Mavi Elma: Türkiye-Avrupa İlişkileri, \"Türkiye-Vatikan İlişkileri\"

$Page 1: Mavi Elma: Türkiye-Avrupa İlişkileri, \"Türkiye-Vatikan İlişkileri\"$
17. TÜRKİYE‐VATİKAN İLİŞKİLERİ

Şahin KESKİN

Dokuz Eylül Üniversitesi Avrupa Birliği Çalışmaları Yüksek Lisans Mezunu Sahipkıran

Stratejik Araştırmalar Merkezi Uzmanı

Adres: Selçuk Mahallesi, Şehit Sedat Çelik Sokak, Can Apt. Kat: 4 No: 23/B Niğde Merkez

Telefon: +90 541 378 23 91

E‐mail: [email protected] / [email protected]

Web sitesi: http://akademiklisan.blogcu.com

Özet: Türkiye‐Vatikan ilişkileri, geçmişi ve geleceğiyle oldukça karmaşık bir konudur.

Uzun yıllar boyunca, ikili ilişkilerin kurulmaya çalışılması bazı faktörler nedeniyle duraksamış

ve ilişkilerin kurulması konjonktüre bağlı olmuştur. Bu bağlamda, hiç şüphesiz Fransız

Katolik himayeciliği, ikili ilişkilerin seyrini belirleyen en önemli tarihsel faktör olmuştur. İkili

ilişkilerde bir diğer önemli faktör olan kişiler ise, ilişkilerin inşasında unutulmaması gereken

diğer bir önemli boyut olmuştur. Türkiye‐Vatikan ilişkilerinin incelendiği bu çalışmada,

tarihsel arka plan gündemde olduğu gibi, günümüz dünyasında yaşanan gelişmeler de

önemli bir başlık olarak ele alınmıştır. Bu doğrultuda, çalışma, geçmiş ve geleceğe dair

açıklamaları inceleyerek, ikili ilişkilerin geleceği hakkında bir değerlendirme yapma

çabasındadır.

Anahtar Kelimeler: Vatikan, Türkiye‐Vatikan ilişkileri, Katolik Kilisesi, Recep Tayyip

Erdoğan, Türk Dış Politikası, Angelo Giuseppe Roncalli, 6. Paolo, 2. Jean Paul, 16.

Benediktus, Papa Franciscus.

1. Giriş

Türkiye ve Vatikan arasında ilişkilerin kurulması, tarihsel olarak 1960

dönemine denk gelir. Bu dönemden önce de, ikili ilişkilerin kurulmasına yönelik

birçok girişim olmuştur. Bu konuda ilk girişim, hiç şüphesiz Osmanlı Devleti

tarafından yapılmıştır. Bu anlamda, ikili ilişkilerin geçmişinin İstanbul’u

fetheden Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet’e kadar dayandığı söylenebilir.1

Osmanlı İmparatorluğu (Devleti), içerdiği farklı din ve etnik kökenlerden oluşan

birçok farklı millete yönelik olarak, ‐zamanına kıyasla‐ son derece hoşgörülü bir

politika izlemeyi amaç edinmiştir ve böylelikle, toplar ve silahlar yerine hoşgörü

ile kıtalararası yolculukta derin mesafeler elde etmiştir. Her ne kadar

1 “Türkiye‐Vatikan İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye‐vatikan‐siyasi‐iliskileri.tr.mfa.

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaasaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

Sahin

Vurgu

428 Mavi Elma:Türkiye‐Avrupa İlişkileri

Osmanlı’nın bu izlediği politika önemli olarak değerlendirilse de, tarihsel

konjonktürde yer alan diğer bazı aktörler bu etkili girişimin önüne geçmiştir. Bu

doğrultuda, bahse konu olan Fransız Katolik himayeciliği unutulmayacak bir

tarihsel veridir. Fransızlar; o dönemlerde hem Batı, hem de Doğu Hıristiyan

dünyasının sözcüsü olma yönünde önemli bir aktördü. Bu durum, ilk başlarda

Vatikan heyetinin Türkiye‐Vatikan ilişkilerine şüphe ile bakmasına ve daha

sonrasında, Lozan Antlaşması ile Türkiye’nin de ikili ilişkilerde aynı hissiyata

dönmesine kaynaklık etmiştir.2

İkili ilişkiler değerlendirildiğinde, dönüm noktası olarak İkinci Dünya Savaşı

ve sonrası gösterilir. Bu döneme damgasını vuran Angelo Giuseppe Roncalli’nin

Türkiye’ye yönelik sevgisi, ikili ilişkilere dair önemli bir veri olarak anlatılır.

Roncalli’nin bu sevgisinin devamında Papalık görevine tayin edilmesi sayesinde,

ikili ilişkilerin altın dönemine girmesi kaçınılmaz olmuştur. 1958‐1963

döneminde bu görevi yürüten Roncalli ve bu dönemde liberal bir dönüşüm

içerisinde olan Türk hükümetlerinin açılımları, Türkiye‐Vatikan diplomatik

ilişkilerini resmiyete taşımıştır. Karşılıklı ziyaretler, Fransız Katolik

himayeciliğinin yol açtığı çekimserliği geride bırakarak, bağımsız ikili ilişkilerin

tarihte yer almasını sağlamıştır. “Türk Papa” olarak da anılan Roncalli hakkında,

Profesör Rinaldo Marmara, Vatikan Gizli Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye ile

Vatikan İlişkilere Doğru başlıklı çalışmasında şunları söylemiştir: “Hiç şüphesiz

ki, bu ilişkilerin mimarı, İstanbul’da Papalık Vekili olarak ikamet etmiş olan

Monsieur Roncalli olmuştur. İki dünya arasında kardeşlik ve dostluk bağları

dokuyan Roncalli, daha sonra Papa 23. Jean (John) olarak seçildiğinde, Türkiye

ve Vatikan arasındaki dostluk ilişkileri de gerçek diplomatik ilişkilere

dönmüştür”.3

Roncalli gibi, diğer Papaların da ikili ilişkilere etkisi büyüktür. Bu

doğrultuda, 1967 yılında ilk ziyaret 6. Paolo tarafından gerçekleştirilmiştir.

Elbette 6. Paolo, Roncalli gibi ikili ilişkiler için sadece olumlu veriler sunmadı.

Örneğin, Ayasofya’da 6. Paolo’nun diz çökerek dua etmesi, Türkiye ve İslam

dünyasında o dönemde pek de hoş karşılanmadı.4 Bir diğer ziyaret olan 2. Jean

Paul’un ziyareti de, bazı açılardan bir ilk olarak değerlendirebilir. Papa 2. Jean

Paul’un rotası, 6. Paolo’nun İzmir ve İstanbul ziyaretlerinden farklı olarak,

2 Rinaldo Marmara (2012), Vatikan Gizli Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye ile Vatikan Diplomatik İlişkilere Doğru, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 131.

3 Rinaldo Marmara (2012), Vatikan Gizli Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye ile Vatikan Diplomatik İlişkilere Doğru, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 1.

4 Övgü Pınar (2015), “Papa’dan ‘Ermeni soykırımı’ Açıklaması”, BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150412_papa_soykirim.

Şahin KESKİN 429

Ankara olmuştur. Papa 2. Jean Paul’un, bu ziyaret kapsamında 30 Kasım Aziz

Andreas Yortusu’na katılması da, ikili ilişkilerde yeni bir ritüelin işareti

olmuştur. Bu işaret, gelecek Papaların da bu ritüele iştirakinde referans

olmuştur. Papa 2. Jean Paul, ikili ilişkilerde Mehmet Ali Ağca suikastı nedeniyle

özel bir önemle anılır. Mehmet Ali Ağca’nın Vatikan’daki Aziz Pietro

Meydanı’nda Papa’yı vurarak yaralaması, ikili ilişkilerde farklı okumaları da

beraberinde getirmiştir. Bu anlamda, 6. Paolo’nun Ayasofya’da diz çökerek dua

etmesinin yarattığı hoşnutsuzluğun kat ve kat fazlasının, Mehmet Ali Ağca’nın

yarattığı algı ile karşı tarafta güçlendiği ifade edilebilir.

Bu farklı okumalar ve şüpheler, Papa ziyaretlerini 27 yıl aksatmıştır. 2. Jean

Paul’un ziyaretinden tam 27 yıl sonra gerçekleşen Papa 16. Benediktus’un

Türkiye ziyareti, İstanbul ve Ankara gibi önemli şehirleri kapsarken, daha önce

bahsetmiş olduğumuz Aziz Andreas Yortusu’na da denk getirilmiştir. Papa 16.

Benediktus, 6. Paolo gibi olumsuz bir gelişme ile de anılır. Benediktus’un

Türkiye ziyareti öncesinde Almanya’da Regensburg Üniversitesi’nde yaptığı

İslam karşıtı bir konuşması, İslam Dünyası’nda büyük tepkilere yol açmıştır. Bu

tepki Papalık tarafından da dikkatle takip edilmiş olacak ki, birkaç ay sonra

Türkiye ziyaret edilerek bu konuşmanın yanlış anlaşıldığı belirtilmiş ve İslam ve

Hıristiyan dünyası arasında oluşabilecek duvarların önüne geçilmeye

çalışılmıştır. Her ne kadar doğrudan İslam Dünyası’nı ilgilendiren bir gelişme

olmasa da, ilişkilerde Papa Franciscus’un 1915 Olayları (Ermeni Tehciri) ile ilgili

yaptığı son açıklamalar da, Türkiye‐Vatikan ilişkilerinde farklı yorumlara

sebebiyet vermiştir. Papa Franciscus’un, “20. yüzyılın ilk soykırımının

Ermenilere yapıldığını”5 söylemesi, Ankara‐Vatikan hattını germiştir. Bu

açıklamaya karşılık olarak, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın

“Sayın Papa’yı da bu tür yanlışlara herhalde bir daha düşmez diye kınıyorum ve

uyarmak istiyorum”6 şeklindeki ifadesi, Hıristiyan Dünyası’nda Erdoğan’a

yönelik eleştirileri beraberinde getirmiştir. Bu gelişmeleri, Türkiye’nin Vatikan

Büyükelçi Mehmet Paçacı’nın geri çağrılması takip etmiştir.7

5 Övgü Pınar (2015), “Papa’dan ‘Ermeni soykırımı’ Açıklaması”, BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150412_papa_soykirim.

6 “Erdoğan'dan Papa’ya ‘Soykırım’ İfadesi Yüzünden Kınama” (2015), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150414_erdogan_papa.

7 “Papa Soykırım Dedi” (2015), HaberTürk, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.haberturk.com/dunya/haber/1064902‐papa‐soykirim‐dedi. Sayın Paçacı, kısa bir süre önce görevine dönmüştür.


2. Türkiye Vatikan İlişkileri: Tarihsel Arka Plan

Fatih Sultan Mehmet döneminde Papalığın İstanbul’da sürekli bir temsilci

bulundurması imkânıyla başlayan ikili ilişkilerdeki tarihsel arka plan, 1962 yılına

kadar belirsiz ilişkileri içermiştir. Sultan Abdülmecit dönemi, bu anlamda ikili

ilişkilerde ilk dostane girişimleri kapsar. Viyana Büyükelçisi Şekib Bey’in 1847

yılındaki Vatikan ziyaretinin, dostane ilişkilerin kurulmasında önemli bir aşama

olduğu söylenebilir.8 Bu girişimin perde arkasında, Sultan’ın Papa’yı tebriği ve

birçok Katolik unsuru barındıran Osmanlı’nın Vatikan ile yakın ilişkiler kurma

amacı vardır. Fakat bu girişim, Fransa tarafından engellenmeye çalışılmıştır.

Ancak söylenebilir ki, Fransa’nın bu engelleme girişimi de başarısız olmuştur.9

Öyle ki, Sidon Piskoposu Innocenzo Ferrieri’nin Türkiye’ye bir iade‐i ziyareti

dahi gerçekleşmiştir.

Sultan Abdülaziz döneminin ikili ilişkiler açısında kısmi bir duraksama

içerdiğini söyleyebiliriz. Bu duraksamanın nedeni olarak, Doğu Katoliklerinin

durumu belirtilebilir. Vatikan’ın Katolik Kiliseler üzerine otonomu ile ilgili

düzenleme, Doğu Kiliseleri arasında ikiliğe neden olmuştur.10 Bu yeni

düzenleme ile birlikte, Vatikan ve Doğu Katolikleri arasında bazı belirsizlikler

gündeme gelmiştir. Hal böyle olunca, doğal olarak kiliselerin otonomuna ilişkin

tartışmalar oluşmuştur. Osmanlı, bu durumu çözmek istese de, Roma’nın İtalya

tarafından istilası başka bir problemi meydana getirmiştir. Sultan Abdülaziz’in

son dönemlerinde bazı pozitif hareketler de olmuş; fakat ikili ilişkilerdeki esas

hareketlilik II. Abdülhamit dönemine kalmıştır.

Sultan Abdülaziz dönemine kıyasla, II. Abdülhamit döneminin daha yoğun

ve verimli geçtiği söylenebilir. Bu yoğun ve verimli dönemde, II. Abdülhamit’in

kişisel yaklaşımının yanında, iç ve dış dinamikler de etkili olmuştur.11 Bu

dönemde, 1877‐1878 Osmanlı‐Rus Savaşı’nın (93 Harbi) gerçekleşmesi, Vatikan

ve Osmanlı’yı ortak düşmana karşı birlikte hareket etmeye yönlendirmiştir.

Sultan II. Abdülhamit, Osmanlı’nın içerisinde yer alan birçok Katolik unsura ve

diğer ülkelerde yer alan Vatikan temsilciliklerine binaen, ikili ilişkilerde

8 Ahmet Türkan (2015), “Turkey‐Vatican Relations from the Ottomans to the Republic”, International Journal of Humanities and Social Science, Cilt 5, Sayı: 5, s. 149.

9 Richard Brennan (1877), “Pope Pius The Nineth: A Popular Life Of Our Holy Father”, Printers To The Holy Apostolic See, New York, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: https://archive.org/details/apopularlife00brenuoft.

10 Marmara, s. 150.

11 Marmara, s. 152.

Şahin KESKİN 431

temsilciliklerin önemine ışık tutmuştur. Fransa’nın ise, oluşan bu senaryoya

yönelik olarak, İstanbul Büyükelçisi aracılığıyla Osmanlı ile Vatikan arasında

kurulacak Büyükelçilik konusunun tekrar açılmaması yönünde bir geri bildirimi

olmuştur. Bu, elbette Fransa’nın resmi görüşünü içermesi nedeniyle, Vatikan’ın

da bu girişime kayıtsız kalmasına yol açmıştır.

Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında, ikili ilişkilerin büyük ölçüde

kararsız ve belirsiz seviyede olduğu söylenebilir. Bu kararsızlık ve belirsizlik ile

ilgili olarak temel neden, Fransa’nın ve Osmanlı’nın savaş öncesi ve sonrasında

Vatikan’a yönelik tutumudur. Vatikan’a göre; Osmanlı ile ikili ilişkilerin

resmiyete kavuşturulması bir gerekliliktir. Fakat Vatikan, geçmiş belgelerinde

olayla ilgili olarak, Osmanlı’nın savaş sonrasında nasıl bir tutum izleyeceğini

tartışmıştır. Aynı şekilde, Fransa’nın oluşturulabilecek Büyükelçilik makamına

yönelik duruşu belirgindir. Fakat Fransa’nın savaştan nasıl bir sonuç ile

ayrılacağı, hiç şüphesiz ki belirsizdir. Bu anlamda, Vatikan heyeti “bekle‐gör”

politikası uygulayarak, ikili ilişkilerde resmiyeti erteleme kararı almıştır.

Osmanlı ise, daha önce hiç olmadığı kadar Vatikan ile resmi ilişkiler kurmayı

istiyordu. Bu isteğin perde arkasında, elbette politik bir karar vardı.

Savaşın bitişi ve Cumhuriyet’in inşasıyla birlikte, Türk heyeti farklı bir

pozisyona ulaştı. Bilindiği üzere, Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti’nden

farklı olarak laik bir sisteme sahipti. Fakat savaşın ardından oluşan diplomatik

yalnızlık, Türkiye Cumhuriyeti’ni büyük aktörlere karşı temkinli olma ve denge

siyaseti izlemeye yöneltti. Musul Sorunu, dış borçlar ve kapitülasyonların

kaldırılması gibi konular, Ankara hükümetini Fransa’ya karşı dikkatli olması

yönünde politikleştirdi. Aynı dönemde Vatikan, temkinli hareketi geride

bırakarak ve laik Türkiye’nin Katolik dünyasına yönelik belirsizliğinin farkında

olarak, resmi ilişkilere ivedi bir şekilde başlanılmasını gerekli görüyordu.

Türkiye’nin Fransa’yı karşısına almamak adına bu konuya temkinli yaklaşması

ise, bu dönemde ikili ilişkilerin başka bir bahara kaldığının işareti oldu.

İki ülke arasında resmi ilişkilerin kurulması, “Türk Papa” olarak anılan

Roncalli’nin gelişi ile gerçekleşti. Türk heyetinin kısa bir sürede gönlünü

kazanmayı başaran Roncalli, ikili ilişkilerin resmi boyuta taşınacağının ilk işareti

oldu. Roncalli’nin Papa olmasının yanında, bu dönemde Türkiye’de yaşanan

bazı gelişmeleri de aktarmak gerekir. İlk olarak, bu dönemde Türkiye tek partili

siyasi sistemini geride bırakarak, çok partili demokratik bir sisteme geçmiştir.

Bu geçiş ile birlikte, siyasi arenaya yeni bir parti ve yeni bir idare gelmiştir.

Demokrat Parti’nin iki önemli aktörü olan Adnan Menderes ve Celal Bayar’ın

Vatikan’da Papa’yı makamında ziyaret ettiği bilinir. Başbakan Adnan


Menderes’in bu ziyareti, Başbakanlık seviyesinde bir “ilk” olarak anılır. 10 Şubat

1960 tarihinde Vatikan Büyükelçisi olarak göreve başlayan Nurettin Vergin ile

de, resmi ilişkiler nihayet başlar. Böylelikle, uzun ve problemli süreçler geride

bırakılarak, ikili ilişkiler resmi boyuta taşınır.12

3. İlişkileri Etkileyen Faktörler

Türkiye‐Vatikan ilişkileri, diğer ikili ilişkilerin yanı sıra, farklı gelişmeler ile

de resmiyete ulaşmıştır. İlk olarak, Vatikan’ın statüsü, diğer ülkelere göre

farklıdır. Yüzölçümü olarak dünyanın en küçük ülkesi olan Vatikan ile ilişkiler

yürütmek, İslami kimliği bulunan bir Batı bloğu ülkesi (Türkiye) için çok zor

olmuştur. Bu anlamda, ikili ilişkileri etkileyen faktörlerin belirtilmesi, geçmiş ve

gelecek açısından ilişkilerin nasıl bir öneme sahip olduğunu daha anlaşılır

kılacaktır. Bu doğrultuda, ilişkileri etkileyen faktörleri şu şekilde sıralayabiliriz:

Kişiler, Söylemler ve Konjonktür.

3.1. Kişiler

Türkiye‐Vatikan ilişkileri incelenirken, kişilerin varlığı daha önemli bir yer

tutmuştur. Bu anlamda, akıllara ilk gelen isim “Türk Papa” olarak da anılan

Roncalli olur. Roncalli, ikili ilişkilerin deyim yerinde ise “meşalesini yakan”

isimdir. Osmanlı tarihi açısından önemli kişiler incelendiğinde ise; Fatih Sultan

Mehmet, Sultan Abdülaziz, Sultan Abdülmecit ve Sultan II. Abdülhamit örnek

olarak verilebilir. Bu kişiler arasında, hiç şüphesiz Sultan II. Abdülhamit daha

etkin olmuştur. Bu isimler dışında, “Söylemler” bölümünde aktaracağımız

Nurettin Paşa’nın da farklı bir etkisi vardır.

Türkiye Cumhuriyeti tarihi açısından bakıldığında ise; Adnan Menderes ve

Celal Bayar kilit isimleri oluşturur. Bu, hiç şüphesiz Mustafa Kemal Atatürk ve

İsmet İnönü’nün varlığını yok saymaz. Bilindiği üzere, Türkiye’nin savaştan

çıkmış ve zayıf olduğu Cumhuriyet’in ilk yılları, bir tür “denge siyaseti” üzerine

inşa edilmiştir. Türkiye’nin sınırlarını koruma bilinci ile bu dönemde savunmacı

politikalar izlemesinin, Türkiye‐Vatikan ilişkilerinin kurulmasını Demokrat Parti

dönemine kadar geciktirdiği belirtilebilir. Tekrar konumuza dönecek olursak,

Adnan Menderes ve Celal Bayar heyetlerinin Vatikan ziyaretleri, unutulmaması

gereken bir öneme sahiptir. Bu ziyaretler, en nihayetinde ikili ilişkilerde olumlu

algılamalar ve okumaların oluşmasına kaynaklık etmiştir. Resmi kişiler dışında,

ikili ilişkileri etkileyen bazı isimler de vardır. Bu isimlerin başında, hiç şüphesiz

12 Marmara, s. 159.

Şahin KESKİN 433

ülkücü militan Mehmet Ali Ağca gelir. İlişkileri adeta sabote etmeyi başaran

Ağca, konu ile ilgili olarak Papa’yı Neden Vurdum? adında bir kitap da yazmıştır.

Vatikan tarihinde de, ikili ilişkilerde anılan birkaç önemli ismi aktarmamız

mümkündür. Roncalli’ye ek olarak, Papa 6. Paolo, Papa 2. Jean Paul, Papa 16.

Benediktus ve Papa Franciscus isimleri söylenebilir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi,

Papa 6. Paolo, 16. Benediktus ve Papa Franciscus’un ikili ilişkilerde olumsuz

etkileri olduğu bilinir.

3.2. Söylemler

Her ikili ilişkilerde görüleceği gibi, Türkiye‐Vatikan ilişkilerini de söylemler

belirlemekte ve etkilemektedir. İlk olarak, Türkiye’nin Katolik bir ülke olmaması

ve çok yoğun Müslüman nüfus içermesi, ikili ilişkiler açısından farklı yorumlara

neden olur. Bu doğrultuda, birkaç örnek ile konuya açıklık getirebiliriz. 1. Ordu

Komutanı olan General Nurettin Paşa’nın İzmit’te kalabalık bir kitleye yönelik

bir demeci, vakti zamanında Vatikan’ın dikkatinden kaçmamıştır: “Düşmanların

bize, dinimize, vatanımıza, ulusumuza karşı gerçekleştirdikleri saldırıları ve cani

niyetleri asla unutmayın. Vatandaşımız sayarak asırlardır bağrımıza basıp

beslediğimiz elemanların zehirli ve nankör yılanlar olduğunu hatırlayın ve

gerçekleştirdikleri ihanetleri ve işledikleri suçları asla unutmayın.”13 Bu

açıklama ile ilgili olarak, Başpiskopos Ernesto Filippi’nin şu endişelerini

belirtebiliriz: “Vuku bulabilecek karşı saldırılara dair çok sayıda emare var;

bunların arasında Müslüman kitleleri nefrete ve intikama kışkırtan siyaset

adamlarının konuşmaları göze çarpıyor.”14

Bir diğer söylem örneği olarak, 16. Benediktus’un Almanya’da bir

üniversitede verdiği İslam karşıtı demeç geniş yer tutar. 16. Benediktus’un,

“Muhammed vaaz ettiği inancı kılıçla yayma emrinden başka hangi yeniliği

getirmiştir; sadece şer ve insanlık dışı şeyler” şeklinde ifadeler kullanması15 ve

Kardinal Peter Turkson’un Sinodo’da 7 dakikalık İslam karşıtı bir video

izlettirmesi16, İslam Dünyası’nı Vatikan’a karşı harekete geçirmiştir. Her ne

kadar Papalık makamından yanlış anlaşılmalar olduğu belirtilse de, radikal

İslamcı olarak tarif edilen bazı yayın organlarında, Vatikan tarafından İslam’a

13 Marmara, s. 122.

14 Marmara, s. 126.

15 “Papa 16’ıncı Benedikt ‘üzgünüm’ dedi” (2006), NTV, Erişim Tarihi: 1.11.2015, Erişim Adresi: http://arsiv.ntv.com.tr/news/385195.asp.

16 Reha Erus (2012), “Kardinal'den İslam karşıtı gaf”, NTV, Erişim Tarihi: 1.11.2015, Erişim Adresi: http://arsiv.ntv.com.tr/news/385195.asp.


karşı Haçlı zihniyeti ile hareket edildiği yönünde değerlendirmeler bazı

değerlendirmeler yapılmıştır.17

Söylem ile ilgili son örnek ise, Papa Franciscus’un Sözde Ermeni Soykırımı

ile ilgili açıklamalarıdır. Papa’nın soykırımı tanıması ve bu yönde adımlar

atılması şeklindeki demeci, Türkiye’nin tepkisine yol açtı. Bu açıklama, dönemin

Dış İşleri Bakanı’nın “kabul edilemez”, Başbakanı’nın “Papa’ya yakışmadı” gibi

en üst makamlarca kınanmasına yol açmıştır.18

3.3. Konjonktür

Türkiye‐Vatikan ilişkilerinin neden 1960 yılına kadar resmi boyuta

ulaşmadığı sorusuna verilebilecek en etkili cevap olarak, “konjonktür”

gösterilebilir. Tarihte, İslam ve Hıristiyan dünyasının defalarca rakip olarak karşı

karşıya gelmesinin, elbette resmi ilişkilerin oluşmamasında başlıca bir etken

olduğu bilinir. Fransa’nın Katolik himayeciliği ise, ikili ilişkilerde akla gelen ilk

engeldir. Fransa’nın güçlü ve söz sahibi olduğu dönemlerde, ikili ilişkiler

gayriresmi boyutta ilerlemiştir. Dünya Savaşları, ikili ilişkilerin belirsizliğine yol

açarken, Fransa’nın savaşlardan nasıl bir sonuçla ayrılacağı ve Katolik dünyaya

yönelik ilgisinin ne ölçüde devam edeceği de bilinmezliğini korumuştur.

1877‐1878 Osmanlı‐Rus Savaşı, konjonktür açısından önemli bir dönemeç

olmuştur. Rusların Hıristiyan nüfusu Ortodokslaştırma çabaları, Katolik Dünyası

açısından kabul edilir bir durum değildi. Buna bağlı olarak, Osmanlı ile yakın

ilişkiler kurmak ve bir anlamda ortak düşmana karşı harekete geçmek

gerekiyordu. Fakat bu yakınlık, Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’na Almanya

safında girişi nedeniyle şüpheleri ve kaygıları da beraberinde getirmiştir.

Birinci Dünya Savaşı sonrası ve Lozan Antlaşması ile birlikte, Fransa’nın

Katolik himayeciliği zayıflamıştır. Katı laik çizgideki Fransa, ağırlıklı olarak ulusal

politikalar ile ilgilenmeye başlamıştır. Aynı zamanda, bu dönemlerde Fransa’nın

Vatikan’a yönelik zararı da görülmüştür. Bu bilincin farkında olan Vatikan,

Fransa’nın tepkisinden çekindiği dönemleri geride bırakarak, Türkiye ile resmi

ilişkileri başlatmak istemiştir. Türkiye ise, kuruluşunun ilk yıllarından itibaren

Fransa ile ikili ilişkilerine daha büyük önem vermiştir. Bu durumda, dış borçlar,

Musul Sorunu ve Hatay Sorunu gibi faktörler de etkili olmuştur.

17Reha Erus (2012), “Kardinal'den İslam karşıtı gaf”, NTV, Erişim Tarihi: 1.11.2015, Erişim Adresi: http://arsiv.ntv.com.tr/news/385195.asp.

18 “Papa ‘soykırım’ sözünü kullandı, Türkiye Vatikan Büyükelçisi Mehmet Paçacı'yı geri çağırdı” (2015), Hürriyet, Erişim Tarihi: 01.11.2015, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/papa‐soykirim‐sozunu‐kullandi‐turkiye‐vatikan‐buyukelcisi‐mehmet‐pacaciyi‐geri‐cagirdi‐28719416.

Şahin KESKİN 435

Kısacası, konjonktürün etkinliğinin ikili ilişkileri uzun bir zaman olumsuz

etkilediği bilinmektedir. Ermeni Sorunu’na yönelik olarak Vatikan’ın tutumu,

günümüzde de iki ilişkilerdeki en etkili (olumsuz anlamda) konudur. Kaldı ki, bu,

sadece Vatikan’ın tutumunu da içermemektedir. Avrupa Parlamentosu’nda bu

konuda bir yasa tasarısının kabulü, Türkiye’nin bu konudaki yalnızlığını

göstermektedir. Yine de, Rusya’nın son dönemde Batı’ya meydan okuyarak

yükselişi ve Ukrayna, Suriye gibi krizlerde etkin oluşu, Batı Dünyası için

Türkiye’nin önemini göstermektedir. Bu doğrultuda, Ermeni Sorunu gibi olaylar

(aradan bir asır geçtiği de düşünülürse), yakın gelecekte sadece yılın bir

döneminde tartışılan bir medya konusu olarak da kalabilir. Bu konuda

konjonktürün nasıl işleyeceği halen büyük bir muammadır. Türkiye‐Vatikan

ilişkilerinin, bu konjonktürde (Rusya tehlikesi) Roncalli döneminde olduğu altın

dönemine ulaşması umulabilir.

4. Sonuç

Fatih Sultan Mehmet ile başlayan Türkiye‐Vatikan ilişkileri, çok karmaşık

bir süreci anlatır. Bu karmaşıklık, Doğu’daki Katoliklerin durumu ve Fransa’nın

Katolik himayeciliği ile yakından ilişkilidir. Birinci Dünya Savaşı ile Osmanlı

bünyesinde yer alan Katoliklerin durumunun belirsizliği, Vatikan’ın ikili

ilişkilerin kurulmasını bir gereklilik olarak algılamasına neden olmuştur.

Fransa’nın Katolik himayeciliğinin Birinci Dünya Savaşı ile azalmasının da, ikili

ilişkilerin daha olumlu bir şekilde tartışılmasında ve resmi ilişkilerin

kurulmasının gerekliliği üzerine bilincin oluşmasındaki pozitif rolü yadsınamaz.

Türkiye’nin Cumhuriyet’in ilk yıllarında yürüttüğü denge siyaseti ise, Vatikan’ın

Birinci Dünya Savaşı dönemi siyaseti gibi olmuştur.

İkili ilişkilerin mimarı olarak görebileceğimiz Roncalli, Türkiye sevgisi ile

Türkiye‐Vatikan ilişkilerinin resmi bir boyuta ulaşmasında büyük rol oynamıştır.

Aynı dönemde Türkiye’nin çok partili siyasal hayata geçişi ve Demokrat

Parti’nin liberal açılımları, birbirlerini destekleyen gelişmeler olmuştur. Adnan

Menderes ve Celal Bayar’ın resmi ziyaretler ile önem verdiklerini gösterdikleri

bu ilişkiler, 1960 yılında resmiyete kavuştu. Şüphesiz ki, ikili ilişkiler sadece

kişilerin ne istedikleri ile ilgili değildir. Bu tarz makro politik ilişkiler, sistemsel

faktörlerle de yakından ilgilidir. Lakin yine de, önemli konumda bulunan bazı

kişiler, söylemleri ile ikili ilişkilerin seyrini belirlemiş; bu söylemlerin etkisiyle

kimi zamanlarda ikili ilişkiler tıkanıklığa girmiş, kimi zamanlardaysa altın

dönemlerini yaşamıştır. Bu anlamda, söylemler, iki ilişkilerde dikkatlerden

kaçmayacak kadar önemli olarak görülebilir. Tarafların birbirlerini nasıl


tanımladığının, en önemli yorumlama alanı olduğu da söylenebilir. Bu

doğrultuda, Vatikan’ın Türkiye’ye yönelik açıklamaları bir anlamda İslam

Dünyası’nı da ilgilendirirken, Türkiye’nin açıklamaları da Hıristiyan Dünyası’nı

ilgilendirmektedir. Örneğin, Sözde Ermeni Sorunu ile ilgili olarak Vatikan’ın

düşüncesi, Türkiye’yi harekete geçirmiş ve ülkenin Cumhurbaşkanı’nın (Recep

Tayyip Erdoğan) Papa’yı kınaması, Hıristiyan Dünyasında hoş karşılanmamıştır.

Bu anlamda, Hıristiyan Dünyası da Papa’dan bir din adamı gibi

değerlendirmeler beklemektedir.19

İkili ilişkilerin günümüzde istikrarlı durumda olduğu söylenebilir. Fakat ikili

ilişkilerin seyri, mevcut sorunlara yönelik tarafların nasıl tavır takınacakları ile

de yakından ilgilidir. Suriye iç savaşına bağlı olarak gelişen mülteci probleminin

şimdilerde Türkiye ve Avrupa’da en yoğun gündem maddesi olması, Papa’nın

(Franciscus) Türkiye’ye yönelik değerlendirmelerini de etkilemektedir. Bu

doğrultuda, geçtiğimiz aylarda Papa’nın Batı’yı eleştirerek Türkiye’nin

mültecilere yönelik tutumunu takdir etmesi, ikili ilişkilerin seyrinde bir

tazelenme sağlayabilir.20 Papa’nın geçtiğimiz aylarda Ankara’da düzenlenen

terör saldırısında hayatını kaybedenler için dua etmesi de, Türkiye tarafından

hoş karşılanan bir gelişmedir.21

Sonuç olarak, ikili ilişkiler, bundan sonra da kişiler ve söylemler aracılığı ile

ilerleyecek gibi gözüküyor. Bu anlamda, ikili ilişkilerin geleceğini belirleyecek

kişilerin söylemlerinde mevcut konjonktürde oturmuş olduğu belirtilebilir.

Fakat bu sabit durumun, gelecekte iyi ya da kötüye gidebileceğini kestirmek

şimdiden mümkün değildir. Güvenlik tehditlerinin arttığı şu günlerde, ikili

ilişkilerin daha yakın olmasının gerektiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu

doğrultuda, Batı ve Vatikan, geçmişteki Osmanlı‐Rus savaşlarında olduğu gibi

bugün de Türkiye’yi yakın görmeli ve birlikte hareket etmelidirler. Çünkü

Türkiye, yoğun Müslüman nüfusuna karşın bir Batı bloğu ülkesidir ve Avrupa

Birliği’ne tam üye olmak hedefindedir. Üstelik Batı’nın yanında olan bir Türkiye,

Batı’nın karşısında olan bir Türkiye’ye kıyasla çok daha az tehlikelidir.

19“İtalya'dan Türkiye'ye Papa cevabı” (2015), Hürriyet, Erişim Tarihi: 02.11.2015, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/italyadan‐turkiyeye‐papa‐cevabi‐28727106.

20“Papa Batı'yı eleştirdi, Türkiye'yi övdü” (2015), Sabah, Erişim Tarihi: 02.11.2015, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/dunya/2015/09/18/papa‐batiyi‐elestirdi‐turkiyeyi‐ovdu.

21“Papa Franciscus, Türkiye için dua etti” (2015), TRTTürk, Erişim Tarihi: 02.11.2015, Erişim Adresi: http://www.trtturk.com/haber/papa‐franciscus‐turkiye‐icin‐dua‐etti‐155207.html.

Şahin KESKİN 437

KAYNAKÇA Brennan, Richard (1877), “Pope Pius The Nineth: A Popular Life Of Our Holy Father”,

Printers To The Holy Apostolic See, New York, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: https://archive.org/details/apopularlife00brenuoft.

“Erdoğan’dan Papa’ya ‘Soykırım’ İfadesi Yüzünden Kınama” (2015), BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 30.10.2015, http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150414_erdogan_papa.

Erus, Reha (2012), “Kardinal’den İslam Karşıtı Gaf”, Hürriyet, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/kardinalden-islam-karsiti-gaf-21706541.

“İtalya’dan Türkiye’ye Papa Cevabı” (2015), Hürriyet, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/italyadan-turkiyeye-papa-cevabi-28727106.

Marmara, Rinaldo (2012), Vatikan Gizli Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye ile Vatikan Diplomatik İlişkilere Doğru, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul.

“Papa 16’ıncı Benedikt ‘Üzgünüm’ Dedi” (2006), NTV, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://arsiv.ntv.com.tr/news/385195.asp.

“Papa Batı’yı Eleştirdi, Türkiye’yi Övdü” (2015), Sabah, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.sabah.com.tr/dunya/2015/09/18/papa-batiyi-elestirdi-turkiyeyi-ovdu.

“Papa Franciscus, Türkiye İçin Dua Etti” (2015), TRT Türk, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.trtturk.com/haber/papa-franciscus-turkiye-icin-dua-etti-155207.html.

“Papa Soykırım Dedi” (2015), HaberTürk, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.haberturk.com/dunya/haber/1064902-papa-soykirim-dedi.

“Papa ‘Soykırım’ Sözünü Kullandı, Türkiye Vatikan Büyükelçisi Mehmet Paçacı’yı Geri Çağırdı” (2015), Hürriyet, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.hurriyet.com.tr/papa-soykirim-sozunu-kullandi-turkiye-vatikan-buyukelcisi-mehmet-pacaciyi-geri-cagirdi-28719416.

Pınar, Övgü (2015), “Papa’dan "Ermeni soykırımı" açıklaması”, BBC Türkçe, Erişim Tarihi: 31.10.2015, Erişim Adresi: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/04/150412_papa_soykirim.

“Türkiye‐Vatikan İlişkileri”, Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı, Erişim Tarihi: 30.10.2015, Erişim Adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-vatikan-siyasi-iliskileri.tr.mfa.

Türkan, Ahmet (2015), “Turkey‐Vatican Relations from the Ottomans to the Republic”, International Journal of Humanities and Social Science, Cilt 5, Sayı: 5.

Documents

Mavi Elma: Türkiye-Avrupa İlişkileri, \"Türkiye-Vatikan İlişkileri\"