvarsanedeniniaçıklayalım.

...............……………………………………………………………………………………………………………………………..

.............………………………………………………………………………………………………………………………………

• Tahminlerimizlegözlemsonuçlarımızınnedenuyuştuğuveyadurumlarıönceliklegruparka-daşlarımızlatartışalımveetkinlikteneldeettiğimizsonucuaşağıyayazalım.

...............……………………………………………………………………………………………………………………..………

...............……………………………………………………………………………………………………………………………

• Grup arkadaşlarımızla birlikte etkinlikte kullandığımızmaddeleri elektriği iletip iletmemedurumuna göre aşağıdaki tabloya yazarak sınıflandıralım. Yaptığımız sınıflandırmayı diğergruplarlapaylaşalım.

İletkenmaddeler Yalıtkanmaddeler

........................................................................

........................................................................

........................................................................

........................................................................

........................................................................

........................................................................

........................................................................

........................................................................

İletken ve yalıtkan maddeleri ayırt edebilmek için tasarlanmış çeşitli devre örnekleri

İletkenveyalıtkanmaddeleritestedebilmekiçinfarklıelektrikdevreleritasarlanabilir.Aşağıdabuamaçlahazırlanmışikidevregörülmektedir.

Elektrikçiçeğidevresi

Elektrikböceğidevresi

340


İletkenveyalıtkanmaddeleriayırtedebilmekiçinsizlerdeçeşitlidevrelertasarlayabilirsiniz.Tasar-ladığımızelektrikdevresininşemasınıaşağıdakikutuyaçizelim.

İletken ve yalıtkan maddeler nerelerde kullanılır?

Maddelerin iletkenlikveyalıtkanlıközelliklerigünlükhayatımızdaçeşitliamaçlar içinkullanılırveyaşamımızıkolaylaştırır.Elektrikliaraçvegereçlerihtiyaçduyduklarıelektriğikullanabilmeleriiçinbazıparçalarıiletkenmaddelerdenyapılmaktadır.Elektriğinkontroledilebilmesivezararvermemesiiçinisebucihazlarınbirçokparçalarındayalıtkanmaddelerkullanılmaktadır.

Elektrikli araç-gereçlerin ihtiyaç duyduğuelektriği kullanabilmesi için Bazı parçalarınıniletken maddelerden yapılmış olması gerekir.Elektriğinkontroledilmesivezararvermemesiiçiniseelektrikliaraçlarınbirçokparçasındaya-lıtkanmaddelerkullanılmaktadır.Elektrikliaraçvegereçlerdeyalıtkanmaddeolarakgenellikleplastikvecamgibimaddelerkullanılır.

Elektrikliaraçgereçleriniletkenolankısımlarıgenelliklegörünmez.Örneğin,bilgisayarımızıincele-diğimizdeklavyevekablolarınınplastik,ekranınıncam,gövdesininisesertplastiktenyapıldığınıgöz-lemleriz.Peki,iletkenkısımlarnedengörülmez?

• Elektrikliaraçlarıniletkenkısımları,temasedildiğindezararvermemesiiçinyalıtkanmadde-lerlekaplanmıştır.

• Kurşunkalemlerinuçlarızannedildiğininaksinekurşundandeğilgrafittenyapılmıştır.Grafit,elektirğiileteniletkenbirmaddedir.

341


Günlük hayatta kullanılan elektrikli araç-gereçlerde elektriğiniletilmesinisağlayankablo,fişvefarklıdevreleriletkenmaddeler-denyapılmış,elektriğinzararvermemesivedoğrukullanılmasıiçiniletkenparçalariseyalıtkanmaddelerlekaplanmıştır.Resimdegö-rüldüğügibilambaiçingereklielektrikprizetakılankablonuniçin-dekiiletkentellerlesağlanmaktadır.Tellerdengeçenelektriğinza-rarvermemesiiçintelleryalıtkanmalzemeilekaplanmıştır.Benzeramaçlalambadayalıtkanolancamdanyapılmıştır.

Elektrik santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin tüketimyerlerine kadar ulaşması maddelerin elektriksel iletkenliği ilesağlanır.Oradanda ince kablolarladireklerinüzerindenyadayeraltındanev,okul vb. yerleregelir.Duvarların içine yerleşti-rilmiş “buat” adı verilen kutulardan vebu kutularabağlı kab-lolardan da geçerek priz ve anahtarlara kadar ulaşır. Tüm buaşamalariletkenlerin,elektrikenerjisiniiletmesisayesindeger-çekleşmektedir.

342


Elektrikliaraçlarınkullanacağıelektriğinmiktarınagörefarklıiletkenmaddelereihtiyaçduyulmak-tadır.Elektrikkablolarındagenellikledahaucuzvehafifolanalüminyumveyabakırtellerkullanılmak-tadır.Örneğin,elektrikiletiminisağlayananahatlardailetkenliğiyüksekalüminyumtellerkullanılırken,binaiçlerindeisebakırtellerkullanılmaktadır.

İletkenliközellikleridiğermetallereoranladahayüksekolangümüşvealtın,pahâlıolduklarıiçiniletimhatlarındatercihedilmezler.Bunlargenellikleözeldurumlardakulla-nılırlar.Örneğin,altın,paslanmayakarşıdayanıklıolduğuiçinhassasdevrelerdetercihedilir.Araçlarınçalışmasındakullanılanbujilerisegümüştenyapılır.Verilenörneklerdedegördüğümüzgibielektrik iletimindekullanılanmalze-meleriniletkenliközellikleriyanında;hafiflik,kolayişlene-bilmevemaliyetgibidiğerözelliklerideönemliolmaktadır.

Günlükhayattakullandığımızütü,bilgisayargibibazıelektrikliaraç-gereçlerdebirçokiletkenparça-lar,elektriğiniletilmesiniengelleyenyalıtkanparçalarlabirliktekullanılır.

343


Prizdekişehirelektriğininkullandığımızcihazlarailetilmesinisağlayanelektrikkablolarınıincelediğinizde,resimdegörüldüğügibiözelmaddelerkullanıldığınıgörebilirsiniz.Elektrikkabloları,biryadabirdenfazlailetkentelvebutelleridıştansaranplas-tikbirkılıftanoluşur.İletkentellerelektriğinbirnoktadanbaşkabirnoktayailetiminisağlarken,onlarıkoruyanplastikkılıflariseyalıtkanlıközelliğindendolayıelektriğinbaşkanoktalaraveyate-masedendiğeryüzeyleregeçmesiniengeller.Dolayısıyladıştakiplastikkılıf,elektrikselelektriğinnedenolabileceğitehlikelidurum-larakarşıkoruyucuözelliğesahiptir.Genelolarakkullandığımızilet-kenmaddeler,elektrikenerjisininiletimisağlarken;yalıtkanmadde-leriseelektrikenerjisininiletiminikeserveyalıtımsağlar.Böyleceelektriğinzararlıetkilerinekarşıkorunmamızayardımcıolur.

Elektrikiletimhatlarındadireklerinteletemasyerlerinde porselen, silikon ve cam gibi yalıtkanmalzemelerdenyapılanparçalarkullanılmaktadır.Buparçalarıngörevi,elektrikenerjisininçelikdi-reklere temas ederek toprağa akmasını engelle-mek,dolayısıylayalıtımısağlamaktır.

Elektrikliaraçlarındışkısımlarıelektriğingüvenlikullanımıiçinçeşitliyalıtkanmaddelerlekaplıdır.

Elektrikliaraçlardakullanılacakyalıtkanmaddeler,buaraçlarıntekniközellikleriyleuyumluolmalı-dır.Örneğin,elektriklifırınlardadüğmelerplastik,bakalitgibiyalıtkanmalzemelerdenyapılmıştır.Ütü,elektriksobasıgibiaraçlarıniçlerindebulunankablolarınimalatındaplastikkılıfyerineısıyadahadaya-nıklıbaşkayalıtkanlartercihedilmektedir.

344


Lambalarındışındacamvealtkısımlarındaiseseramikkullanılır.Fiş,prizveelektrikanahtarlarındadailetkenveyalıtkanmaddelerbirliktekullanılmaktadır.Elektrikdüğmeleri,prizvefişlerinüzerleriya-lıtkanolanplastikvebenzerimaddelerlekaplıdır.Benzerşekildelambalardavetelevizyonekranlarındadayalıtımamacıylacamkullanılmaktadır.

Elektriksantrallerinde,elektrikpanolarınınönlerindeveelektriğinkullanıldığıdahabaşkayerlerdegenelliklezeminekauçuktanyapılmışizolehâlılarserilir.Buhâlılaryalıtkanlıközellikleriyleelektrikçarp-malarınakarşıkorumasağlar.Bunlardanbaşkaözelolarakgeliştirilmişyalıtkanboyalardaelektrikselyalıtımsağladığıiçinbutüryerlerdekullanılmaktadır.

Bakım, onarım gibi amaçlarla elektrik direklerine çıkan işçiler,elektriğin zararlı etkilerinden korunmak için baret (koruyucubaşlık),yalıtkaneldiven,ayakkabıveözelgiysilerkullanırlar.İletkenveyalıtkanmaddelerinkullanımalanlarınaçevrenizden,başkaörneklerverebilirmisiniz?

345


İletkenlikveyalıtkanlıközelliğinesahipmaddelerolmasaydıbudurumyaşamımızınasıletkilerdi?Düşüncelerimiziaşağıdakikutularayazalımdahasonraarkadaşlarımızlapayla-şalım.


Elektriksel iletkenlik olmasaydı... Elektriksel yalıtkanlık olmasaydı...

Havaaraçlarınınelektrikiletimhatlarınaçarpmasınıengellemekvetelleridahagörünürkılmakamacıylatellereikaztoplarıtakılmaktadır.Uçuşemniyetiaçısındanoldukçaönemliolanbutoplarsayesindeyaşa-nılabilecekciddikazalarınönünegeçilmektedir.


BenjaminFranklin(BenjaminFranklin),1752yılındayaptığıdeneydeyıldırımolayınınelektrikboşalmasıolduğunukanıtlamakistedi.Buamaçlabiruçurtmayaptıveucunademirbiranahtarbağladı.Fırtınalıbirhavadauçurtmanınyük-selmesini sağlayarakyıldırımdüşmesisonucundaanahtardankıvılcımçıktığınıgördü.Busayedeyıldırımın,birtürelektrikenerjisiboşalmasıolduğunugösterdi


346


NikolaTesla(NikolaTesla),ThomasEdison(TomasEdison) ile aynı dönemde yaşamasına rağmen ismidahaazbilinenbir bilim insanıdır. 1856 yılındao za-manlarAvusturya-Macaristan’abağlıSmiljan(Simlyan)(Günümüzde Hırvatistan sınırları içerisinde) kentindedünyayageldi.Tesla,babasınınistememesinerağmenmühendislikokumayıçokistiyordu;fakatbabasıbunapektaraftardeğildi.Biraraçokciddibirhastalığaya-kalandı.Budönemdebabasına“Eğerbenimühendis-lik okuluna gönderirsen iyileşirim.” diyerek babasınıiknaetmiştivr.Önceteknikliseyesonradaüniversiteyegitmiştir.FarklışirketlerdegörevyapanTesla,birsüresonraAmerika’yagitti.Buradakurduğulaboratuvarda,gelenmisafirlerineelektrikle ilgili ilginç gösteriler su-nuyordu.Tesla’nınenbüyükhayalielektriğinkablosuziletimini sağlamaktı. Tesla’nın yüzlerce buluşu ve biro kadar da patenti vardır. Uzaktan kumanda sistemi,mikrodalgafırın,flüoresanlamba,neonlambaveMRcihazıicatlarındansadecebirkaçıdır.

Okuma metni:

Bir bilim insanını tanıyalım: Nikola Tesla (1856-1943)

347


Neler öğrendik?

Elektriksel iletkenlik

Maddelerelektrikenerjisiniiletmeözelliklerinegöregenelolarakikigrubaayrılır:

İletkenler Yalıtkanlar

Elektrikenerjisiniiletenmaddelerdir.Örnek:Altın,gümüş,bakır,insanvücudu,

kurşunkalemiçi,sirke,tuzlusu,limonlusuvb.

Elektrik enerjisini iletmeyenmaddelerdir.Örnek:Cam,plastik,bakalit,kurutahta,porselenvb.

Elektriğin yalıtımında kul-lanılır. Yalıtkanlar sayesindeiletkenlerle temas kesilerekelektriğin güvenli bir şekilde

kullanımısağlanır.

Elektrikenerjisininiletimindekullanılır.

348


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Ahmet,elektrikenerjisininiletiminisadecebazıkatımaddelerinsağladığınıdüşünmektedir.Ahmet’indüşüncesinesizdekatılıyormusunuz?Sıvıvegazmaddelerelektrikenerjisiniiletirmi?Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Maddelerinelektriksel iletkenliklerinegöresınıflandırıldığıaşağıdakişemadaboşbırakılanyerlereneleryazılmalıdır?

Elektrikseliletkenliklerinegöremaddeler

.................................................. ..................................................

................................................................................................................

• Çaykaşığı• Gümüşyüzük• Bakırtel• Kalemucu

• Turşusuyu• Tuzlusu• Çay• Sirke

• Cambardak• Sünger• Plastikcetvel• Mukavva

• Mürekkeplisu• Yağ• Şekerlisu• Safsu

349


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Ahmet,elektrikenerjisininiletiminisadecebazıkatımaddelerinsağladığınıdüşünmektedir.Ahmet’indüşüncesinesizdekatılıyormusunuz?Sıvıvegazmaddelerelektrikenerjisiniiletirmi?Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Maddelerinelektriksel iletkenliklerinegöresınıflandırıldığıaşağıdakişemadaboşbırakılanyerlereneleryazılmalıdır?

Elektrikseliletkenliklerinegöremaddeler

.................................................. ..................................................

................................................................................................................

• Çaykaşığı• Gümüşyüzük• Bakırtel• Kalemucu

• Turşusuyu• Tuzlusu• Çay• Sirke

• Cambardak• Sünger• Plastikcetvel• Mukavva

• Mürekkeplisu• Yağ• Şekerlisu• Safsu

3. Aşağıdaresimleribulunantablodabulunannumaralandırılmışmaddelerielektriğiiletmeözelliğinegöregruplandırarak,tabloyudolduralım.

1(Bakırtel) 2(Alüminyumlevha) 3(Parşömenkâğıt)

4(Tahta) 5(Silgi) 6(Çelikboru)

7(Kurşunkalemucu) 8(Petşişe) 9(Cam)

İletkenler Yalıtkanlar

350


4.Aşağıdaverilenbasitelektrikdevrelerinintestuçlarındafarklımaddelerkullanılmıştır.Kullanılanbumaddeleridikkatealaraklambalarınyanıpyanmayacağınınedenleriylebirlikteyazalım.

.......................................................................... ..........................................................................

.......................................................................... ..........................................................................

5. Tablodaverilenmaddelerinelektriksel yalıtkanlıközelliklerindenyararlanmakamacıylanerelerdekullanıldıklarınıboşbırakılanyerlereyazalım.

Maddeler Kullanım alanları

Cam

Plastik

Porselen

Bakalit

Plastiksaçtokası

KartonşeritÇivi

Anahtar

351


6.Yiğit,hazırladığıbasitelektrikdevresinintestuçlarıarasınakoyduğubirsıvıyardımıylalambanınışıkvermesinisağlıyor.Dahasonraarkadaşlarındankullandığısıvıyıtahminetmeleriniistiyor.Yiğit’inarka-daşlarınıntahminlerişöyledir:

Yiğit’inarkadaşları Tahminleri

Ayşe Yağ

Mehmet Denizsuyu

Hasan Sirke

Zeynep Safsu

Aslı Limonlusu

Sizcebutahminlerdenhangisiyadahangileridoğruolabilir?Nedenleriylebirlikteaçıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

352


7.Esra,kurduğuelektrikdevresindekiampulünyanmasınıistiyor.Bununiçin,devredekiboşluğaaşağı-daverilenmaddelerdenhangileriniyerleştirmelidir?

Plastik

bıçak

Demir

kaşık

Madeni

para

Bakır tel

Tahta

oklava

Kurşun

kalem ucu

8.Öğrendiğimizbilgilerikullanarakaşağıdakiikifotoğrafıelektriğingüvenlikullanımıvealınmasıgere-kenönlemlerbakımındandeğerlendirelim.

1.Fotoğraf:……………………………………………………………………………….…………………………………………………………

............................................................................................................................................................

2.Fotoğraf:……………………………………………………………………………….…………………………………………………………

............................................................................................................................................................

353


9. Aşağıdakifotoğrafta,onarımvebakımişlerindekullandığımıztornavida,pense,kontrolkalemigibiçeşitliaraç-gereçleryeralmaktadır. İletkenveyalıtkanlarınözelliklerivekullanımalanları ile ilgiliöğ-rendiklerinizdenyolaçıkarak,buaraç-gereçlerinhangikısımlarındailetken,hangikısımlarındayalıtkanmalzemelerinkullanıldığınınedenleriylebirlikteaçıklayınız.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

354


Çeşitli boyutlarda lambalar görüyorsunuz. Bu lambalara baktığınızda, bir kısmının farklı parlaklıkta yandığını fark etmişsinizdir. Sizce lambaların farklı parlaklıklarda yanmalarını sağlayan özellik ne olabilir?

2. BÖLÜM

ELEKTRİKSELDİRENÇVEBAĞLIOLDUĞUFAKTÖRLER

KAVRAMLAR ve TERİMLER Elektriksel direnç

AMAÇLARBu bölümde, bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığının bağlı

olduğu değişkenleri ve ampulün kendisinin de bir elektriksel dirence sahip olduğunu öğreneceğiz.

355


356


Elektriksel direnç

İster iletken isterseyalıtkanolsuntümmaddelerelektrikenerjisinin iletiminekarşıdirençgöste-rir.Budirenç,yalıtkanmaddelerdefazlaykeniletkenlerdedahaazdır.Yapmışolduğumuzetkinliklerdelambaparlaklıklarınınfarklıolması,devredekullanılanmaddelerinelektrikenerjisininiletiminekarşıgösterilendirencinbirgöstergesidir.

Maddelerinelektrikenerjisinin iletilmesinekarşı gösterdikleridirence“elektriksel direnç”denir.Elektrikseldirenç,iletkenmaddelerdeaziken,yalıtkanmaddelerdeçokbüyüktür.Elektrik/elektronikdevrelerdegenellikleelektrikseldirençdeğerleridüşükiletkenlertercihedilir.Builetkenleregenelola-rakdirençdenilmektedir.

Çeşitlişekilvebüyüklüktekidirençler

Elektrik/elektronikdevrelerdekullanılandirençler,dev-redengeçenelektrikenerjisininmiktarınıayarlamak,ısıeldeetmekvebazıhassasdevreelemanlarınıelektrikenerjisininzararlarındankorumakgibiamaçlarlakullanılır.

Yandakiresimdebirelektronikdevredekifarklıdirenç-lerigörmekteyiz.Dirençlergenelliklesilindir şeklindeolurveüzerlerindefarklırenkkodlarıbulunur.Burenklerinherbiribirsayıyakarşılıkgelirvedirencinsayısalbüyüklüğünüifadeeder.

Elektrikseldirenç“R”harfiilegösterilir.BirimiOhm’dur.OhmbirimikısacaΩ(omega)ilesembolizeedilir.Elektrikseldirenç,birimini,birbiliminsanıolanGeorgeSimonOhm’un(CorçSaymınOm)soyadındanalmıştır.Belki ileridesizler-denbirisininadıveyasoyadıdaüzerindeçalıştığıveşuanhenüzbilinmeyenbirkavramınbirimiileanılabilir.

Önceki yıllarda elektrik devre şemalarında pil, lamba,anahtarvebağlantıkablolarınındeğişiksembollerlegöste-rildiğiniöğrenmiştik.Benzerşekildedirençlerindebirdevresembolüvardır.Busembolyandakişekildegörülmektedir.

357


Reosta

Günlük hayatta kullandığımız ütü, elektrik sobasıgibiısıtmaamacıylakullanılanaraçlardareostasistemibulunmaktadır. Bu cihazlardaki reosta sistemi, elekt-rikseldirenciarttırmakveazaltmakamacıylakullanılır.Benzer şekilde parlaklığı değiştirilebilen lambalardakiayarlanabilenanahtarlar,radyovehoparlördebulunansesayardüğmelerideaslındabirerreostadır.

Elektriksel direnç nelere bağlıdır?

Yandakikarikatürdepil,elektrikenerjisinihareketegeçiri-yoraynıandadirençisebuenerjininiletimineengelolmayaçalışıyor.

Yapmış olduğunuz etkinliklerde devrenin test uçlarına do-kundurulanmaddelerinhepsi iletkenolduğuhâldeampulpar-laklığındafarklılıklargözlemlediniz.Budurum,kullanılaniletke-ninelektrikseldirençlerininfarklıolmasıylaaçıklanabilir.

Elektriksel direncin iletkenin uzunluğuna bağlılığı

Elektriksel direnci etkileyen faktörlerdenbiri de iletkeninuzunluğudur.Aşağıda verilen şekildekigibidikkesitalanları(kalınlık)vecinsleriaynıolanikiiletkendenuzunluğudahafazlaolanınelektrikseldirencidahabüyüktür.Çünküelektrikenerjisiuzunolaniletkendedahafazlazorluklakarşılaşır.

Siletkenindikkesitalanını,Liseiletkeninuzunluğunuifadeetmektedir.

sL 2L

s GÜMÜŞ GÜMÜŞ

358


İletkeninuzunluğuarttıkçaelektrikseldirenciartar.Uzunlukazaldıkçaelektrikseldirençazalır.Yaniiletkeninuzunluğuileelektrikseldirenciarasındadoğrubirorantıvardır.Budurum,üzerindeengelleriolanaynıgenişliğefakatfarklıuzunluğasahipikiyolabenzetilebilir.Yollardankısaolanındaengelsayısıazikenuzunolanındadahafazladır.Dolayısıylauzunyol,dahafazlaengeldenatlamayıgerektireceğiiçinatletleridahafazlazorlayacaktır.

Uzuniletkeninbüyükdirencesahipolmasınınbasitelektrikdevreleriüzerindekietkisi,ampul(lam-ba)parlaklığınınazalmasışeklindegözlenir.Kısailetkeninbulunduğudevrenindirenciazolacağındanampuldahaparlakyanacaktır.Birbaşka ifadeyleözelliklerivedikkesitalanlarıaynıolmaklabirliktedevredekullanılaniletkeninuzunluğuarttırıldığındalambaparlaklığıazalırken,iletkeninuzunluğuazal-tıldığındaiselambaparlaklığıartmaktadır.

359


Etkinlik 7.2. İletkenin boyunun ampul parlaklığına etkisi

Neler gerekiyor?• 1.5Volt’luküçadetpil• Duy• 2.5Volt’lukbirlamba• Pilyatağı• Üçadetkrokodilli(timsahağızlı)bağlantıkablosu• Farklıuzunluktaikiadetkurşunkalemucu(Kalınlıklarıvecinsleriaynı)

Nasıl bir yol izleyelim?• 3-5kişilikgruplaroluşturalım.• Gruparkadaşlarımızlaberaberfotoğraftakigibitestuçlarınatekbirkurşunkalemucuyerleştirile-

rekoluşturulmuşdevreyikuralımvelambanınverdiğiışıkmiktarınıgözlemleyelim.

• Dahasonrabağlantıkablolarınınuçlarını farklıuzunluktakikurşunkalemuçlarınabağladığımızdalambaparlaklığınınna-sıldeğişeceğinitahminedelim.

……………………………………………………………………………………………

………………………………………………................................................

• Şimdidebudurumudeneyerekgözlemleyelim.İletkenolankalemucununboyunukısaltınca

lambanınparlaklığıbudurumdannasıletkilendi?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Gözlemlerimizedayanarakvardığımızsonucuyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Budeneydekideğişkenleribelirleyelim.

Bağımlı değişken :………………………………………………………………………………………………

Bağımsız değişken :………………………………………………………………………………..……………

Kontrol edilen değişken :………………………………………………………………………………………………

360


İletkenin dik kesit alanının (kalınlık) elektriksel dirence etkisi

Elektrikseldirencinbağlıolduğubirdiğerbirfaktöriletkenindikkesitalanıdır.Dik kesit alanı,“biriletkeninbirimuzunluğundanalınanbirimölçüdekidikkesitinalanı”şeklindetanımlanabilir.Dikkesitalanı,iletkeninkalınlığıolarakdüşünülebilir.İletkenbağlantıkablolarıgenelliklesilindirşeklindedir.Bunedenlebukablolardanalınandikkesitlerdaireşeklindeolur.Budurumdadikkesitalanıdadaireninalanınaeşittir.Eşituzunluktaaynıcinsikiiletkendendikkesitalanıbüyükolanındirencidahaazolur.Dikkesitalanıküçüldükçedirençartar.İletkenindikkesitalanıiledirenciarasındatersorantıvardır.

LL

2SS DEMİRDEMİR

İletkenindikkesitalanınınbasitelektrikdevreleriüzerindekietkisiampul(lamba)parlaklığınınde-ğişmesişeklindegözlenir.Aynıcinsmaddedenyapılmış,uzunluklarıeşitdikkesitalanları(kalınlıkları)farklıiletkenlerinkullanıldığıdevrelerdeampulparlaklığıdikkesitalanıdahabüyük(dahakalın)olanteldelambaparlaklığıdahafazlaolurkendikkesitalanıdahaküçük(ince)olanteldeisedahaazola-caktır.

361


Etkinlik 7.3. İletkenin dik kesit alanı (kalınlığı)lamba parlaklığını nasıl etkiler?

Neler gerekiyor?• 1.5Volt’luküçadetpil• Duy• 2.5Volt’lukbirlamba• Pilyatağı• Üçadetkrokodilli(timsahağızlı)bağlantıkablosu• İzolebant• Üçadetkurşunkalemucu(uzunluklarıvecinsleriaynı)



• Dahasonradevrenintestuçlarınaönceiki,sonraüçadetka-lemucunuyanyanatutuportasındanbantlatutturduğumuzu;dahasonradevrenintestuçlarınaönceikisonraüçtanesiniyanyana getirip ortasından bantla tutturduğumuz kalem uçlarınıdokundurduğumuzudüşünelim.Sizcebudurumlardalambanınparlaklığı tek kalemucu varken ki duruma göre nasıl değişir?Tahminlerdebulunalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Şimdidebudurumudeneyerekgözlemleyelim.İlkönceikikalemucunuyanyanagetirerekbirbirinedeğecekşekildeortasındanbağlayalım.Ardındanbudeneyiüçkalemucunuyanyanagetirerekgerçekleştirelim.Herbirdurumdayanikalemucununkalınlığıarttıkçalamba-nınparlaklığıbudurumdannasıletkilendi?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Gözlemlerimizedayanarakvardığımızsonucuyazalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• Budeneydekideğişkenleribelirleyelim.


Bağımsız değişken :………………………………………………………………………………………………


362


İletkenin cinsinin elektriksel direnç üzerindeki etkisi

Elektrikseldirencietkileyenbirbaşkaunsur,iletkenlerinyapıldığımaddenincinsidir.Dikkesitalanla-rıveuzunluklarıeşitolaniletkenlerindirenci,iletkenlerinyapıldığımaddenincinsinegöredeğişir.Örne-ğin,uzunluklarıvedikkesitalanları(kalınlık)aynıolanbakırvedemirtellerden,demirtelinelektrikseldirencibakırtelegöredahabüyüktür.

s sL L

DEMİRBAKIR

Budurumuzunluklarıvegenişlikleriaynıfakatiçindebulunanengelsayılarıfarklıyollarabenzeti-lebilir.Yukarıdakiörnektedeifadeettiğimizgibi,engelsayısıfazlaolanyolatletleridahafazlazorlaya-caktır.

Farklı özelliklere sahip iletkenlerin dirençleri de farklı olacağı için bu tür iletkenlerin kullanıldığıdevrelerdelambaparlaklıklarıfarklıolacaktır.Birbaşkaifadeyle,birdevredekullanılaniletkenyerineuzunlukvekalınlıklarıaynıfakatfarklımaddelerdenyapılmışiletkenlerkullanıldığındalambaparlaklığıdeğişmektedir.

363


Etkinlik 7.4. İletkenin cinsi, lambanınparlaklığını nasıl etkiler?

Neler gerekiyor?• 1.5Volt’luküçadetpil• Duy• 2.5Volt’lukbirlamba• Pilyatağı• Üçadetkrokodilli(timsahağızlı)bağlantıkablosu• Kalemucuylayaklaşıkaynıkalınlıktaveuzunluktabakırtel



• Dahasonradevrenintestuçlarınabukezfarklıbiriletkenta-karak testimizi gerçekleştirelim.Devrenin test uçlarına bu kezkalemucuyerineaynıkalınlıkveuzunluktabakırteltutturduğu-muzudüşünelim.Budurumparlaklığınasıletkiler?Tahminlerdebulunalım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......

• Şimdidebudurumudeneyerekgözlemleyelimvegözlemsonuçlarımızıyazalım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......

• Gözlemlerimizedayanarakvardığımızsonucuyazalım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......


Bağımsız değişken :………………………………………………………………………………………………


• Yaptığımızbuüçetkinliğidüşünerek,devredekiampulparlaklığınınnasıldeğiştirilebileceği-neilişkingenelbirsonucavaralım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

364


İletkenler; uzunlukları, dik kesit alanları vemadde cinsleri değiştikçe farklı elektriksel dirençleresahipolurlar.Budurumiletkenlerefarklıkullanımalanlarısağlar.Örneğin,elektrikliaraçlarınbağlantıkablolarındadirenciküçükolaniletkenlertercihedilirkenısıtmaamacıylakullanılanelektrikliaraçlarıniçkısımlarındaisedirenciyüksekiletkenlertercihedilir.Çünküelektrikenerjisi,karşılaştığıdirencininbüyüklüğüölçüsündeısıenerjisinedönüşür.İletkenlerdedirençnekadarbüyükolursaısıdaaynıoran-dafazlaolur.

Elektriksel direncin ölçülmesi

Elektriksel direncin büyüklüğü direnç ölçer(ohm-metre) adı verilen cihazlarla ölçülmektedir. Di-rençölçerinkullanımıoldukçakolaydır.Dirençölçerinher iki ucu, direnci ölçülmek istenenmaddenin uçla-rına dokundurulduğunda ekranda okunan değer ilgilimaddenindirenciniverir.

Aşağıdakiresimde,demirçivi,nikel-kromtelvekurşunkalemucunundirençdeğerlerigörülmekte-dir.Herüçmaddenindirençdeğerininbirbirindenfarklıolduğudirençölçerinekranındakolaylıklafarkedilmektedir.

Demirçivi(0,8Ohm) Nikel-Kromtel(1,3Ohm) Kurşunkalemucu(21,5Ohm)

Sizlerdedirençölçercihazınıkullanaraksınıfınızdakideğişikiletkenmaddelerin(örneğin;dışımetalolanbirkalem,sıranızınmetalkısımları,vidavb.)dirençdeğerleriniölçebilirsiniz.Ayrıcabucihazyar-dımıylayalıtkanmaddelerindedirençdeğerleriölçülebilir.Ancakonlarındirençdeğerlerisondereceyüksekolduğundandirençölçerinizenbüyükkademesindebileherhangibirdeğergöstermeyebilir.Budurumlardaçokdahabüyükdirençdeğerleriniölçebilendirençölçerlereihtiyaçvardır.

Uzunlukvekalınlıklarıaynı iletkenveyalıtkanmaddelerinelektrikseldi-renç değerleri birbirinden oldukça farklıdır. Örneğin kuartz adı verilen biryalıtkanmaddenindirençdeğeri,aynıölçülerdekigümüşündirençdeğerininyaklaşıkolarak(1026)katıdır.


365


Etkinlik 7.5. İletkenlerin Dirençlerini Ölçelim

Neler gerekiyor?• Uzunluğu,dikkesitalanıveniteliklerifarklıbeşiletkenmadde• Dirençölçer

tNasıl bir yol izleyelim?


• İletkenlerinumaralandıraraksahipolduklarıelektrikseldirençdeğerlerinegörebüyüktenküçüğedoğrutahminiolaraksıralayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Yaptığımızsıralamanınnedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Dirençölçercihazıyardımıylaherbiriletkeninelektrikseldirenciniölçerektabloyakaydedelim.

Maddenumarası Direncinbüyüklüğü(ohm)1 R1=……….

2 R2=……….

3 R3=……….

4 R4=……….

5 R5=……….

• Ölçümsonuçlarınagöreiletkenlerinsahipolduklarıelektrikseldirençleribüyüktenküçüğedoğrutekrarsıralayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Ölçümsonuçlarınagöreyaptığımızsıralamayı,tahminiolarakyaptığımızsıralamaylakarşılaş-

tıralım.Farklılıklarvarsanedeniniaçıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………• İletkenlerinherbirinibasitbirelektrikdevresindekullanmışolsaydıkbudurum,devrelerdeki

ampulparlaklıklarınınasıletkilerdi?Açıklayalım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......

366


Bazı maddeler sıcaklıkları düşürüldüğünde(yaklaşık -270 0C’ye kadar), hiçbir direnç göster-meden elektrik enerjisini iletebilmektedir. Böylemaddeleresüper iletkendenir. Süper iletkenlik,birmaddenin elektriksel direncinin 0 (sıfır) olmasıdurumudur.

Süperiletkenler,trensistemleri,manyetikgörüntüleme(MR)cihazlarıvedahabirçokalandakullanılmaktadır.Süperiletkenmaddelerinözelliklerindenfaydalanılarak“uçantrenler”diyead-landırılan“MaglevTrenleri”geliştirilmiştir.


Ampulün de bir direnci vardır

Ampul,elektrikenerjisiniısıveışıkenerjisinedönüştürenbirdevreelemanıdır.Resimdegörüldüğügibiyuvasına(duy)takı-lanbirampulünaçma-kapamaanahtarınabasıldıktansonraam-puliçindekikıvrımlıtellerinışıkverdiğinigörmüşsünüzdür.

Ampul,duyilebağlantıyısağlayanvidalımetalbirkısımvebumetal kısmınüzerineoturtulmuş cambirbalondanoluşur.Bucambalonuniçindetungsten (volfram)metalindenyapılmışfilaman adıverilenbirtelbulunur.Çokinceveuzunolanbutel,balon içindeküçükbiralanayerleştiğindenfazlayerkaplama-masıiçinkıvrımlıbirhâlegetirilmiştir.

Şekildegörüldüğügibibutelinbirucuampulünaltınadiğerucudaçıkıntılıkısmınkenarınaiçtendeğmektedir.

CamBalonFilaman

Destektelleri

Metalkısım

Metaluç

Filamantaşıyıcılar

367


Tungstenmetalininelektrikseldirenciçokbüyüktür.Bunedenleelektrikenerjisiningeçişiesnasındaçokısınarakakkorhâlegelirveçevresine ışıkyaymayabaşlar.Ampulünyapısındadirenci yüksekmetaldenyapılmışbir telkullanılmasaydı, sistemmeydanagelenısıyadayanamazdı.Direncidüşükbir tel,buyüksek ısı karşısındahemenkoparveampulsönerdi.

Ampullerde cam balonun içerisindeki hava boşaltılır. Boşal-tılan havanın yerineArgon adı verilen bir gaz doldurulur. Çünküampulün içerisinde bulunan gazların tungsten teliyle etkileşimegirmemesigerekir.Eğerampulün içerisindehavaolursa,buhavatungstenmetaliylehemenetkileşimegirerveampul ışıkvermez.Ampulün içineArgongazı yerineNeongazıdoldurulduğunda iselambarenkliışıkverir.

Bütündevreelemanlarıgibiampulündeikiucuvardır.Birdevredeampulünışıkverebilmesiiçinkablouçları-nınampuluçlarınadokundurularakelektrikenerjisininampuliçindengeçişininsağlanmışolmasıgerekir.

1.devre 2.devre

Yukarıdakibirincidevredekablolarampulünsadecebirucunatemasetmektedir.Bunedenleelekt-rikenerjisiampulüniçindengeçemezveampulışıkvermez.İkincidevredeisekablolarınampulünherikiucunadatemasetmesiyleelektrikenerjisininampuliçindengeçişisağlanırveampulışıkverir.

Lambalarınfarklıparlaklıklardayanmasınınnede-ni, içerisindekifilamanlarınuzunlukları vekalınlıkla-rının,dolayısıylaelektrikseldirençlerininbirbirindenfarklı olmasıdır. Lambaların elektriksel dirençlerininfarklıolması,filamanüzerindengeçenelektrikener-jisimiktarınınfarklıolmasınayolaçar.Buözellik,lam-balarınfarklıparlaklıktaışıkvermelerinisağlar.


368


Etkinlik 7.6. Ampullerin direncini ölçelim

Neler gerekiyor?• Farklıgüçdeğerlerinesahipüçadetampul• Dirençölçer


• Ampulleritektekinceleyelim.Ampullerdebulunanfilamanlarıkarşılaştıralımveherbirampulünsahipolduğuelektrikseldirençdeğerinitahminederektabloyakaydedelim.

• Dirençölçeryardımıylaampullerinelektrikseldirençleriniölçelimvebelirlediğimizdeğerleritab-loyakaydedelim.

Ampuller Tahminedilendirenç(ohm) Ölçülendirenç(ohm)

1.

2.

3.

• Tahminlerimizlegözlemsonuçlarınızıkarşılaştıralım.

• Yaptığımızetkinliksonucundaulaştığımızsonucuyazalım.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….......

Elektrikampulünüicatederekkaranlıklarıaydınlıklarakavuştu-ranbiliminsanıThomasAlvaEdison’un(TomasAlvaEdison)hayathikâyesinivebaşarıanahtarlarınıaraştıralımvesınıftaarkadaşları-mızlapaylaşalım.


369


Neler öğrendik?

İletkenin cinsiİletkenin cinsi değiştiğindeelektrikseldirençtedeğişir.

İletkenin uzunluğuİletkeninuzunluğu

arttıkça elektriksel dirençartar.Uzunlukazaldıkça

dirençazalır.

İletkenin dik kesit alanıElektriksel direnç, iletkenin

dikkesitalanıküçüldüğündeartarken;büyüdüğündeazalır.

Elektrikseldirenç

Elektrikseldirencietkileyendeğişkenler

BirimiOhm’dur.(Ω)ilesembolizeedilir.

Maddelerinelektrikenerjisinekarşı

gösterdiklerizorluktur.

‘R’harfiilegösterilir.Dirençölçer

(Ohmmetre)ileölçülür.

İletkenmaddelerdeküçük,yalıtkan

maddelerdeiseçokbüyüktür.

370


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Şekildepil,ampulvebakırtellerinkullanıldığıbağlantıkablolarındanoluşanbasitbirelektrikdevresiyeralmaktadır.Bunagöreaşağıdaverilenuygulamalardanhangisiyadahangileriyapıldığındadevredebulunanampulparlaklığındaartışgözlenir?Nedeniylebirlikteaçıklayalım.

I.BakırtelyerineaynıkalınlıkveuzunluktaalüminyumtelkullanmakII.DevreyebirampuldahaeklemekII.BakırtelinboyunuuzatmakIV.Devredekipilsayısınıartırmak

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

• Ampulparlaklığınıartırmakiçinbaşkahangiuygulamamalaryapılabilir?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Yunus; pil, ampul, anahtar ve iletken teldenoluşanbasitbirelektrikdevresi tasarlıyor.Kurduğudevredeampulünistediğiparlaklıktayanmadığınıgözlemliyor.Arkadaşlarıonaampulündahaparlakyanmasıiçinbazıönerilerdebulunuyorlar:

Devreye bir ampul dahabağlamalısın.

Devredeki iletken telinkalınlığınıazaltmalısın.

Devredekitelinuzunluğunuartırmalısın.

Esra Emel Yavuz

371


Öğrendiklerimizi değerlendirelim1.Şekildepil,ampulvebakırtellerinkullanıldığıbağlantıkablolarındanoluşanbasitbirelektrikdevresiyeralmaktadır.Bunagöreaşağıdaverilenuygulamalardanhangisiyadahangileriyapıldığındadevredebulunanampulparlaklığındaartışgözlenir?Nedeniylebirlikteaçıklayalım.

I.BakırtelyerineaynıkalınlıkveuzunluktaalüminyumtelkullanmakII.DevreyebirampuldahaeklemekII.BakırtelinboyunuuzatmakIV.Devredekipilsayısınıartırmak

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

• Ampulparlaklığınıartırmakiçinbaşkahangiuygulamamalaryapılabilir?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Yunus; pil, ampul, anahtar ve iletken teldenoluşanbasitbirelektrikdevresi tasarlıyor.Kurduğudevredeampulünistediğiparlaklıktayanmadığınıgözlemliyor.Arkadaşlarıonaampulündahaparlakyanmasıiçinbazıönerilerdebulunuyorlar:

Devreye bir ampul dahabağlamalısın.

Devredeki iletken telinkalınlığınıazaltmalısın.

Devredekitelinuzunluğunuartırmalısın.

Esra Emel Yavuz

SizceYunus,hangiöneriyadaönerileriuygularsadevredekiampulünparlaklığıartar?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

3.Ahmet,biriletkeninelektrikseldirencininiletkeninuzunluğunabağlıolupolmadığınıaraştırmakister.Bununiçintestuçlarınasahipbirelekt-rikdevresihazırlar.SizceAhmetaşağıdaverileniletkenlerdenhangiikisinikullanırsaamacınaulaşmışolur?

2SS BAKIR BAKIRL 2L

BAKIR2S

L

S2L

DEMİR

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

4.Fatma,iletkenbirtelindirencinintelincinsinebağlıolduğunudeneylegöstermekistiyor.Birincide-neydüzeneğinişekildekigibihazırlıyor.Fatma’nınbudeneyitamamlayabilmesiiçinkuracağıikincide-neydüzeneğinasılolmalıdır?

20cmbakırtel

1. Deney düzeneği2. Deney düzeneği

372


5.Ahmet,aşağıdaverilenbasitelektrikdevresinikuruyor.Dahasonrareostadabazıdeğişikleryaparaklambanınparlaklığınıgözlemliyorveşekildekigrafiğiçiziyor.BunagöreAhmet,reostadasırasıylagra-fiğinhangibölgesindereostadasırasıylahangiuygulamalarıyapmıştır?Nedeniylebirlikteaçıklayalım.

Iyönü Lambaparlaklığı

Zaman

IIyönü

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

6.Özdeşpilvelambalardanoluşanüçayrıdevreyeaitampulparlaklığıileilgiligrafikaşağıdaverilmiştir.

Ampulparlaklığı

Devreler1.devre 2.devre 3.devre

Bunagöreherbirdevredeaynıcinsmaddedenyapılmışaşağıdakiiletkenlerdenhangilerikullanıl-mıştır?Açıklayalım.

L LL

2S S/2S

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

373


7. Dilek öğretmen, öğrencilerinden elektriksel direncinin iletkenin cinsine bağlı olup olma-dığınıaraştırmalarını ister.Zeynep’inyapmışolduğudeneyvedirençölçeryardımıylaölçümyapanAhmet’inyapmışolduklarıçalışmalarlailgilibilgileraşağıdaverilmiştir.

Zeynep’inçalışması

1.Devre 2.Devre

Bağımlı değişken:Ampulparlaklığı

Bağımsız değişken:İletkenincinsi

Kontrol edilen değişken:Pilsayısı,Ampulsayı-sı,iletkeninuzunluğuvedikkesitalanı(Pilveampullerözdeştir.)

Sonuç: İletkenin cinsi değiştiğinde ampul par-laklığıdeğişmiştir.Dolayısıylaelektrikseldirençiletkenincinsinebağlıdır.

Ahmet’inçalışması

SSLL

12Ω 7Ω

Bağımlı değişken:ElektrikselDirençDeğeriBağımsız değişken:İletkenincinsi

Kontrol edilen değişken:İletkeninuzunluğuvedikkesitalanı

Sonuç: İletkenin cinsi değiştikçeelektrikseldi-rençdeğerideğişmiştir.Elektrikseldirençiletke-nincinsinebağlıdır.

SizceZeynepveAhmet’inçalışmalarıamacauygunmudur?Neden?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

8.Üçfarklı iletkentelkullanarakkurduğuüçbasitelektrikdevresindelambalarınparlaklıklarınıaynıandagözlemleyenAhmet,eldeettiğisonuçkarşısındaçokşaşırdı.Çünkülambalarınparlaklığıaynıydı.Sizcebudurumunolasınedenlerinelerolabilir?Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

374


9.AlivegruparkadaşlarıbasitbirelektrikdevresindesırasıylaA,B,C,DveEiletkenmaddelerinikul-lanaraklambanınparlaklığınınnasıldeğiştiğinigözlemliyorlar.Ardındanaşağıdakisütungrafiğiniçizi-yorlar.

Lambanınparlaklığı

İletkenmaddeler

A B C D E

Grafiğegöre;

a)Bumaddeleridirençdeğerlerinegörebüyüktenküçüğedoğrusıralayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

b) Cevabımızınnedeniniaçıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

375


10. Aşağıdaki bulmacada sağdan sola, soldan sağa, aşağıdan yukarıya ve yukarıdan aşağıyaDirenç,Ohm,Reosta,Ampul,Tungsten,Filaman,Duy,Argon,NeonveEdisonkelimeleriniarayıpbulalım.Bul-duğumuzkelimeleriüzeriniçizerekbelirtelim.Bukelimeleriaçıklayarakbircümledekullanalım.

E J U Y C A U R P L G I P P

S O J G B D N Z M U Z V U U

M L U P M A Z E U M H O S Z

H P A Y U D E V T N B P P B

C O H M M E T R E S L T Y S

T N O E N V K K M C G U F N

N O S İ D E A V D H M N K İ

Y P O H B P L U İ N N F U C

M A N E Z İ I G R A V İ I T

A R J C V L N D E T P L S E

L G L P K R L P N S M A D V

I O Y S E V I C Ç O Z M N G

V N S S O P K B A E L A F G

L H D G F Y A A Z R L N P O

Direnç: …………………………………………………………………………………………………………………………..………..............

Ohm:…………………………………………………………………………………………………………………………..………................

Reosta:……………………………………………………………………………………………………………………….…..………...............

Ampul:……………………………………………………………………………………………………………………………………................

Tungsten:…………………………………………………………………………………………………………………………………...............

Filaman:……………………………………………………………………………………………………………………………………..............

Duy:…………………………………………………………………………………………………………………………………….……............

Argon:………………………………………………………………………………………………………………………………………..............

Neon:……………………………………………………………………………………………………………………………………….............

Edison:……………………………………………………………………………………………………………………………………................

376


NOTLARIM

v


Gökyüzüne baktığımızda Güneş ve Ay’ı aynı büyüklükteymiş gibi görürüz. Yüzeyinde yaşadığımız Dünya’nın yapısını oluşturan katmanları ve özelliklerini iyi bilmemiz gerekir. Dünya’mız ile Güneş ve Ay arasındaki ilişkileri keşfetmemiz de günlük hayatta gözlemlenen önemli doğa olaylarını anlamamızı kolaylaştıracaktır. Dünya’mız, Güneş ve Ay ile ilgili bilgiler yaşadığımız Dünya’yı daha yakından tanımamızı ve gökyüzünde gerçekleşen olayların nedenlerini açıklamamızı kolaylaştırır.

BÖLÜMLERDÜNYA, GÜNEŞ VE AY’IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ DÜNYA’MIZIN KATMANLARI DÜNYA’MIZIN UYDUSU AY

8. ÜNİTEDÜNYA’MIZ, AY VE YAŞAM KAYNAĞIMIZ GÜNEŞ

378


Dünya’mızdan bakarak Güneş ve Ay’ın büyüklüklerini karşılaştı-rabilir miyiz? Güneş ve Ay’ın büyüklüklerinin bir önemi var mıdır? Bu gök cisimlerinin algılanan büyüklükleri ile Dünya’mıza olan uzaklıkla-rı arasında nasıl bir ilişki vardır?

1. BÖLÜM

DÜNYA, GÜNEŞ VE AY’IN ŞEKİL VEBÜYÜKLÜKLERİNİNKARŞILAŞTIRILMASI

KAVRAMLAR ve TERİMLERAlgılanan (görünen) büyüklük

AMAÇLARBu bölümde Dünya, Güneş ve Ay’ın şekil ve boyutlarının nasıl

olduğunu kavrayacağız. Daha sonra model üzerinde bu gök cisimlerinin büyüklüklerini birbirleriyle karşılaştıracağız.

379


380

6. Sınıf Fen Bilimleri7. Ünite6. Sınıf Fen Bilimleri8. Ünite

Dünya, Güneş ve Ay’ın şekil ve büyüklükleri

Güneş ve Ay, gökyüzünde ilgimizi en çok çeken gök cisimlerindendir. Güneş, Dünya’mızın ısı ve ışık kaynağı olması nedeniyle büyük önem taşır. Dünya’mızın uydusu olan Ay ise bize en yakın gök cismidir. Dünya, Güneş ve Ay’ın gözlemlenen önemli özelliklerinin çoğunun bu gök cisimlerinin şekliyle ilişkili olduklarını biliyor muydunuz? Dünya’mızın şeklinin küreye benzediğini ve bu şeklin Geoit olarak adlan-dırıldığını biliyoruz. Yaptığımız gözlemler sonucunda Güneş ve Ay’ın şeklinin neye benzediğini söyleye-bilir misiniz?

Her gün doğudan yükselip batıdan alçalan Güneş’in şeklinin küreye benzediğini rahatlıkla söyle-yebiliriz. Bazı geceleri göremediğimiz Ay’ın da küreye benzediğini defalarca gözlemlemişizdir. Geçen yıl “Işığın ve Sesin Yayılması” ünitesinde düzenli olarak gerçekleşen doğa olaylarından Güneş ve Ay tutulmasını öğrenmiştik. Her iki doğa olayıyla ilgili yaptığımız etkinliklerde Güneş ve Ay’ın şeklinin küre-ye benzediğini keşfetmiştik. Resimlerde verilen Güneş tutulmasında Güneş’in ve Ay’ın şeklinin küreye benzediğini kolayca söyleyebiliriz.

Göz sağlığımızın korunması için Güneş’e çıplak gözle bakmamalıyız.

Yukarıdaki resimlerde Ay’ın büyüklüğünün Güneş’i kapattığı, bu nedenle Güneş ve Ay’ın aynı büyük-lükteymiş gibi gözükmeleri dikkatimizi çekti mi? Sizce bu iki gök cisminin büyüklükleri aynı mıdır? Eğer aynı değilse nasıl oluyor da aynı büyüklükteymiş gibi görünüyor?

381

Vücudumuzun Bilmecesini ÇözelimDünya’mız, Ay ve Yaşam Kaynağımız Güneş

Kapadokya’da gezerken gökyüzüne baktığımızda havadaki onlarca balonu gökyüzünde asılı birer küçük lamba gibi görürüz. Yerde duran bir balonun içine girdiğimizde ise balonun gerçek büyüklüğünü daha net olarak anlarız. Nasıl oluyor da oldukça büyük olan balonu gökyüzünde çok daha küçük olarak algılıyoruz?

Benzer şekilde bizden kat kat büyük olan bir uçağı gökyüzünde iki elimizin arasına sığacak kadar küçük görürüz. Uçağın gerçek büyüklüğünü görebilmemiz için daha yakından bakmamız gerekir.

Buna benzer bir başka örnek ise fotoğraf çeki-midir. Örneğin, Trabzon’daki Sümela Manastırı’nın fotoğrafını çekmek istediğimizde fotoğraf makine-sinin ekranına girene kadar uzaklaşırız. Bu şekilde Sümela Manastırı fotoğraf karesinde daha küçük yer kaplar ve böylelikle tüm görüntüyü tek bir fo-toğrafa sığdırabiliriz.

İstanbul Kız Kulesini, uzaklığımızı ayarlayarak elimize sığabilecek kadar küçük algılanmasını sağ-layabiliriz. Gerçekte ise Kız kulesi, içerisine yüzlerce insanın sığabileceği büyüklüktedir.

382


Dünya’mıza daha yakın olan Ay’ı, bize çok uzak olan Güneş ile aynı büyüklükte görmemizin nede-nini nasıl açıklayabiliriz? Güneş mi daha büyüktür yoksa Ay mı? Verilen örneklerde olduğu gibi cisim-ler bizden uzaklaştıkça onları gerçek boyutlarından daha küçük olarak algılarız. Bunun tersine cisimler arasındaki uzaklık azaldıkça daha büyük görürüz. Bir cismin büyüklüğü gözlem yapılan yer ile aradaki uzaklığa bağlı olarak farklılık gösterebilir. Güneş bize Ay’dan çok uzak olmasına rağmen Ay ile aynı bü-yüklükteymiş gibi göründüğüne göre Güneş, Ay’dan oldukça büyük olmalıdır. Güneş’le Ay’ı genellikle aynı büyüklükte algılamamızın nedeni bu cisimlerin Dünya’mıza farklı uzaklıkta olmalarıdır. Her üçü de küresel olan Güneş, Dünya ve Ay’ın büyüklükleri birbirine göre sizce nasıldır?

Dünya, Güneş ve Ay’ın boyutlarının yan yana gösterildiği bu resimden yararlanarak bu gök cisimlerinin büyüklükleri hakkında neler söyleyebiliriz?

383


Etkinlik 8.1. Dünya, Güneş ve Ay’ın büyüklükleri

Neler gerekiyor?

• 1 kum boncuk• 1 pinpon topu• 1 panç balon (lastikli balon)• İp• İzole bant• Makas• Metre


• 3-5 kişilik gruplar oluşturalım.

• Kum boncuğumuz Ay’ı ve pinpon topu ise Dünya’mızı temsil etsin.

• Panç balonunu bir basketbol topu büyüklüğünde şişirelim. Şişirdiğimiz balon da Güneş’i temsil etsin.

• İplerin uzunluklarını 40 cm, 60 cm ve 70 cm uzunluğunda keselim. Kestiğimiz ipleri izole bant ile sıra-sıyla balon, pinpon topu ve kum boncuğuna üstten yapıştıralım.

• Malzemelerimizi alarak okulumuzun bahçesine çıkalım.

• Bir arkadaşımız balonu ipinden omuz hizasında tutsun.

• Metre yardımıyla balondan 4 m uzaklıkta bir diğer arkadaşımız pinpon topunu balonla aynı yükseklikte tutsun.

• Pinpon topundan 1 m uzaklıkta ise üçüncü arkadaşımız kum boncuğunu tutsun.

• Her üç cismin merkezinin aynı doğrultuda olmasına dikkat edelim.

• Kum boncuğundan 25 cm uzaklıktan boncuğa, pinpon topuna ve balona bakalım.

384


• Kum boncuğunun algılanan büyüklüğünde bir değişiklik oldu mu? Gözlem sonuçlarımızı tabloda kum boncuğunun olduğu kısma ‘Normal’, ‘Daha küçük’, ‘Daha büyük’ şeklinde yazalım.

• Aynı işlemleri pinpon topu ve balon için yapalım.

• Kum boncuğundan 50 cm uzaklıktan bakarak üç cismin algılanan büyüklüğünün nasıl değiştiğini tabloya yazalım.

• Benzer işlemleri kum boncuğuna 1 m ve 2 m uzaklıklar için tekrarlayalım.

Uzaklık Algılanan büyüklük

Kum boncuğu Pinpon topu Panç balon

25 cm

50 cm

1 m

2 m

• Kum boncuğu, pinpon topu ve balona olan uzaklık ile algılanan büyüklükleri arasında nasıl bir ilişki kurabiliriz?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Tablodaki verilerden yararlanarak kum boncuğu, pinpon topu ve balonun gerçek büyüklükleri ile

algılanan büyüklükleri arasındaki farkı nasıl açıklayabiliriz?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………• Güneş ve Ay’ın boyutları ile Dünya’ya olan uzaklıkları arasında nasıl bir ilişki kurabiliriz?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

385


Dünya, Ay ve Güneş’in birbirine göre büyüklüklerini dikkate aldığımızda Güneş’in büyüklüğünü bir

basketbol topu kadar kabul edersek, Dünya bir nohut tanesi ve Ay ise bir toplu iğne başı kadar olur.

İnsanoğlu Ay’a ilk kez 20 Temmuz 1969 tarihinde ayak basmıştır. Ay’a ilk ayak basan insan Amerikalı astronot Neil Armstrong (Neyl Armstrong)’dur.


Gök cisimlerinin kökenlerini, fiziksel ve kimyasal yapı-larını ve oluşum süreçlerini açıklamaya çalışan bilim dalına Gökbilimi (Astronomi) denir. Gökbilimi ile ilgilenen bilim insanına Gökbilimci (Astronom) adı verilir.


Gelecekte bir gökbilimci olmak ister misiniz? Gökbilimle ilgili en çok neyi merak ediyorsu-nuz? Merak ile bilim arasında sizce nasıl bir ilişki vardır?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….………………………

…………………………………………………………………………………………………………………….………………………….…….…


386


Neler öğrendik?

Şeklim küreye benzer.Dünya’ya en yakın gök cismi ve

Dünya’nın uydusuyum.Güneş’ten ve Dünya’dan daha

küçüğüm.

Şeklim küreye benzer.Güneş’ten küçük Ay’dan

daha büyüğüm.

Dünya’ya çok uzak olduğum için Dünya’dan bakıldığında Ay’la aynı boyuttaymış gibi görünürüm.

Şeklim küreye benzer.Dünya’nın ısı ve ışık kaynağı olup

Dünya ve Ay’dan çok büyüğümdür.

387



1. Ay ve Güneş’in büyüklükleri birbirinden farklı olmasına rağmen Dünya’dan bakıldığında aynı büyük-lükteymiş gibi görünmelerinin nedeni nedir?

A) Ay’ın Dünya’ya Güneş’ten daha yakın olması

B) Ay’ın Dünya’nın etrafında dolanması

C) Dünya’nın Güneş etrafında dolanması

D) Dünya’nın boyutunun Ay’dan büyük olması

2. Hangi seçenekte Dünya, Güneş ve Ay’ın birbirine göre büyüklükleri doğru olarak temsil edilmiştir?

A)Güneş

Dünya

Ay

B) Güneş

Dünya

Ay

C) Güneş

Dünya

Ay

D) Güneş

Dünya

Ay


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

388


3. Dünya’dan baktığımızda Ay’ın boyutunu olduğundan daha küçük görürüz. Sizce Ay’dan bakıldığında Dün-ya’nın boyutu nasıl görünür? Açıklayalım.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

4. Aşağıdaki kavramları verilen cümleler ile eşleştirelim. Eşleştirme sonuçlarımızı parantez içerisine ya-zalım.

( ) 1 Küreye benzer A Dünya’nın şeklinin girintili-çıkıntılı olması

( ) 2 Dünya B Dünya’nın ısı ve ışık kaynağı

( ) 3 Ay C Güneş ve Ay’ın şekli

( ) 4 Güneş D Dünya’ya en yakın gök cismi

( ) 5 Geoit E Dünya’nın şeklinin özel adı

F Güneş’in Dünya’dan büyük olması

G Canlı yaşamının olduğu tek gezegen

H Cisimlerin uzaklaştıkça büyüklüklerinin farklı görünmesi

389


NOTLARIM

390


Dünya’mız çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Her katmanın kendine özgü yapısı ve özellikleri vardır. Sizce Dünya’mızı oluşturan bu katmanların özellikleri nelerdir? Canlılar hangi katmanlarda yaşayabilirler? İnsanlar yerin merkezine gidememelerine rağmen bu katmanlarla ilgili bilgileri nasıl elde etmişlerdir? Yerin merkezine yolculuk sizce bir gün gerçekleşebilir mi?

2. BÖLÜM

DÜNYA’MIZINKATMAN MODELİ

KAVRAMLAR ve TERİMLERKatman modeliHava küreTaş küreSu küreAteş küreAğır küre

AMAÇLAR

Bu bölümde Dünya’mızın yapısını oluşturan katmanları tanıyacağız. Dünya’mızın katmanlarının genel özelliklerini birbiri ile karşılaştıracağız.

392


Dünya’mızın katmanları

Uzaydan çekilen fotoğraflara baktığımızda Dünya’yı mavi bir küreye benzetebiliriz. Bu du-rum, Dünya yüzeyinin çoğunluğunun su ile kaplı olmasının bir sonucudur. Üzerinde yaşadığımız kara tabakasının etrafının hava tabakası ile sarıl-dığını kolaylıkla anlayabiliriz.

Hava, su ve kara katmanları duyu organları ile algılanabildiğinden Dünya’nın gözlemlenen katmanlarını oluşturur. Sizce yüzeyinde yaşadı-ğımız kara katmanının altında gözlemleneme-yen başka katmanlar var mıdır?

Kara katmanının yüzeyinin sıcaklığı canlıların yaşayabilmeleri için uygun bir seviyedir. Ancak yanar-dağlardan çıkan lavlar ve yer altından gelen sıcak sular bize yerkabuğunun altının yüzeyinden farklı olduğunu gösterir. Bilim insanları kara katmanının altında gözlemlenemeyen katmanlar hakkında bilgi edinmek için bazı çalışmalar yapmaktadırlar. Elde edilen bilgiler doğrultusunda Dünya’nın yapısını açık-lamak için katman modeli geliştirilmiştir. Buna göre Dünya’mız hava küre, su küre, taşküre, ateş küre ve ağır küre olmak üzere beş katmandan oluşan bir modelle temsil edilmektedir. Bu katmanlardan hava küre, su küre ve taşküre, Dünya’mızın gözlemlenen katmanlarını oluşturur. Ateş küre ve ağır küre ise gözlemlenemeyen katmanlarıdır.

Ağır küreGözlemlenemeyen katmanlar

Gözlemlenen katmanlar

Ateş küre

Taş küre

Su küre

Havaküre

_

`

a

bbbbbbbbbbbbbb

_

`

a

bbbbbbbbbbbbbb

Katman modeline göre Dünya’mız dıştan içe doğru birbirini kuşatan katmanlardan oluşmaktadır. Bu katmanların her biri küre şeklindedir ve her katmanın kalınlığı ve özellikleri birbirinden farklıdır.

Dünya’nın yapısını, fiziksel özelliklerini, tarihini, oluşum süreçlerini inceleyen bilim dalına Yer bilimi (Jeoloji) denir. Yer bilimi ile uğraşan bilim insanına ise Yer bilimci (Jeolog) adı verilir.


393


Hava küre (Atmosfer)

Bir başka adı Atmosfer olan hava küre, Dünya’mızın etrafını saran gaz karışımından oluşmuştur. Gözlemle-nen katmanlardan biri olan hava küre, Dünya’mızın et-rafını sararak su küre ve taş küreyi kuşatan bir yapıya sahiptir.

Fotoğrafta uzay aracının Dünya’mıza dönerken için-den geçtiği hava tabakası açıkça görülmektedir. Canlıla-rın yaşayabilmeleri için gerekli gazları barındıran hava küre aynı zamanda Dünya’yı Güneş’in zararlı ışınların-dan koruyarak kalkan görevi görür. Güneş’ten gelen ısıyı tutarak Dünya’mızın uygun sıcaklıkta kalmasını sağlar. Bu özellikleriyle hava küre yaşamsal bir rol üstlenir.

Yağmur, rüzgar, kar gibi bütün meteorolojik olaylar hava kürenin yeryüzüne yakın kısımlarında ger-çekleşir. Ayrıca bu bölgede canlılar için önemli olan oksijen bol miktarda bulunur. Hava kürede yerden yukarıya çıkıldıkça sıcaklık ve oksijen azalır. Bu nedenle hava kürenin üst kısımlarında yaşamak zorlaşır.

Dünya’mız, atmosferi olan bir gezegendir. Sizce atmosfere sahip her gezegende canlılar yaşayabilir mi? Canlıların yaşayabilmesi için atmosferin hangi özelliklere sahip olması gerekir?

Hava kürenin %78’i azot, %21’i oksijen gazından oluşmuştur. Aynı zamanda hava kürede çok az oranda karbondioksit, su buharı ve başka gazlar bulunmaktadır.


Atmosferde bulunan ozon tabakası sayesinde Güneş’ten gelen zararlı ışınlar tutulur. Canlı yaşamı için zararlı olan bu ışınların yeryüzüne ulaşması engellenir. Televizyonlarda ya da gazete haberlerinde ozon tabakasının delinmesi olarak duyduğumuz olay aslında gerçek bir delinme değildir. Burada ifade edilen durum ozon tabakasının bazı yerlerindeki ozon miktarının azalması olayıdır.


394


Su küre

Dünya’mızın bir diğer gözlemlenen katmanı su küredir. Dünya yüzeyinin yaklaşık olarak %71’i sularla kaplıdır. Su küre, canlı yaşamı için gerekli olan su ihti-yacının karşılanması bakımından önemli bir katmandır. Bitkiler ve hayvanların yaşamı ile birlikte insanların kan dolaşımı, boşaltım ve sindirim sistemlerinin düzenli ça-lışması gibi birçok olayda suya ihtiyaç vardır.

Su küre, yer üstü ve yer altı sularından meydana gelir. Okyanus, deniz, göl, akarsu ve buzullar yer üstü sularını oluşturur. Göl ve akarsuların, yağmur ve kar sularının toprak tarafından emilerek birikme-siyle yer altı suları oluşur. Su kürede yer alan suların bazıları, tatlı su kaynaklarını bazıları ise tuzlu su kaynaklarını oluşturur.

Su küredeki su döngüsü suyun korunması için önemli bir doğa olayıdır. Güneş enerjisinin suyu ısıt-masıyla buharlaşan su, yağmur, kar, dolu gibi yağışlarla yeniden yeryüzüne döner. Yeryüzüne ulaşan suyun bir kısmı yer altı sularına karışırken büyük bir kısmı yer üstü su kaynaklarında birikir.

Taş küre (Yer kabuğu)

Günlük yaşantımızı sürdürdüğümüz, üzerinde canlıların yaşadığı Dünya’nın katı yüzeyi, taş küre katmanını oluşturur. Yer kabuğu olarak adlandırılan taş küre Dünya’nın gözlemlenen üç katmanından biridir. Dağlar, ovalar, adalar, kıtalar, deniz ve okyanus tabanları Dünya’mızın bu katmanını oluşturur. Dünya’nın büyüklüğüyle karşılaştırıldığında yer kabuğu çok incedir. Yer kabuğunun kalınlığı yüzey şekil-lerine göre değişmektedir. Yerkabuğu, dağların olduğu yerde kalın, okyanus diplerinde ise incedir. Yer kabuğu toprak ve çeşitli kayaçlardan oluşur. Taş küre içine inildikçe sıcaklık artar.

395


Taş küre

Ateş küre (Manto)

↓ateş küre

Dünya’mızın gözlemlenemeyen katmanlarından olan ateş küre yer kabuğunun hemen altında bulunur. Manto olarak da adlandırılan bu katmanın sıcaklığı yerkabuğu ile karşılaştırıldığında çok yüksektir. Bu katman çok sıcak olup büyük oranda erimiş demir, magnezyum ve kalsiyum içerir. Bu maddeler magmayı oluşturur

Sürekli hareket hâlinde olan magma yer kabuğundaki çatlaklardan ve kırıklardan lav püskürterek yeryüzüne ulaşabilir. Bunun bir sonucu olarak yanardağlar ve volkanlar meydana gelir.

396


Yanardağlar aktif olarak lav püskürtebildikleri gibi bir süre pasif kalabilir veya tamamen sönmüş olabilir. Yanardağların bazıları taş kürenin yüzeyinde olabilirken bazıları da okyanus tabanlarında aktif olabilir.

Mantonun içerisinde yer alan magmanın hareketleri neti-cesinde, yer kabuğunda bulunan kıtalar, birbirlerine yaklaşır, uzaklaşır ve yanal hareket yapar.. Bu hareketlerin sonucu ola-rak da yer kabuğunda gerilmeler ve kırılmalar meydana gele-rek depremler oluşur.

Yer hareketlerini ve depremleri inceleyen bilim dalına Deprem Bilimi (Sismoloji) denir. Bu bilimle uğraşan bilim insanlarına Deprem Bilimci (Sismolog) adı verilir.


Ağır küre (Çekirdek)

Ateş kürenin hemen altında bulunan yerin merkezine kadar inen katmana ağır küre adı verilir. Ağır küre Dünya’nın en sıcak katmanıdır. Dünya’nın gözlemlenemeyen katmanlarından en kalın olanı olup bu katmana çekirdek de denir. Yoğunluk ve ağırlık olarak en ağır elementler bu katmanda bulunur. Bu katman ile ilgili sınırlı bilgilere sahibiz. Bilim insanları gözlemlenemeyen katmanlar ile ilgili araştırmala-rına devam etmekteler ve daha fazla bilgiye ulaşmaya çalışmaktadırlar.

Ağır küre

397


Katman modeli ile Dünya’nın yapısını daha iyi anlayabilmekteyiz. Elde edilen kanıtlar ve bilgiler şuan Dünya’mızın yapısını model düzeyinde tanımlayacak seviyededir. Dünya’mızın katmanları ile bilgiler, bilim insanlarının çalışmaları ışığında zaman içerisinde değişebilir.

Etkinlik 8.2. Dünya’mızın katman modelini oluşturalım

Neler gerekiyor?

• Küreye benzer orta büyüklükte bir tane patates• Kalem• Bıçak • Peçete• Sulu boya• Kürdan• Kâğıt• Yapıştırıcı



• Patatesimizin dışını suyla iyice yıkayalım.

• Bıçak ile patatesi ortadan ikiye bölelim. Bıçağı kullanırken dikkatli olalım.

• Peçete ile kestiğimiz patatesin içini iyice kurulayalım.

• Patatesin kestiğimiz yüzeyine resimdeki gibi büyüklüğü azalacak şekilde üç tane daire çizelim.

• Her bir daireyi bir renk ile boyayalım.

• Patatesin yüzeyini, su küre ve taş küreyi temsil edecek şekilde boyayalım.

• Dünya’mızın katmanlarını belirledikten sonra beş tane kürdan alalım.

• Küçük kâğıt parçaları üzerine her bir katmanın isimlerini yazalım.

398


• Kürdanların üzerine ilgili katmanların isimlerini bayrak şeklinde yapıştıralım.

• Kürdanları katmanlara yerleştirerek Dünya’mızın temsili küçük bir katman modelini oluşturalım.

• Hazırladığımız temsili modele göre hangi renkler Dünya’mızın hangi katmanlarına karşılık gel-mektedir? Açıklayalım

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

• Modelimizde boyamadığımız katman var mı? Varsa bu hangi katmandır? Açıklayalım.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

Siz de evinizde oyun hamuru, çamur, alçı gibi farklı malzemeler kullanarak temsili bir Dünya modeli yapıp katmanlarını gösterebilirsiniz.

NOTLARIM

399


Etkinlik 8.3. Dünya’nın katmanlarının karşılaştırılması

Aşağıdaki tabloda Dünya’nın katmanları ve bu katmanların bazı özellikleri verilmiştir. Tabloda boş bırakılan yerlere diğer özellikleri yazarak tabloyu dolduralım. Bir katmanın birden fazla özel-liğe sahip olabileceğini unutmayalım. İşaretlemelerimizi (�) ile gösterelim.

ÖzelliklerKatmanlar

Hava küre Su küre Taş küre Ateş küre Ağır küre

Gözlemlenebilir.

Canlılar yaşar.

Katman kuşatır.

Demir, nikel ve magnezyum-dan oluşur.

Yerkabuğunun çoğunluğunu kapsar.

En ağır katmandır.

Meteorolojik olaylar gerçekleşir.

...

...

…

…

…


400


Neler öğrendik?

Gözle

mle

nebi

lirKa

tman

lar

Düny

anın

Kat

man

ları

Gözle

mle

nem

eyen

Katm

anla

r

Çeşit

li ga

zların

karış

ımın

dan

oluş

ur.

Yer a

ltı v

e ye

r üst

ü su

ların

dan

oluş

ur.

Kaya

çlar

dan

oluş

ur.

Taş k

üren

in h

emen

altın

da y

er a

lır.

Ateş

kür

enin

altı

nda

yer a

lır.

Canl

ıların

ya

şam

ası

için

ger

eklid

ir.Bi

rçok

can

lı ya

şar.

Üze

rinde

can

lılar

yaşa

r.Er

imiş

mad

enle

rbu

lunu

r.Dü

nya’

mızı

n en

sıc

ak

katm

anıd

ır.

Yer k

ürey

i sar

ar.

Düny

a’nı

n dö

rtte

üçün

ü ol

uştu

rur.

Dağl

ar, o

vala

r, te

pele

r bu

kat

man

dadı

r.Ya

nard

ağla

rdan

çık

an

lavl

ar b

u ka

tman

dan

gelir

.

Düny

a’nı

n m

erke

zini

oluş

turu

r.

Hava

Kür

eSu

Kür

eTa

ş Kür

eAt

eş K

üre

Ağır

Küre

401



1. Aşağıdakilerden hangisi su kürenin özelliklerinden biri değildir?

A) Dünya’mızın en kalın katmanıdır.

B) Dünya’mızın gözlemlenen katmanlarındandır.

C) Yer altı ve yer üstü sularından oluşur.

D) Dünya yüzeyinin çoğunluğunu kaplar.


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. Aşağıdakilerden hangisi Dünya’mızın gözlemlenemeyen katmanlarından biridir?

A) Atmosfer

B) Yer kabuğu

C) Ağır küre

D) Su küre


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

3. Aşağıda verilenlerden hangisi ağır kürenin özelliklerindendir?

A) Katı hâldedir.

B) En ince katmanı oluşturur.

C) Dünya’nın en sıcak katmanıdır.

D) Taş küreden sonraki katmandır.


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

402


4. Aşağıda verilen cümlelerden doğru olanları yanına “D”, yanlış olanlara “Y” harfi yazalım.

( ) a) Ağır küre Dünya’nın çekirdeğidir.

( ) b) Atmosfer yer kabuğunda yer alır.

( ) c) Kalınlığı en fazla olan katman taş küredir.

( ) d) Ağır küre ve ateş küre gözlenen katmanlardır.

( ) e) Ateş küre, çekirdeği saran bir katmandır.

( ) f) Magma sürekli hareket hâlindedir.

( ) g) Dünya’nın en içteki katmanı hava küredir.

( ) h) Su küre, taş kürenin yüzeyinde yer alır.

5. Aşağıdaki şekil üzerinde Dünya’nın katmanlarını yazalım. Hangi katmanların gözlemlenen, hangi kat-manların gözlemlenemeyen olduğunu belirtelim.

6. Aşağıda Dünya’mızın katmanlarının isimleri karışık olarak yazılmıştır. Bu katmanların doğru yazılışını bularak kutucuklara yazalım.

A.

AAKHÜVER

B ESÜKUR

C ÜRTKŞAE

D DEKKİREÇ

403


7. Aşağıdaki tabloda verilen özelliklerden hangileri atmosferde olması gereken özelliklerdendir? At-mosferde olması gereken özellikleri işaretleyerek (�) ile gösterelim. Cevaplarımızın nedenini yazalım.

Özellikler Nedeni

Isı yayması ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Su kaynağı ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Oksijen olması ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Zararlı ışınları süzmesi ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Kalın olması ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Meteorolojik olaylar ( ) …………………………………………………….…………………………………....

Mavi renkli olma ( ) …………………………………………………….…………………………………....

NOTLARIM

404


3. BÖLÜM

AMAÇLAR

Bu bölümde, Ay’ın hareketlerini ve evrelerinin nasıl oluştuğunu keşfedeceğiz.

DÜNYA’MIZINUYDUSU AY

KAVRAMLAR ve TERİMLERAy’ın dönme hareketiAy’ın dolanma hareketiAy’ın evreleri

Resimdeki ağaçların ve otomobilin aydınlanmasında sizce Ay’ın etkisi var mıdır? Sizce Ay’ın şekli her zaman fotoğrafta göründüğü gibi midir? Ay’ın hareketlerinin günlük yaşamımıza etkileri nelerdir?

406


Dünya’mızın uydusu Ay

Ay, Dünya’mızın etrafında dolanan en yakın gök cismidir. Bir gezegen etrafında dolanan gök cismine uydu denir. Ay da Dünya’mızın tek doğal uydusudur. Birçok gece gökyüzünde Ay’ı farklı şekillerde görü-rüz. Sizce bunlardan hangisi Ay’ın gerçek şeklidir?

Güneş tutulması konusunu işlerken Ay’ın Dünya ile Güneş arasına girdiğini öğrenmiştik. Güneş tu-tulmasında Ay’ın şeklinin küreye benzediğini net olarak görebiliriz. Ay’ın bazı gecelerde yuvarlak olarak görünmesi de şeklinin küreye benzediğinin bir başka kanıtıdır.

Dünya’mızdan oldukça küçük olan Ay, üç farklı hareket gerçekleştirmektedir. Bunlar;

1- Ay’ın kendi ekseni etrafında dönme hareketi: Ay’ın kendi ekseni etrafında dönme süresi ile Dün-ya’nın etrafında dolanma süresi aynı olduğundan Ay’ın hep aynı yüzünü görürüz. Ay, kendi ekseni etrafında dönme hareketini yaklaşık 29 günde tamamlar.

2- Ay’ın Dünya etrafında dolanma hareketi: Ay kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Dün-ya’nın da etrafında dolanır. Ay, Dünya etrafındaki bir tam dolanmasını yaklaşık 29 günde tamamlar.

407


3- Ay’ın Dünya ile birlikte Güneş’in etrafında dolanma hareketi: Bu dolanma hareketi Dünya’nın do-lanma hareketi ile eş zamanlı olup 365 gün 6 saatte tamamlanır.

Ay’ın her üç hareketi de belirli yörüngelerde gerçekleşir. Yörünge, bir gök cisminin hareketi esna-sında izlediği yol anlamına gelir.

Ay’ın evreleri

Ay’ı farklı gecelerde farklı biçimlerde görürüz. Ay’ın görünümünün düzenli olarak değişim içerisinde olduğunu fark etmişizdir. Bu değişim Ay’ın şekliyle ilgili değil farklı görünmesiyle ilgilidir. Ay’ın şekli her zaman için küreye benzer.

Ay, Güneş gibi bir ışık kaynağı olmayıp Güneş’ten gelen ışığı yansıtır. Ay’ın Dünya etrafındaki dola-nımı sırasında ışık alan kısmı değişir. Bu ise Ay’ın Dünya’dan farklı biçimlerde görünmesine neden olur. Ay’ın görünümündeki bu düzenli değişimlere Ay’ın evreleri denir.

Bir başka ifade ile Ay’ın Dünya ve Güneş’e olan konumunun değişmesi ile Ay’ın evreleri meydana gelir. Ay’ın evreleri düzenli olarak meydana gelen bir doğa olayı olup her evrenin özel bir adı vardır. Bu evreler; Yeni ay, İlk dördün, Dolunay ve Son dördündür. Ay, bu dört evre arasındaki geçiş durumuna göre Hilal ve Şişkin Ay şeklinde olabilmektedir.

408


Güneşışığı

Yeni Ay

Hilal

İlk dördünŞişkin Ay

Dolunay

Yeni ay

Ay’ın Dünya ve Güneş arasına girdiği ve Dünya’ya bakan yüzünün ışık almadığı evredir. Güneş tutulması haricinde Ay’ın bu evresi Dünya’dan görülemez.

İlk dördün

Ay’ın görünen yüzünün sağ tarafının aydınlandığı ev-redir. Yeni ay evresinden bir hafta sonra Ay, yarım daire yani “D” harfi şeklinde görülür.

409


Dolunay

İlk dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra Ay’ın görünen yüzünün tamamının görüldüğü evredir.

Son dördün

Ay’ın görünen yüzünün sol tarafının aydınlandığı ev-redir. Bu evrede Ay, ters “D” harfi gibi görülür. Dolunay evresinden bir hafta sonra gözlemlenir.

410


Etkinlik 8.4. Ay’ın hareketlerini modelliyorum

• Bu etkinlikte bir arkadaşımız kendi etrafında uzun süreli döneceğinden etkinlik süresince baş dönmesinden dolayı dikkatli olunmalıdır.



• Bir kâğıda büyük harflerle Dünya diğerine ise Ay yazalım.

• Büyük bir elips şekli çizelim ve görseldeki gibi numaralan-dıralım.

• Dünya yazılı kâğıdı bir arkadaşımız, Ay yazılı olanı ise diğer arkadaşımız elleriyle tutsun.

• Dünya rolündeki arkadaşımız ortada olmayacak şekilde elips şeklinin sol tarafına doğru yaklaşsın.

• Ay rolündeki arkadaşımız 1 numaralı konumda yüzünü Dünya rolündeki arkadaşımıza dönsün.

• Dünya rolündeki arkadaşımız ise yüzünü Ay rolündeki arkadaşımıza doğru dönerek şekildeki gibi yerini alsın.

• Öğretmenimizin ‘Başlayın’ komutu ile Dünya rolündeki arkadaşımız kendi etrafında dönmeye başlasın.

• Ay rolündeki arkadaşımız ise yüzünü Dünya rolündeki arkadaşından ayırmadan sola doğru yavaş yavaş ilerlesin ve 2 numaralı konuma gelsin. Bu durumda Dünya rolündeki arkadaşımız bu ko-numda yaklaşık 7 kez kendi etrafında dönmüş olmalıdır.

• Dünya rolündeki arkadaşımız 7 kez kendi etrafında döndüğünde Ay rolündeki arkadaşımız baş-langıç konumuna göre çeyrek tur dolanmıştır. Bu hareket esnasında Dünya rolündeki arkadaşımız her dönüşünde Ay rolündeki arkadaşımızın daima yüzünü görecektir.

• Ay rolündeki arkadaşımız yine yüzünü Dünya rolündeki arkadaşından ayırmadan sola doğru ya-vaş yavaş ilerlesin ve 3 numaralı konuma gelsin. Bu durumda Dünya kendi etrafında yaklaşık 14 kez dönmüş olacaktır.

411


• Dünya rolündeki arkadaşımız 7 kez kendi etrafında döndüğünde Ay rolündeki arkadaşımız baş-langıç konumuna göre çeyrek tur dolanmıştır. Bu hareket esnasında Dünya rolündeki arkadaşımız her dönüşünde Ay rolündeki arkadaşımızın daima yüzünü görecektir.

• Ay rolündeki arkadaşımız yine yüzünü Dünya rolündeki arkadaşından ayırmadan sola doğru ya-vaş yavaş ilerlesin ve 3 numaralı konuma gelsin. Bu durumda Dünya kendi etrafında yaklaşık 14 kez dönmüş olacaktır.

• Ay rolündeki arkadaşımız ise başlangıç konumuna göre yarım tur dönmüş olacaktır. Yine önceki duruma benzer olarak Dünya rolündeki arkadaşımız her dönüşünde Ay rolündeki arkadaşımızın yüzünü görecektir.

• Ay rolündeki arkadaşımız 4 numaralı konuma geldiğinde başlangıç konumuna göre üç çeyrek tur atmış olacaktır. Bu durumda Dünya rolündeki arkadaşımız ise yaklaşık 21 tur atmıştır. Benzer şe-kilde Dünya rolündeki arkadaşımız her dönüşünde Ay rolündeki arkadaşımızın yalnızca yüzünü görebilmektedir.

• Etkinliğin son aşamasında Ay rolündeki arkadaşımız 1 numaralı konumuna geri geldiğinde bir tam tur atmış olacaktır.

• Dünya rolündeki arkadaşımız ise yaklaşık olarak 29 tur atmış olacaktır. Dünya rolündeki arkadaşı-mız her dönüşünde Ay’ın yalnızca yüzünü görebilmektedir.

Etkinlikte Ay’ın Dünya etrafındaki dönüşünü model üzerinde göstermeye çalıştık. Ay, dünya etrafında dolanırken aynı zamanda kendi etrafında da bir tur dönmüş olur. Ay bu iki hareketi de aynı sürede tamamlar. Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzünü görmemizin nedeni budur.

NOTLARIM

412


Etkinlik 8.5. Ay evreleri takvimi

Nasıl bir yol izleyelim?• 30 gün boyunca her gün Ay’ı gözlemleyelim.

• Ay’ın gördüğümüz şekillerini sırayla gözlemlediğimiz tarihi de yazarak aşağıdaki tabloya çizelim.

• Ay’ı her gece aynı saatte gözlemlemeye dikkat edelim.

• Gözlemlerimiz sonucunda oluşturduğumuz Ay evreleri takvimimizi arkadaşlarımızla paylaşalım.

Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Pazar

Tarih :….. Tarih :….. Tarih :….. Tarih :….. Tarih :….. Tarih :….. Tarih :…..




Tarih :….. Tarih :…..

30 gün içerisinde Ay hangi evrede kaç gün göründü? Açıklayalım

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………

Ay’ın büyüklüğü hangi evrede nasıl değişti?

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….……………

413


Etkinlik 8.6. Ay’ın evrelerini gözlemliyorum

Neler gerekiyor?• Oyun hamuru veya 2 tane farklı büyüklükte köpük top• 2 kurşun kalem• El feneri


• Oyun hamurumuzu yuvarlak hâle getirerek Dünya ve Ay modeli yapalım.

• Oyun hamuru olmaması durumunda farklı boyutlardaki köpük topları kullanalım.

• Kurşun kalemlerimizi Dünya ve Ay modellerimizin alt kısmının ortasından takalım.

• Sınıfımızda karanlık bir ortam oluşturalım veya okulda karanlık olabilecek bir yere gidelim.

• Dünya ve Ay’ın merkezlerini aynı doğrultuda tutalım.

• Arkadaşımız el fenerini yakarak sabit bir şekilde tutsun.

• Ay’ı şekilde göründüğü gibi “1” konumunda tutalım.

• Ay yüzeyinde meydana gelen evrenin ne olduğunu tabloya yazalım

• Benzer işlemleri Ay; 2, 3 ve 4 numaralı konumlardayken tekrarlayarak gözlem sonuçlarımızı tabloya kaydedelim.

Konum Ay’ın evresi

1

2

3

4

414


• Ay’ın evrelerinin oluşmasında Ay’ın kendi ve Dünya etrafında dolanması nasıl etkili olmakta-dır? Düşüncemizin nedenini açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

• Ay’ın evreleri ile Ay’ın Güneş’ten gelen ışığı yansıtması arasında nasıl bir ilişki vardır? Düşün-cemizi nedenleriyle birlikte açıklayalım.

…….....……………………………………………………………………………………………………………………….…………

………………………………………………………………………………………………………………………………….…………

Diğer adı “Med cezir” olan “Gelgit olayı”, Ay’ın Dünya çevresindeki hareketiyle ilgilidir. Gelgit olayında okyanus ve deniz suyunun belirli bir noktaya göre yaklaşması ve uzaklaşması olur. Ay, Dünya ve Güneş aynı doğrultudayken gelgit daha fazladır.


Bilim insanları yeni bilgiler elde etmek için doğa hakkında bazı tahminlerde bulunurlar. Yaptıkları tahminleri uzun süreli deneyler ve araştırmalarla doğrulamaya çalışırlar. Ay’ın yapısı ve kökeni hakkında daha fazla bilgi sahibi olabilmek için gözlemle başlayan bilimsel çalışmalar hızla ilerlemiştir. Ay’a yapılan insanlı ve insansız yolculuklar bu ciddi çalışmaların sonucunda gerçekleşmiştir. Bilimsel bilginin elde edilmesi için maddi ve manevi çabanın harcanması, yeni bilgilerle eskilerin yer değiştirmesi ve yanlış olanların ayıklanması sonucu insanlar Ay’a ayak basmıştır.

415


Okuma metni: Cacabey Gökbilim Medresesi

Cacabey Gökbilim Medresesi, 1272 yılında dönemin Kırşehir Valisi Nureddin Cibril bin Cacabey tarafından yaptırılmıştır. Döneminde astronomi yüksek okulu olarak hizmet veren medresede astronomi, matematik ve fen bilimleri alanında çalışmalar yapılmıştır. Eşsiz mimarisinin yanı sıra özellikle Güneş sistemin-deki gezegenleri sembolize eden iç sütunce-leri, gözlem (rasat) kuyusu, aydınlık feneri ve gözlem kulesi ile dikkatleri çekmektedir.

Cacabey Gökbilim Medresesi, astronomi eğitimi veren ilk merkezlerdendir. Kubbesi açık ve altında bir kuyunun bulunduğu medresede, kuyunun içindeki suya yansıyan yıldızlar incele-nir ve bunlar üzerinde araştırmalar yapılırdı. Günümüzde cami olarak kullanılan medrese-nin üç ayrı yerinde rokete benzeyen sütunce-leri vardır.

Her bir sütuncenin alt kısmındaki şekillerin yüksekliklerinin farklı olması yukarıya yükselen bir roket izlenimi vermektedir. Ayrıca giriş kapısındaki Dünya’yı sembolize eden şeklin 230 eğik olması ise dikkat çekicidir. Bilimsel ve tarihsel önemiyle Cacabey Gökbilim Medresesi UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi’nde yer almaktadır.

416


Neler öğrendik?

Son dördünDolunayİlk dördünYeni Ay

Ay’ın evreleri

Ay, Güneş ve Dünya arasın-dadır. Ay, bu

evrede geceleri görünmez.

Ay'ın bu evrede görünen yüzünün

tamamı aydınlık görülür.

Yeni Ay evresinden

bir hafta sonra görülür.

Sağ tarafı aydınlanmış

görünür.

Dolunay evresinden

bir haftasonra görülür.

Sol tarafı aydınlanmış

görünür.

417


Ay, Dünya’nın uydusu olup Dünya’ya en yakın gök cismidir.

Ay , Güneş’ten gelen ışığı yansıtır. Kendi ekseni etrafında dönme süresi Dünya etrafındaki dolanma süresi ile eşit olduğundan Dünya’dan bakıldı-ğında Ay’ın hep aynı yüzü görülür.

Ay, kendi ekseni etrafında döner. Aynı zamanda Dünya ve Güneş etrafında dolanır.

Ay’ın Dünya’ya göre konumu , Güneş’ten gelen ışığın yansımasını etkiler. Bunun sonucu olarak Ay’ın evreleri oluşur..

418



1. Ay ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Dünya’ya en yakın olan gök cismidir.

B) Karanlık yüzü Dünya’nın gölgesinden dolayı oluşur.

C) Dünya etrafında dolandığı için farklı şekillerde görülür.

D) Güneş’ten aldığı ışığı yansıtır.


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. İlk dördün evresinde Ay, aşağıdaki şekillerden hangisi gibi görünür?

A) B) C) D)


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

3. Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzünün görülmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ay’ın kendi etrafında dönme ve Dünya etrafındaki dolanma süresinin eşit olması

B) Ay’ın hareket etmemesi

C) Dünya’nın Güneş’in etrafında dolanması

D) Ay ve Dünya’nın şeklinin küreye benzemesi


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

419



1. Ay ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Dünya’ya en yakın olan gök cismidir.

B) Karanlık yüzü Dünya’nın gölgesinden dolayı oluşur.

C) Dünya etrafında dolandığı için farklı şekillerde görülür.

D) Güneş’ten aldığı ışığı yansıtır.


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

2. İlk dördün evresinde Ay, aşağıdaki şekillerden hangisi gibi görünür?

A) B) C) D)


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

3. Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzünün görülmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ay’ın kendi etrafında dönme ve Dünya etrafındaki dolanma süresinin eşit olması

B) Ay’ın hareket etmemesi

C) Dünya’nın Güneş’in etrafında dolanması

D) Ay ve Dünya’nın şeklinin küreye benzemesi


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

4. Ay’ın evrelerinin görülme sırası hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) Yeniay-İlkdördün-Son dördün-Dolunay

B) Dolunay-Son dördün-İlk dördün-Yeniay

C) Yeni ay-İlk dördün-Dolunay-Son dördün

D) İlk dördün-Yeni ay-Son dördün-Dolunay


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

5. Aşağıda verilen cümlelerden doğru olanların yanına “D”, yanlış olanlara “Y” harfi yazalım.

( ) a) Ay, kendi etrafındaki dönme hareketini yaklaşık 29 günde tamamlar.

( ) b) Her zaman Ay’ın farklı yüzünü görürüz.

( ) c) Yeni Ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra ilk dördün evresi görülür.

( ) d) Ay, kendi etrafında dönerken aynı zamanda Dünya etrafında da dolanır.

( ) e) Son dördün evresinde Ay’ın sağ tarafını aydınlık görürüz.

6. Dünya’dan bakan bir kişi Ay’ın aşağıdaki şekilde gösterilen evrelerini gözlemlemektedir. Ay resimleri-nin üzerine Ay’ın bulunduğu evrelerin adını yazalım.

420


7. Aşağıda bazı öğrencilerin Ay hakkında sahip olduğu fikirler verilmiştir. Bu fikirlerin doğru veya yanlış olduğunu belirterek nedenini açıklayalım.

A) Ay, sadece geceleri görünür.

Doğru/yanlış, çünkü; ……………………………………………………………………………………….…………….……………………

............................................................................................................................................................

B) Ay, kendi ışığını kendisi oluşturur.


............................................................................................................................................................

C) Ay’ın evrelerine Dünya’nın gölgesi sebep olur.


............................................................................................................................................................

D) Ay’ın evrelerinin oluşumunda Güneş ışığının Ay’dan yansıma açısı ve yeri önemlidir.


............................................................................................................................................................

8. Bilim insanları Ay’a gitmeden Ay ile ilgili bilgilere nasıl ulaşmışlardır? Bilim insanlarının yaratıcılıkları ve hayâl güçleri bu sürece nasıl bir katkı yapmış olabilir? Açıklayınız.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

9. Ay’ın evrelerinin oluşabilmesi için aşağıda verilen Ay ve Dünya’nın dönüş yönlerinden hangisi doğrudur?

A) B)

C) D)

421


10. Eğer, Ay’ın kendi ekseni etrafında dönme ve Dünya etrafında dolanma süreleri eşit olmasaydı, Ay’ın diğer yüzünü de görebilir miydik?

Evet ( ) Hayır ( ) Emin değilim ( )


............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

NOTLARIM

422422

BÖLÜM SONU DEĞERLENDIRME SORULARININ CEVAP ANAHTARI

Ünitelere ait bölüm sonlarındaki “Öğrendiklerimizi Değerlendirelim” kısmında sorulan açık uçlu soruların cevapları, öğrencilerin bireysel farklılıklarına göre değişebileceği için özellikle verilmemiştir.

1.Ünite 1.Bölüm

2) Deri hücresi Soğan zarı hücresi Armut hücresi Kas hücresi

Hücre çeperi(duvarı)

� �

Hücre zarı � � � �

Sitoplazma � � � �

Çekirdek � � � �

Ribozom � � � �

Golgi cisimciği � � � �

Mitokondri � � � �

Lizozom � �


� � � �

Koful � � � �

Sentrozom � �

Plastit � �

5) D

6)A) 1, 3, 6B) 2, 4, 5, 7, 8C) 4, 5, 7D) 2, 8

7) B

423

8) Bulmaca çözelim

Ç

M

M O N

G

T O

İ

R

L

İ

B R

R

K D

D D

E

R

İ T O P L A Z M AS

R

O O

O

S

E

O N

O

K

İ O

G

K

D

Z A

K

M E

L

P

2.Bölüm

2)Omurga: Düzensiz şekilli kemikEl bilek kemikleri: Kısa kemikBacak kemikleri: Uzun kemikKafatası kemikleri: Yassı kemikLeğen kemiği: Yassı kemik

3)A) YanlışB) DoğruC) DoğruD) Yanlış

4) D5) B6) C

3.Bölüm3) Soluk alma: a, c, e, gSoluk verme: b, d, f, h

424

4) a) 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8b) 1, 4, 9, 8c) 4, 9

4.Bölüm1) a) 1, 4b) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9

3) C4) D5) A) DoğruB) YanlışC) DoğruD) Yanlış

2.Ünite1.Bölüm

2)Ege, Ela ve Başar’ın söyledikleri yanlıştır.3) Ölçüm aracı: DinamometreGösterim şekli: Yönlü doğrularBirimi: Newton (N)Sembolü: FÖzellikleri: Yön, doğrultu, büyüklükCisimlere etkileri: Hareket ettirme, durdurma, yön değiştirme, şekil değiştirme4) A) a) R = 15 Nb) R = 15 Nc) R =1 5 Nd) R = 0 N

2.Bölüm2)A) Kedinin aldığı yollar; 0-2, 2-4, 4-6, 6-8 ve 8-10 saniye zaman aralıklarında eşittir.B) Kedinin sürati hareket boyunca sabit ve 2 m/s büyüklüğündedir.C) Kedinin 20. saniyedeki sürati yine 2 m/s olacaktır. Kedinin 20. saniyede alacağı toplam

yol ise 40 m olarak hesaplanır.3)a) Her birinin sürati bulunabilir. Eşit zaman aralığında alınan yollar, süratlerin belirlenmesi

için bir ölçü olacaktır.b) En süratli Beyza’dır.c) Büyükten küçüğe sürat sıralaması: Beyza, Yiğit, Tuğba, AyşeEşit zaman aralıklarında alınan yollar süratlerin hesaplanması için belirleyici olmuştur.d) Yiğit’in süratinin bilinmesi durumunda diğelerinin süratlerini de bulabiliriz.

425

4)Yiğit’in söylediği ifade yanlıştır.5) Grafik üzerinde gösterilecek.6) Grafik üzerinde gösterilecek.7)A) Tekir, 2 s sonra Boncuk’u yakalar.B) Tekir, Boncuk’u yakaladığında Boncuk 20 m yol almış ve E noktasına ulaşmıştır.C) 1,5 s sürmüştür.D) Grafik üzerinde gösterilecek.

3. ÜNİTE1. Bölüm

1) A

2) Ali, Yiğit, Ayşe ve Emre4)a) Cb) B5) A6) A9)a) Yb) Dc) Yd) De) Y

2. Bölüm1) D2) B3) C4) A6) A

7)a) 1, 3, 7, 8, 9b) 2, 4, 5, 68)a) Yb) Dc) Y

3. Bölüm5) B6) B9) D10) C11) A12) C13) Yoğunluğu, deniz suyunun yoğunluğundan daha büyük olduğu için C borusu tercih

edilmelidir.

426


6) Düzgün yansıma: Boy aynası, durgun su yüzeyiDağınık yansıma: Öğrenci masası, bulut, hâlı, toprak7) yansıma açıları gelme açılarına eşit olmalıdır.9) Sıla’nın söylediği yanlıştır.

2. Bölüm2)a) Ses yalıtımıb) C kutusuc) C, A, B3) Ferda’nın söylediği posterde yer alırsa hata yapılmış olur.7)a) Yanlışb) Yanlışc) Doğrud) Doğrue) Doğruf) Yanlış


1)a) 1, 5, 6, 9b) 2, 3, 4, 7, 8c) 1, 6d) 2, 3, 4, 7, 8e) 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8f) 6, 9

2) Yiğit ve Zehra’nın söyledikleri posterde yer alırsa hata yapılmış olur.3) a) Yanlışb) Yanlışc) Doğrud) Doğru4)Kurbağa: Yumurta-İribaş-Ergin kurbağaKelebek: Yumurta-Larva-Pupa-Kelebek5)Yanlış: I ve IIIDoğru: II7)Tohum-Çimlenme-Yeni bitki-Tozlaşma ve döllenme-Zigot11) B

427

6. Ünite1. Bölüm

1) D6) C7) B8) B

2. Bölüm2) C3) C4) D8) A

7. Ünite1. Bölüm

3) İletkenler: 1, 2, 6, 7Yalıtkanlar: 3, 4, 5, 8, 96) Mehmet, Hasan ve Aslı’nın tahminleri doğrudur.7) Bakır tei metal kaşık, madeni para ve kurşun kalem ucu kullanabilir.

2. Bölüm1) Ampul parlaklığını arttırmak için I ve IV uygulanmalıdır.2) Emel’in önerisini uygularsa devredeki ampulün parlaklığı artar.3) 2S dik kesit alanına sahip L ve 2L uzunluklu bakır telleri, sırasıyla devredeki test uçlarına

bağlarsa araştırmanın amacına uygun bir deney ve gözlem yapmış olur.6) 1.Devredeki iletken: L uzunluklu S/2 dik kesit alanına sahip iletken2.Devredeki iletken: L uzunluklu 2S dik kesit alanına sahip iletken3.Devredeki iletken: L uzunluklu S dik kesit alanına sahip iletken7) Her ikisinin deneyi de amaca uygundur. 9) a) E, D, B, A, C

8. Ünite1. Bölüm

1) A2) C4)1 (C)2 (G)3 (D)4 (B)5 (E)

2. Bölüm1) A2) C3) C

428

4)a) Db) Yc) Yd) Ye) Df) Dg) Yh) D6)A.HAVAKÜRE, B.SUKÜRE, C.TAŞKÜRE, D.ÇEKİRDEK

7) (�) İşareti atılması gereken özellikler: Oksijen olması, zararlı ışınları süzmesi, kalın olma-sı, meteorolojik olaylar

3. Bölüm1) B2) C3) A4) C5)a) Db) Yc) Dd) De) Y7)A) YanlışB) YanlışC) YanlışD) Doğru9) C10) Evet

429

-A-Akışkanlık: Sıvıları taneciklerinin yaptıkları dönme hareketlerinden dolayı bir kaptan diğerine aktarılabilmesi.Akkor: Yüksek sıcaklık etkisi ile ısı, ışık ya da ikisini birden yayan cisimlerin özelliği.Akrobasi timi: Herkesin yapamadığı hareketleri gösterileri yapabilen kişilerden oluşan küçük gruplara verilen ad. Alveol: Akciğerlerimizde yer alan ve etrafı çok sayıda kılcal kan damarlarıyla çevrili üzüm salkı-mına benzeyen hava keseleri.Anahtar: Bir elektrik devresinde isteğe göre akımın geçmesini sağlamak ya da engellemek için kullanılan devre elemanı.Argon: Havada % 1 oranında bulunan, rengi, kokusu ve tadı olmayan bir element.Asit Yağmuru: Atmosfere salınan zararlı gazların yağmur sularıyla birleşerek yağış hâline dön-mesi.Atmosfer: Yeri veya herhangi bir gök cismini saran gaz tabakası.

-B-Bağımlı değişken: Yapılan bir deneyde değiştirilen değişken.Bağımsız değişken: Yapılan bir deneyde gözlenen ya da ölçülen değişken.Başkalaşım: Böceklerin ve kurbağaların embriyo evresinden ergin hâle gelene kadar geçirdiği şekil ve yapı değişikliği.Bilek güreşi: İki kişinin, dirseklerini bir yere dayayarak birbirlerinin bileğini bükmeye çalışma-sıyla yapılan spor etkinliği. Biyokütle: Canlıların temel yapı taşı olan ve canlılar tarafından oluşturulan organik maddelere verieln ad.Bovling: Özel olarak üretilmiş topla, bir bant üzerinde arkalı önlü dizilmiş kukaları uzaktan de-virme amacına dayalı bir oyun türü.Buat: Elektrik devrelerinde birleştirme yapmak veya akımı bir veya daha fazla kola ayırmak için kullanılan kutu.Buharlaşma: Isının etkisiyle bir sıvının gaz hâline geçmesi.Büyük kan dolaşımı: Kalbimizin sol karıncığından aort atar damarı ile çıkan temiz kanın vücuda atardamarlarla dağıtılıp ilgili doku ve organlarda oluşan kirli kanın toplardamarlarla kalbin sağ kulakçığına gelmesi olayı.Bilim insanı: Bilimsel çalışmalarla uğraşan kişi.

-C-Cam yünü: Çok ince, bükülebilir cam telciklerinin oluşturduğu ısı ve ses yalıtımında kullanılan madde.

SÖZLÜK

430

-Ç-

Çevre: Canlıların yaşam faaliyetlerini sürdürdüğü ve diğer canlılarla etkileşim içinde olduğualan.Çiçek: Çiçekli bitkilerin üreme organı.Çimlenme: Tohumun yapısındaki embriyonun uygun şartlarda yeni bir bitkiyi oluşturma süreci.Çürüme: Bir maddenin bakteriler veya çeşitli çevresel etkenler nedeniyle pis kokulu ürünlere dönüştüğü kimyasal değişim.

-D-Dik kesit alanı: Bir maddenin birim uzunluğundan alınan birim ölçüdeki dik kesitin alanı.Direnç ölçer: Elektriksel direncin büyüklüğünü ölçmeye yarayan cihaz.Doku: Belirli bir görevi yapmak üzere özelleşmiş hücrelerin oluşturduğu topluluk.Döllenme: Erkek üreme hücresi ile dişi üreme hücresinin birleşmesi. Duy: Elektrik ampulünün takıldığı bakır ya da pirinçten yapılmış kısım.

-E-

Eklem: Kemiklerin bir araya geldiklerinde hareket durumlarına göre yaptıkları bağlantı.Ekşime: Gıda maddelerinin mikroorganizmalarla etkileşmeleri sonucunda başka maddelere dönüştüğü kimyasal değişim.Elektrik iletim hattı: Elektrik santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin, santrallerden dağıtıl-masını sağlayan hatlardan oluşan sistem.Elektriksel direnç: Maddelerin elektrik enerjisinin iletilmesine karşı gösterdiği direnç.Elektriksel iletkenlik: Elektrik enerjisinin değişik maddeler yardımıyla bir noktadan, başka bir noktaya taşınması olayı.Elektriksel yalıtkanlık: Elektrik enerjisinin değişik maddeler yardımıyla bir noktadan, başka bir noktaya taşınmasının engellenmesi.Elektron mikroskobu: Işık mikroskobundan binlerce kat daha fazla ayırt etme gücü olan özel mikroskop.Elips: Bütün noktalarının belirli iki ayrı noktaya olan uzaklıklarının toplamı birbirine denk olan kapalı eğri.Erime: Isının etkisiyle bir katının sıvı hâline geçmesi.Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin birleşmesiyle yeni canlının meydana geldiği üreme şekli. Eşeysiz üreme: Tek bir atadan ana canlı ile aynı kalıtsal özelliklere sahip bireylerin oluştuğu üreme şekli.

431

-F-

Filaman: Elektrik ampullerinden akım geçtiğinde akkor duruma gelen ince iletken tel.Fiziksel değişim: Maddelerin ezilme, yırtılma, parçalanma, erime, donma, hâl değiştirme ve çözünme gibi değişik yollarla görünümlerinin değişmesi.

-G-

Gelişme: Çok hücreli canlıların zigottan itibaren geçirdiği değişiklikler.

-H-

Hâl değişimi: Maddelerin ısı alış verişi ile bir hâlden başka bir hâle geçmesi.Hız limiti: Hız için kullanılan en üst sınır. Hücre: Canlı varlıkların yaşamsal olaylarının gerçekleştiği temel yapı birimi.

-I-

Isı iletkeni: Isı alışverişini engellemeyen veya ısıyı iyi ileten maddelere verilen ad.Isı yalıtımı: İki madde veya ortam arasında ısı alışverişinin olmaması için yapılan işlemler.Isı yalıtkanı: Isıyı iyi iletmeyen maddelere verilen ad.Isı yalıtkanlığı: İki madde veya ortam arasında ısı alışverişinin olmaması durumu. Işın: Bir kaynaktan çıkarak her yöne yayılıp giden ışık demeti.

-İ-

İletken madde: Elektrik enerjisini ileten maddelere verilen ad.

-K-

Kablo: Elektrik enerjisini ileten iletken tellere verilen ad.Kas: İskeletimizi hareket ettiren, vücudumuza destek ve şekil veren yapı.Katman: Birbiri üzerinde bulunan yassıca maddelerin her biri, tabaka.Kimyasal değişim: maddelerin tanecik yapılarının değişerek tamamen farklı yeni maddelere dönüşmesi.Kontrol edilen değişken: Yapılan deneylerde sabit tutulan ve etkisi incelenmeyen değişken.Kronometre: Süre ölçmeye yarayan cihaz.

432

Küçük kan dolaşımı: Kalbimizin sağ karıncığından çıkan kirli kanın akciğer atardamarı ile ak-ciğerlere gönderilerek temizlenip temiz kanın akciğer toplardamarı ile kalbin sol kulakçığına gelmesi olayı.Küflenme: Küf mantarlarının etkisiyle maddelerin bozulması sonucu gerçekleşen kimyasal de-ğişim.Küresel Isınma: Zararlı gazların sebep olduğu sera etkisiyle Dünya’nın ortalama sıcaklığının artma eğiliminde olması.

-L-Lam: Mikroskopta incelenecek maddelerin üzerine konulduğu dar ve uzun özel cam parçası.Lamba (Ampul): Elektrik enerjisini, ışık enerjisine dönüştüren ışık kaynağı.Lamel: Mikroskopla yapılan incelemelerde lamın üstüne kapatılan küçük ve ince özel cam parçası.Lav: Yanardağların püskürme sırasında yeryüzüne çıkardıkları, dünyanın derinliklerinden gelen kızgın, erimiş maddeler.Lazer: Çok yüksek yoğunluğa odaklanabilen değişik alanlarda kullanılan ışık enerjisi kaynağı.

-M-Madde: Kütlesi ve hacmi olan canlı ve cansız varlıklar.Maddenin taneciği: Maddeleri oluşturan ve maddelerin tüm özelliklerini taşıyan en küçük yapı birimi.Manto: Yerkabuğunun altında sıcak ve eriyik hâlde bulunan katman, ateş küre.Mikrop: Hastalık yapan mikroskobik canlı.Mikroskop: Çıplak gözle görülemeyen yapıların birkaç mercek aracılığıyla büyütülerek, görün-tüsünün daha büyük ve ayrıntılı incelenmesini sağlayan alet.Model: Bilim insanlarının çalışırken izlediği doğal süreçler ve bu sü¬reçlerin sonucu olarak or-taya koydukları bilimsel ürün.Mucit: Yeni bir buluş ortaya koyan, icat eden kimse.

-O-Ohm: Elektriksel direnç birimidir.Organ: Belirli bir görevi yapmak için bir araya gelen dokuların oluşturduğu yapı.Organel: Hücre içinde belirli bir görevi yapmak üzere özelleşmiş hücrenin küçük alt birimlerine verilen ad.Organizma: Sistemlerin bir araya gelmesiyle yaşamsal olaylarını devam ettirebilen canlı varlık.

-Ö-Öteleme hareketi: Maddelerin taneciklerinin konumlarını değiştirerek bulundukları ortam içe-risinde, aynı doğrultuda bir yerden başka yere yaptıkları hareketler.

-P-Paslanma: Oksijen ve nem gibi bozucu etkilerle maddelerin başka maddelere dönüşmesine sebep olan kimyasal değişim.Pil: Kimyasal enerjiyi, elektrik enerjisine dönüştüren elektrik enerjisi kaynağıdır.Preparat: Mikroskopta inceleme yaparken hazırlanan lam, lamel ve doku örneğinden oluşmuş nesne.

-R-Radar: Trafik polisleri tarafından kullanılan, taşıtların hızını belirlemeye yarayan cihaz.Reosta: Bir elektrik devresinde elektriksel direnci artırıp azaltabilen devre elemanı.

-S-Sera etkisi: Dünya’nın etrafını saran gazların Dünyamızdan yansıyan Güneş ışınlarını tutarak ısınmaya neden olması durumu.Sistem: Organizmada aynı görevleri gerçekleştirmek için birbiriyle ilişkili organların oluşturdu-ğu topluluk.Soğrulma: Bir ortamın, ışık ve ses gibi enerjileri emmesi. Sonar: Gemiye takılan, yarım küre biçimindeki alanı ses dalgalarıyla tarayan, deniz bilimleri çalışmalarında ve balık sürülerinin görüntülenmesinde kullanılan araç.Süper iletken: Bir maddenin elektriksel direncinin sıfır olması durumu.

-T-Titreşim hareketi: Maddelerin taneciklerinin konumunu değiştirmeden olduğu yerde yaptığı hareketlere verilen ad.Takometre: Hız ölçmeye yarayan cihaz. Topçu: Topların kullanılışı, bakımı üzerine yetiştirilen asker sınıfı.Tozlaşma: Çiçekli bitkilerde erkek üreme hücresi olan polenlerin dişicik tepesine ulaşması olayı.Tungsten (volfram): Gri renkli, sert, esnek, dövülgen ve paslanmaya dirençli bir tür element.

-Ü-Üreme: Canlıların nesillerinin devamlılığını sağlamak amacıyla kendilerine benzer yeni canlılar oluşturması.

-Y-Yakıt: Yandığında çevresine ısı enerjisi veren maddelere verilen ad.Yalıtım: Bir nesnenin ya da bir yerin çevresi ile her türlü enerjisi alışverişini ya da etkileşimini engelleme işlemi. Yalıtım malzemesi: Isı yalıtımını sağlamak amacıyla kullanılan malzemelere verilen ad.

433

Yalıtkan madde: Elektrik enerjisini iletmeyen maddelere verilen ad.Yankı: Sesin bir yere çarpıp geri dönmesiyle duyulan ikinci ses.Yanma: Maddelerin oksijenle etkileşerek ısı açığa çıkmasıyla gerçekleştirdikleri kimyasal deği-şim.Yansıma: Bir engele çarpan dalgaların geldiği ortama geri dönmesi olayı.Yenilenebilir enerji kaynakları: Kullandıkça tükenmeyen ya da tekrar oluşabilen enerji kaynak-larına verilen ad. Örnek: Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi vb. Yenilenemez enerji kaynakları: Kullanıldıkça tükenen ve tükendikten sonra hiç oluşmayan ya da oluşmaları için çok uzun zamana ihtiyaç duyulan enerji kaynaklarına verilen ad. Örnek: Kö-mür, petrol, doğal gaz vb.Yoğunluk: Bir maddenin birim hacminin kütlesi.Yörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol.

434

435

KAYNAKÇAAchenbach, J. (2014). Buzdaki Sıcak Gelişmeler, National Geographic Türkiye Web Sayfa-

sı: http://www.nationalgeographic.com.tr/ngm/0510/kimbilir.aspx#kaynakca (Erişim Tarihi: 14.07.2014)

Adamczyk, P. & Law, P. F. (Çev.: Necmi Buğdaycı) (2000). Elektrik ve Manyetizma, İstanbul: TÜBİTAK Yayınları

Benli Özdemir, E. (2014). Fen Öğretiminde Ortak Bilgi Yapılandırma Modelinin İlköğretim Öğrencilerinin Bilişsel ve Duyuşsal Öğrenmeleri Üzerine Etkilerinin İncelenmesi.Yayınlanma-mış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Bilim Proje Üretim Akademisi Web Sayfası: https://tr-tr.facebook.com/bilim.akademi (Eri-şim Tarihi: 14.07.2014)

Bilim Proje Üretim Merkezi Web Sayfası: http://www.bilimprojeuretim.com (Erişim Tarihi: 14.07.2014)

Bingham, J. (Çev.: Feryal Hâlatçı) (2010). Bilimsel Deneyler, İstanbul: TÜBİTAK Yayınları

Bueche, F.J & Jerde, D. A (Çev. Edit.: Kemal Çolakoğlu) (2003). Fizik İlkeleri I-I-III, Ankara: Palme Yayıncılık

Çil, M. Y. (2013). Bilinmeyen Bir Kâşif Nikola Tesla, Zafer Bilim Araştırma Dergisi, 436, 52-54.

Demirci, N. & Efe, S. (2007). İlköğretim Öğrencilerinin Ses Konusundaki Kavram Yanılgıları-nın Belirlenmesi, Balıkesir Üniversitesi Necatibey Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(1), 23-56.

Dönmez, Ö. M. (2006). Tanıdığım Çanakkale Gazileri, İstanbul: Kurtiş Matbaacılık

Edom, H. & Woodward, K. (Çev.: Ayşe Turak) (2008). Deneylerle Bilim-II, İstanbul: TÜBİTAK Yayınları

Flood, M. & Spurgeon, R. (Çev.: Zehra Sönmezer) (2004). Enerji ve Güç, Ankara: TÜBİTAK Yayınları

Giancoli (Çev. Edit.: G. Önengüt) (2009). Fen Bilimcileri ve Mühendisler için Fizik, Ankara: Akademi Yayıncılık

Harbiye Nezareti Harp Mecmuası (Kasım, 1915), Sayı: 1.

Köseoğlu, F., Atasoy, B., Kavak, N., Akkuş, H., Budak, E., Tümay, H., Kadayıfçı, H. & Taşde-len, U. (2003). Yapılandırıcı Öğrenme Ortamı İçin Bir Fen Ders Kitabı Nasıl Olmalı, Ankara: Asil Yayın Dağıtım

McFadden, C. & Yager, R. E. (1997). Science Plus Technology and Society, USA: Holt-Rine-hart-Winston.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı (2013). İlköğretim Kurumları (İlko-kullarve Ortaokullar) Fen Bilimleri Dersi (3, 4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara.

Serway, R. A. & Beichner, R. J. (Çev. Edit.: Kemal Çolakoğlu) (2002). Fen ve Mühendislik İçin Fizik I-I-III, Beşinci Baskıdan Çeviri, Ankara: Palme Yayıncılık

Topdemir, H. G. & Unat, Y. (2013). Bilim Tarihi, Ankara: Pegem Akademi

Tsagliotis, N., Tsigris, M., Stavrou, D. & Kalaitsidaki, M. (2014). Making Sounds. Pri-Sci-Net Project Activities (European Union Seventh Framework Programme FP7 /2007-2013 Under Grant Agreement No.266647).

Türkçe Sözlük. (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu YayınlarıYazım Kılavuzu. (2012). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Bilim ve Teknik Dergisi Web Sayfası: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/yildiztakimi/pdf/ekim08/YT18-23.pdf (Erişim Tarihi: 16.07.2014)

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Bilim Çocuk Dergisi Web Sayfa-sı: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk (Erişim Tarihi: 16.07.2014)

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Meraklı Minik Dergisi Web Sayfası: http://www.merakliminik.tubitak.gov.tr (Erişim Tarihi: 16.07.2014)

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT)/TRT Türk Web Sayfası: http://www.trtturk.com/haber/felix-uzaydan-atladi.html (Erişim Tarihi: 18.07.2014)

Ünsal, Y. & Güneş, B. (2003). İlköğretim 6. Sınıf Fen Bilgisi Ders Kitabının Fizik Konuları Yö-nünden İncelenmesi, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(3), 115-130.

Van Saan, A. (2013). Her Güne Bir Deney (Çeviren: Esen Tezel). Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.

Yürümezoğlu, K. & Oğuz, A. (2009). The Darkness of Space. Science Activities: Classroom Projects and Curriculum Ideas, 46(4), 15-17.

436

ORİJİNAL ÇİZİMLERDers kitabında yer alan aşağıdaki şekiller tarafımızdan çizilmiştir.

Sayfa 9, 1. Resim, Çizim, Sayfa 9, 2. Resim, Çizim, Sayfa 11, 1. Resim, Çizim, Sayfa 18, 1. Re-sim, Çizim, Sayfa 85, 2. Resim, Çizim, Sayfa 85, 3. Resim, Çizim, Sayfa 89, 1. Resim, Çizim, Sayfa 89, 2. Resim, Çizim, Sayfa 89, 3. Resim, Çizim, Sayfa 89, 4. Resim, Çizim, Sayfa 89, 5. Resim, Çi-zim, Sayfa 89, 6. Resim, Çizim, Sayfa 92, 3. Resim, Çizim, Sayfa 95, 1. Resim, Çizim, Sayfa 99, 1. Resim, Çizim, Sayfa 100, 2. Resim, Çizim, Sayfa 105, 1. Resim, Çizim, Sayfa 106, 1. Resim, Çizim, Sayfa 106, 2. Resim, Çizim, Sayfa 106, 3. Resim, Çizim, Sayfa 108, 1. Resim, Çizim, Sayfa 108, 2. Resim, Çizim, Sayfa 108, 3. Resim, Çizim, Sayfa 108, 4. Resim, Çizim, Sayfa 109, 1. Resim, Çizim, Sayfa 109, 2. Resim, Çizim, Sayfa 109, 3. Resim, Çizim, Sayfa 109, 4. Resim, Çizim, Sayfa 109, 5. Resim, Çizim, Sayfa 122, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 123, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 124, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 125, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 125, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 125, 3. Grafik, Çizim, Sayfa 126, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 130, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 131, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 132, 1. Resim, Çizim, Sayfa 132, 2. Resim, Çizim, Sayfa 132, 3. Resim, Çizim, Sayfa 132, 4. Resim, Çizim, Sayfa 133, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 133, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 134, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 134, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 135, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 135, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 136, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 144, 1. Resim, Çizim, Sayfa 145, 2. Resim, Çizim, Sayfa 145, 3. Resim, Çizim, Sayfa 146, 2. Resim, Çizim, Sayfa 146, 4. Resim, Çizim, Sayfa 147, 2. Resim, Çizim, Sayfa 150, 2. Resim, Çizim, Sayfa 150, 3. Resim, Çizim, Sayfa 152, 2. Resim, Çizim, Sayfa 152, 3. Resim, Çizim, Sayfa 155, 2. Resim, Çizim, Sayfa 155, 4. Resim, Çizim, Sayfa 155, 6. Resim, Çizim, Sayfa 156, 1. Resim, Çizim, Sayfa 156, 2. Resim, Çizim, Sayfa 156, 3. Resim, Çizim, Sayfa 156, 4. Resim, Çizim, Sayfa 185, 1. Resim, Çizim, Sayfa 185, 2. Resim, Çizim, Sayfa 185, 3. Resim, Çizim, Sayfa 186, 1. Resim, Çizim, Sayfa 186, 2. Resim, Çizim, Sayfa 188, 1. Resim, Çizim, Sayfa 188, 2. Resim, Çizim, Sayfa 194, 1. Resim, Çizim, Sayfa 194, 2. Resim, Çizim, Sayfa 198, 2. Resim, Çizim, Sayfa 200, 1. Resim, Çizim, Sayfa 203, 1. Resim, Çizim, Sayfa 203, 2. Resim, Çizim, Sayfa 203, 3. Resim, Çizim, Sayfa 203, 4. Resim, Çizim, Sayfa 208, 1. Resim, Çizim, Sayfa 213, 1. Resim, Çizim, Sayfa 213, 2. Resim, Çizim, Sayfa 216, 1. Resim, Çizim, Sayfa 216, 2. Resim, Çizim, Sayfa 216, 3. Resim, Çizim, Sayfa 216, 4. Resim, Çizim, Sayfa 216, 5. Resim, Çizim, Sayfa 216, 6. Resim, Çizim, Sayfa 216, 7. Resim, Çizim, Sayfa 219, 1. Resim, Çizim, Sayfa 219, 2. Resim, Çizim, Sayfa 219, 3. Resim, Çizim, Sayfa 219, 4. Resim, Çizim, Sayfa 219, 5. Resim, Çizim, Sayfa 220, 1. Resim, Çizim, Sayfa 220, 2. Resim, Çizim, Sayfa 227, 1. Resim, Çizim, Sayfa 231, 1. Resim, Çizim, Sayfa 239, 1. Resim, Çizim, Sayfa 239, 2. Resim, Çizim, Sayfa 239, 3. Resim, Çizim, Sayfa 239, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 240, 1. Resim, Çizim, Sayfa 240, 2. Resim, Çizim, Sayfa 240, 3. Resim, Çizim, Sayfa 240, 4. Resim, Çizim, Sayfa 252, 1. Resim, Çizim, Sayfa 252, 2. Resim, Çizim, Sayfa 257, 1. Resim, Çizim, Sayfa 277, 1. Resim, Çizim, Sayfa 282, 1. Resim, Çizim, Sayfa 282, 2. Resim, Çizim, Sayfa 282, 3. Resim, Çizim, Sayfa 282, 4. Resim, Çizim, Sayfa 282, 5. Resim, Çizim, Sayfa 292,2. Resim, Çizim, Sayfa 292, 3. Resim, Çizim, Sayfa 293, 3. Resim, Çizim, Sayfa 294, 3. Resim, Çizim, Sayfa 295, 1. Resim, Çizim, Sayfa 300, 3. Resim, Çizim, Sayfa 300, 4. Resim, Çizim, Sayfa 301, 1. Resim, Çizim, Sayfa 302, 1. Resim, Çizim, Sayfa 302, 2. Resim, Çizim, Sayfa 304, 1. Resim, Çizim, Sayfa 305, 1. Resim, Çizim, Sayfa 305, 2. Resim, Çizim, Sayfa 307, 1. Grafik, Çizim, Sayfa 307, 1. Resim, Çizim, Sayfa 307, 2. Grafik, Çizim, Sayfa 328, 1. Resim, Çizim, Sayfa 328, 2. Resim, Çizim, Sayfa 328, 3. Resim, Çizim, Sayfa 328, 4. Resim, Çizim, Sayfa 328, 5. Resim, Çizim, Sayfa 329, 1. Resim, Çizim, Sayfa 337, 1. Resim, Çizim, Sayfa 341, 4. Resim, Çizim, Sayfa 350, 1. Resim, Çizim, Sayfa 350, 2. Resim, Çizim, Sayfa 350, 3. Resim, Çizim, Sayfa 350, 4. Resim, Çizim, Sayfa 351, 1. Resim, Çizim, Sayfa 352, 1. Resim, Çizim, Sayfa 356, 3. Resim, Çizim, Sayfa 357, 1. Resim, Çizim, Sayfa 357, 4. Resim, Çizim, Sayfa 357, 5. Resim, Çizim, Sayfa 357, 6. Resim, Çizim, Sayfa 358, 1. Resim, Çizim, Sayfa 358, 2. Resim, Çizim, Sayfa 358, 3. Resim, Çizim, Sayfa 360, 1. Resim, Çizim, Sayfa 360, 2. Resim, Çizim, Sayfa 360, 3. Resim, Çizim,

437

GÖRSEL KAYNAKÇA

Sayfa 360, 4. Resim, Çizim, Sayfa 360, 5. Resim, Çizim, Sayfa 360, 6. Resim, Çizim, Sayfa 362, 1. Resim, Çizim, Sayfa 362, 2. Resim, Çizim, Sayfa 362, 3. Resim, Çizim, Sayfa 362, 4. Resim, Çizim, Sayfa 362, 5. Resim, Çizim, Sayfa 367, 2. Resim, Çizim, Sayfa 367, 3. Resim, Çizim, Sayfa 370, 1. Resim, Çizim, Sayfa 370, 2. Resim, Çizim, Sayfa 370, 3. Resim, Çizim, Sayfa 370, 4. Resim, Çizim, Sayfa 371, 1. Resim, Çizim, Sayfa 371, 2. Resim, Çizim, Sayfa 371, 3. Resim, Çizim, Sayfa 371, 4. Resim, Çizim, Sayfa 371, 5. Resim, Çizim, Sayfa 371, 6. Resim, Çizim, Sayfa 372, 1. Resim, Çizim, Sayfa 372, 2. Resim, Çizim, Sayfa 372, 3. Resim, Çizim, Sayfa 372, 4. Resim, Çizim, Sayfa 372, 5. Resim, Çizim, Sayfa 372, 6. Resim, Çizim, Sayfa 373, 1. Resim, Çizim, Sayfa 373, 2. Resim, Çizim, Sayfa 373, 3. Resim, Çizim, Sayfa 373, 4. Resim, Çizim, Sayfa 374, 1. Resim, Çizim, Sayfa 386, 2. Resim, Çizim, Sayfa 387, 1. Resim, Çizim, Sayfa 387, 2. Resim, Çizim, Sayfa 389, 1. Resim, Çizim, Sayfa 390, 1. Resim, Çizim, Sayfa 391, 1. Resim, Çizim, Sayfa 391, 2. Resim, Çizim, Sayfa 391, 3. Resim, Çizim, Sayfa 391, 4. Resim, Çizim, Sayfa 397, 1. Resim, Çizim, Sayfa 411, 1. Resim, Çizim, Sayfa 414, 1. Resim, Çizim, Sayfa 417, 1. Resim, Çizim, Sayfa 420, 1. Resim, Çizim, Sayfa 422, 1. Resim, Çizim, Sayfa 424, 1. Resim, Çizim, Sayfa 103,

ORJİNAL FOTOĞRAFLAR

Ders kitabında yer alan aşağıdaki şekillerdeki fotoğraflar tarafımızdan çekilmiştir.

1. Resim, Harp mecmuası, Sayfa 34, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 86, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 87, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 87, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 87, 3. Resim, Özel çekim, Sayfa 94, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 96, 1. Resim, Özel çekim, Özel çekim, Sayfa 193, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 209, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 210, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 210, 2. Re-sim, Özel çekim, Sayfa 213, 3. Resim, Özel çekim, Sayfa 213, 4. Resim, Özel çekim, Sayfa 214, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 214, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 217, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 230, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 337, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 3. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 4. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 5. Resim, Özel çekim, Sayfa 339, 6. Resim, Özel çekim, Sayfa 359, 1. Resim, Özel çe-kim, Sayfa 361, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 363, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 364, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 364, 3. Resim, Özel çekim, Sayfa 364, 4. Resim, Özel çekim, Sayfa 385, 4. Resim, Özel çekim, Sayfa 401, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 402, 1. Resim, Özel çekim, Sayfa 419, 1. Re-sim, Özel çekim, Sayfa 419, 2. Resim, Özel çekim, Sayfa 419, 3. Resim, Özel çekim, Sayfa 419, 4. Resim, Özel çekim, Sayfa 419, 5. Resim, Özel çekim

TELİFİ ÖDENEN ŞEKİLLER

Ders kitabında yer alan aşağıdaki şekillerdeki görseller www.alamy.com/tr sitesinden satın alınmıştır.

Sayfa 90, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 92, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 92, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 98, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 112, 2. Bölüm kapağı, www.alamy.com/tr, Sayfa 113, 2. Bölüm kapağı, www.alamy.com/tr, Sayfa 114, 1. Re-sim, www.alamy.com/tr, Sayfa 114, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 120, 5. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 127, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 145, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 205, Ünite Kapak, www.alamy.com/tr, Sayfa 206, 1. Bölüm kapağı, www.alamy.com/tr, Sayfa 207, 1. Bölüm kapağı, www.alamy.com/tr, Sayfa 212, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 212, 4. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 224, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 224,

438

2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 225, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 227, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 228, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 228, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 228, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 229, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 229, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 229, 4. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 229, 5. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 230, 4. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 233, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 237, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 243, 5. Ünite Kapak, www.alamy.com/tr, Sayfa 258, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 272, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 275, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 275, 3. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 314, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 321, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 321, 3. Re-sim, www.alamy.com/tr, Sayfa 322, 1. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 322, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 323, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 325, 8. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 389, 2. Resim, www.alamy.com/tr, Sayfa 397, 2. Resim, www.alamy.com/tr

Ders kitabında yer alan aşağıdaki şekillerdeki görseller www.gettyimages.com sitesinden satın alınmıştır.

Sayfa 1, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 1, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 1, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 1, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 2, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 3, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 2. Resim, www.gettyimages.com, Say-fa 4, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 4, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 5, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 5, 2. Resim, www.get-tyimages.com, Sayfa 6, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 6, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 6, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 7, 1. Resim, www.gettyimages.com, Say-fa 7, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 7, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 8, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 8, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 8, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 10, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 10, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 10, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 1. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 23, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 23, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 26, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 27, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 28, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 29, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 30, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 30, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 30, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 30, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 32, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 32, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 32, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 33, 1. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 33, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 33, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 34, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 35, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 36, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 36, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 37, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 37, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 38, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 38, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 38, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 39, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 39, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 42, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 42, 2. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 42, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 42, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 42, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 46, 3. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 47, 3. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 48, 1. Resim, www.gettyimages.

439

com, Sayfa 49, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 49, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 49, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 50, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 50, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 50, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 51, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 51, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 52, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 55, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 55, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 55, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 55, 4. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 56, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 58, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 59, 9. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 61, 4. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 62, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 62, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 62, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 63, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 63, 2. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 64, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 64, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 65, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 65, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 66, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 68, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 71, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 72, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 73, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 73, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 5.Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 75, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 75, 9. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 79, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 80, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 81, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 82, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 82, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 82, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 82, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 82, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 83, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 83, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 84, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 84, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 84, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 85, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 90, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 90, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 91, 1. Resim, www.gettyi-mages.com, Sayfa 91, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 94, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 97, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 98, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 98, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 98, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 99, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 100, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 114, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 115, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 120, 8. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 121, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 121, 2. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 121, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 121, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 121, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 124, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 137, 3. Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 139, 1. Bölüm kapağı, Sayfa 140, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 140, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 140, 3. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 141, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 141, 2. Resim,

440

www.gettyimages.com, Sayfa 141, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 142, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 142, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 144, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 144, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 145, 4. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 146, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 146, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 147, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 150, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 151, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 151, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 151, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 152, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 155, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 155, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 155, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 159, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 159, 2. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 159, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 162, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 163, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 164, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 164, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 165, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 165, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 166, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 166, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 167, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 167, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 167, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa167, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 168, 1. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 168, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 168, 3. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 168, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 168, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 169, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 174, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 174, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 174, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 174, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 174, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 175, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 4. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 179, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 182, 3. Bölüm kapa-ğı, www.gettyimages.com, Sayfa 183, 3. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 184, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 184, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 192, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 192, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 192, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 193, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 195, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 197, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 197, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 197, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 198, 1. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 198, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 211, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 211, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 212, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 212, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 214, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 217, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 222, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 223, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 224, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 226, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 226, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 226, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 227, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 229, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 230, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 230, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 233, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 234, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 234, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 244, 1. Bö-lüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 245, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa

441

246, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 246, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 246, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 247, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 247, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 247, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 247, 4. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 247, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 248, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 248, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 250, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 251, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 251, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 251, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 251, 4. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 251, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 256, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 258, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 258, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 258, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 258, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 259, 1.Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 259, 2. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 261, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 267, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 267, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 267, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 268, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 268, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 268, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 1. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 269, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 269, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 270, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 270, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 270, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 270, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 271, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 271, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 271, 3. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 271, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 271, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 272, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 272, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 272, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 272, 5. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 272, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 272, 7. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 272, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 273, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 273, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 274, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 274, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 274, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 274, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 274, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 275, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 4. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 276, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 277, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 278, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 278, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 1. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 281, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 3. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 281, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 281, 9. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 288, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 289, 6. Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 290, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 291, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.

442

com, Sayfa 292, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 293, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 293, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 294, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 294, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 296, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 296, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 296, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 296, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 298, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 299, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 299, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 299, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 299, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 299, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 300, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 300, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 304, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 304, 3. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 304, 4. Resim,www.gettyimages.com, Sayfa 304, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 304, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 304, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 305, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 308, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 309, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 310, 1. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 310, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 311, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 311, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 311, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 311, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 311, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 312, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 312, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 312, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 312, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 314, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 315, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 315, 2. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 316, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 316, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 317, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 317, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 317, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 318, 1. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 318, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 321, 1. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 321, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 322, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 323, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 323, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 324, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 324, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 325, 7. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 331, Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 332, 1. Bö-lüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 332, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 333, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 333, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 334, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 9. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 335, 10. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 336, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 336, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 336, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 336, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 336, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 340, 1. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 341, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 341, 2. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 341, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 342, 1. Resim, www.gettyimages.

443

com, Sayfa 342, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 342, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 342, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 342, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 343, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 344, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 344, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 344, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 344, 4. Resim,www.gettyimages.com, Sayfa 344, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 345, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 345, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 346, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 1. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 349, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 6. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 7. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 8. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 349, 9. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 352, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 352, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 353, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 354, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 355, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 356, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 356, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 357, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 357, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 364, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 364, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 366, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 366, 2. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 366, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 367, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 367, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 368, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 381, 8. Ünite Kapak, www.gettyimages.com, Sayfa 382, 1. Bölüm kapa-ğı, www.gettyimages.com, Sayfa 383, 1. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 384, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 384, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 384, 3. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 384, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 384, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 385, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 385, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 385, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 386, 1. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 390, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 390, 3. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 394, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 395, 2. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 396, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 396, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 398, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 398, 2. Resim, www.gett-yimages.com, Sayfa 399, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 399, 2. Resim, www.gettyima-ges.com, Sayfa 399, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 399, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 399, 5. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 400, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 400, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 400, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 400, 4. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 406, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 408, 3. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 408, 3. Bölüm kapağı, www.gettyimages.com, Sayfa 410, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 410, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 410, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 411, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 411, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 412, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 412, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 412, 3. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 413, 1. Re-sim, www.gettyimages.com, Sayfa 413, 2. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 418, 1. Resim, www.gettyimages.com, Sayfa 423, 1. Resim, www.gettyimages.com

-A-

akciğer 43, 46, 48, 49, 50, 51, 55, 57, 58, 62, 63, 65, 68, 69 akışkanlık 145akkor 331, 367alveol 46, 48, 50, 51, 52, 54, 57, 58, 59, 69argon 367, 375

-B-

başkalaşım 276, 284biyokütle 314, 318, 320 buat 341büyük kan dolaşımı 60, 68, 69, 75, 76

-Ç-

çimlenme 257, 261, 263

-D-

direnç ölçer 364, 365, 368, 369döllenme 256, 257 duy 363, 366, 375

-E-

eklem 24, 29, 34, 35, 36, 41, 44elips 414embriyo 256, 257, 261

-F-

filaman 366, 367, 368, 375fiziksel değişim 163, 164, 165, 166, 167, 172

DİZİN

445

-H-

hücre 48, 62, 64, 65, 73

-İ-

iletim hattı 342, 343, 345, 347iribaş 276, 284

-K-

kalp 2, 29, 36, 37kan 4, 8, 17, 24, 29, 31, 32, 37, 50, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 71, 72, 73, 75, 76, 77kas 4, 6, 8, 17, 21, 26, 28, 29, 36, 51, 52, 53, 58, 62, 63, 66, 77kuluçka 272, 282küçük kan dolaşımı 60, 68, 69

-L-

larva 284, 268lav 396, 399, 400

-M-

manto 399, 400model 401, 402, 411, 415, 417

-P-

polen 252, 256pupa 277, 284

-R-

reosta 357, 372, 375

446

-S-

süper iletken 366, 375

-T-

tungsten 366, 367, 375

-Y-

yakıt 169, 321, 322, 324, 326

-Z-

zigot 256, 268

447

Documents

Özsevgeç, T. vd. (2015). Ortaokul Fen Bilimleri 6. Sınıf Ders Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara