58
1 Kum 2015: What’s On My Mind? By Salai Van Lian Thang Biahmai ṭhi: Capar ka tialmi zeimaw cu “Chinmi cazual le mekazin” nih an chuah pah hna lengah groupmail le Chinmi maivan zeimazat zongah tar an si. Cun a cheu cu “academia.edu” zongah ka fim fawn. Asinain, capar ngai siloin “chikkhat lungchuak le hmuhning catawi tete” kha “what’s on your mind?” timi Facebook cahmai ah ka tialmi tete an um. Phun dang cun “update status” pawl kan ti lai. Cucu ṭha tein fim ka duh lengah a rel lomi zong hromh ve ka duh fawn. Cucaah ka khomh i ka hun chuah. Kum 2014 le 2013 catawitete tialmi cu ka tar cang. Hihi 2015 chung tialmi an si. Careltu le thapetu dihlak cungah kai lawm zungzal. NLD policy le a sungmi Tlangmi Party (November 28, 2015) Hakha kan ton thil nih umnuam lo in a kan chiah. Zing ka tho i hmanthlak pawl ka hmuh cu "Maw! Hakha" ti viar bia ka peh kho ti lo. Tantaak chungkhar vialte caah thla kan cam. RIP. Thimnak a dih in Nov-March kar hi "sensitive period" kan ra ti. Ruahnak phunkip an chuak. Tanglei Myanmar expert pawl cabia tete hi rel ve kan forh duh hna (rak google ve uh!). 1. The realities of power in Myanmar by Andrew Selt 2. The (Few) Generals That Don’t Exit in Myanmar by Renaud Egreteau 3. NLD believes Suu Kyi can be president by Larry Jagan 4. Divided government haunts Myanmar's future by Robert H. Taylor 5. After landslide victory comes the hard part by Richard Horsey 6. Letter to Editor: Give Burma credit for free and fair elections" by David I. Steinberg 7. Myanmar's democracy dividend begins with an economic re-boot by Sean Turnell (economic advisor to Suu Kyi) The Irrawaddy nih "Bertil Lintner" le The Hindu nih "Thant Myint-U" interview zong kha rel an phu. New Mandala nih "Why didn’t ethnic parties do better in Myanmar’s elections?" timi report nizan a chuak i ziah Tlangmi an sungh timi a ruang 7 an tialmi zong rel a phu. The Washington Post nih Pi Suu Kyi le Snr.Gen. Myin Aung Hlaing interview zong rel a phu. ICG report bel a chuak rih lo; ka hngah bikmi a hung si. Tulio lungdai lomi cu "NLD uknak an chan sual lai lo" tihi asi. President le ralbawizik nih tutiang kan Pi an ton rih lo tikah kan lung a dai lo. Asinain, expert pawl nih "hi a phak lai hi an rak tuak cia dih ko cang dakaw; an chanh ko lai" an ti. Vei pahnih zong nih cun "chan e!" tiah an itiam, Lungretheih awk a um in ka hmu ve lo. April cun NLD nih uk hram a kan thok ko lai. "President hodah asi hnga" timi ah thinlung a cawl fawn. Media pakhat ni a zumh 7 min a tar. Nu pakhat a zumhbik— Daw Su Su Lwin, an ti. Mahbel, Washington Post nih Pi Suu Kyi kha "President cungah ka um lai na ti i ASEAN meeting le a dang ram lubikbik itonnak ah teh zeitin na si lai" tiah a hal tikah "I’ll go there. I’ll go along with the president, and he can sit beside me" tiah a leh. Hi zawn ah "he" a hman; "she" a hmang lo. President cu " nu siloin pa maw si hnga" ti hna a ka ruahter sawhsawh. Rechard Horsey nih "vawlei ramlubikbik i tonnak ah President pawng thu in a va kal ve lengmang cun zeidik khi a lawh lai" tiah "how would Suu Kyi proxy president work?" tiah Twitter ah a tar. Ka mitthlam ka cuanter hnikah zapi lak an vai zulh le thutdir lai khi zeidik ka lawhter ve. Larry Jagan nih cun "phung nih a onh lo nain Suu Kyi bak President ah NLD nih chuahpi an timh ko. 1950s ah U Nu nih Gen. Ne Win Vuancichok rian a rak pek bantuk in a lam an ruat cuahmah" ati. Rechard Horsey 1

Kum 2015: What’s On My Mind?

Embed Size (px)

Citation preview

1

Kum 2015: What’s On My Mind?

By Salai Van Lian Thang

Biahmaiṭhi: Capar ka tialmi zeimaw cu “Chinmi cazual le mekazin” nih an chuah pah hna lengah groupmail le Chinmi maivan zeimazat zongah tar an si. Cun a cheu cu “academia.edu” zongah ka fim fawn. Asinain, capar ngai siloin “chikkhat lungchuak le hmuhning catawi tete” kha “what’s on your mind?” timi Facebook cahmai ah ka tialmi tete an um. Phun dang cun “update status” pawl kan ti lai. Cucu ṭha tein fim ka duh lengah a rel lomi zong hromh ve ka duh fawn. Cucaah ka khomh i ka hun chuah. Kum 2014 le 2013 catawitete tialmi cu ka tar cang. Hihi 2015 chung tialmi an si. Careltu le thapetu dihlak cungah kai lawm zungzal.

NLD policy le a sungmi Tlangmi Party (November 28, 2015)

Hakha kan ton thil nih umnuam lo in a kan chiah. Zing ka tho i hmanthlak pawl ka hmuh cu "Maw! Hakha" ti viar bia ka peh kho ti lo. Tantaak chungkhar vialte caah thla kan cam. RIP.

Thimnak a dih in Nov-March kar hi "sensitive period" kan ra ti. Ruahnak phunkip an chuak. Tanglei Myanmar expert pawl cabia tete hi rel ve kan forh duh hna (rak google ve uh!).

1. The realities of power in Myanmar by Andrew Selt 2. The (Few) Generals That Don’t Exit in Myanmar by Renaud Egreteau 3. NLD believes Suu Kyi can be president by Larry Jagan 4. Divided government haunts Myanmar's future by Robert H. Taylor 5. After landslide victory comes the hard part by Richard Horsey6. Letter to Editor: Give Burma credit for free and fair elections" by David I. Steinberg 7. Myanmar's democracy dividend begins with an economic re-boot by Sean Turnell (economic advisor to Suu Kyi)

The Irrawaddy nih "Bertil Lintner" le The Hindu nih "Thant Myint-U" interview zong kha rel an phu. New Mandala nih "Why didn’t ethnic parties do better in Myanmar’s elections?" timi report nizan a chuak i ziah Tlangmi an sungh timi a ruang 7 an tialmi zong rel a phu. The Washington Post nih Pi Suu Kyi le Snr.Gen. Myin Aung Hlaing interview zong rel a phu. ICG report bel a chuak rih lo; ka hngah bikmi a hung si.

Tulio lungdai lomi cu "NLD uknak an chan sual lai lo" tihi asi. President le ralbawizik nih tutiang kan Pi an ton rih lo tikah kan lung a dai lo. Asinain, expert pawl nih "hi a phak lai hi an rak tuak cia dih ko cang dakaw; an chanh ko lai" an ti. Vei pahnih zong nih cun "chan e!" tiah an itiam, Lungretheih awk a um in ka hmu ve lo. April cun NLD nih uk hram a kan thok ko lai.

"President hodah asi hnga" timi ah thinlung a cawl fawn. Media pakhat ni a zumh 7 min a tar. Nu pakhat a zumhbik— Daw Su Su Lwin, an ti. Mahbel, Washington Post nih Pi Suu Kyi kha "President cungah ka um lai na ti i ASEAN meeting le a dang ram lubikbik itonnak ah teh zeitin na si lai" tiah a hal tikah "I’ll go there. I’ll go along with the president, and he can sit beside me" tiah a leh. Hi zawn ah "he" a hman; "she" a hmang lo. President cu " nu siloin pa maw si hnga" ti hna a ka ruahter sawhsawh.

Rechard Horsey nih "vawlei ramlubikbik i tonnak ah President pawng thu in a va kal ve lengmang cun zeidik khi a lawh lai" tiah "how would Suu Kyi proxy president work?" tiah Twitter ah a tar. Ka mitthlam ka cuanter hnikah zapi lak an vai zulh le thutdir lai khi zeidik ka lawhter ve.

Larry Jagan nih cun "phung nih a onh lo nain Suu Kyi bak President ah NLD nih chuahpi an timh ko. 1950s ah U Nu nih Gen. Ne Win Vuancichok rian a rak pek bantuk in a lam an ruat cuahmah" ati. Rechard Horsey

1

2

nih cun "President thu-dir a tuahter ahcun ralkap nih a ei an i harh tuk lai, an ilawm lai lo" tiah ati. Robert Taylor nih "lam ummi cu Prime Minister (PM) post thar siam i; PM minin President power vialte hmanter kha asi" tiah atial. Hihi Speaker Khin Aung Myint zong nih ruahnak a pek bal rua: thil si kho a si dik maw; ralkap nih an cohlang fawn te hnga dik maw!.

Micheu nih India Sonia Gandhi phunin a um te lai an ti nain "cu phun asi lai lo" tiah a chim fawn. Vuanci rian a lak cun NLD riantuan a khap caah a duh fawn lai lo. Micheu nih Pyithu Hluttaw Speaker asi te kho, an ti. Speaker cun NLD rian kha a kemh khawh; "very powerful post" asi fawn. Nain, Phunghram (Art. 113) ah "his le he" tbk longte Speaker zawnah an hman; "her" le "she" in pei remhpiak dih a hauh ne lai cu ka ti nawn. Nain, phunghram sullam cu Kawlholh lak asi caah a buai tuk lai lo.

Tutan kha "Miphun Party Tanh A Herhnak Pariat" ka tialmi chungah 1nk bik cu: kan caah biapibik cu a ralaimi "political dialouge (PD)" hi asi.Cu tikah political party hi biapi tukin an dir ve lai caah kuan le zen rawnh kan hau" ka rak ti. Tu lioah "Cozah lei nih mee khat an ngeih cun; hriamtlai phu zong mee khat bak; political party zong mee khat bak" tiah itluk tein kilthum pungsan in tu khi an kalpi cuahmah cang. Minung 16 veve (an zapi 46) telnak "Union Peace Dialouge Joint Committee (UPDJC)" phu an dirh i FPD an suai cuahmah cang.

Political Party 90 leng kan um tikah aiawhtu 16 ithim cu a fawite lo. Mi tthawng an tam i tlin a har tuk fawn. Mahbel, 16 chungah Laimi in Pu Zo Zam (NBF aiawh) le Pu Ngai Sak an hun itel khawh cu lawmh a um tuk. Laimi kan pa le hi miphun dang zong nih an bochan hna ti a hun lang. Hriamtlai aiawh 16 lakah CNF zeizat an itel cu kan thei lo nain Laimi tampi UPDJC ah kan itel cu lawmh lo awk khi a tha lo. Party ciocio MP ngei SNLD le ANP he bel an kan thleidan tuk colh; an nih cu direct in hmun an pek hna; an mipi nih zen le kuan khat tein an rawnh fawn hna (MP). Kan nih cu har le fe in kan tling; kan meithal ah zen le kuan a um lo i zaangfak khi an si (MP an ngei lo). Cabuai cung ral ituk hi a har khun an ti caah dirkamh dan tu kan thiam te hna lai.

NLD nih zeitin remdaihnak a kalpi te lai timi bel a hun fiang rih lo. Ralbawizik he iton hlan cu bia isum rih dawh an si. Thein Sein nih hma a lakmi peh awk tha vialte kan peh lai timi le Pi Suu Kyi nih a hruai lai timi tu an hun chim. Mahbel "ralkap kutah nawl a um dih ko caah NLD le ralkap an irem lo sual cun lam lai ah kan tang thut te sual lai" ti zong cu phan a dai lo. Washington Post ah ralbawizik nih peace process lampi zongin phunghram aa hun iremh te kho ko a timi nih tlawmte tu hna a hun ngamter.

Naitan DVB Debate kha ka rak ngai ve. Dr Thaung Htun (NCGUB UN palai hlun) nih "MP pakhat zong a hmu lomi Party cu remdaih ichonhnak cabuai ah thut ve an tlak lo" a timi nih zik tiah a ka hriah. Kha bantuk a ruatmi an tampi men lai. Pi Suu Kyi nih NCA theihpitu ah min a rak thu lo; Noble daihnak laksawng dong nih tiah kan khuaruah a rak har pah. Thimnak a tei hnuin NCA minthu hriamtlai phu 8 nih Pi Suu Kyi he iton an hal tthan tikah NLD upa he tuni a tonter hna (CNF Chairman zong aa tel). Amah pumpak tu nih a tong hoi hna lo. Zeidik asi ko lai, ka hun ti nawn.

NLD upa U Win Htein nih an iton dih ah "ramkhel biaruahnak mawngtu (UPDJC) ah MP zong a ngei lomi party an itel cu NLD nih kan duh bak lo" tiah tuzan lei BBC ah piang koin a hun chim. Phun dang cun: UPDJC ah "Pu Zo Zam le Pu Ngaisak tbk cu tel ve an tlak lo" tinak khi asi ko rua. Lai party pakhat hmanh UPDJC cabuai ah NLD policy ning cun aa tel tlak kan um ti lo. NLD aiawh in thutnak pahnih an ngei i cunglei an pu le an thu fawn; Laimi NLD thut khawh khi asi hoi lo.

Nizan ah kan thim hna i; tuni mah bia an chim cu "kanmah kuan le zen lila in kanmah lila pei an kan kah than cang ko hi!" ka hun ti nawn. NLD cozah a kai taktak tikah "UPDJC cabuai in an kan tthawl tak te hnga maw cu kan thei rih lo! An ti khawhmi cu asi ti lai ka zum tuk lo. Mahbel, an policy zohah MP a hmu lomi

2

3

Tlangmi party pawl atu bantukin sirlei hnawn; zohchuk le zeirello an huah thluahmah te ding khi ka lung cu a faak chung cia. Zeitiawk cu tha ti hlah.

Tulio lawmh a ummi tu cu "cozah thar ah Tlangmi zong an itel ve lai" tiah Pi Suu Kyi bia hi asi. Vice President hi cu Karen, Kachin, Arakhan an si te kho men. An khokheng le siahri tlai kho buddist theng an zoh ve te men lai. Laimi chungin Deputy Speaker le Pyidaungsu Vuanci tbk tal cu pek tlak hrim kan si ve ko ka ti. Ka mizumh zong an um; ka saduhthah zong asi fawn. Zeitin hma a lak kan zoh rih hnik hna lai cu.

Kawlram Expert Pawl Ka Kheuh Ta Hna (November 11, 2015)

Kawlram experts, specialists le scholars tam nawn kan ngei hna—Prof. Josef Silverstein, Prof. David I. Steinberg, Bertil Lintner, Martin Smith , Prof. Mary P. Callahen, Prof. Robert H. Taylor, Dr. Morten Pedersen, Prof. Andrew Selth, Prof. Ardeth Maung Thawnghmung, Prof. Myint Zan, Prof. Donald M. Seekins, Dr Richard Horsey, Dr. Ashley South, Prof. Maung Aung Myoe, Larry Jagan, Dr. Renaud Egreteau, Dr Nicholas Farrelly. Dr. Tin Mawng Mawng Than, Min Zin, Dr. Zar Ni, Dr. Nehginpao Kipgen. Benedict Rogers zong ka telh lai. Zeimaw an um rih lai nain hi vial si rih seh.

Hi hna hi an thiamhleinak le hngalhhleinak (areas of expertise) kha aa dang cio. Cheukhat cu cathiamsang an si i; cheukhat cu hlatnak le catialnak (journalists) in a hung larmi an si.

Hlan deuh (Ne Win chan) in Prof. Josef Silverstein le Prof. David Steinberg cu an rak lar tuk cang. Prof. FK Lehman (kan pa Marki pa) zong a rak si ve . Nain, an tar tuk cang. Nihin tiluan an dawi kho tuk ti lo. An cauk le catialmi tu cu hrelh loin rel ttha dih an si. David Steinberg tu cu a awn kho pah peng rih i kan van a tha tuk kan ti lai.

Tlangmi kong ahcun Martin Smith, Dr. Ashley South, Prof. Ardeth Maung Thawnghmung, Bertil Lintner le Dr. Nehginpao Kipgen (Kuki pa) tbk hi an thei ngai tiah ka ruah. Dr. Lian Sakhong zong ethnic issue nana cun expert bak asi ve ko. Dr. Ashley South (Norway asi rua) hi tulio remdaihnak kong a tialmi an tha taktak. Prof. Ardeth Maung Thawnghmung cu Karen issue a bikin a tialmi an ttha. Bertil Lintner (Sweden pa asi i a nupi Shan) hi cu a phunphun in a tial ko. Mahbel chelcan ah a “dirhmun” hi a hak tuk deuh in ka hmuh pah. Tutiang Tlangmi caah lung a fak ngaimi cu Shanpa Dr Chao Tzang Yanghwe (PhD, Political Science) nih Canada ah a ka thih takmi kha asi. Dr. Lian Sakhong nih "My Mentor" a timi kha asi. Tulio ah a naupa Harn Yawnghwe zong cu Tlangmi nih kan ibochan ngai; tlawmte a "nem" deuh sual maw ti tu cu a ka ruahter caan a um ve.

Tulio ramkhel thlihran cuanhtu (political commentators) lakah Sithu Aung Myint, Dr. Yan Myo Thein, Larry Jagan le Min Zin capar pawl an tha ngai. Sithu Aung Myint le Dr. Yan Myo Thein an bia tu cu tlawmte baunak a um in ka hmuh―ka uar tukmi an si lo. Min Zin hi politics lei cathiamsang ngai asi i a cuanhning a dik ngai ka ti tawn. Nain, a capar ah Pi Suu Kyi le NLD a uarlonak a lang pah tawn i relzia thiam a hau ve. Kanpu Larry Jagan capar hi cu rel an nuam dom tawn ko nain “hmailei a cang te lai” timi phuan chung phun a hmang pah i a dik lo a tam tawn ve tikah a hmaikhah a si deuh tawn lo. Dr Zar Ni cu a “hak tuk” lengah “biachia kha” a chim tuk; cun Muslim caah a bikin a aumi phunin a um ko cang. Uar a um ti lo.

Kawlram expert lakah a thiamsang ngai nain ralrin a herh ngaimi hna cu: Dr Morten Pedersen le Prof. Robert H. Taylor cauk pawl hi an si. Hi hna hi ralkap cozah a rak aukanhtu “apologists” ah hopoah nih kan hmuh dih. Hngalh cu an hngal bak, an cauk pawl rel cu a tha tuk; nain relthiam ngai khi a hau ve deuh tawn. Prof. Michael Aung-Thwin cauk le capar pawl zong ralrin ngai ding an si ve. Tlangmi kan dirhmun le tuanbia an kan “thlak tuk” deuhin ka tuar tawn. Ka uar lem lomi Kawlram scholars an si.

3

4

Historian Dr. Thant Myint-U, Economist Dr. Sean Turnell le Women issue leiin Prof. Christina Fink hna an cabia zong an tha bak. Dr. Thant Myint-U hi cu tulio Kawlram ah “zohthlabik” asi in ka hmuh ko—hmailei Kawlrampi hruaitu zongah a chuak kho te men. Mahbel, a cauk pawl ah Tlangmi kong a hrial deuhmi a lo deuh lengmang i a lungput tak zei a lawh set cu ka hngal lo. Naih tein a cabia cu dawi a thami asi.

Kawlram cu ralkap lei kong a theimi “military speciallists” hi kan herh ngai. Hi lei ahcun Prof. Mary P. Callahen; Prof. Andrew Selth, Win Min, Benedict Rogers le Prof. Maung Aung Myoe an cabia pawl hi an tha. Win Min capar hi a “thuk” ka rak ti tawn nain a capar ka hmu tuk ti lo. Ben Rogers cu Than Swe kong a tialmi kha asi; human rights activist asi i; Laimi he aa kom ngaimi asi. Mary P. Callahen cauk “Making Enemies: War and State Building in Burma” le "The Origin of Military Rules in Burma"; Andrew Selth a cauk “Burma's Armed Forces: Power Without Glory” le Maung Aung Myoe tialmi “Building the Tatmadaw: Myanmar Armed Forces Since 1948” timi pawl cu ralkap chungthil theih duh ahcun rel ttha hrim khi an si.

Hi a cunglei Kawlram experts pawl lakah tulio ka uarbik pawl ka thim hnik lai— Andrew Selth, Richard Horsey, Ashley South, Thant Myint-U, Maung Aung Myoe, Renaud Egreteau, Larry Jagan, Bertil Lintner le Min Zin—an si.

Tulio ah a capar ka thlaihchan deuhbikmi cu: Dr. Renaud Egreteau (France pa) hi asi. PhD (Political Science) a dihmi asi ve i; nai ah Larry Jagan he “Soldiers and Diplomacy in Burma” timi cauk a chuahtu kha asi. Tulio cu Hluttaw chung dirhmun le sining a hlat kho ngaite. Thil a hlatning le a tuaktanning le a tialning ah ka lung a ka ton ngai:D

Kawlram ramkhel dirhmun cu a "hnok" tuk caah thawngpang theihnak in a "cungpavuan" cuanh lawng cun a tling kho hrim tawn lo. Hliah le cang tete tlaih thiam a herh ngai. Cucaah mithiam hna: an cabia le hmuhning kha "zohchih" le "relchih" khawh pah lengmang a tha ngai. Cu pawl cu tlawmpal ka hun kheuh ta ko hna hih. Hodah nan uar timi zong hun chim ve te uh.

NLD Teinak le Chin Party Sunghnak (November 10, 2015)

Suu Kyi tiletpi "Suu Kyi wave" a thomi nih Chinram zong a hun fenh dih ve kan ti lai. Nikum India zong "Modi wave" nih a rak fenh dih ve―a tthawng takmi Congress Party cu Leader of Opposition dirhmun (10% strength of house) dirhmun tiang an sung dih. India cun Leader of Opposition hna an "salary le allowance" cu Cabinet Minister tluk asi. Tutan ah hruaitu tthawng a tilet a thawh caan he kan itong ve. Hmailei cu asi tuk ti lai lo.

2013 ah kum 10 chung Mizoram uktu MNF cu Congress Party nih 85% bakin vangkau in a thlak―mah tluk thawngmi MNF kha tulio khi Leader of Opposition zong an tlai kho lo. Party pakhat nih sau deuh uk cun mipi nih an ning ttthan―hnu thimnak ah zoh dawh loin an tthlak tthan. Ralkap le USDP uknak kan ning tuk―cucu tutan thimfung in mipi nih an hun phuanmi asi.

India le Burma hi teitu nih ruh dih "winner-takes-all" timi "FPTP electoral system" a hmangmi ram kan si caah Party pakhat nih a zapi tein hmun phiah bang phiah dih―"tei-tuk lommam" a fawi tuk tawn. Aung San le U Nu chan zongah AFPFL nih "landslide" in an rak tei tawn cang. Cu thimnak phung system zong nih a hun ngeihmi asi ve fawn.

Pi Suu Kyi caah hopoah thla kan rak cam tawn. 1990 result an cohlan tthannak hnga ralkap cozah dohin voi zeizatdah sandah kan rak piah! Tutan "landslide" in a tei tikah hopoah kan i lawm dih. Cozah tlamtling tein a ser khawhnak hnga thla tu kan cam rih lai.

4

5

Chinram ah a bikin Hakha, Falam, Thantlang ah "miphun party" an sungh dih cu kan lung a fak tuk hme teh. Zeicatiah electoral history kan zoh tikah Rawn Party huham le lianhnak nih hmun a lak bal lonak hmun asi. A bikin miphun party in candidates an tha ngai ko kan tinak Hakha ah an tlak dih cu ruah ding a tam tuk khi asi. Political crisis a dih rih lo tikah ethnic movement― NBF and UNA―tha a der ding kha hohmanh nih kan duh rih lo. Tlangmi nih 1990 ah 16% kan teimi le 2010 ah 14% kan teimi cu 7% hmanh tlin dawh kan si ti rua lo. Hihi a poicem ka hun ti. Nain, Tlangmi le miphun party nih zeiruangdah hi tlukin kan sungh timi zong ipurdahnak le ichekhlatnak (retrospection) cu ttha tein tuah ve a hau te lai.

Tuan tein kan chim bang kan caah "post-election" hi a biapi deuh khun―political dialouge zeitindah a kal te lai timi a biapi ngai. Parliament chungin zeitindah "reform" hma an lak te lai timi a biapi ngai. Cu vialte caah lungtho tein kan tang rih hna lai i thla kan cam rih hna lai. Cozah muisam zeitin a kal hnga timi zong cuahnak ka hun tial ve te lai.November 10, 2015 update:

Pu Zing Cung nih "NCA hrilhfiahnak" cu ka ngai ve. Ka lung a tling ngai. Pathian nih a kan pekmi hruaitu paza bak cu asi ko.

Political dialouge ah hriamtlai phu he dirhmun itluk tein "political party" pawl an biapit ve ning zong a fianter. Tutan thimnak ah an biapi tuk kan timi kha asi.

CNF nih phunghram tlaihmi nan ngei maw timi biahalnak ah Chin Forum suaimi Chinland Constitution (5th draft) a langhtermi kha ka pom ngai. 5th draft lawng siloin 4th draft zong relchih cun a tha khun. Chinram khi zeiti muisam le federal phung dah uk kan duh timi a cuang―hopoah relttha asi.

Mahbelte, ramkomh phunghram caah NCUB nih a rak suaimi " Future Constitution of Federal Burma (1997)" tu CNF nih aa tlaihmi phun in a langhtermi kha cu ka sia a rem deuh lo ngai ko. CNF nih cun FCDCC suaimi "The Constitution of the Federal Repbulic of The Union of Burma (2nd draf)" tu kha aa tlaih deuh awk asi tiah ka ruah. Thil dang a chimmi cu an tha dih.

November 8, 2015 update:

Tuni mipi nan biakhiahnak lunglawm tein kan cohlan. Thimfung thlatu le retheitu vialte cungah kan i lawm. Thawngtanhtu vialte cung zawngah kan ilawm.

Ram hruaitu cu Pathian hnatlak locun hohmanh an hun tling bal lai lo dah. Pathian remruat asi ko lai tiah ka pawm. Teinak hmumi vialte kan in lawmhpi hna. Nan hnulei in fek tein kan in dirkamh hna lai.

Tutan caantha a hmu rih lomi vialte Pathian nih in hnem hna seh. Micheu cu ram nan dawtning thisa ka theih ve caah lungthin tak tein ka rak tuar ve ko!. Zatlak puicimh kan ton i lam le sul a rawh dih caanah nan khualtlawn le retheih thabat kan theih dih, Sunghnak a um cun teinak zong a ra tthan lengmang te lai. Lungtthul lo tein rak dir rih hram uh.

Miphun Party chung ram hrinfa rual hna: Chinram thimnak chanbia ka zohah tutan thlirhran chikkhat cu ka lung a caw! Biachim awk ka hun thei set lo. Ka hun ihrim tthan ve. Thlichia a hran deuhdeuh mupi a tthawng deuhdeuh ti pei asi kha ka ti. Thazaang laknak tu ah kan canter a herh ko hih tiah ka cohlan cang. Nan teimaknak le hacang rialnak vialte mipi nih an theih ko. Tutan cu midang nih hun chawng rih hna seh an ti ca zongah asi lai.

Kan pupa luphumnak ram le vawlei ah miphun dang huham le lianhnak nih cansau a hip kho thai taktak bal lo. Voi zanga kan tluk ahcun voi thongkhat kan tho than hna lai.

5

6

Ram pumpi ah NLD nih a tei an ti i kan ilawm. Kan ram hi dam cang seh ti Pathian nih a duh ti a fiang. Cozah muisam bel thla tam nawn a fiang lo ngaimi ah kan um rih lai caah rit ngai in kan um rih hna lai. Cucu ceihmaih rih ding kan ngei. Pathian nih kan ram caah a thabik in khua a khan lai caah lawmhbia chim tu kan philh hna lai lo. Nan za tein mangtha!November 8, 2015 update:

‘Rianrang thawngthanhtu hna cungah kan ilawm. Thimfung thlatu hna cung zawngah kan ilawm. Caan tampi dihin aa tlarmi hna kan in upat khun hna. Thimnak a phi chuah lai kan ingaih ngaingai. Zeitin a phi a hun chuah zawngah mipi biakhiahnak (people's verdict) ah lunglawm tein cohlan kan itim hna lai. Thimnak a teimi cu "Bawipa hnatlaknak asi" tiah kan pawm lai. Thimnak a sungmi cu "Bawipa nih a rem a ti rih lo" tiah kan cohlan lai. Tlamtling tein Bawipa nih kan limter hram seh. Blessed Sunday!

ZAANGDAM TEIN VOTE RAK THLA UH (November 7, 2015)

Kawlrawn cu "Burma Proper" tiah an rak kawh. 1935 Burma Act a nun hnuin "Ministerial Burma" tiah an thlen―Govt Structure in an rak um cang. MP hmun 91 a um i anmah vialin thimnak an rak tuah tawn cang. Chief Ministers ah―Dr Ba Maw, U Saw, U Pu le U Aung San―nih an rak uk bal. Cu hna cungah Mirang Governor nih dairek in a uk hna. Cucaah "direct rule" in ukmi ram an rak ti. Hi uknak tangah Chinram le Tlangram kan kun bal hna lo. Kawlmi huham le lianhnak―Anawrahta, Bayinnaung, Alaungpaya, Aung San― hna nih a kan hip bal lo. Hi an pupa hna ram ahcun Phaisabala Party nih a rak tei zungzal. Tutan ah Aung San fanu (NLD) nih a lak tthan cun a tha, kan ti.

Tlangram (Shan, Kachin, Chin tbk) cu Kawlrawn he tthenmi ram asi caah "Excluded Areas" tiah an rak ti. 1945 hnuin Frontier Areas Regulation upadi an ser i; "Frontier Areas" tiah min an kan pek. Mirang Governor tangah chiah kan si ve nain ram-uk, sawbua le duwa bawi hna nih kan ram le vawlei cu an rak uk. Mirang nih dairek ukmi ram kan rak si lo caah "indirect rule" in ukmi ram an rak kan ti. Phun dang cun: Kawl cu Mirang chanah "sovereignty" an rak sung dih; Tlangram cu zeimazat kan kutah nawl a rak um. Cu rampi cu pupa chanin thisen le thlanti in kan rak kilven zungzal. Hi rampi ah Tlangmi party nih an tei a herh kan ti. Rawn party nih an hun lak dih a herhnak a um lo, kan ti. Tuanbia mitin zoh hmanh! Zeitinhen na cohlan khawh khe hnga!

1947 kumah a cunglei "Frontier Areas" timi le "Ministerial Burma" timi cu "Panglong sachoh" nih Ramkomh bupi pakhat ah a fonh. Asinain Ministerial Burma hruaitu hna nih min thutmi "sachoh" cu an buar; biakam an let. Bawi le sal dirhmun in an tangah an kan nawk. 1962 ah Ne Win nih rumro in uknak a lak le bang cun "Panglong agreement" catlap cu an mah nih an thleh dih bantuk khi asi cang.

Cucaah ral kan tho dih. Thisen tampi a luang. Innthong kum 15 an nih an tlakah kan nih ramtang ah a thongthong in kan thi. An nih a sang in hrem an tuar ah kan nih a sing sing in kan tuar!

Cucaah "Tlangram ah Tlangmi Party nih an tei a herh" kan ti tikah "independence" he zeidah aa pehtlai? Anmah nih pei kan biakamnak minthut sachoh cu an thleh leh cang cu! Kan innchungkhar ah kanmah nih nawl kan ngeih awk asi kan ti cun a palh tung lo! Kan chumtual le tappi tiangah hung kan luh hnawh hlah uh kan ti cun biadik pei kan chim cu! Kan pupa nih thisen le thlanti in an humhakmi ram le vawlei ah ram ngeitu "miphun party" nih buan an co a herh kan ti cun kan covo pei asi cu!

Cucaah nationalism lungput le politics mitfim tein khel dangin kan zoh ahcun Kawl hruaimi party rual nih kan ram le vawlei an hun kan luhhnawh cu phun dang cun pupa hna roh taakmi ram le vawlei kha zauk phungin lak dih aa timtu "occupying forces" bantuk khi an si ko. Hriam tukin lak an kan tim lo; politics in

6

7

an kan tuk i lak dih an kan timh cuahmah. Ram hrinfa rual nih zeitinhen an zoh sawh khawh lai! Pupa hna rauthla nih zeitinhen a celh hnga!

# "Zawngrang hna kuttang ah a kun ding kan si lo" tiah Chinram kilhtu Pu Khai Kam, Pu Con Bik le Pu Lai Luai!

# "Laimi hi miphun dang kut tangah a um balmi kan si lo” tiah Lairal a thawhpitu Pu Van Mang le Pi Tial Nawn!

# "Anu paw chung chuakin namtat bang har cia cu; a tthulh lai maw len vung paw sa hawi; rim nam pa rei dir ah” tiah Kawl le Val hna tangah luh a duh bal lomi Pu Mang Hnin, Pu Chiakhar le kan pu le hna!

# "Lairam cu Lai miphun nih kan uk ding asi" tiah a dirpitu Pu Kio Mang, Pu Hlur Hmung le Pu Thawng Za Khup!

# "Kawlrampi a kehkuai a mal dihnak cha cun" tiah thisen le nunnak thapin a cawltu Pu Hrang Thio le Pu Thai Con!

# "Ralkap uknak tangah Chin miphun kan um awk asi lo" tiah ral a hraangtu Pu Hrang Nawl, Pu Son Khaw Pau; Pu Mang Tling, Pu Tial Khar!

# “Ralkap bukkedenh tangah zeitikhmanh ka kun bal lai lo” tiah thongchung ah hriin an thlaimi Chin pasalttha Salai Tin Mawng Oo!

Zeitinhen an ruh le ro phumnak ram le vawlei ah miphun dang party nih ro an rel cu an rauthla nih a celh hnga!

Zeitinhen an biak Rungtlang Khua-hrum, Vuichiptlang khua-hrum, Bawipatlang khua-hrum hna nih a cohlan khawh hnga!

**Chinmi raltthat ruangah Mirangram a sangbik ralthatnak “Victoria Cross” tiang Mirang ralkap a dontertu Chin Pasalttha hna!

**Kawlram a sangbik ralthatnak "“Aung San Thuriya”; "Thuriya le Thurah" laksawng tiang a dongtu Chin pasalttha hna!

Zeidah Kawl huham le lianhnak ahcun kan i hak ve len hna lai? Zeidah milembia hna khuang an tum poah ahcun kan lam ve sawh lai?

Langak bang miphun a zahpitu le a zamtakmi kan si bal lo; Vapual bang miphun a dirpitu nusal/pasaltha tor le cheng nan um ko tung! Fek tein rak dir uh.

***Kawlmi an pupa hna roh taakmi Kawlrawn ram le vawlei ahcun NLD nih va tei ko seh. Hlan in an ram asi.

***Kan pupa nih an kan roh taakmi semnak ram le vawlei ahcun "miphun party" nih buan co ve seh. Hlan in kan ram asi.

Chinram le vawlei cu a zungzal kan miphun kut chungah a si khawh chungin him tein chia hna usih. Zaangdam tein vote rak thla cio uh!

"PERSONALITY" NAKIN "PRINCIPLE" UAR DEUH USIH (November 4, 2015)

"Ralkap hi mipi thatnak ca le rammi thatnak ca longte ah rian a tuanmi le a dir pengmi an si caah Kawlram hruainak le uknak ah special in hmun biapi ngai kan pek hna awk asi'' tiah ralkap caah Hluttaw ah 25%

7

8

thutnak a aukanh piakmi hna kha hohme an si? Cu celngel cu Laimi dakaw kan rak si cuh.

"The Tatmadaw was essential or necessary for national well-being and stands firmly on the side of people and national interests. Thus its "significant role" should be acknowledged'' (Source: Working People's Daily, 25 Feb 1993).

"Zeiruanghme phungki le pastor te zong thimfung thlaknak nawl hi an pek duh hna lo" timi kha ka hlat. 1947 phunghram in hram aa bunh an ti caah Dr. Maung Mawng tialmi "Burma Constitution" cahmai 120 ah fiang tein a fiantermi kha ka va hmuh. 1956 ah Baptist pastor pa rian in a chuah hnuin thimnak aa cuh kho maw kho lo timi Elections Tribunal ah taza an rak icuami kong zong kha a tial. "Hohme tulio 2008 phunghram ah pastor pawl thimfung thla hna hlah seh" timi biatung celngel hi a dirh hnga timi ka hlat tthan. Cu celngel cu Laimi dakaw kan rak si cuh. 

Hi hnulei "records" hlun tete ka hlathlai i mah bia pawl ka hmuh tikah ka lau kho tuk, "maw Khuazing! robia ah a tang ding va si kaw mah bantuk bia celngel Laimi nih kan chim ko cu e" tiah ka lung a fak; ka ngaih zong a chia.

Tulio uknak phunghram nih "Kawl biaknak kha special position ah a chiah i Khrihfa biaknak cu Kawlram ah a um ve sawh menmi lawngah a cohlan" (2008 phunghram, Art 361 and 362). 

"The Union recognizes special position of Buddhism as the faith professed by the great majority of the citizens of the Union". The Union also recognizes Christianity, Islam, Hinduism and Animism as the religions existing in the Union" (1947 phunghram, section 21:1).

Hitin phung nih a onh ruangah "Vuanci meeting bak nih Lairam ah pura saknak kong an ceih i bia an chah ngammi asi" ti cu zapi theih asi. Ministry of Religious Affairs an dirh i; Kawl biaknak kha biatak tein tha an pek; ram phaisa kha tor le cheng an hman i; kan vailamtung an phawimi zong zapi theih asi. 

"Zeiruanghme phunghram nih mah tlukin biaknak khat le khat an kan thlei dan hnga" timi kha kha ka hlat. 1947 phunghram in a a hram aa sihmi asi caah cu phung an suai lioah Buchoh Aung San le Dedok U Bachoe fak nawnin bia an rak i almi zong kha ka va hmuh. Kawl biaknak cu ram pumpi biaknak bakah ser a duhmi Dedok U Bachoe kha "Secular State" bak a duhmi Buchoh nih a tei deuh. Mahbelte, "Special Position" in Kawl biaknak cu 1947 phunghram section 21 ah an ser thiamthiam tikah "a pawi ko!" ti hlei chim awk um hlah. Hihi ralkap cozah nih 2008 phunghram ah a ning tein an hun telh tthan dih tikah "Buchoh tuahmi asi" an ti i al sawh a hun fawi ti lo. Hi phung hlohnak le hrawhnak ah kan beisei pahmi "Buchoh Aung San fanu (NLD) nih teh mah hi remh duhnak policy a ngei el hnga maw?" timi kha ka hei hlat. 

1990 thimnak ah a tei i hman chung dingmi NLD Interim Constitution (Amendments to the 1947 Original Law of the Constitution, 28 July 1990) kha ka hei kau. "Kawl biaknak special position in a chiahmi cu a ning tein kan cohlan" tiah an ti huar ve ko e! Boo! ka zum kho set lo. Cucaah NLD nih 2008 phunghram zohtthantu komiti sinah remh an duhmi cathluan an pekmi kha ka kawl i ka hei zoh than. "Kawl biaknak special position timi cu a ning tein kan cohlan" ti a si rih hoi ko. Opps! chim awk ka thei ti lo. Ka lungchung in "NLD zong pei kan biaknak le miphun ca ahcun a him hlei lo hi" tiah ka pom thai. Miphun luatnak a khelmi Tlangmi ralkap hlohnak le thahnak "Four Cut" strategy a rak suaitu hna kha NLD dirhtu le hruaitu an

8

9

si tikah "an mawh lo" ka hei ti salam cang. 

Hmanhseh Parliament chungah raltha ngaiin miphun le biaknak kong Kawlram milian le mingan hna mithmai zoh lem loin a auhnawh ngammi hna Lai tappi chuak pasaltha le nusaltha Pathian nih a kan pek! 

"Hluttaw chungah ralkap thu ti hlah uh, hi hman hi nan umnak hmun asi lo; nan rian ah a va kir cang uh" tiah a auhnawh ngammi hna kha ho hme an si? Miphun Party in Lai MP dakaw an si!

"I suggested that the military representatives – who hold 25 percent of all parliamentary seats – should be removed from the legislature and instead provided roles in the defence and security sectors to allow for the implementation of democracy and a genuine civilian government" (Source: DVB News, 8 Nov 2014)

"Biaknak zalawnnak le Khrihfa kan covo a hnorsuangtu upadi hi fehter hrimhrim hlah uh" tiah Parliament chungah Satan Bill a dohtu kha hohme asi? "Chin Miphun Ni hi phungning tein tuahnak nawl kan pe uh" tiah Parliament chungah a aupimi kha hohme asi? "Laica hi Lai sianginn ah cawnnak nawl kan pe uh" tiah miphun covo a aukanhmi kha hohme asi? Miphun Party chungchuak MP longte da kaw an si. 

Cucaah zohhmanh! A cunglei ramkhel dirhmun policy pawl a dirpitu an ikalhning le an ithlauning fiang ngaiin na hmuh lai. "Parliament ah ralkap an thut a aukanhtu le Parliament ah ralkap thu hlah uh tiah a tthawlmi hna ramkhel dirhmun aa kalhning khi na hmuh lai. Laimi longte dakaw an si cuh. Cu a dirpitu hna cu tutan thimnak an icuh cuahmah. Ka kip an kal i "Lairam aiawh in Parliament ah ram le miphun kong dirpi kan duh" tiah thimfung halin an ichawk. Hodah na dirter lai? 

Tulio Laimi a bikin mino cheukhat lungput ka uar deuh lo ngaimi pakhat cu: "hlat setsai" loin "Laimi politician" cheukhat kha uar thlor in uar kan hmang. Pumrua, muisam le fimthiamnak zohin "mizumh le bochan" kan hmang. Micheu kha "CM caah ka uar bak" tiah kan chimmi hna ka theih ah ka thling hna a za deuh tawn. Ramkhelrian ahcun "popularity and personality" uar tuk duh hlah usih; "principle and policy" biapi deuhin uar lengmang usih. Leng ah an chimmi vialin zum colh hna hlah; kan uar hlan hnaah zeidah an "ramkhel dirhmun" taktak timi "hlatnak" le "background check" tuah hmasa lengmang a ttha tawn. 

Mahatma Gandhi nih "seven deadly sins" chungah "politics without principle is deadly sin" tiah ati. Zeitluk an fim; zeitluk an thiam; zeitluk an ngan zongah ramkhel dirhmun fek "principle" ngei lo "politician" cu zumhtlak le bochantlak ngaingai ah an chuak tak bal lai lo; thlachiat an ruah locun Lairam tu hmanh an zuar ko lai. Kawl milian le mingan hna hmai phak tikah a zah in an kan zahpi ko lai. Mifim le milian an si ve caah Kawlram sifakbik Chinram MP asi hna kha a ning a zak thluahmah lai i Parliament chung milian le mingan hna hmaiah dir duh loin a to sawh ko lai. Cucaah politics asi caah politician kan uar tik hnaah an "personality nakin principle" uar deuh hna usih; ramkhel an dirhmun ttha tein zoh hnuah lungfim tein thimfung thla hna usih.

CHIN PARTY NIH LAIRAM COZAH AN SER KHO LO MAW? (November 4, 2015)

Theih a tam tuk deuh i ka hnak a ka doh pah—ka hun tenh duak tthan lai.

1. Chin Party nih zeitluk an tei zongah Chief Minister (CM) an si kho lo. Chin cozah an ser kho lo timi

2. Phunghram ah Coaliation Goverment timi a um lo caah Tlangmi zeitluk an tthawn zongah Central cozah an lut kho lo timi

9

10

PAKHATNAK:

President kutah CM thimnak nawl cu a um tak ko. State Hluttaw nih rumro in alnak nawl a ngei tak lo. (Phunghram Art 261 ningin). Hi ruangah lam a pit maw? Pit hlah!

1947 phunghram (Art 197:2) zongah Prime Minister kutah Chin Vuanci thimnak nawl a rak um ko. Laimi nih Kawlram tuanbia ah mah tein cozah sernak nawl kan ngeih bal rih lo! Nain 1954; 1956, 1960 kha zoh hmanh; hmun tambik latu Party nih Chin cozah an rak ser zungzal. Zaukphung a hmaizahmi nih tambik teitu Party mithmai zoh lo a ngah lo—cucu a hrampi muru cu asi lai.

USDP President a kai zongah Chin Hluttaw ah USDP zeite asi hlei locun a mi le sa rumro CM ah a thim ngam lai lo. NLD cu chim hmanh khi a hau lo. 2010 tham cu Tlangmi party hohmanh nih ramkulh hluttaw ah teinak an hmu lo cu ta. Cucaah USDP CM lawngte an rak kai. Tutan cu asi ti lai lo.

Hi ruang dakaw tulio ah Arakhan Party (ANP) nih Chief Ministerial candidate an itar chung ngamnak khi asi cu. Zoh te uh! Hmun tambik an lak nain rumro in cunglei nih an tuah hna cun biatak tein hna an hnawk te lai. Cucaah biapibik cu: Chin Hluttaw ah a tlawmbik hmun 13 lak phot kan biapi.

Thil pahnih tu a um. Pakhatnak: Chin Hluttaw ah hmun 24 a um i; hmun 12 veve khatlei khatlei an si sual cun President bia in bia a tlu te lai. Pahnihnak: Party pakhat (or) aa kom party nih a piat in an tei lo cun President bia ningin tampi a kal te lai. Thil biapibik cu: tambik tei cun Chin party caah CM le Chin cozah sernak lam a um ko timi hi a si.

PAHNIHNAK:

"Coaliation Government" timi cu party zeimazat ikomh in sermi "Tangti Cozah" khi asi. Phun dang cun "consensus-based politics" an ti.

India khi kum saupi "Coaliation Government (CG)" in an kal cang. Congress Party hruaimi UPA asiloah BJP hruaimi NDA cozah tiah an i chang peng. India phunghram ah "Coaliation Government" timi biafang cu a um maw? Ka rel dih i ka hmu bal lo.

Denmark ram hi kum saunawn "CG" in an kal ve cang. “Red Bloc" an kai locun "Blue Bloc" an kai zungzal. Denmark phunghram kan rel tikah "Coaliation Government" timi biafang aa tial lo.

Cucaah "Coaliation Goverment" timi cu phunghram chungah tial a hau theng lo. Multiparty le Parliamentary phung a hmangmi ramah "electoral politics" le "democratization process" nih a duh cun a hun chuahter ko; chuahter lo zongah a um ko; zeitluk party an tthawnte lai le an derter lai kha theih cia asi lo. A bikin "proportional representation (PR)" thimnak phung a hmangmi ram ah "tangti cozah" phun a chuak duh khun.

Kawlram ahcun teitu nih ruh dih "winner-takes-all" timi phung "FPTP" kan hmang; "PR system" kan hmang ve lo. Nain, ralkap MP 166 nih "balance" an kan tuah tikah India bantuk khin USDP hruaimi tangti cozah (or) NLD hruaimi tangti cozah phun chuah lengmang a hun fawite. Tlangmi kha "third force" in dir lengmang a fawite. Cucaah Tlangmi ifunnak hi a biapi chin lengmang i cahter a hau ngai.Mahbelte, tangti cozah cu "parliamentary system" ramah sullam a ngei bik. Vuancichoke nih a biakam a let. Party khat le khat an biahren a rawk i; an ikomhnak a pelh cun a cozah cu a tlu tthan colh. Parliament chungah "motion of no-confidence" biatung in cozah cu an thlak tthan colh. Thimnak a thar in an tuah than.

Kawlram cu minung pahnih nih an uk—President le Commander in Chief nih. Mahbelte, hybrid presidential system kan hmang. President cu dairek mizapi nih kan thim lo; Parliament nih a thim. Cucaah party pakhat le khat ikomhnak timi cu Parliament nih "President" a thim caan ah biapibik in a herh. President thim dih hnucun biakam a let zongah Party rual nih thlak tthan a fawi ti lo; MP vialte 75% nih phuah siseh an ti lo

10

11

ahcun. Cucu ralkap nih dirkamh locun a fawi ti lo. Party khat le khat biahren a pelh sual zongah "no-confidence motion" in cozah thluk zong asi kho ti lo.

Hi lengah President thim lioah a thli "secret ballot" in thimfung thlak asi tikah ralkap MP hmanh nih mi dang an pek cun ho nih theih khawh asi lo. Cucaah "Coaliation Government" timi cu Kawlram ahcun aadang deuh lai. Mahbelte, central cozah cu President nih a ser caah President an thim lioah a bawmtu party pawl kha "Vuanci" rian tampi a pek khawh. Party tampi umnak "tangti cozah" muisam in a ser khawh. President thim lioah "biakamnak" an ngeih cun cu nih tampi a tlaih khawh.

Cucaah President thim lioah Tlangmi nih "kingmaker" tuan khawh a biapi ngai kan ti. Miphun Party a tthawn a herh taktak kan ti. Cucu kan caah lam a um pengmi asi.

TEI LE SUNGH KAN THIAM LAI (November 2, 2015)

Ni 6 te kan duh. Ni 9-10 khin "preliminary result" kan theih pah lai. Tulio phanbik mi cu: zapi iruah lo ningpi in "result" a chuah sual cun hnahnawh buainak a chuak sual lai ti khi asi. Cu bantuk a um cun vei hna caah "caantha" asi tawn tikah dai tein aa lim nakhnga "thlacam" kan herh ko.

Hlan deuh tein "miphun issue" capar tete zeimawzat ka thaimi an um ve.

1. Nationalism: Mizoram Ramri Zam Politik le India Nichuah Zoh Pawlisi (2011)

2. Satan Bill: Lungrual Tein Doh a Hau (2014)

3. Ram le Miphun Humhak: Kawl, Mizo le Chin Lungput (2014)

4. Burma Census: Chin Milu Zor Rumro A Panh hi Ruah A Za Ko Cang (2014)

5. Mary Kom le Chakma: Chin Miphun i Ṭhangh Ve Kan Za Cang (2014)

6. Chin Miphun Ni le A Hme Ram Laitlang (2015)

7. Global Mitin Europe ah Chinmi Sinak Kilvennak (2015)

8. Ram le Vawlei: Naga Bang Fimkhur Usih; Mizo Bang Kan I Ngaichih Sual Lai (2015)

Tutan ah "miphun party kan tanh a herh ko" ka ti tikah thilthar asi lo; ka tial tawnmi he aa pehtlaimi an si ko. Tutan thimnak he pehtlai in capar (8) ka tial―zarhdongh ah ka tenhmi deuh an si.

1. 2015 Election Zohnak: USDP le Laimi Dirhmun (Dec, 2014)

2. 2015 Election Zohnak: President Thimnak le Tlangmi Dirhmun (July, 2015)

3. 2015 Election Hnu Ramkulh Cozah le Chief Minister Thimning Zohnak (August, 2015)

4. 2015 Thimnak le Kei Dirhmun: Hodah Ka Dirpi Lai? ( Sept 2015)

5. Chin Cozah Sernak: Chin Party le Rawn Party Dirhmun (Sept 2015)

6. 2015 Election: Miphun Mitin NLD Cuanhnak (Sept 2015)

7. Kawlram Zawtnak, Damnak le Thlennak Lampi Pathum (Oct 2015)

8. Miphun Party Tanh A Herhnak Pariat (Oct 2015)

Hi lengah "comment" le "Talk show" zongah a langin kai tel kho ve. Tutan cu hi vialin kai lung sak rih lai. Thimnak a phi chuah hnuin President thimnak le cozah serning khi ceihnuam ngai asi te lai. Cu tikah herhcun kan peh tthan lai.

11

12

Obama le Hillary cu Democratic Party chungah Presidential candidate caah fakpi in an rak icuh. Obama nih a tei. Hillary cu a lung a fak ko― huat dawh ngai khi alo nain Obama tu kha President aa cuhnak ah a tanpi than. Obama nih Secretary of State ah Hillary cu tuanti dingin a sawm than. Hi lungput hi uar a um ko. Tutan ah ruahnak aa khat lomi kan tampi lai; teitu le sungtu an um te lai―Obama le Hillary lungput hi cawn tha asi te lai.

Tulio vawleipi nih an lungfahpi mi cu: thimfung thlaknak nawl a ngei lomi Rohinya singruk khi an si. Minung si ve nain thimfung ngeih lo cu a fakmi asi. Kei cu ka hngakchiat tein thimfung ka thla bal rih lo. Tutan a thla kho ding hi "mi vanttha" nan si. Pel lo tein rak thlah cio uh―nan kan thimpiakmi poah lunglawm tein kan cohlan hna lai. Tei le sungh kan thiam te hna lai

COZAH SERNAK: TLANGMI LE KINGMAKER TIMI HI (Oct 26, 2015)

A tanglei ka tarmi khi 1958 ah Parliament ah mee an thlakning asi. Tha tein rak zoh ve hmasa hmanh. 1948-1962 tiang Kawlram Party tthawngbik le nganbik cu Phahsabala Party (AFPFL) a rak si. Vuancichoh U Nu nih a rak hruai. Asinain, 1958 ah AFPFL cu Nu-Tin phu le Shwe-Ngen phu tiah aa cheu. Kawlram Cozah cu Pyithu Hluttaw ah MP tambik ngei nih ser asi caah hodah MP tambik ngei timi biapi tukmi dirhmun an rak phan.

Pyithu Hluttaw ah MP 248 a rak um. Nu-Tin lei phu ah MP 51 lawng an tang i; Swe-Ngen lei phu ah MP 97 an kal. A tangmi cu Tlangmi Party le a dang MP pawl an si caah an phuhnih in Cozah sernak thazaang an ngei veve ti lo. Hi lio Pyithu Hluttaw ah Chinmi nih MP 6 kan rak ngei.

8 June 1958 ah Swe-Ngen phu nih U Nu nih MP tling a ngeih le ngeih lo fianhnak (no-confidence motion) cu Parliament ah an chuahpi i mee an thlak. U Nu nih MP tling a ngeih locun a rian in thlak colh ding khi asi cang. Tlangmi MP hna bia in bia a tlu ding khi asi cang. Biatak tein Tlangmi hna bawmhnak cu an rak kawl―"nan duhmi zeidah a um, kan in tuahpiak hna lai" tiah a nawl in an rak nawl hna. Mee an hun thlak taktak cu Nu-Tin leiah MP 127 nih an thlak i; Swe-Ngen leiah MP 119 nih an thlak―U Nu cozah cu MP 8 tein a rak nung. Chin, Shan, Kachin MP pawl nih rak dirpi hna hlah seh law Vuancichoh in a rak tla colh hnga i a cozah cu a rak rawk hnga. Chin MP 6 thimfung zong kha "sui le ngun" tlukin a rak sunglawi.

Tulio Kawlram hi Hybrid Presidential System phun asi i; Parliamentary System phun ngai asi lo. Asinain, President cu Pyidaungsu Hluttaw ah MP tambik hmu nih tlaih ding le rampi cozah ser ding asi lengah Ramkulh Chief Minister vialte a thim zong kha asi. MP 333 (67% of 498) a hmumi Party lawng nih cozah ser khawh ding khin a hung um. Hmasa cun USDP le ralkap nih MP 553 (83%) an ngeih caah U Thein Sein nih mee 408 a hmuh; U Tin Aung Myint Oo nih mee 171 a hmuh i; Dr. Sai Mauk Kham nih mee 75 a hmuh. Ho party hmanh nih an zuam kho hna lo.

Tutan tu cu USDP + ralkap phu le NLD phu tiah phuhnih in thazaang a hun chuak lai. USDP le ralkap nih MP 166 an ingeih cia tikah MP 167 an bau chap. Hi zat hi an hmu ti lo men lai timi ruahnak a um. NLD lawng nih MP 333 zat hmuh zawng hi asi kho ti lo men lai timi ruahnak a um.. Hlan U Nu cozah chan bantukin "hung parliament" phun ah chuah a fawite. Tlangmi Party bawmhnak loin Kawlram Cozah ser khawh lo veve an hun fawite.

Hi dirhmun a luh cun November-March (thlali) kar khi biatak tein Party pakhat le pakhat i helh caan; i lem caan le i kawl caan ah a cang kho. Kawlram caah thinphan le thindomh a umbik lio caan (very sensitive period) zong asi kho fawn. "Vuanci rian kan in pek lai" ti hna in an i lem kho. U Nu nih Capt. Mang Tung Nung cu "nang nih Chin Vuanci tlai ko" a rak ti len nain "zeitindah MP tling ka ngeih lopi cun ka tlaih lai; democracy phung asi lo" tiah a el ngammi dirhmun "principle" fek ngei midingfel politician thim thiam

12

13

zong a biapi. Hitin Party dirhmun a biapittuk caah "pumpak nakin party a biapi deuh e" kan tinak zong cu aa tel. US President thim bantuk he kan ikhat lo.

Cheukhat nih Tlangmi cu "kingmaker" ah kan cang kho bal lai lo tiah an ruah. NLD le USDP kuangah Tlangmi lila nih mee kan thlak dih ko ahcun zeitindah kan hei si khawh khe lai? Tlangram ah MP hmun 207 (41% of 498) hi a tlawm naisai tung lo. Hmun 207 chungah hmun 150 (30%) kan lak khawh cun hlan AFPFL Party a kuai lio bang cawl kho lo lakin tuah an fawite. Cucaah Chin MP 21 hi khoika dah a kal lai timi a hun biapituk.

Cheukhat nih Tlangmi phu an itthen i an kan sawm bal lai lo an ti. An kan sawm le sawm lo cu "thazaang" kan ngeih le ngeih loah aa hngatmi asi. Tlangmi phukomh―NBF le UNA―ah a ho an sawm kha a biapi fawn lo. NBF ah CNDP le Chin party dang an itel; UNA ah CLD le ZCD an itel. NBF le UNA sawm loin Shan le Arakhan lawng an sawm zong a pawi lo―Kawl Party le hruaitu hna nih "herhmi" si lakin thazaang tthawnnak ngeih tu kha a biapibik. Kawl hruaitu hna awlokchawng lakin kan tlaih khawh ve hna lawngah kan duhmi kha fawi deuhin kan co khawh hna lai. Cucu NLD lawngpi cozah serter nakin kan caah a biapi deuh.

Hi ruangah "Tlangram ah Tlangmi Party nih an tei a herh taktak" tiah kan tinak a ruang pakhat cu asi. 1990 ah NLD nih a hui dih. 2010 ah NLD aa cuh lo tikah USDP nih a hui dih. Tutan cu an pahnih in an icuh veve lengah―ralkap MP 166 nih "balance" an tuah hna tikah Tlangmi caah "golden chance" ah aa hun chuah khawh hi kan pemh thiam ngai a hun hau. Tlangmi le Chinmi caah zeitindah sullam ngeibik le hmual ngeibik in a chuah khawh lai timi aupi lioah cheukhat nih NLD tanh lo cu "Kawlram thlen" a duh lomi ah an ruah. Cheuhat nih Pi Suu Kyi uar lo cu "hruh" ah an ruah. Hihi politics kha politics mitin kan cuanh thiam ve lo caah asi men lai. Thimnak cu "politics" pakhat asi caah "politics" mitin kan cuanh ve tung lo ahcun bialo le bialo hna chim sawhsawh a fawite.

Politics asi caah "kan si kho lai lo" ti hlah usih. German statesman Otto von Bismarck nih "Politics is the art of the possible, the attainable — the art of the next best" tiah a rak ti. Tlangram ah 41% hmun a um ko caah "kan si kho tuk ve" tiah a ruat ngam ding kan si. Rawn Party nih hmunkhat zong "kan chut hlah uh" tiah aa zuam deuh ding kan si. Cucaah Tlangmi caah "sui caanttha" a um khomi hi "vokpi hmai ah lungvar thlak" bantuk ah canter sual lo dingin lungfim tein thimfung thla ko hna usih.

MISIING DAWT LE RAMPHONG CHAIH (Oct 24, 2015):

"Saphaw cung ih; saphaw tlaang tam" timi pupa bia a sullam cu "saphaw cung ih tung i saphaw tlang ei cu a donghnak ah ihnak a ngei ti lo; mi lolak deuh hna umtuning an tahchunh tawnmi bia asi.

Lai miphun chungin kan hun chuaksem ve nain Lai party kan tanh khawh ve lo cu a pawi tuk rih lo―politics asi caah. Asinain, kan neekning le kan soining ah ningcang lo deuhin kanmah lila nih kan thlaak ahcun a cunglei "mi loklak deuh lungput" phungthluk kan hluan ve sual lai timi phan a hei um deuh tawn.

Pupa nih "misiing dawt le ramphong chaih" tiah phung an rak thlukmi a rak um. A sullam cu "misiing dawt cu a donghnak ah a aam te aa dang; a tlaam a tling kho ngaingai lo" tinak khi asi. Miphun dang party dawt le tanh deuh cu a donghnak ah a aam te aa dang ve ko lai; a tlam a tling kho ngaingai bal lai lo.

Kawl Party kan ti tikah "Laimi kan um ve ko tung" tiah micheu nih an ti tawn. Hihi cu zeidah a lawh ti cun Kawl nih sangphalawng a ngeihmi; Kawl nih an duhnak poahah an mawngh liomi cungah Laimi kan hei icit ve sawhmi bantuk khi asi. Miphun Party kan timi cu: Laimi nih ngeihmi sangphalawng; Laimi nih kan duhnak poahah kan mawngh khawhmi cungah Laimi kan icit bantuk khi asi. Lawhlonak nganpi an ngei―politics asi tikah ralrin ding a tam khun.

13

14

MIT President Rev. Dr. S. Ngun Ling nih "Khrihfa hruainak le Pathian biaknak ah nihin tiang a chambaubik rih tiah ka ruahmi cu Mirang hnar in thaw kan chuah pengmi le Mirang pawl thluak irinh in khua kan tuak pengnak, Mirang chimmi poah a hmanbik ah kan ruah pengnak hna hi asi. Hi ruangah hin Mirang sal in kan luat cang tiah kan ti nain zumhnak le ruahnak sal ahcun kan taang ko rih" tiah ati.

Kawlram dirh lioah pupa hna an rak ipalh deuhmi pakhat cu "1947 uknak Phunghram suai lioah a tthabik in an suai te ko lai tiah Kawlmi hna kutah an rak chiah i; an rak irinh sualmi" hna kha asi. Tuni cun military dictatorship lawng kan doh ti lo; Burmanization zong kan doh chih cang. Khrihfa hruainak ah Mirang ihngatchannak lungput hi kan chambaunak bik tiah a cunglei an ti bang ramkhelrian zongah Kawlmi hna an tthawnnak le fimthiamnak tunitiang ibochan in kan duhmi kawltung leiah anmah nih an kan phakpi te ko lai" timi zumhnak le irinhnak lungput kan ngeih rihmi hi asi ve. Hihi cu kan mipum a luat nain kan lungput indirect in Kawlmi hna sal ah a taang ko rih ti a langhter ve ko rua in ka thei.

Pahnawm hnabei dongh bang kan miphun party ah hnabei dongh ding zeihmanh a um rih lo. Kawl party nih an tuah khawhmi tlukin kan miphun le Tlangmi party nih an tuah khawhmi lam kaupi in a umning kan langhter dih cang.Taktak cun "kanmah ang-ang, mi ang-ang" bantuk an si ve ko. Mikut cung savo lawng a puam deuh in hmu hlah usih; kan kut cung savo zong hi a puam ve ko timi lungput ngei deuh usih law kan kawltung hi tuan deuhah kan pha deuh suamau hna lai.

Hakha, Thantlang le Falam peng Thimnak Zohnak (Oct 22, 2015)

Ka ngaithiam uh; a caan liote asi caah ka hun nolh ta rih ko lai.

1990 thimnak ah Chinram ah Party 8 (CNLD, ZNC, MPP, NUP, NLD, DLP, Di Nyein, M/KUP) in minung 55 nih an rak icuh. MP hmun 13 a rak um.

2010 thimnak ah Chinram ah Party 7 (CPP, CNP, NUP, UDP, KNUP, ENDP, USDP) in minung 150s nih MP hmun 21 le State Hluttaw hmun 18 an icuh.

Tutan 2015 thimnak ah Chinram ah Party 14 (USDP, NLD, NUP, UDP, CNDP, CPP, CLD, ZCD, ACNP, ENDP, ZNRDP, KNP, ANP, MNP) an icuh lai tiah kan theih.

Micheu nih "tutan cu Chin party an tam tuk i; thimfung aa tthek (vote split) dih lai caah kan sunghnak tu asi lai caah mee pek an tlak lo" tiah an chim. Hihi hun zohfian a hau ngai ko in ka hun hmu. Cucaah Thantlang, Hakha le Falam peng pathum in thimnak voithum (1990, 2010, 2015) a umtuning zohin cuaithlainak ka hun tial.

1.Thantlang (Pyithu Hluttaw):

1990 thimnak ah minung 5 an icuh. Dr. Hmuh Thang (Ind) nih (mee 25,604 ah mee 7,322 in 38%) in a rak tei hna. NLD le NUP an rak sung.

2010 thimnak ah minung 3 an icuh. Pi Za Tlem (CNDP) nih (mee 25693 ah mee 12075 in 47%) in a rak tei. USDP le NUP an rak sung.

Tutan 2015 thimnak ah minung 4 an icuh. Pi Ma Than (USDP); Pi Ni Sui Lian (NLD); Pi Za Tlem (CNDP) le Pu Thawng Er (CLD) an si. 1990 nakin aa cuhmi hun an hun tam deuh hlei lo.

2. Hakha (Pyithu Hluttaw):

1990 thimnak ah minung 5 an icuh. Pu Lian Uk (Ind.) nih (mee 19,528 ah mee 5,149 in 37 %) in a rak tei. NUP le NLD an rak sung.

2010 thimnak ah minung 3 an icuh. Pu Ngun Mawng (CNDP) nih (mee 23623 ah mee 10400 in 44%) in a rak tei. USDP le NUP an sung.

14

15

Tutan 2015 thimnak ah minung 4 an icuh. Pu Ngun Mawng (CNDP); Pu David Shwe (USDP); Pu Hniar Uk (NLD) le Pu Ral Kham (CLD) an si. Chin Party an tam caah aa cuhmi an tam deuhnak a lang tuk lo. 1990 ah mi 5 hmanh an icuh.

3. Falam (Pyithu Hluttaw):

1990 thimnak ah Falam No 1. in minung 3 an icuh. Pu C.K. Taikwell (CNLD) nih (mee 12,531 ah mee 6,127 in 65%) in a rak tei. NUP le NLD an rak sung.

1990 thimnak ah Falam No 2. in minung 3 an icuh. Dr. Za Hlei Thang (CNLD) nih (mee 12,501 ah mee 4,753 in 50%) in a rak tei. NUP le NLD an rak sung.

2010 thimnak ah minung 4 an icuh. Pu Khuang Ling (CPP) nih (mee 23383 ah mee 8975 in 36%) in a rak tei. USDP le NUP an sung.

Tutan 2015 thimnak ah minung 5 an icuh. Dr. Riang Vel (NLD); Pu Za Thang (Ind); Pi Tuan Cer Sung (CPP); Pu Rul Zam (USDP); Pu Hrang Kian lo (CNDP) an si.

2010 lioi nakin tutan aa cuhmi pakhatte a hun tam hi NLD a hun ichap caah asi in a lang.

1. Thantlang (Amyotha Hluttaw):

2010 thimnak ah minung 3 an icuh. Pu Pual Thang Thai (CNDP) nih (mee 25693 ah mee 12370 in 48%) in a tei. UDP le USDP an sung.

Tutan 2015 thimnak ah minung 4 an i cuh. Pu J,P Biak Tin Sang (CNDP); Pu Zo Peng (USDP); Pu Tluang Hnin (Ind) le Pu Henry Van Theo (NLD) an si.

2010 lio nain aa cuhmi pakhatte an hun tam deuh hi independent in aa cuhmi aa chap caah asi in a lang.

2. Hakha (Amyotha Hluttaw):

2010 thimnak ah minung 3 an icuh. Pu Steven Tha Bik (CNDP) nih (mee 23623 ah mee 10435 in 44%) in USDP le NUP cu a tei hna.

Tutan 2015 thimnak ah Hakha No 1. in minung 4 an icuh. Pu Ngun Hei (NLD); Pu Thla Bik (USDP); Pu Ram Mang (CNDP) le Pi Sui Sung (CLD) an si.

Hakha No 2. in minung 3 an icuh. Pu Chan Pum (CNDP); Pu Siangawr (NLD) le Pu Tluang Pum (USDP) an si. 1990 le 2010 nakin aa cuhtu an ichap hleinak a lang lem lo.

4. Falam (Amyotha Hluttaw):

2010 thimnak ah Falam No 1 in minung 4 an icuh. Pu Con Kheng (CPP) nih (mee 12233 ah mee 4785 in 39%) in a tei hna.

2010 thimnak ah Falam No 2 in minung 3 an icuh. Pu Zung Hlei Thang (CPP) nih (mee 12250 ah mee 5230 in 42%) in a tei hna.

Tutan 2015 thimnak ah Minung 4 an icuh, Pu Kep Er (USDP); Pu Con Kheng (CPP); Pu Zung Hlei Thang (NLD) le Pi Chin Chin Pekthang (CNDP) an si. 2010 nakin aa cuhmi an idang tuk lem lo. Pathum le pali hrong an si peng.

1. Thantlang (State Hluttaw):

2010 thimnak ah Meehmun No.1 in minung 3 an icuh. Pu Lal Maung Cung (CNDP) nih (mee 13430 ah mee 6185 in 54%) in a tei hna. USDP le NUP an sung.

15

16

2010 thimnak ah Meehmun No 2 in minung 3 an icuh. Pu Ro Bin (CNDP) nih (mee 12263 ah mee 5480 in 51%) in a tei hna. Dr. Hmuh Thang (USDP) kha mee 4645 a rak hmu.

Tutan 2015 thimnak ah Meehmun No 1 in minung 4 an icuh. Pu Tial Ceu (Ind.); Pu Van Thawng (USDP); Pu Lal Maung Cung (CNDP) le Pu Rual Cung (NLD) an si.

Tutan 2015 thimnak ah Meehmun No 2 in minung 5 an icuh. Pu Khen Tlung (Ind); Pu Van Cin (ENDP); Dr. Hmuh Thang (USDP); Pu Bawi Tial (NLD) le Pu Hlun Ce (CNDP) an si. Hi hmun in 1990 ah mi 5 an rak dir cang. Tutan 2015 ah minung 5 tthiam an si.

2. Hakha (State Hlutaw):

2010 thimnak ah Hakha No.1 in minung 3 an icuh. Pu Ram Mang (CNDP) nih (mee 11885 ah mee 4933 in 56%) in USDP le NUP a tei hna.

2010 thimnak ah Hakha No 2 in minung 4 an icuh. Pu Chan Pum nih (mee 11738 ah mee 5191 in 61%) in USDP, ENDP le NUP a tei hna.

Tutan 2015 thimnak ah Hakha No 1 in minung 4 an icuh. Pu Ngun San Aung (USDP); Pu Zo Bawi (NLD); Pu Van Chan Ceu (CNDP) le Pi Sung Zi Mang (CLD) an si.

Tutan 2015 thimnak ah Hakha No 2 in minung 5 an icuh. Pu Khup San Thang (ZRDC); Pu Siang Mang (CNDP); Pu Sui Theo (NLD) le Pu Hram Ceu (CLD) an si.

Hakha hi 1990 zongah 5 an i cuh ko. 2010 zongah mi 4 an dir. Zomi hi cu hmun thum cuh hrim a hauh caah an hun dir ve sawh in a lang ko.

Tlangkawmnak:

1. Kum 27 chung Kawlram rumro in U Ne Win nih a uk i BSPP rocotu kha NUP party a rak si. Tuni USDP bantuk in patthawng longte nih thimnak an rak icuh ko. Asinain, zeitluk tthawng hmanh hna seh Hakha, Thantlang le Falam peng ah 1990 le 2010 ah hmun an la kho bal lo.

2. Kum 22 chung ralkap uknak in Kawlram uktu SLORC le SPDC cozah rocotu cu USDP Party hi asi ve. Thimnak lutmi hi milian le patthawng longte an si ve tawn. Asinain, 2010 thimnak kan zoh tikah Hakha, Thantlang le Falam peng ah hmun khat zong an hmu kho bal ve lo.

3. 1990 lioah U Ne Win uknak huatnak ruang le 88 buainak nih NLD dirhmun kha a rak tthawntar hringhran. Pi Suu Kyi zong atu bantuk in a rak laar taktak ko. Asinain, NLD nih 1990 ah Chinram MP hmun 13 ah hmun 4 lawng a hmuh. Hakha,Thantlang le Falam ah hmunkhat zong an rak hmu kho lo. Hitin Rawn Party nih an kan lak kho bal lo hi peng dang nakin "Chin nationalism" ah kan ttha deuh asi hnga maw ti hna ruah ding a umter. Tutan ah NLD le USDP candidate pawl hi zoh tikah Chin Party candidates nakin a tha deuh tukmi kha kan um tuk hlei hna lo―an ikhat pah dih ko hna in alang.

4. Thantlang, Falam le Hakha peng ah 2010 thimnak ah Amyotha Hluttaw le Pyithu Hluttaw ah CPP le CNDP nih an teinak thimfung zat hi 50% an pha deuh hna lo. Multiparty Democracy a hmangmi ram i an tahning ahcun an dirhmun a him deuh lo (Insecure Seats) kan ti lai. Asinain, Chin State Hluttaw (Hakha le Thantlang) meehmun vialte ah CNDP nih a rak teinak hi 50% nak a cunglei ah a kai dih. Hmun himmi "Secure Seats" kan ti hnga i; tei an fawi tuk lai lo tinak khi asi.

5. "Chin Party an tam tuk i mee aa thek dih lai caah Rawn Party caah caantha an ser" timi ruahnak hi zeimazat a dik kho men ko. Asinain, a cunglei thil umtuning kan zoh tthan dih tikah a cunglei peng pathum ahcun Party an tam ruangah aa cuhmi (candidate) kha an hun ichap deuh tuk hlei lo―pali le panga hrong kha tambik an si tawn ko. Karen hna ahcun hmun pakhat ah minung 10 hna an icuhnak a um, Chin Party an

16

17

tam i cuhtu an tam zongah NLU, NUP, USDP kha 1990 le 2010 thimnak ah Chin Party nih an rak tei tawn ko timi kan hmuh. Chin party tamtuk a dirmi cu a tha bal lo. Asinain, kheldang mitin zoh ahcun Party an tam i cuhtu an hun tammi hi mipi nih "mithiam mittha" ithim dingmi tam deuh kan hun ngeihnak hna asi kho maw ti zong khi hun ruah tthan awkin a hun umter kho tthanmi asi in a lang.

Cucaah "Chin party an tamtuk i; mee pek an phu lo; Rawn Party vote deuh ko usih" timi ruahnak cu a rannak in hlonh zokzok usih. Party le cuhtu an tam zongah Miphun Party nih buan an co zungzal ko timi fiang tein tuahbia ah a lang. Tutan zong Kawlmi hruaimi Party kutah kan ram le vawlei hi ap hna hlah usih.

MIPHUN PARTY TANH A HERHNAK PARIAT (October 21, 2015):

Miphun Party le Tlangmi party vote a tha lo a timi an dirpimi an bia ka zoh lengmang tikah "Chin party an itthen tuk" timi le "Tlangmi phu an icheu tuk" timi hlei a ruang ttha tein an fianh khawhmi ka hmu kho set lo. Hihi cu "rational arguments" ah pawm dingin a tlak lo.

Cun NLD a tanhmi hna an dirpimi ka zoh lengmang tikah "Policy le Manifesto" bantuk ah khan asi lo; NLD Leadership le Party Setup zongah asi lo; Pi Suu Kyi "Personality le Popularity" bak kha asi ko tiah ka hmuh. Dynastic-based politics phun cu uar a um lo tuk tawn bang mi pakhat "a lianhnak le tthawnnak; a miltlornak le a ngannak" hna fakpi bochan in au ve sawh ko cu kei ka uarci a hei si lo tuk.

Thimnak timi cu "electoral politics" asi. Kawlram ah thimnak voi 5 (1951, 1956, 1960, 1990 le 2010) a um cang. Thimnak kong ceih tikah Kawlram "electoral history" zohtthan loin tampi hei hmuh khawh asi lo. Rawn Party a dirpimi pawl an hrambunhnak hi ka zoh lengmang tikah "electoral history" a kau tthanmi le a cherhchanmi pakhat hmanh ka hmu hna lo.

Kawlram ramkhel dirhmun kan thlir tikah mah ruahnak cung lawngah hngat loinn "polls survey"; think tank le policy institutes pawl "briefings le reports"; Kawlram cuantu mithiam hna "opinions le views" zong zohchih pah ve lengmang a herh tawn. Rawn Party pawl a dirmi hna an catial ka zoh tikah cu bantuk pawl cu pakhat hmanh ka hmu hoi lo.

Cucaah an dirpimi hi "rational arguments" ngaingai ah pawmtlak in ka hmu kho lo. Mah duhnak fah tuk ruangah sullam ngei loin dirpimi bia sawhsawh "desires; emotions, prejudices" deuhah ka ruah. Hi bantuk hi cu pupa bia in chim ahcun "sakhi zan khat thau" bantuk men khi asi. Pu Zapeng Sakhong nih "a ruang ttha tein chim khawh tung ve loin Kawl Party tanh thlorh in tanh cu mah mualphonak tu asi kho men" a timi hi a dikmi asi.

Zeiruangdah "Miphun Party" tanh a herh kan timi hi a ruang ttha tein a ummi asi―a tlangpi in pariat a tanglei bang ka tial.

1. Kawlram thlen kan timi cu "2008 phunghram thlen" khi asi. Cu thlennak ah ruahchannak a um bikmi hi a ra laimi Cozah kutah asi lo; a ra laimi "Political Dialouge" ah asi deuh. Hi cabuai cung politics raltuknak ah "political party" zong kha "main actor" in an dir ve cang lai. Ho an si zongah Rawn Party cu cabuai cungah a kan "dettu" ah an cang kho men. Cucaah anmah meithal lila ah kuan le zen rawn piak nakin kanmah meithal ah kuan le zen kan rawn cu sullam a ngei deuh i hmual a um deuh caah asi.

2. NLD asi zongah Rawn Party nih an dirpimi pakhatnak cu "genuine democracy" asi zungzal. Tlangmi party nih an dirpimi pakhatnak cu "Federalism" asi zungzal. Federal phung cu serchom a hau; aa det kho deuh poah nih tei deuh khi asi. Rawn Party nih "confederation phung" a chuah lonak hnga biatak tein an kan det zungzal lai; Tlangmi nih "unitary phung" a chuah lonak hnga kan det zungzal hna lai. Cucu kan Pi Suu Kyi hrim he zong aa det ding khi kan si. Buchoh Aung San zong Panglong khua ah biatak tein pupa nih an

17

18

rak det i zaam a rak itim bal. Tlangmi nih kan det khawh deuhdeuh; kan duhmi Federal phung a sit (genuine) deuhdeuh ko lai i; itawlrelnak nawl tam deuhdeuh kan co ko lai. Cucaah Miphun Party tanh timi hi Tlangmi hruaitu hna detnak thazaang "bargaining political powers" pek bantuk khi asi.

3. Tulio political setup thar zoh tikah kanmah lei ah a thlihran a hoih; Rawn Party cak pahnih―NLD Vs USDP (Military)― nih "balance" an ituah tikah Central cozah sernak ah "kingmaker" ah luhkhawhnak ding "golden chance" kan ngei. Tlangram ah 41% thutnak a um; hihi a tam ngaimi khi asi.Kan lak dih zawngah kanmah lawngin Central cozah cu kan ser kho ve lo; asinain kanmah tel loin hohmanh anmah lawng cozah ser kho lo lakin "balance" kan tuah khawh hna; cucu a biapi taktakmi "political game" pakhat asi. Thutnak 41% kan ram a um komi "tangti cozah kan si kho lai lo" ticu paihbuan chuah hlanah tlikcia bantuk asi. 1990 ah 16% kan lakmi le 2010 ah 14% lawng kan lak i Rawn Party nih a kan chuh dihmi hmanh kha Tlangmi mitin zoh ahcun lungfah ngai awk khi asi. Nunnak le thisen mah vialte kan thlet cang hleiah thanchonak an kan tuahpiak duhhoi lo i kan si a fak tuk rih hoi lioah kan ram thutnak vialte an hui dih ko lai cu duhding khi asi lo. Asinain, UNLD minin 16% thazaang te zong nih Tlangmi covo fakpi a rak dirpi khawh; NBF minin 14% te zong nih Parliament chungah fakpi in Tlangmi covo a dirpi khawh. Cucaah 41% kan ram a um komi Rawn Party nih an hui dih ko lai cu kan hruh ti lo ahcun a duh ding khi kan si lo; dirkamh le humhim kha kan "historic duty" bantuk asi.

4. Kawlram Parliamentary history kan zoh tthan tikah "democracy" a duh tukmi Rawn Party zong kha an tthawn tuk lomman ahcun miphun fa pawl nih "tyranny of majority" kan tuar zungzal. AFPFL cozah nih Kawl biaknak kha "State Religion" ah a rak tuah―fak taktak in Pu Hrang Nawl le Pu Ro Thang nih an doh zongah kan chei kho hna lo. USDP nih "Satan Bill" kha an fehter ve―fak taktak in Miphun Party rual nih an doh zongah kan kham kho hna lo. Dirhmun tthawng taktak in sau deuh an kan uk le bang ahcun "elected dictatorship" ah an ichuah. Cucaah a ho Rawn Party hmanh an tthawn tuk lommam kha Tlangmi caah a herhmi asi bal lo; Parliament ah kanmah himnak le vennak caah "strong ethnic representation" cu kan herh zungzal tihi chanbia nih a fianh tukmi khi asi.

5.Chin political history kan kau tthan tikah Rawn Party (AFPFL le USDP tbt) nih Chin cozah an tlaih tikah kan biaknak le kan miphun a him bal lo (AFPFL nih CND a thah; USDP nih pura saknak biatung a chuahpi).Chin MP cio zongah Rawn Party ummi nakin Miphun Party ummi nih "Chin national interests" fak deuhin an dirpi khawh deuh. Zeitluk a fim le a tthawng kan timi zong hi Rawn Party ummi cu an ral a chia deuh i loklakva an hrong deuh. Miphun Party ummi cu an tak deuh; an ral a tha deuh; an nehnang a tam deuh. (Tck: USDP Chin MP nih ralkap Hluttaw ah thu ti hlah uh ti hna kha an au ngam lai lo). Hi lengah Chin miphun caah Rawn Party nakin Miphun Party nih hruaitu tthattha a kan hrinpiak khawh deuh. Tuni a kan hruaitu bochan deuh hi zoh hmanh uh; Miphun Party nih a hrinmi longte deuh an si (Capt. Mang Tung Nung, Pu Hrang Nawl, Pu Chin Sian Thang, Pu Lian Uk, Dr. Lian Sakhong, Dr. Za Hlei Thang tbt).

6. Kan Pi Suu Kyi a nun chungah voikhat tal cu NLD ramkomh cozah a tlaih cu kan duhpi dih―federal phung le biaknak kong a policy a fiangfai lo tuk ko nain. Hmanseh Miphun Party kan pek thawngin NLD cozah a kai le a sungh kha pakhat hmanh bia a khiak lo. Chin MP 21 khi NLD caah san a tlai tukmi khi an va si theng lo. Asinain, Miphun Party dirhmun ca ahcun san an tlai tuk hoi i; Tlangmi dirhmun in "consensus-based politics" chung kan luh ahcun amah bawmtu le a dirpitu lila hmanh ah kan cang kho tthan.

7. Kawlram a dai rih lo. Biapibik in Tlangmi zawtnak "ethnic problems" a dam a herh an ti dih. Kan damnak "federalism le self-determination" khelnak ah nunnak tampi dihin lam pahnih kan khel tawn―hriam thazaang le politics thazaang tiin. Hriam leiin NDF, ENC, UNFC le NCCT bantuk nih tunitiang chan a pehpeh in an nam ko. Politics thazaang leiin SCUHP (1947-1960); ASUO (1961-62); UNLD and UNLD-LA (1989-2005); UNA (2002-2015); NBF (2010-2015) tiin tunitiang chan a pehpeh in an nam ve. Miphun

18

19

Party mee pek cu Tlangmi movement tthawnter le chan tuanbia peh khi asi. Rawn Party pek cu Tlangmi movement kaltaak le thlak asi lengah tuanbia thah tluk khi asi.

8. Bamar Pyidaung; Chin Pyidaung; Kachin Pyidaung le Shan Pyidaung pawl ikomhnak nih "Pyidaungsu Naingan" timi cu a hrin. Cu ramkomhpi ah lairelnak sangbik min kha "Pyidaungsu Hluttaw" kan ti. Cu Hluttaw ah NLD le USDP longte an khat dih ko ahcun "Pyidaungsu" timi muisam khi a rawk; NLD le USDP chungah zeitluk Tlangmi an tam zongah "ethnic representatives" ah relhmi an si bal hna lo. Cun Pyidaungsu Hluttaw ti nak lakah Bamar-led Hluttaw asi peng kha Pyidaung dang (Chin, Kachin etc) caah duh a nungmi khi asi bal lo. Asinain, milu tam deuhpi an si tikah an covo a rak um ve i; kham khawhmi asi ve lo; Pyithu Hluttaw ahcun an kan tei zungzal ko lai. Asinain, miphunfa pawl nih miphun nganmi "balance" kan tuah khawhnak caah Miphun Hluttaw timi "Amyotha Hluttaw" khi an kan serpiak. Cu zongah Rawn Party lila kan hei thutter dih rih hoi hna ahcun mah bawhnak saphaw mah lila nih tam le mah nilinh idornak thinghnah mah lila nih khiah bantuk khi kan lo ko lai.

Cucaah Kawlrawn ahcun NLD nih a tei ko lai. Hmanseh Tlangram ahcun "Miphun Party" cingcing nih an tei a herh. Tu hi cu mifim mithiam an tam tuk cang. Miphun Party chungin a "fit" mi poahpoah thim ding kan si.

October 19, 2015 update:

Ralrin a tha. Voi 2nk ka tial. Mi tam hnucun "maintain" a fawi lai lo. Hmanthlak le min piangpai tein tar ahcun khumh duahmah a nuam ngaite. Hmanthlak zei le zei dik i tar; zei min le zei min dik ibunh rih ahcun "wall" le "profile" ah chek ta a va hau tawn i a buaithlak pah. Fake name (Chin Miphun, Cafung, Timit Val, Salai Mupi, April Thlizil, Rock Rock, Lai Pasal, Salai Chokhlei Lian, Ziil Khuang tbt.) pawl hi mizei nan si "hliah" khawh asi lo hih. Nan "wall activities" zohah zeihmanh "identify" khawh dingin aa tuah lo. Hi pawl hi nan hmuh hna cun "remove" hna ulaw a tha! FB hoi sin an comment tete ah "sensitive words" a um tawn i heh nan lehmi hna ka hmuhah ka sia a hei rem lo ning! Hi hna "wall" ah "Happy Birthday" nan tuahmi hna ka hmuh ah dik ka khuaruah a hei har deuh. Sullam ngei tein FB hmang usih. Nan zate mangtha.

October 16, 2015 update:

Pupa phungthlak ah "Cepa der lai eek ceh in" timi a um. Chimpih vansaan hnu chim tawnmi khi asi. Thimnak a nai i a sosa deuhdeuh. Electoral politics ah kan lut ve seh kan ti cun "pawlasi le issue" ah iphomh ding. "Reason" ngei tein le dirhmun ngei tein tanhmi dirpi ding. Zeidang chimawk ngeih ti locun dai tein um ding. "Chin party an tam tuk i an thadernak le santlai lonak" rumro kawl te hna; Pumpak ngiar in tante hna; Tlangmi phu an icheu tuk i hoi kan banh lonak te hna ka thaw tukin aupimi" politics cu "Cepa der lai eek ceh" ah ka ruah. Ramkhel vawilei ah a niam tuk fawn. Tlangmi lakah politics leiin Chinmi kan pa le an tthawnnak; Chin cozah zong kan ser khawh tuk ve nak; Tlangmi zong nih Union level politics ah "main player" in kan dir khawh ve tuk nak bantuk tu chimrel a tha deuh. Nan zapi mangtha uh.

DENMARK IN CHINRAM LEI BAWMHNAK TLAWMTE (Oct 16, 2015)

Denmark ah Chinmi 1,400 hrong kan um. Khrihfabu 8 cu "Chin Christian Association in Denmark (CCADK)" timi bukomh tangah ifun in dirti asi.

Tutan ah Chinram nih kokek zatlak puicimh faak kan ton tikah Denmark khuasa Chinmi dihlak zong kan lung a rak faak; a langpar in kan rak tuar ngaingai ve. CCADK upa nih zeitindah kan cawlcangh ve lai tiah khua an kan khanpi colh.

19

20

Pipu nih an rak ruah bal lomi riliral ram hlapi ah ceng hmanh sihlaw kan zanmang ahcun Laitlang theo kan fuh. Semnak ram nih nganfah a tuar tikah upa lawng siloin semmawng zong nih celh asi tawn lo. Fim cawng lio kan mino tete zong an umthiam hna lo, "Chin Students' Union" minin an ngeihchunh tete an thawh. CCADK Mino le Nubu department lengah CCADK chungkhar asi rih lomi Khrihfabu tiang thazaang an hun chuah. Hlasakthiam le Music Band ringawn tumthiam zong an um thiam ve hna lo; "Flood Aid Fund Raising Gospel Concert" tuahin a lamkip in an cawlcang hna.

Ramdang hmai cun chimtlak khi asi lai lo nain tutiang hmuhmi phaisa zat cu: DKK 196,352 (MKK 37,400,000 hrong) asi. Hihi harnak kan tuarnak a tanglei hmun 4 ah dawtnak kutsamh ve dingin upa hna nih biakhiah asi.

1.Hakha = DKK 100,000 (MKK 19,000,000 hrong)2.CARD = DKK 32,000 (MKK 6,100,000 hrong)3.Kalaymyo = DKK 32,000 (MKK 6,100,000 hrong)4.Paletwa = DKK 32,000 (MKK 6,100,000 hrong)

Denmark um Laimi kan upa le hi khua an hngal i kan ram nih zatlak a ton tikah harnak ihrawm ve dingin zingzan ti khawh tawk tein an kan zuampi ve ton. Kachin ralzam (2012) caah: DKK 29,401 (MKK 56,00,000). Mizoram Saikhumphai (2013) ah: INR 2,25,510 (MKK 3760000) zongin kut an rak kan zamhpi bal ve.

"Maw Bawipa! zeitikdah na rawl cu a tam i rawl kan in pek lo, na ti a hal i ti kan in pek lo, puan aih awk ngei loin na um i puan kan in pek lo?" tiah Bawipa mithmai hmu ve dingin dawtnak kut a samh i re a theimi vanrangtoi um Chinmi vialte cungah a thluachuah tlung ko seh!

LAI FORUM AH PU LIAN CIN SIN LEHMI CABIA (October 15, 2015):

Kapa Aa Ngun pa:

Ca na hun ka leh tthan caah kai lawm ko. Thimnak caan lio te asi i kan hun lehtthan ko rih lai i hun ka theithiam hram ko tiah kan nawl hmasa duh ko.

A. USDP KONGAH:

USDP hi "Consitution Review Commission” hna an dirh hrong kha cu ka hnabei an rak sei pah. Asinain, tucu ruahchannak ka ngeihmi a lo dih bantuk in a um.

1. 2008 Constitution remhnak biatung Parliament chung an luhpi ahkhan ralkap 25% lawng nih “No” tiah vote an thla lo. USDP chungah a duh lomi tampi an um ti fiang tein a lang. Hihi a pawi ngaingai.

2. Pi Suu Kyi caah 59 (F) hi remh a biapittuk bang Tlangmi kan caah cun CM mah tein thimnak nawl 261 hi kan thihnak le nunnak tlukin a biapi tuk ve. Hihi cu Parliament nih a “pass” ahcun referendum a haumi zong khi asi lo. Asinain, vote an thlak tikah 66% lawng nih “Yes” an ti. Cu umtu cu ralkap 25% lawng nih an doh lo —9% hi USDP or NUP chungin an doh ve ti a lang. Hihi Tlangmi kan caah philh awk a tha lai lo.

3. USDP chungah pro-reformers le pro-democracy phu (eg. Thurah U Shwe Mann le Thurah U Aung Ko) te hna an um tikah kan hnabei tlawmte a rak sei nawn. Nain, Party chungah “small coup” an tuah i an hlonh dih ko hna. Palik nih zungpi an kulh i an cawlcangh kha cu zoh a chia ngai. Palik hi Home Ministry tang Lt. Gen Ko Ko tang ummi an si caah ralkap an itel lo ti khawh asi lo. Cun USDP CEC thar an hun ser i ralbawi hlun Buchohci pawl: Hlay Htah Win, Thurah Thet Swe, Myint Soe le Wai Lwein te hna an hun chap hna. Tulio USDP cu ralkap nih “exert control” a tuah dih ko cang in ka hmuh ko.

20

21

President Speech Writer zong asi an timi tleicia Dr. Nay Win Maung nih cozah thar a kai hrongah a tialmi cu “Peace-Talks kan tuah lai. Tih ding a um ti lo. Zeicatiah ibehchanhnak le ilamhnak hrampi (foundation) 2008 Phunghram a nung cang” tiah ati. Cu ruangah atu “peace process” hi an pah ngamnak asi, tiah ka ruah. Fek tein USDP cu hi Phunghram hi tlaihtung fekah an hman zungzal ko lai timi ka zumh. USDP CEC chungah hi Phunghram a suaitu lila zong cu tampi an um rih. Cucaah USDP cu “vote pek” a tha in ka hmu tuk ti lo.

B. POST-ELECTION KONGAH:

Kan chim bang kan ca ahcun hodah cozah a hun kai lai timi nakin "post-election” hnu khi a biapi deuh ngai ding khi asi taktak ko. Zeicatiah NLD a kai zong USDP cozah a kai zongah Tlangmi cu "democracy" nih a kam damter khawh mi asi lo. 2008 Phunghram remh loin “democracy” tling zong hmuh khawh asi lo. Cucaah tutan thimnak ah Tlangmi kan caah a biapi tukmi pathum a um ko in ka hmuh.

1. Political Dialouge (PD): PD hi kan ruangruh bantuk cu a hun si lai. PD tikah hodah aa tel lai timi hi Framework for Political Dialouge (FPD) ah an ceih lai. Oct 15 ni NCA minthut hnuin an peh colh ko lai. Asinain, ahran FPD draft cu voi 5 hrong an ceihcia cang i an lim hnik cang. Political Party bu 50 leng an itel ve. NCA text (chapter 5, 22-a) kan zoh tikah PD ahcun: 1. Cozah 2. Hluttaw le Ralkap 3. Tlangmi hriamtlai phu 4. Political parties 5. Tlangmi hruaitu pawl, an itel lai tiah a um. Hi umtuning cu "Political party" hi hriamtlai phu tluk tein an biapi tuk ve cang lai tinak khi asi. PD tikah “consensus making formula & mechanism” zawn hi a biapi ngai lai. Cucaah PD ah aa tel dingmi “political party” pawl hi tutan thimnak ah kan cahter hna i kan tthawnter bak hna cu a hau ko caah cabuai ah kan ral asi khomi cozah ah a kai kho Rawn Party ah kuan le zen va rawn nak cun kan "miphun party" ah kuan le zen kan rawn cu sullam a ngei i hmual a um deuh tuk lai lo maw ka tinak asi.

2. Coaliation Govt: Union Cozah ser khawh kan timi khi President thimnak MP zat hmuh khawh khi asi ko. MP 333 (67% of 498) a hau. USDP + ralkap 166 nih NLD a tthawnnak “balance” an tuah tikah anmah lawngin Union Cozah ser kho veve dingin zumh an um set ti lo. Hihi Kawlram tuanbia ah a um bal lomi a hun si. Tlangmi hi 1990 thimnak ah MP seat 16% kan hmu. 2010 ah 14% kan hmu. Tutan ah 20% or 30% kan hmuh ahcun “Kingmaker or Power of Balance” kan tuah khawh hna ti fiang tein a lang. Hihi tulio Kawlram experts le specialists hna hmuhning zong cu asi ve. Naichuak Polls Survey zong nih a langhter. Cucaah NLD or USDP cozah lawng an kainak cha cun Tlangmi nih tangti ramkomh cozah (Coaliation Govt) ah kan luh ve nak "caanttha" a ummi cu tha kan pek deuh tuk ding asi hnga lo maw ka ti. Hi ruangah Tlangmi dirhmun tthawnter ding ahcun mah le miphun Party cio ah “vote pek dih a herh tuk ko” ka tinak cu asi.

3. Ethnic Representation: AFPFL party a tthawn tuk lioah Parliament ah Tlangmi dirhmun “a him lo ning” cu kan pa le nih nan theih dihmi asi. Ethnic Representation an tah tikah NLD le USDP chung ummi Tlangmi pawl kha an relh bal hna lo. Tlangmi aiawhtu timi taktak cu “ethnic parties” hi relhmi an si tawn. ICG report nih “2015 ah NLD nih landslide in a tei i, ethnic parties pawl sirlei hnawh dih an si cun remnak le daihnak hi a rawk dih kho” tiah warning a kan pek bal. Parliament ah NLD an si zongah USDP an si zongah "landslide" in an tei kha Tlangmi caah tih a nung i tha kan pek tuk a herh lo. Kanmah samnak namtong kanmah lila nih kan tat he aa lo. Cucaah Parliament ah “strong ethnic representation” cu a herh taktak mi khi asi zungzal lengah Tlangmi aiawh tampi tel lo ahcun “Pyidaungsu Hluttaw” timi muisam zong cu a rawkmi khi asi. Amyotha Hluttaw timi miphun pawl kan covo humhaknak “Miphun Hluttaw” hna cu Miphun Party cingcing nih ai an awh zong cu hmual a um bik. Cucaah Parliament ah “elected dictatorship le tyranny of majority” bantuk fak tukin kan tuar tthan sual ti nak hnga lo “miphun party vote kan pek a herh” ka tinak cu asi fawn.

21

22

C. LAIRAM COZAH KONGAH:

1. Chin Party caah a lampi: Laimi hi kan van a chia hlei ko rua. 1947 Phunghram (Art 197:2) kan zoh tikah: Prime Minister kutah Chin Vuanci thimnak nawl a pek. Chin Affairs Council ah “majority seat” hmu Party nih cozah an ser lai ti theng a um lo (Hi ruangah 1951 ah U Nu nih duhpoh in a kan tuah zong kha asi lai). State dang hna an chapter ah hihi ka hmu ve lo. Cun kan theih bang 2008 Constitution (Art. 261) zong nih President kutah nawl a chiah. Hlan chanin cunglei Central cozah nih Chin cozah sernak nawl a kan tlaih khih peng tinak khi asi ko. Asinain tutan hi President nih State Hluttaw "pawmpi" loin CM a fehter kho ve lo. Cun State Hluttaw nih CM phuahnak power zong a ngei. Cun State Hluttaw pawmpi loin State Budget zong harnak tampi a tong kho. Cucaah President nih CM a thim tikah “State Hluttaw mithmai zoh lo khawh lo asi lai” ti ka zumh.

USDP cozah bel a kai tthan cun a kal cianak neh zoh tikah CM caah cun 1. USDP member 2. Ralbawi or a tuanbal 3. Kawl biaknak a lutmi biapi in a chiah lai timi zumh a um. Asinain, NLD cozah a kai ahcun CM cu State Hlutaw ah hmun tambik a hmumi Party chungin a thim men ko lai ti zumh cu a um. Zeicatiah, 2008 Phunghram remhnak cathluan an pekmi ah Art. 261 hi State Hluttaw nawl siseh tiah an dirpimi a um. Asinain, Chin MP vialte NLD canter dih cu a hau lo tuk ve—kanmah vote loin cozah an tei khawh tukmi khi asi ko.

Parliament Democracy chan zongah Chin Vuanci thimnak nawl kan rak ngei lo nain 1956 le 1960 election te hna kha zoh tikah tambik teitu party nih Chin Cozah an rak ser lengmang ko (1951 ah hna kan hnawh tuk ca zong khan an tih cang i asi kho). Cucaah tutan kanmah tein CM thimnak nawl a kan onh lo zongah “Politics is the art of possible” an ti bang Chin Party nih cozah an tlaih khawh tuk ve ko lai tihi zumhnak ka ngei ko. Cozah sernak ah a biapimi tu cu: 1. State Hluttaw ah Seat 13 kan lak a hau 2. NLD ramkomh cozah a kai cun a lam a fawi chin 3. Thurah Shwe Mann hi 261 remh a duhmi asi caah President hna asi (sual) cun State Hluttaw mithmai a zoh ve lai 4. Union Cozah ah Tlangmi nih “tangti cozah” dirhmun kan luh khawh ahcun CM thimnak kong cu chim hau lo khi asi lai, tiah ka hei ruah. Cucaah Tlangmi nih tangti cozah timi caantha zong cu kan tlaihthiam a biapit tuknak zong cu asi.

2. USDP Chin cozah caah: State Hluttaw thutnak 24 ah ralkap nih 6 an lak cia tikah USDP ca ahcun 7 lawng cozah sernak ah a herh kan ti lai. Asinain, USDP nih hmun 7 an hmu hnga maw timi ruah ding a um. Zeicatiah democracy kalning kan zoh tikah hmasa an icuh lioah 50% cung mee a hmumi cu “secure seat” an ti hna i tei a har takmi tinak an si. USDP in tutan “secure seat” a ngeimi hi Pu Hung Ngai (62%) lawng hi asi. Dr. Hmuh Thang ai cuh nak khi Pu Ro Bin nih (51.32%) in a teinak asi. Cucaah khi hmun khi CNDP caah “secure seat” bantuk a lo. Cun Pu Van Thawng aa cuhnak hi Pu Lal Maung Cung nih 54.54% in a teinak asi. Pu Ngun San Aung aa cuhnak khi Pu Ram Mang nih 56.80% in a teinak asi. (Tutan Pu Ram Mang a lut ti lo nain CNDP caah hmunhma a ttha tinak). USDP in Pu Zam Kio (Hakha) hmun Pu Siang Mang (CNDP) a luhnak khi CNDP nih 61.92% in an rak teinak asi. Cucu Party dang nih tei a fawi lomi hmun tinak khi an si hna. Cun USDP Pi Sui Thuai (Falam) aa cuhnak khi CPP nih 44.57%. USDP Pu Kawng Luai (Falam) aa cuhnak khi CPP nih 44.90% an teinak a rak si. Cucaah USDP nih hmun 7 hi an la kho ngai hnga maw timi ka lung a ka tuai ngai. Nain, electoral politics cu zingzan aa thlenning a rang tuk caah chim khawh cu asi lo timi ah kan um cio cu a herh ko lai. Na bia bang kan pa le pathum hi cathiam le mi ding cu an si ko lai. An umnak Party bel an ithial duh lo cu a pawi pah. Asinain, Vuanci cu State Hluttaw kuzale silo zongah a leng Party an si zongah an ngah khawh pengmi asi ko lai. CM cungah aa hngatmi asi ko.

3. CNO Party le CND: Hi kong cu Chin Miphun Ni kong na capar ah nang zong nih tam nawn na tialmi a um. Cun Pu Chawn Kio cauk zongah a um i Miroling Hrang Nawl timi cauk zong ah a um. Phahsabala Chin

22

23

MP nih CND an thah lioah a cawlcang bikmi cu: 1. Pu Hrang Nawl 2. Pu Vum Thu Maung le 3. Capt. Mang Tung Nung an si ko. Cucu CNO hruaitu cu an si ko hna i “credit” pek lo awk an tha rua lo tiah ka ruah ko cu ta. (CND a thih lio cu CNO minin a dir taktak rih lai lo zongah). Asinain, CND nunter tthannak kongah Independent MP Pu Ro Thang zong cu zeitikhmanh tuanbia nih kan philh bal ding asi hnga lo, tiah ruah ding kan si ve ko hna lai.

Chanbia kan zoh tikah: Chin MP ciocio zong ahhin Miphun Party MP le Rawn Party MP cu an santlaihnak le man ngeihnak aa dang deuh ko tihi kan pa le nih tam deuh hmanh nan chim khawhmi a um len ko lai.

Cucaah Kawlram politics tiluan kan zoh dih tikah: “Tlangram ahcun Tlangmi Party nih teinak a co a herh hringhran” ko caah kan ram cio ah “Miphun Party ah thimfung pek dih ding kan si” ti hi kei ka hmuhning cu asi. Tampi kai lawm.

Van VanA ZATAWK A UM KO: KHUAL LUNG LE LAI LUNG AN I DANG (October 12, 2015)

Kan hnuah India Tamil Nadu Chief Minister Jayalalithaa cu biaceihzung nih eihmuarnak "corruption case" ruangah a bawi todenh in a thlak i thongchung ah a khumh. Muidawh ngai asi i; hlasak zong a thiam i; lemcang (actress) zong a rak tuan bal. Tamil miphun micheu nih cun an Pathian zohin an zoh i a biami tiang an um. Thong an thlakmi cu a tanhtu le uartu (party workers) pawl an lung a fak tuk i minung 150 hrong anmah le anmah an ithat (suicide). "Policy le issue" nakin minung "popularity le personality" an tanh ruangah cu zatzat minung nunnak paam cu ka rak ti.

Kan Pi Suu Kyi hi kan dawt dihmi asi. Mi fanau a pasal le a fa le kaltaak in rammi sinah harnak tuar aa thim. 1990 thimnak a tei nain uknak chan duh loin innthong tu ah an hren. Rammi le ramfa ve lo bang President si kho lo dingin a phunphun in upadi in an kham. Rammi zawn a ruahnak le nun a siannak ruangah Kawlmi cheukhat ca ahcun an Pathian fate (demi-god) bantuk ah aa chuah phah. Kawlmi cu an mawh lo teh—Prof Dr. Mawng Mawng Kyi cauk kan rel tikah hi miphun hna an "political culture" hi phundangpi pei a rak si khe cu.

Asinain, Tlangmi le Chinmi ca ahcun "demi-god" tiang in zulh a herh lo tuk—"a za tawk" a um awk asi. Nupi le pasal hmanh izumh dih awk a that lo caan a tam. Kan pupa hna nih a pa Buchoh Aung San a lungthiannak le zumhtlaknak (honesty & integrity) an zumh ruangah kan miphun ningpi in kan rak ap bal cang. Nain, an thah hnucun kum 70 chung khuaci kan mui ko i awlokchong vansanglam in minung zeizat rem ruamdah nunnak pekin thlankhur kan liam ve cang hna!. Miphun tthawnter le cahter duh tikah miphun dang hruaitu pakhat cungah ibungh dih le ihngat dih cu tih a nung i a him lo khun tawn.

Pu Laldenga nih MNF movement cu "Indian nationalism le Mizo nationalism" idohnak asi, tiah a hrilhfiah (Mizo hnam rilru le India hnam rilu an in do). Voikhat cu Aizawl Lammual cerhtualpi ah ramca rawlulh thlacamnak an tuah. Mizoram pumpi nih TV in an zoh i an inn cio in thla an rak cam cio ve. Mizoram ah Evangelist minthang Mimi an timi nu nih thlacam cu a hruai hna i, thlacam ding pakhat aa hun thawh— "India Union ah kan um hi Pathian sinah lawmh bia chim hna usih"— tiin. MNF hruaitu hlun R. Zamawia an timi pa nih TV in a rak zoh ve—"ka ei lo"— ati hmak i TV cu a phih daih. Cu lungput cu sullam thukpi in a ngeimi asi.

Kawl minthangbik Siangpahrang Anawrahta (1044–1077), Bayinnaung (1551- 1581) le Alaungpaya (1752-1760) hna nih Manipur ram India in Thailand ram tiang an rak lak i "great Myanmar nation" ah sermi chunmang pi cu Mirang nih 1885 ah a hrawh dih. Kum 62 chung sal an tang ve. Hihi Kawl phuntanh nih a fah an celh lo. Cucaah tuni Kawl phuntanh le Tatmadaw an mission rianpi cu: hmasa Kawl Siangpahrang pathum nih an sermi pennak nganpi (Bamar mighty empire) bantuk kha tunmertthan le sertthan ding khi asi.

23

24

Asinain, chan le caan aa thlen cang caah lenglang le khongton in policy an kalpi mupmup ve lo—ralring tein chunglei in an kalpi i hmuh khawh hna a har tawn. Cucaah Laimi cheukhat mitah Kawlram a chiatnak zeihmanh hmuhawk hna a um tawn lo i a tha tuk ko in an hmuh tawnnak cu asi tawn.

Kyansittha (1084–1113) hi a cunglei Siangpahrang pathum tlukin a min a thang vemi le a lar tukmi a rak si ve. Ziah tulio Kawl phuntanh le Tatmadaw nih a milem hna Naypyidah khua lai ah an tar ve lo? Kyatsittha cu pawngkam miphun hna he idawt le irem a duh—Mon hna he iremnak a tuah i a pennak a rak dai. Asinain, a cunglei Siangpahrang pathum hna cu:an pawngkam miphun pawl a hremmi le a dohmi an rak si—ralkap cozah nih Tlangmi an kan hrem le doh bantuk hin.

Hi bantuk lungput nih chunglei in hram thukpi a thlaknak ram asi caah Naypyidaw (Siangpahrang Khualipi) timi cu an sak; cu khua laicerpi ah a cunglei Siangpahrang pathum hna milem (statue) cu nganpiin an tar i cu milem hmaiah Kawl ralkap cu hihai le rumra um-ngang in an kan cer hnawh tawn i ram pumpi zoh dingin an tthawnnak le lianhnak cu an kan hmuhsak tawn. Hi hna mit ahcun Tlangmi cu an pennak nganpi chung rilipi ah tidor fate bantuk te khin an kan hmuh. Cu bantuk mission nganpi a ngeimi hna sinah CNF nih democracy, self-determination le federalism timi hmuntinh in "movement" cu a tuah ve. Democracy cu Chin pupa hna nih Falam Conference (1948) ah an rak ithim cangmi phung asi. Self-determination cu tuni Chinram kan phak 1350-1895 (kum 550) chung kan rak hman cangmi asi. Federalism cu Panglong khuaah kan pupa hna nih min an rak thutnenh cangmi asi. Cucu CNF nih a hun khel than. Mi nunnak 80 tiang a pek cang. Asinain zeiruangah cu vialte cu kan sungh dih i kum 70 chungah pakhat te hmanh kan co khawh rih hna lo? Lungfim tein hi hmanthlak hi mitdang in kan zoh thiam ahcun CNF movement hi "Kawl nationalism le Chin nationalism fakpiin an idohnak asi kha" fiangruai in kan hmuh khawh lai. Tutiang cu Kawl nationalism nih chunglei ah rungrul bangin a kan ei cuahmah i an kan det tukmi zong khi kan hmuh lai.

Chelcan ah hi bantuk mit le thisa in ralring tein rak zoh ve lo ahcun "policy le issue" ruang zongah asi lo; "ideology le belief" ruang zongah silo piin an mui dawhnak, pumrua tthatnak, an rumnak le lianhnak, an miltlornak le ngannak, an minthannak le laarnak— "popularity and personality" —ruangah Kawlmi kha a hruh in hruhpi chih duh tiangin uar duhnak le tanh duhnak thisa chungah luh a fawite tawn.Lei le dang ah Kawlholh hna nih a kan thawt tuk deuh kho i; Kawl hmai ah Laiholh holh hna cu ning hna a zak thluahmah kho tawn.

Electoral Politics tiluan chung kan ipaih hna tikah Laimi nih Kawl Party an "policy" kan duh phun ngai asi i "issue" an dirpimi kan pawm phunte asi ruangah kan tanhmi hna le kan uarmi hna asi ahcun a hmanmi le a phung asi tawn. Politics ahcun zumhnak khuaruahning "ideological diversity" a um phung hrim asi tawn. Asinain, Chin miphun sinak mitfim tein kan cuanh thiam ahcun Kawl hruaitu hohmanh hi—Buchoh Aung San asi pek, Daw Suu Kyi asi pek, U Thein Sein asi pek— kan "demi-gods" deng bantuk in ibochan le ihngatchan ding tlak pakhat hmanh an um lo tihi kan thisa chungah irawn chih a herh ve.

Hlanah Hakha Ralkap Tili khi "Pi Tial Nawn Tili" tiah an rak auh tawn. Mi-e peng le Senthang peng vialte a pumh hna i Hakha dohthlennak hruaitu nusaltha, thihdan tiang an pek i, kumthum tiang Monyua ah thong an thlak i kam lo chuncha bang Lairam caah thul loin a rak dirmi kan Pi Tial Nawn hmanh hi Daw Suu Kyi nakcun Lairam caah a tuar ing deuh i uar a um deuh timi lungput ngeih a herh ko. Pu Cawn Bik, Pu Khai Kam, Pu Lal Luai te hna hmanh hi Buchoh Aung San nakcun kan miphun caah an thisen le thlanti a chuak deuh i san an tlai deuh timi lungput ngeih a herh ko. Laimi nih kan "value system" kan mah nih kan cawisan i kan sunhsak zong hi a herh tawn.

Pi Suu Kyi cu kan dawt dih ko. Asinain, kan inchungkhar le kan tappi chuak minung asi lo caah a "zatawk" cu a um ve. Kawl hruaitu lakah kan "zumhbik" pawl asi ko lai—asinain hruaitu pakhat ah ibungh dih awk a

24

25

tha bal lo timi cu chanbia nih a kan fianhmi asi. NLD policy ah kan duhmi zong a um len ve. Cu ruangah ramkomh cozah a tlaih zong kan duhpimi asi. Asinain, kanmah Chinmi thimfung tel loin cozah a tei khawh tuk timi kan theih—miphun mitin kan zoh tikah Chin MP vialte NLD chungah vung luh dih i amah minung ah canter dih ko lai cu a ruat kan ruat kho ve lo. Bawmh a herh ahcun tangti cozah dirhmun in a leng tuin bawmh le dirpi a tha deuh tuk kan ti.

Uar a umnak a tampi ko lai. Asinain, amah "popularity le personality" ruangah kan miphunpi in mitcaw bang zulh dih cu a herh lo tuk. Tamil miphun nih an laar deuh; an rum deuh; an fim deuh; thil an ti kho deuh zongah miphun dang hruaitu: Rahul Gandhi le Sonia Gandhi hna uar tuk ruangah an nunnak an thap duh bal lo i; an thimfung zong an thla bal lo—a fim zong a hruh zongah an miphun hruaitu Jayalalithaa caah minung 150 nih anmah le anmah ithat tiangin thih an ngamh deuh i bawi todenh ah an thutter duh deuh zungzal.

CYO Convention nih tukum capar tial zuamnak a tuah tikah an tlangter cu— "Khual Lung le Lai Lung”— timi asi. Lai mino hna thisa chungah zeitlukdah khual le lai lungput an idan timi a fiang ngai cang. Zeitin kan hei miltlorh len zongah NLD le USDP cu mikhual party an si ko. Pawlasi tlaitu cu Kawlmi longte an si. Chin Miphun Party cu: Lai lung keng an si. Chinmi nih pawlasi an tlaih dih. Cucaah an hruh zong an fim zongah Khual lung nakin Lai lung nih Chinram a kan tawlrel i; ai an kan awhmi kan duh deuh tuk cu kan mawh hna lo. Miphun dang hruaitu uar tikah "a zatawk a um"—khual lung le lai lung an idang timi hi phih lo kan tha hna lai.

TALKSHOW BIACHIM LE KAN PA LE COMMENTS LEHNAK (October 10, 2015)

Pu Moderator:

Caanttha ka hmuh caah kai lawm. Kan pa le Penalists, a rak chuak khomi unau hna le online in zohtu vialte upat kan pek hna!

Kan pa le nan chimmi vialte ka rak ngai ve i a tha ngai tiah ka ruah. Keitu cu: Rawn Party maw kan ithim deuh lai, kanmah Miphun Party timi deuh kha hun ʺfocus” deuh ka hun duh ko.

1. Kanmah nakin hmasa kong tampi a theimi nan si i, nan theih bang Tlangmi nih “ralkap uknak (military dictatorship)” lawng kan tuar lo; Paliamentary democracy chan zongah milu tammi uknak “tyranny of majority” kha fak ngaiin kan rak tuar. Cucaah Tlangmi kan zawtnak hi “democracy” nih a damter khawh mi asi lo. A damter khawhmi sisehlaw Paliamentary democracy chan 1948-1962 ah khan kan rak dam diam cang hnga; kan rak buai hnga lo. Asinain, kan rak zaw chin chin, “democracy” lawnglawng nih a kan phisin piak khawhawhmi asi lo. Cucaah democracy a duhmi cozah an kai lai i kan dam lai tiah ruah khawh asi lai lo. Cun Central cozah ah Phahsabala Party lawng a rak tthawn tuk tikah zeitukdah Tlangmi caah “a him lo” kha kan pa le nih nan theih deuh dihmi asi. Buddism Bill kha “upadi” in fehter an timh tikah Pyithu Hluttaw le Amyotha Hluttaw ah Tlangmi nih kan “block” kho lo. Tutan ah International Crisis Group nih “NLD nih thutnak vial a lak dih i Tlangmi Party vialte sirlei hnawn dih an si sual cun rualremnak le daihnak vialte hi a rawk dih kho” tiah kan hnuah warning a kan pek. Cucaah Tlangmi nih Central Govt. ah “one party elected dictatorship” bantuk a chuah sual ti lo ding hi kan caah tih a nung pengmi asi i kan iralrin peng a herh pengmi asi, ti kha chim hmasa ka duh.

2. Kawlram thlen kan timi hi zeidah a si taktak? Kawlram thlen kan timi cu USDP tei khi asi lo. 2008 Phunghram thlen khawh lawng khi Kawlram thlen taktak cu asi. Cucu a ho cozah NLD le USDP an kai zongah an thlen khawhmi asi lo; more than 75% plus military MP nih support a hau rih. Cucu a fawimi asi lo. Cucaah atu thimnak ah hodah cozah a ser lai timi tiang lawng zoh nakin cozah thar a kai hnu post-

25

26

election ramkhel tiluan ah zeitindah “ethnic problems” hi kan “solve” khawh lai i “political solution” a chuah khawh lai timi zohin thimfung kan thlak hi a biapi deuh. Zeicatiah, “political dialogue” tikah Tlangmi political party pawl hi ramkhel cabuai ah an thu ve hna lai. Cu hna cu tthawnter le cahter a herh. Cucaah “ethnic problems” kan phisin khawh hlan lo chung hi cu Tlangmi kan thazaang tthawnter le cahter peng hi kan izuam a herh lai.

3.Tutan ah NLD nih a piat in tei ti hlah seh tiah ralkap MP 25% le USDP fonh nih “balance” an tuah. Rawn Party cak pahnih hitin “balance” an ituah tikah “third force” dirhmun in Tlangmi caah “kingmaker” hun tuan khawhnak─tangtti cozah (coaliation government) hun ser khawhnak “golden chance” a hun chuak. Hi bantuk “caantha” a chuah hi Kawlram (Election History) ah kan hmu bal lo. 1990 thimnak ah 16% Tlangmi nih kan tei; 2010 ah 14% in kan tei. Tutan ah 20% in Tlangmi nih kan tei cun NLD le USDP lawng nih cozah ser kho lo lakin kan tuah khawh hna. 20% hmuh cu a har maw? MP thutnak 41% hi Tlangram ramkulh pasarih ah a ummi asi. 20% hmuh hi kan caah a har tukmi asi lo. 30% kan hmuh cun “Naypyidaw” hmanh kan ting khawh. Cucaah hitin Rawn Party cak pahnih “balance” an ituah lioah Tlangram ah Tlang party nih teinak an co a biapi tuk. Hi tluk caan tha hi vokpi hmai lungvar thlak bantuk ah kan canter sual lai timi phan a hun um ngai.

4. Cun kan pa le nih nan theih dih ko cu teh. Tuanbia zoh tikah Chin MP ciocio zong hi Rawn Party ummi le Miphun Party ummi an santlaihnak hi aa dang tuk. Tahchunhnak ah: Phahsabala Chin MP nih Miphun Ni an thah lioah nunter tthan dingin hehchet a rak cawltu cu Miphun Party-CNO an si ko. U Nu nih Kawlbiaknak rampi biaknak a tuah lioah Phahsabala Chin MP vialte an holh ngam lo lioah Palimen chungah biatak tein a dohtu cu Miphun Party-CNO an si ko. 1961 ah Tlangmi nih Federal movement an tuah lioah lungthin le thazaang dihlak in a dirpitu hna cu Miphun Party-CNO an rak si. Biatak tein U Nu cozah Kawlmi lei a tangmi cu Phahsabala Chin MP pawl kha an rak si. 1990 ah miphun party (CNLD, MPP, ZNC tbt) lengah kan MP Pu Lian Uk, Pa Chin Sian Thang tbt. vialte nih kum 20 chung cozah chia an doh lioah kha lio Chinram in thim vemi NLD MP 4 le NUP 1 cu kumkul chung an umnak zong kan hngalh tung lo! Miphun Party (CPP, CNDP MP) hna nih kum 5 chung Parliament chungah miphun kong an aupi; biaknak zalonnak an aupi, ralkap nawlngeihnak an doh lioah USDP Chin MP vialte an holh kan theih tuk tung lo! Cucaah chanbia zoh tikah Rawn Party um le Miphun Party ummi an nehnang aa thlau tuk tawn i Miphun Party ithim hi kan caah san a tlai deuh zungzal ko.

5. Sakah kan duhmi taktak hi “Federal phung” asi. Hihi chumhcia sa asi lo─ “canchom le chumhchom” a haumi asi. NLD a kai zong USDP a kai zongah cabuai cungah cucu aa ceih ding kan si hna (Political dialogue ah Political party zong an thu ve cang lai). Fakpiin kan idet lai. Kan ireng lai. Pi Suu Kyi zong nih kan duhmi vialte hi “Yes” a kan ti dih lai lo. Zeitikhmanh “confederation” chuah lo dingin an ven ve peng lai. Tlangmi nih zeitikhmanh “Unitary State” a chuah lo dingin kan tang ve lai. Cu karlak um “Federal phung” kongah aa reng peng ding le aa do peng ding kan si caah Tlangmi thazaang tthawnter peng hi a biapi pengmi asi.

-Cucaah tutan thimnak ah miphun dang meithal bochan in sa kah itim hlah usih―an kan kahpiak khawh bikah sakuh le sakhi (democracy) lawng an kan kah piak khawh lai― hi sa cu Tlangmi nih kan ei duh tak takmi zong khi asi ti lo.

-Miphun dang lianhnak le ngannak bochan in an meithal ah kan kuan le kan zen vialte rawn piak dih hna hlah usih―politics ah zungzal ral le zungzal hoikawm a um lo―thaizing cabuai cungah ral kan ituk sual tikah kanmah zen le kuan lila in kan mah lila an kan kahnak tthan lai.

26

27

-Mah miphun meithal ah kan kuan le kan zen vialte khat tein rawng deuh hna usih―kah kan duhmi taktak "vomkhuai le ngalhriang" (federalism) hi―zeibantuk cozah voihra (NLD or USDP) an kai zongah an kanpiak khawhmi asi lo― kanmah thazaang tthawnnak in kan det hna a hau, kan tthawn deuhdeuh kan det khawh deuhdeuh hna lai, kanmah kuanfang le meithal cingcing in kan kah i kan hrilh a haumi asi. Tampi kai lawm.

Kanpa le Penalists cheukhat comments lehnak:*****************************************

Pu Lian Cin (Ka pa Aa Ngun pa): Kapa na chimmi tete ka rak ngai ve hna, an tha ngai ko ka ti. Asinain, “tutan cu USDP kan ithim awk asi” na timi tu hi cu cheukhat cu an lu an kheuh pah ko lai khah. Tutan ka chimmi hi CNF nih an rak aupi mi maw asi ve ti hna cu ka rak thei lo. An rak chim vemi asi cun a tha chinchin ko hnga, tiah ka ruah. Tutiang kan theihmi cu: post-election hnuah “political dialogue” a um lai. NLD a kai zong USDP a kai zongah cabuai ah kan itong lai. Hihi kum 50 kan halmi le kan hngahmi asi i kan caah a biapi cemmi zong cu asi ko. Cu tikah “hriamtlai phu” lawng cabuai ah an thu ti lai lo. Anmah tluk tein “(Chin) political party” phu zong cabuai ah an thu ve cang lai. Cucaah CNF a tthawn a herh tuk kan ti bantuk tein “political Party” zong cabuai a thu ve ding an si cun an tthawn a herh tuk ve, kan tinak khi asi ve ko. CNF tthawnternak cu a phun zong aa dang deuh kho men ko. Asinain, Chin Party tthawnter timi cu tutan thimnak bak hi a hung si.

Cucaah tutan thimnak hi Tlangmi ca ahcun “cozah ser le ser lo” hi a biapibik asi lo; biapibik cu post-election hnu a ra dingmi “political dialogue (PD)” hi asi deuh. Zeicatiah, ho cozah an kai zongah anmah lawng nih 2008 constitution cu an kan remhpiak khawhmi a si lo; PD long hi ruahchannak a um. Cucaah PD cabuai ah (kan ral a si khomi) Rawn Party ah kuan le zen va rawnpiak dih nakin “Miphun party le Tlangmi party” ah kuan le zen khat tein kan rawn hi hmual a um deuh lai, ka tinak khi asi ko.

Ka u Dr. Ro Ding (Pu Dinga): CCB Seminar (Camp Victoria) ah “facilitators” kan tuanti kha kei cu ka theih rih ko. Tutan Talk-Show ah ruahlo piin kan itong tthan i kai lawm ngai ko.

NLD nih Union Govt. a tlaih hi hopoah kan duh deuhmi cu asi cio ko. Asinain, Chin MP 21 nih NLD cozah a kai le kai lo bia a chat hlei lo. Chinmi vote hau loin Cozah a tlaih khawh tukmi khi asi ko. Cucaah NLD ah vote dih nakin Miphun Party leiah rak cahter le rak tthawnter hi a rak herh deuh, NLD nih amah lawng cozah a ser khawh lo sualcun bawmtu thiam (may be) an si men ko lai caah aa khat ko, kan tinak khi asi.

Cun NLD hi cozah kai sual hmanh sehlaw zeitlukdah rian a tuan khawh lai i zeitindah Tlangmi kongah khua a ruah lai timi ruah ding tampi a um.

1.Home, Border Affairs le Defense Ministry cu ralbawi (Lt. Gen.) nih an tlaih rih lai. Cozah chungril vialte tawlreltu (civil services) cu Home Ministry tang GAD nih a tlaih dih tung i NLD cozah kai hmanh sehlaw zeidah a lawh lai timi.

2.Pi Suu Kyi nih President a tuan kho lai lo ti cu zapi theih asi. Number 2 an ngei (rih) lo. Kan theih bang UPA Chairperson cu Sonia Ghandhi nih a tlaih zongah constitutional post PM cu PM cingcing a si ko. NLD in president a kaimi cu Pi Suu Kyi tlukin Tlangmi a ruat hnga maw timi ruah ding a um.

3.NLD nih Tlangmi zong a huap kho ko tihi an chim tawn. USDP zong nih cun an chim ve ko rua. Asinain, an Party cunglei pawlasi tlaitu upa todenh ah pakhat hmanh an kan chia hlei lo. Cucaah cheukhat nih “Kawl Party” an ti tikah an mawh ve deuh tawn lo.

27

28

4. 1989 NLD Election Manifesto kha kan zoh tikah Tlangmi nih kan hal pengmi “Federal” timi biafang pakhat hmanh a cuang lo. 2015 Election Manifesto ah pakhat hnih a cuang nain zeibantuk ”Federal model” timi a fiang hoi lo.

5.1990 election zongah tutan election zong ah Tlangmi party pawl he “alliance” ka tuah lai a ti tawn nain election taktak tikah a bia a let lengmang. Tutan UNA upa sawmnak cakuat hna a let ti hna lo i an lung a fahter hna khi cu a zia lo tuk deuh. Cun Ethnic Affairs Ministers hmun cu “icuh hram hlah” tiah an nawl lenmi hmanh aa cuh dih hi cu Tlangmi upa he irem le idawt maw a duh deuh, amah NLD “power” ngeihnak dah a kawl deuh timi zong ruah ding khi a um.

6.NLD President tlaihnak 59F remhnak kong Palimen chung debate lio ahcun NLD MP vialte an dir dih nain Tlangmi CM thimnak nawl pohmah 261 remhnak debate ahcun NLD MP in a kan dirpi mi an um ti lo.

7.Kachin kahnak ah kan Pi a holh lo cu hei um ko seh. Kachin sakhan ah Kawl ralkap nih miakpi in a kah hna i Tlangmi ralkap 21 an thih lioah zeimanh hnemhnak bia zong a chim duh lo cu hopoah lung a um cio ko.

8.NLD chungtel pawl chungah tlawmte lungtlin lonak a langhtermi an um cun Party in an phuah le an chuahning hna zoh tikah tuk a sum deuh. NLD candidate vialte media hmai biachim hna an khap tik hnaah zalong tein Parliament chungah bia an chimter te sual hna lai lo timi hna phan a um ngaite.

9.Khrihfami caah a fak ngaimi cu: 1947 Constitution nih Buddhism biaknak cu “special position” in a chiah i Khrihfa biaknak he fakpiin a thleidan mi hi asi. Hihi 2008 constitution zongah a ning tein an hun tial than. Hihi indirect in Kawl biaknak kha “State Religion” ah a sermi khi asi ko caah “remh a hau” tiah hopaoh nih ruahmi a si. Asinain, 1990 NLD interim constitution tha tein kan zoh tikah hi pohmah hi remh aa tim lo, ka “cohlan” tiah a ti Cun 2008 Constitution Review Committee sinah “NLD proposed 2008 constitution amendments” cathluan a kuatmi kan zoh tikah hi biaknak thleidannak pohmah hi “remh dingmi cazin” ah a telh hoi lo; phun dang cun "a pawm" kan ti ko lai. Cucaah Kawl biaknak “special position” in a chiahmi kongah NLD policy hi a fiang lo ngaimi bantuk in a um.

Hi a cunglei ruangah NLD party ah Tlangmi nih ibungh dih awk a that thlu lonak le sia a remlonak tete a um tawn. Tutan cu Tlangram ah Tlangmi nih teinak an co i tangti cozah maw asiloah hoikawm dirhmun in NLD he an um tu khi a tha deuh ko, timi ruahnak a umnak cu asi.

Rev. Dr. Chum Awi (Kapa Cung Cung pa): Ka cabia na rak ka relpiak ve tawn caah ka rak ilawm. Na biachim mi tete ka rak ngai i na chim duhmi ka tlaih ko rua, ka ti.

Post-election hnuah "Democracy maw a biapi deuh; 2008 constitution remh" ti lei siloin NLD le USDP nih cozah an ser le ser lo nakin post-election hnu a ra laimi “political dialogue (PD)” ah Tlangmi thazaang hi tthawnter le cahter a hau deuh ka timi tu khi asi. Cu ramkhel cabuai cungah ral a tu ve dingmi kan “Political Party” phu hi tutan ah kuan le zen kan rawnh ve hna a herh tuk, tinak khi asi ko.

2008 constitution hi kan remh hmasa locun a tlingmi “democracy” cu kan hmu kho hlei lai lo. 2015 election nih a hrinmi cozah zong nih cun democracy tling taktak cu a kan pe kho lai lo. Cucaah tutan election hi post-election hnu “political dialogue (2008 constition remhnak)” caah Tlangmi hna thazaang sernak hmanrua ah cu hmang deuh usih, ka tinak tu khi asi.

Kanpa le nan si i tuanbia vialte nan theih dih ko. Tlangmi ”interests” cu independence hlanin Supreme Council of United Hills People (SCUHP) nih an rak dirpi. Panglong Conference hrong vialte an rak cawl i 1960 hrong tiang asi. Laimi in Pu Pum Za Mang, Pu Hlur Hmung, Pu Mang Ling, Pu Kio Mang, Pu Thang Tin Lian le Pu Sin Ling an itel.

28

29

Cu hnuah 1961s ah ”All States Unity Organization” timi Tlangmi kan pa le vialte nih ”Federal Movement” an rak tuah i 1947 Phunghram remh dingin U Nu cozah an rak norti. Capt. Mang Tung Nung hna biapi ngaiin aa tel.

Cu hnucun ralkap cozah chan kan lut i ramleng ah hriamput in cawl a si cang. NDF, ENSCC, ENC, UNFC, NCCT, SD tiah tunitiang Tlangmi phu ifun in doh asi. Pu Zing Cung, Dr. Lian Sakhong tbt. biapi in an itel peng.

Asinain, 1990 ah Gen. Gen. Saw Maung nih thimnak a tuah lioah Tlangmi party 20 leng cu UNLD tangah an ifun i Parliamentary seat 16% tiang an rak lak. NLD he tangti in “Bo Aung Kyaw Street Declaration” hna an rak chuah. UNLD cu ralkap cozah nih a hrawh caah 2002 in Tlangmi party ikomhnak UNA tiah a dir than i tunitiang an cawlcang. Tulio UNA hruaitu ah Pu Chin Sian Thang le Pu Ngai Sak te hna an um.

2010 thimnak a hun chuak i, Tlangmi party rual 20 leng nih NBF timi phu ah an ifun dih tthan. Pyidaungsu Hluttaw nih a halmi “Six-way Talks” zongah Tlangmi aiawhin NBF upa kha Daw Suu le U Thein Sein te he ikhat tein a thu i bia a chim rel ve. NBF ah Director cu Pi Chin Chin (Laimi) le Pu Zozam te hna biapi in an um.

Hi a cunglei tuanbia ka hun langhter tthan duhnak: independence hlanin Tlangmi kan ifunnak phu hna movement (SCUHP, ASUO, UNLD, UNA, NBF) timi mei alhpi hi tunitiang chan aa pehpeh in a alh peng. Laimi biapi in kan itel lonak a um bal lo. Tlangmi movement nih hitin kum 70 chung Tlangmi “interests” rak dirkamh hlah sehlaw kan dirhmun hi tunak a chia deuh kho men.

Independence hlan piin Kawlmi "interests" a dirpitu le Tlangmi "interests" a dirpitu tiah tunitiang phu hnih in chan a pehpeh in a kal zungzal ko. Hi phu hnih hi an ido i an ireng zungzal. Tuni ah khoika lei phu dah kan dir? Democracy min pu in a dirmi phu hi Tlangmi "interests" a dirpitu taktak ah kan ruat sual hna maw?

Tulio cu Kawlmi le vawleimi vialte nih “separatists” ah an rak kan ruah tawnmi kha Kawlram ramkhel buainak “solve” nakah ”main actor” le ”dialouge partner” ah tel lo khawh loin an kan chiah ve cang. Tulio political setup ah NLD cozah kaiter cu chim lo; Tlangmi hrim nih Union cozah sernak (Coaliation Govt) sernak caah “golden chance” nganbik kan hun ngei. Hi tluk caantha hi Tlangmi nih Kawlram tuanbia ah kan ngei bal rua lo.

Cu tlukin Tlangmi movement thazaang tthawnter a herh tuk lio le Independence hlanin Tlangmi movement a chanchan in aa rak peh zungzal komi cu zeitindah Rawn Party ah Tlangcung ummi miphun nih kan vote dih ko hna ahcun kan movement cu kan cahter i kan tthawnter khawh ti lai? Kum 70 chung mei bang a alh zungzal mi Tlangmi movement cu zentindah NLD cozah kaiter duh ah kan hmih duh lai?

Cucaah Rawn a ummi nih cun NLD ah thimfung an thlak cu a tha ko. Asinain, Tlangram ahcun Tlangmi Party le Miphun Party cingcing ah thimfung kan thlak hi a biapi deuh, ka hun ti nak khi asi.

Tampi kai lawm.

Salai Van Lian Thang

MP THIM TIMI CU KA AIAWHTU THIM TINAK ASI (October 8, 2015)

UK cozah PM Clement Attlee le Buchoh Aung San nih London khuaah luatnak laknak kong an rak ceihhmai lioah Shan Sawbua nih "Honorable Aung San le a phu nih Shan le Tlangmi kan kong pakhat hmanh aiawhnak le chimrelnak nawl an ngei lo" tiah thilhri an rak tuk. Tlangram uktu Mirangbawi

29

30

Stevension zong nih "Kawlrawnmi nih Tlangmi hna zeihmanh aiawhnak nawl an ngei hna lo" tiah a nolh rih. Cu cakuat pawl nih London ah awlokchong in a va tuah ko hna.

Asinain, Buchoh Aung San zong cu a fim ve i "a hmanmi bia asi, Tlangmi cu ai kan awh khawhmi hna asi lo. Cucaah an ruahnak kan hal hmasa hna lai" tiah a cohlan i min a thut. Cu ningin Aung San-Attlee Agreement 8nk ah "Panglong Confence ah Tlangmi hna an ruahnak hal hmasa ding" tiah an tial i Panglong Confence tuahin tuni "Union of Burma" a hun chuahnak cu asi. Asinain, Tlangmi ruahnak hal hmasa timi kha U Saw te phu nih an rak duh bak lo; Tlangmi cu Kawl nih ai kan awh khawh ko hna timi lungput (Burmanization) an rak ngei. Cucaah minthu duh loin an kir i hnu ahcun Buchoh Aung San le a hawi tampi zong cu an thah beh hna.

Pi ASSK nih U Thein Sein cozah sinah hruaitu bikbik pali tonnak" four-way talks" ngeih dingin voi tampi a rak hal. Cu hruaitu pali chungah Tlangmi cu a kan telh lo. Cucaah Tlangmi hruaitu hna nih "ziah na kan telh ve lo; Tlangmi aiawhtu tel loin zeihmanh kan kong chimnak nawl nan ngei lo dakaw" an va ti tikah Pi ASSK nih "NLD nih Tlangram zong kan huap dih ve ko; NLD nih ai kan in awh kho ko hna" tiah a rak leh hna. Asinain, hruaitu pali timi cu a buai tuk tikah Pyidaungsu Hluttaw nih "six-way talks" in bia a hun chah tthan. Tlangcung miphun aiawhin pakhat a hun kan telh cang. Cuticun cabuai cung biaruahnak ah Tlangmi aiawh in Dr. Aye Mawng cu a rak thu kho tthan.

Post-election hnuah "Political Dialouge (PD)" a um lai timi cu NLD Election Manifesto ah ttha tein a cuang. PD tikah hriamtlai phu long siloin Political Party aiawh zong an thu ve cang lai. Kawlram thlen timi taktak cu: 2008 Phunghram thlen khi asi. Cu thlennak cu NLD le USDP long nih an tuah khawhmi asi lo—PD long nih a thlen khawh. Ruah dingmi cu: PD cabuai ah political party aiawhin Chin miphun hi hodah ai a kan awh lai timi hi asi.

Chinram MP 21 vialte hi NLD MP ah kan canter dih hna ahcun Pi ASSK nih hmasa a aupi bantuk in "Chinmi cu keimah nih ai kan awh dih kho ko hna, itel ve nan hau ti lo" ti zong a kan ti khawh men—cucu PD long siloin khoika aiawhin dirnak hmun poah ah asi khomi asi.

Ruah a herhmi cu: NLD Party nih Tlangcung miphun hi ai a kan awh kho taktak maw timi hi asi. MP thim timi cu ai a ka awhtu dingah kan zumhbikmi minung ithim tinak khi asi ko. Kanmah miphun aiawhin biachim reltu le riantuantu ithim tinak zong khi asi.

Cucaah NLD le USDP nih ai a ka awh kho ko lai a timi vialte nih Chinram NLD le USDP kuangah thimfung sanh dih ding kan si ko. Zalong tein kanmah aiawhtu thimnak nawl cu pumpak cio kan covo—"democratic rights" khi asi.

Asinain Chinram le Tlangcung miphun cu Buchoh Aung San chan zongin ai an rak kan awh khawhmi miphun kan rak si bal lo i a fanu Pi Suu Kyi zong nih zeitikhmanh aiawhnak nawl a kan ngei kho lo tiah a pawmmi vialte nih Miphun Party ah thimfung sanh ve ko uh. Cucu kan "democratics rights" asi ve. Biapibik cu: kanmah chia-ttha thleidannak hmangin kan zalawnnak zalong tein kan hmanmi kha kan i upat piak cio ding asi lai.KBC LUNGPUT LE TULIO CHINMI (October 3, 2015):

Kachin Baptist Convention (KBC) cu association 15 le local churches 300 leng an ifunnak bu tthawng ngaingai khi asi. Chungtel milu singli leng an um. Tutan ah "cathanh" pakhat an hun chuah.

2015 thimnak ah "Kachin miphun kong a dirpi khotu Kachin mi le sa; Khrihfa tha a simi, miphun dawtnak thinlung a ngeimi, Kachin mizapi sinah zumhtlak a simi, miphun le ram caah aa pumpe khomi lawnglawng thimfung nan pek hna lai" tiah nawlnak cathanh an chuah.

30

31

Ram pumpi kahdaihnak (NCA) kongah "hriamtlai phu zapi tein itel (all inclusive) lawngah minsen thut ding; minthutnak ah USA cozah zong "theihpitu" ah itel ding le tinhmi kawltung phak hlan lo zeitikhmanh ah hriam chiah lo ding" tiah an thanh chih.

KBC cu kan Chinram ahcun CBC (Zomi Baptist Convention) bantuk kha asi. Tipil Khrihfabu principle pakhat cu "Separation of Church and State" asi. Asinain, Khrihfa nih ramrian ah ithlak len lo ding tinak asi lo. Cozah nih a nawlngeihnak hmangin Khrihfabu cungah riantuan lo ding; Khrihfabu zong nih cozah a nawlngeihnak ah ithlak len lo ding, ti khi a muru cu asi deuh.

Kachin hi ram le miphun dirpinak thisa (national politics) ah aa tthangbik le dirhmun ngeibik in ruahmi an sinak kha tutan KBC cathanh nih fiang khunin a hun langhter.

Hi cathanh hi kei nih "interpret" ka tuah ning ahcun "Kachin ramah Kawl Party thimfung thlak kha nan hrial lai, Kachin Miphun Party cingcing ah thimfung nan thlak dih lai" an tiin ka sawhter. Biadawh tein an tial caah khin asi ko. Hi an cathanh ah "Kachin nationalism le Kachin national politics" kha thukpi in aa phum chih—miphun dang muisam rim a nam hrim te khi a nam lo. ABC-USA GS pa Kachin ram a tlawnah Kachin Khrihfa rual nih lam khatin thantar (flag) putin an rak don. Kachin flag, USA flag le biaknak flag lawngte an iput hna, Kawlram flag hrim pakhat hmanh aa putmi an um lo― cu lungput cu tutan KBC cachuah ah a rim a hung nam tuk tthan. NLD in Pi Suu Kyi Kachin Khualipi a hun luh bakah an chuahhnawhmi asi fawn tikah ruah ding tampi khi a um.

Nizan hriamtlai phu summit ah KIO nih "zapi tein thut an kan sianh lo ding ahcun min kan thu rih lai lo" tiah an ti. Tuni KBC nih "all inclusive locun minthu hlah uh, hriam zong chia hlah uh" tiah a hun dirkamh hna. Min an thutmi theihpitu ah Kawl cozah nih US cozah aa tel ve a duh lo. KBC nih "US cozah zong aa tel ve a hau" a hun ti. KBC le KIO a tu bantukin lungkhat thinkhat tein an kalti peng khawh ko ahcun an miphun le ram kongah zeidah tih ding khi a um? Zeihmanh tih ding khi a um lo. Chinmi Khrihfa zong nih "thlacam kan in bomh hna" ti sawh a za deuh tawn lo—Kachin sinin icawn ding tampi kan ngei in a lang theo ko.

Kan miphun ah hruaitu cheukhat nih "Khuathlang lei India zongah Rawn Party nih Tlangram ah cozah tam deuh an tlaih zungzal" tiah an chim kan theih pah tawn—hihi hlat setsai loin in an chim sawhmi nih a dawh.

Mizoram ah 1972 in 2013 tiang "Assembly Elections" voi 11 (UT chan voi 4, State hmuh hnu voi 7) a um cang. Miphun Party (Mizo Union, PC, MNF tbt.) nih voi 11 chungah voi 6 khel an tei cang, voikhat hi tangti-cozah INC le PC nih an dirhti, cucaah voi 7 an tei cang ti khawh hmanh khi asi—tuanbia ah miphun party cingcing voi tam deuh an cak.

Nagaland zong 1964 in 2013 tiang "Assembly Elections" voi 11 an tuah ve cang. Naga Miphun Party (NNO, UDF, NPF tbt) nih voi 11 chungah voi 7 an tei cang—Naga miphun party cingcing nih Naga ram le vawlei ah buan an co a tam deuh.

Kawlram zongah thimnak voi 5 a um cang. (1951, 1956, 1960, 1990 le 2010). Thimnak voi 5 chungah voi 3 hi Chin Party rual nih tambik thutnak an lak zungzal—Rawn Party nih an kan chei taktak bal lo. Khuathlang zong Khuachak zongah "Miphun Party" cingcing nih voi tambik an tei timi hi thluak le lung ah a cam cio a herh ngaimi asi.

Cheukhat nih NLD cozah a kai cun "Kawlrampi aa thleng lai" an ti―ruat set loin chimmi bia a lo. USDP le NLD cozah an kai le kai lo hi Tlangmi kan caah "key issue" asi lo. Hi hna itei le tei lo cu Hmunrawn thimfung nih bia a chah te lai―Tlangram thimfung nih bia a chat lo. Chinmi thimfung cu rilipi ah tidor tla bantuk asi. Kawlrawn ah duh chungin vai phomh ko hna seh―a ho cozah an hun kai zongah Tlangmi he iremnak ser an itim. Asinain, Tlangmi he irem khawh dingah Phunghrampi remhnak nawl an kutah

31

32

zeihmanh a um hoi lo―"Tatmadaw" kutah nawl taktak a um dih. Pu Thang Sui nih fekthup in tawh a hrenh. Cu tawh cu kan bauhti hna khi a hau―NLD le USDP cozah nih anmah lawng in an bauh khawhmi asi lo. Cucaah kan "key issue" taktak hi NLD cozah a kai le USDP cozah a tlak ah zeihmanh aa hngat lo―hodah ralkap he "deal" a tuah kho deuh te lai timi ah fakpiin aa hngat lai.

Hi ruangah Pi Suu Kyi nih MRTV campaign speech ah ralkap he irem a duhnak bia tam nawnpi a telh―"I challenge the military" tbt―cu a hrial in a hrial cang. Hihi "politics" asi. USDP zong nih "cozah kan tlaih cun Phunghrampi kan remh lai" tiah za lam tlangah an ichawk cuahmah ve. Hihi zong "politics" thiam asi. Hi hna "politics" an khelnak le khuang an tumnak ah va lam ve len kha Tlangmi caah a herh lo tuk―kan caah san a tlaimi asi lo. Tlangmi caah a biapi deuhmi cu "thazaang le tthawnnak" ngeih kha a rak si. Cu longah a ho cozah an kai zongah kan duhmi kan det khawh hna lai. Ralkap "deal" tuahnak ah kan bia hmual a ngei ve lai.

Mah miphun meithal ah kuan le zen khat tein rawn le sanh duh loin miphun dang meithal tu-ah kuan le zen kan rawn piak hna ahcun politics ral idohnak cabuai kan phak tikah chukbaling in an kan hrilh colh lai, zeite khin an kan rel fawn lai lo; thlachiat an ruah lo ahcun an kan chuihchih rih khawh.

NLD hruaitu U Win Htein nih "ramkulh dang nakin Mon le Chinram ah kan thazaang a tha deuh ngai" tiah a chim tikah lunglawmh awk maw kan si, ngaihchiat awk ngai dah kan si timi ichek a herh. Ram le miphun kulhnak hauhruangpi cu rawn milian le mingan hna nih a phunphun in hun bauh dingin an izuam cuahmah―Pi Suu Kyi Myitgyina a hung pha. Ruahnak ngei lem lo, Kachin micheu a molh sual hna lai phan ah Khrihfabu i komhnak KBC tiang isum loin Kachin ram le vawlei a hun aukanh zokzok cang!

Hihi lungfim chimtu ah hman ve a ttha ngai―miakpi le miakte; namtong le hreitlung nih ram le miphun a veng kho taktak lo, ram le miphun a veng khotu taktak cu miphun thisa lungput "nationalism" asi zungzal. Kan ral hna meithal ah kuan le zen a rawnpiaktu si sawh hlah usih―cabuai cung politics kan idoh tikah kanmah lila an kan kahnak sual lai. Midang meithal bochan in sa ngan kah itim sawh hlah usih―an kah sual hmanh ah sakuh le sakhi (democracy) lawng an kah khawh lai; a titsa tthatnak zeihmanh an kan hleh duh fawn lai lo.

Mah meithal theng ah kuan le zen khat tein rawn duhnak lungput pical ngei deuh usih―kah kan duhmi "vomkhuai le ngalhriang" (federalism) taktak hi―USDP le NLD cozah nih an kan kahpiak khawhmi asi lo― kanmah Tlangcung miphun meithal cingcing in kah le hrilh theng a haumi asi, ti hi kan ifian taktak a herh.

Septermber 29, 2015 update:

USDP tei khi "key issue" asicun NLD a kai vialin a za hnga. NLD a kai vialin Kawlrampi aa thlen ahcun hriam chiahin NLD ah luh viar ding asi hnga. Kawlram buainak hrampi hi Democracy vs Military asicun Tlangmi cu Democracy vialin kan izat cang ding asi hnga. Chinram MP 21 nih NLD kai le kai lo biachat sehlaw NLD vote viar uh kan iti men hnga. Nain, asi naisai hoi lo. NLD a kai zong USDP a kai zongah cabuai cungah ral ai tu colh ding kan si. Cu raldohnak ah dir dingin tanbo pahnih kan herh: hriam tanbo le politics thazaang. CNF/CNA an tthawn a herh; cu longah kan nam khawh hna lai. Miphun Party an tthawn a herh, cu longah Hlawttaw ah kan bia hmual a ngei lai. Nangmah thazaang tthawnter loin an mah lila na tthawnter ahcun an inek long asi lai lo; na duhmi zeitikhmanh na hmu lai lo. Kan thazaang tthawnter hi a pakhatnak ah chia hmasa usih.

32

33

Septermber 28, 2015 update:

"Politics ah zungzal hoikawm le zungzal ral a um lo". Tulio ah NLD cu a hoikawmbik UNA upa kha hnu a chit tak huar ko—tanti sawmnak an cakuat hmanh a let hna lo. Thimnak a dih hlan cu hoikawm a herh rih lo— a der le a cah aa fiang rih lo. "Politics" kan lakah a "play" ning tha tein zohthiam a herh. Amah tein cozah a ser khawh lo tikah a hoikom hlun cu a rak kawl tthan te hna lai. Fawi tein a hmuh than fawn hna lai. Amah longin a dir khawh ko tu ahcun a kawl ti hna lai lo. Cucu politics asi; “fullstop” a um lo. Nizan Parliament chung an iphomh i; thaizing cabuai pakhat ah rawl an dum than ko lai.Micheu cu zungzal in NLD hi hoikawm peng dingah kan chiah. USDP hi zungzal in kan ral peng dingah kan ruah. Thaizing cozah hodah a kai lai kan hnga lo. Tuni kan hoikom hi thaizing kan ral ah a cang tthan te kho dakaw timi "2nd thoughts" kan ichiah ti lo. Mi uar tikah molh lakin uar kan hmang. Mi zumh tikah kanmah tiang iphilh in kan zumh. Electoral politics ah thaizing "ruling" todenh ah na thu kho; kiptu ah "opposition" todenh ah an in thial khawh.Zei party hmanh zungzal hoikom ah ruat hna hlah, zei party hmanh zungzal ral ah chia fawn hna hlah. Nangmah thazaangtu biatak tein tthawnter izuam. Miphun dang i bochan an hau lo. Na miphun thazaang tu cahter deuh. Electoral poltics ah "thazaang" a biapibik tawn; na tthawn ahcun an in zah lai; meithal zunkhat puah hau loin na duhmi vialte na det khawh caan hna a ra lai. sawm hau loin na cabuai hmai anmah tu nih an in fuh caan a ra lai. Na der ahcun zoh zong khi an in zoh lai lo; anmah chung nai hrolh le bang ahcun hnutlar pengah an in thut ter lai.Pu Laldenga nih “there is no fullstop in politics” a rak ti; naiah Vuancichok Narendra Modi nih a nolh. NLD zong zungzal hoikom ah chiah a hau lem lo; USDP zong "fullstop" pek a hau rih lem lo; kanmah Miphun Party tu tthawnter hmasa usih. Kanmah Tlangmi thazaang tu cahter hmasa usih.

Septeber 18, 2015 update:

Ka ruat thiam u—"zumhnak" idan ruangah Mirangbu sin kan ipumh cu zeitiawk khi dah a va tha mu. Nain, Chinmi Khrihfabu an tamtuk ti ruangah Mirangbu sin mah miphun kaltaak cu—"langak lungput" asi. Zeicatiah "biatling" ngai asi lo. "Ramkhel zumhnak" idan ruangah "Rawn Party" kan zulh ahcun zeitiawk a tha lo kan ti ve lai. Zalong tein "zumh khawhnak covo" hi kan upat a herh. Asinain, Chin Party an tamtuk ti ruangah "Rawn Party" ah mah miphun kaltaak cu "puitling pacang lungput" asi ve lo—khual lungput asi. Nu-ei lungput cu nau rawl hmanh amah nih a eipiak dih; nutak cu amah ei ding hmanh a fa caah a chuahpiak. Tlangmi thisen nih Tlangmi a dawt bik. Lai tappi chuak nih Lairam a ser khawh bik. Pu Zo Tum Hmung bia hi a dik—"Laipa caah Lainu; Lainu caah Laipa a thabik" zungzal. Tlangmi ca ahcun Tlangmi Party cingcing a thabik.

MIZO MIPUITE HNENA LAWMTHU (Septeber 8, 2015)

"Mizoram Committee for Democracy in Burma (MCDB)" chu Chin inunaute min dinpui a. Aizawl khawpui ah mi 3,000 zetin kawng kan zawha, banner leh poster te kan tara, democracy atan kan auruala. Public meeting kan neia, India PM, China delegates leh US hotute hnena "memorandum" kan submit a. India Vice President kan hmua. Open letter, PR le Statement te kan siama. Meeting vawi tamtak min neihpuia, advocacy awarness campaign kan ti hova, sit-in demonstration kan ti hova, India sawkhar leh Mizoram sawkhar min nawrpuia. Immigrants seminar CYMA Hall ah kan buatsaih hova. Hun hlutak leh rilru leh thinlung tamtak khawchhak Chin unaute tan inseng nasa tawha.

33

34

Mizorama Chin mipuite harsatna social problems tamtak― 2008 Tanhril case, 2009 HRW report case, 2010 Muallungthu case leh Mautam food crisis―te min "solve" pui bawka. Khawchhak unaute tana intanpuina leh inpekna zawngzawng kha kan theihhngilh thei ngai dawn lova.

Vanduai thlak takin tuntum ah Chin State chuan "natural disaster" harsatna namen lo a tawk leha. "Flood and landslide victims" atan Mizoram mipuite in thilpekna, intanpuina leh tawngtai puina zawngzawng kan hmu leha. Mizoram sawkhar, LADC leh MADC, Kohhran leh Political Party, CYMA leh tlawmngai pawl tamtak baka media leh zaithiamte thleng inunaute tanpuiturin in thawkchhuak tih kan hriaa. "Ropui" kan ti hle ani.

Mihring siamchawp "artificial boundary"―Chhim Tuipui leh Tio Lui in min dang hmahseh unaute thisen chu tui le lui in a dang thei ngai don lo "blood is thicker than water" tih a lantir chiang leha. In thiltih hian khawchhak leh khawthlang inunauna; inlaichinna leh inpumkhatna nasa takin a tichak leh dona, rilru takin Chin mipuite a ti lawm ani. Lalpa malsawmna chu Mizo mipuite chungah thleng zelin Lalpan hmang zel cheu rawh seh!Fake Name Hmang Hlah Usih (August 26, 2015)

Zaangfah tein "fake name le fake account" cu ka "add" ngam lo. Tck. "Timit Val, Salai Mupi, Khamtung Motor, April Heart". Tampi kan um. Ka "confirm" sualmi zong ka "unfriend" than colh. Hi bantuk nih ka FB hawi sin "like, share, comment" zong ka sia a rem lo. Ka pomning cu "min tak" kan hmang duh lo zongah "hmanthlak" tal cu kan tar hrim a ttha. "Lu" um lopiin FB ah catial mi zong sia a rem lo. FB hi "social media" men asi ti lo; "official media" ah tampi nih an hmang. Thil a pawi tawnmi cu: minthup in "character assassination" tuah a um tawn; Chin E-groups tampi ah kan ton bal cang i kan buai hnucun thil a hrawhmi a tam tuk; phisin a fawi ti lo. Cun "hacked" zong a tam tuk. Cucaah zeidang siloin "ralrin tuk bia" asi. Ka "friends" chungah cu bantuk nan um sual cun sian lo buin "sorry" asi te lai:D Nan zate chuntha/zantha.

Mi Teinak le Hunchonak Lam (2015 August 23):

Mi nih an in thangchiat le soisel tikah a hman lomi asi ahcun na zeihmanh poi hlah. Na hnak idohter tuk fawn hlah. Let fawn hna hlah. Thil hmanmi asi tu ahcun na lung fak hlah seh; i "defend" zong a hau tuk lo; nun iremhnak tu ah hmang. Soiseltu ka ngaih hi "ka van pei a tha hi" tiah ruat ko. Cucu teinak le hunchonak thabik asi. Blessed Sunday!

Kawlmi le Laimi lungput (2015 August 20)

Kawl cu "saya ka-dawh-puai" timi an tuah; an sayate kha upat an pek hna. Laimi cu sayate hmuh tikah kan hrial hna. Kawl cu nu le pa kha Pathian tlukah an chiah hna; upat an pek hna i a biak tiangin an biak hna. Laimi cu nu le pa kha raak kan hmang; an tar tikah "tar nih zei na thei lo, daitein um" kan ti hna. Kawl cu an pura kha lungthin dihlakin an biak. Khuachung "bus" cung hmanhin ningzak lo tein an biak. Laimi cu miphun dang lakah rawlei thlacam hmanh kan ning a zak. Kawl cu an biak phungki kha an upat tuk hna; an cawm dih hna. Laimi cu kan pastorte kha kan upat lem hna lo; pastor a zohkhenh duh lomi kan tampi. Kawl cu “taloh saphu tuh cezu” an ti i, voikhatte mi bomhnak kha an philh ti lo. Laimi cu mi bomhnak kha zeirello in philh kan hmang. (Prof.Dr. Aye Aye Ngun cabia chungin).

Lei le Bia: Ruat Huaha loin Biachim Sawhsawh (2015 August 18)

Laimi nih a bikin tu hrong hi ruat huaha loin bia kan chim sawhsawh huam tuk deuh ko rua hna in alang. Chak cangmi cil cu dolhthan khawh asi ti lo bang chim cangmi bia cu lak tthan khawh asi ti lo timi

34

35

phungthluk a um. "Hakha ah UNHCR zung on an timh" tiah thawngca pakhat nih a rak tial bal. 2012 ah a rak si. Zeicadah on an tinh timi a chim ti lo. Cu tikah "Rohingya ralzam soknak caah asi ko lai" tiah kan ruahdamh colh hna i Lai Forum ah khuaci kan rak mui hna. Bia tam lakte a chuak. Fawi le bai ah a rak dai kho lo. Nain, hnu ahcun pokpalong bantuk ah a rak cang than ko. Bia a fiangmi set theih hlanah thongpang fiang lopiin kan zamh le ruatta huaha loin biachim ruangah a rak cangmi asi.

Tulio ah Dr. Hlah Aung nih "Hakha Khunhlun ithial hlah uh ati hna" timi thong cu biahram laknak Hakha Post sin a chimtu timi Pu Khua Kung sin a hram an va doi tthan tikah biavaivuan le biachokvai sawh ah aa hun chuah ko. Pu Khua Kung nupi nih misin a theihmi kha a vapa sin a chimchin i a vapa nih misin a chimchinmi kha Hakha Post sin a phan than i; Hakha Post in Chinland News nih vawleipi a hun kan zamh i hopoah nih theihmi ah a hun cang. Hi bia a than chungah bia tampi a leng manh; hnu ahcun Dr. Hlah Aung le pu Khuakung te chungkhar ca zongah ngaihchiatnak le lungfahnak ah aa chuah i; kan media phu zong an isi phah dih hna. A poi hringhran. Hitin a cannak cu ruat hauha loin bia kan chawhpi hna i cu biachokvai cu mizapi sin kan thanh caah asi in a lang.

Hi hmanthlak nih kan hngakchiat lio rak cawnmi tuanbia pakhat a ka theihter; fiang cun ka cing set ti lo. Thinghnah ro cungah cunglei in a hung tilmi thingthei thong kha van le vawlei aa tu cang tiah thinkung tang a bawkmi saram nih a ruahsual caah; a tli ciamman i a tliknak saram vialte cuticun a va chimh dih hna i; cuticun an le cio hna i khuaci an mui. Hnu ahcun thingkung tang cu an va zoh tthan tikah "zeihmanh a rak si lo; hnahchol ro cungah thingthei a tilmi sawh te a rak si" timi tuanbia bantuk kha kan lo hnik deng tawn.

Tutan Pyine Hluttaw Kuzale Pu Van Cin kongah Hakha Post nih atial hmasa; Cozah riantuantu sinin a theih chinmi bia asi; Pu Van Cin amah hmurka chuak asi lo. Cucu Chinland News nih a kan zamh chin tthan; "a hmurka kan pehtlaih kho lo" tiah fiang tein a tial. Pu LMC nih cu thongpang cu internet le HKP ah a rak rel; "Pu Van Cin cu Ph ka chonh nain ka chon kho lo; fakpiin ka doh lai" tiah zapi sin atial. Tutiang hohmanh nih Pu Van Cin hmurka in darek biachuak ningin biafiang kan tial kho hna lo. Zeibantuk set biatung phun asi ti zong kan fiang cio hna lo. Hakha ah tulio inn ngei ti lo umnak Myothit phun dah aa tinh? Hakhapi cu dah thial dingin a sok? Khuapi a sinak (capital city) dah thial a duh? timi zeihmanh kan fiang hna lo. Hluttaw chungah cozah nih Khualipi kong timhtuahnak an ngeihning biahal phun dah aa tinh? Pumpak biatung a dirhmi (private motion) phun dah asi? timi zong kan theifiang hna lo. Falam kan putar bangin a catialmi (evidence) zong zapi hmuhawk in rel ding kan ngei hna lo. Cheukhat cu Bungzung hi Hakha peng chungah maw a um? ti hmanh kan hngal rua hna lo. Kawlrawn le Gangaw peng hnaah kan ruah.

Hi bia ka theih cangka "zeitindah Mara Cinzah Bawi fapa; hringtu a nu Hakha ramukbawi chungchuak; Hakha dawtu le Hakha thisa pakhat nih Khualipi sinak cu khuadang pi-ahcun a thial diam duh lai? tiah ka lungchung in ka ti colh. Hi Hakha ka daw ko a timi pengdangmi cheukhat nakcun Hakha dawtnak thi a ngei deuh kho men dakaw tihna kha a ka ruahter. Ram le miphun dawt ruangah a pawcawmnak cozah riantiang chuahtak in 1990 ah ramkhelrian a luhhnawhmi upa pakhat asi ve tikah miphun caah thiltha lo cu a ruat lai lo; thilthabik a ruah caah asi men ko lai, ka ti. Tlawmpal ah ENDP GS nih "biachokvai a hung chuah hi kan lung a tha lo; hi bia hi a hman lomi bia asi" tiah Chinworld Media hmangin a hun fiantermi ka rel.

Asinain, phikphahling bang Chinmi tampi cu maivan cungah kan chuak hna i a phunphun in kan mawhchiat. Bia chiakha le bia nuam lo deuh; nehsawh bia le thlanglamh bia zong an chuak. Cheukhat bia cu rel ngam ding zongin a um lo i; thling zong an za. Mawh cu kan mawh lo; Hakha khualipi darbang a kuai lio kan lungfah chon pei asi hna cu. Mahbelte, awlsam diriam tein ruat huaha loin bia kan chimmi hna nih zeidah kamkhat leiah thilpawi a rak tlunter khawh timi kan ruah a hau ve hna. Cheukhat ca ahcun Hakha khua kongah arhma cuk chih bantuk in a tuarter khawh hna lengah biachiakha tete nih Pu Van Cin chungkhar le sahlawh rualchan ca ahcun ngaihchiatnak le lungfahnak zong a chuahpi khawh ve. Miphun le pengtlang

35

36

minin a dirmi ramkhel Party chungum asi caah pengkhat le tlangkhat itheihsualnak le ihmuhsualnak zong kha a donghnak ahcun a chuahter khawh fawn.

Phungthlukbia chungah “the tongue can bring death or life; those who love to talk will reap the consequences” tiah a um. Lai holhin hitin an leh —“lei nih hin thah khawhnak le nunh khawhnak thawnnak a ngei; cucaah na bia chimmi theitlai cu na co a herh lai” — tiin. Rev. Dr. Si Khia nih "pupa chanah chiatserhbia, biathalo chimtu hna an um tikah an sikcak tawn hna. An lei hmanh an rak huah; an rak ziah hna. (Zil huah bantuk in an rak huah taktak rua hna). A sullam cu biathalo an chimmi ruangah khuami nih theipar chia an zun sual lai ti an phan caah a si" tiah a chim. Zeitlukdah "Lei" le "Bia" an biapit ti kha an lang.

Tulio hrong Laimi kan biaruahnak le cathlahnak phu pawl zoh tikah kan chim hlan le tial hlanah ruatta huaha loin "bia a chim sawhsawh" mi kan tam deuh tawn koin a lang. Thongpang fiangset theih rih lo bu zongin biatak tein kan thin a hung kho hna i; mi cungah volhpamh; biachiakha le bianuam lo deuh fawite in chak hna kan hmang. Kan hmurka in a chuakmi bia kha biatha le biathlum an si ahcun "thluachuahnak le thachin" an si kho hna i; biachiakha le biathalo an si ahcun kan cungah a hung tlung kho thanmi an si. Cucaah "Lei" le "Bia" nih an biapining kha ruatthan hna usih law; ruat huaha loin "biachim sawhsawh" kha Laimi nih iralring thiam deuh ko hna usih.

NCA le Hmailei Dirhmun (2015 August 16):

NCA kahdaihnak minthut dih bakin a fek i a nung colh lai. Minthut dihin phunglobu sinak in hnawh; cu upadi in tazacuai le thongtla vialte chuahnak khan colh; minthut hnu nazi 24 chungah tanglei ralkap vialte thongzamh dih; ni 5 chungah hnatlakmi bia le hla vialte chimhfianhnak tuah dih; ni 14 chungah kaphnih nih kahdaihnak kalpi tlamtlinhdan nicaan fiang suai dih; ni 30 chungah military code of conduct le kahdaihnak zulhphung vialte suai dih; ni 60 chungah ramkhel biaruahnak biatungtlang (FPD) lim dih i; ni 90 chungah “ramkhel biaruahnak (PD)” thok colh ding; ti asi. Timeframe suaimi an tha. Nain, kumkhat kan rau hnga maw timi hna kumli kan rauh tikah PD zeitikset kan va limte lai tihi cu ruah ding a tam. Tulio "leadership" kutah cun kan lim sual lo te men lai.

Hakha Khuanupa cakuat kong (2015 August 15):

Kan putar kha Pyidaungsu Vuanci (Ministry of Home Affairs) ah a tialmi asi. President sin asi lo. Hakha Khuanu/pa cakuat ah "President sinah ca a tial" an ti. President cu "copy" tu a pekmi asi. Hi bantuk ca ileh le ikuatnak ahcun cik deuh le iralrin deuh a tha tawn. Khuanu/pa hi Myanmar cozah nganpipi an rat ah dirhmun biapi in an um kha kan hmuh theo. Cucaah ningcang deuhin an dir lawlaw i; calu "Letter Head" zong an ngeih a tha ngai. Lomhnak chim hrim hi cu a tha. Mahbel, tutan Khuanu/pa ahhin ramkhel party ah a "active" pahmi le MP aa cuh ding hna an um rua. Khuanu/pa (Senior Citizens) aiawhin a dirmi cu politics; cozah le biaknak rianah a "active" ti lomi le a thianghlim deuhmi an si kha a tha bik tawn. Mizoram bangin "Chin Senior Citizen's Association" bantuk zong kan dirh ve a tha ngaiin kan lang.

Ramkip in Hartong Bawmhnak (2015 August 9):

Tulio ramkip in bomhnak a lutmi: UK cozah DFID US$780,000 (£500,000); US cozah USAID $600,000; EU nih EUR 4.5 million; UN $9 million; Japan 18 million yen (US$150,000); Vietnam US$ 20,000 man thil; Thailand 5 million baht (US$142,000); Tuluk US$ 300,000; Australia AU$2 million; Canada US$ 500,000 man rawl; Singapore Red Cross US$100,000; India nih facang 10,000 tons, noodles 10,000 tom le

36

37

sii 10 tons; Bangladesh $800,000 man sii; Norway NOK 10 million (US$ 1,200,000). Denmark nih kut a samh ve nain a zat a fiang rih lo. American Baptists (ABC,USA) zong nih $10,000 a kuat ve.

World Food Program nih "minung 82,000 sinah eidin bomhnak kan pek cang; tlawmpal ah mi 200,000 sin a phan chom lai" tiah ati.

Myanmar cozah tadinca nih mi 96 an thi cang; minung 600,000 nih an tuar; ti nih leikuang 1.2 million acres a khuh; 439,400 acres a hrawh; sianginn 3,060 a hrawh, ati. UN nih mi 208,000 nih eiawk a rannak in an herh, ati. UN-OCHA nih inn 15,000+ a rawk i; Chinram longah hlei 117 a rawk, sianginn 59 a rawk; camp 13 ah aa dormi 6,600 an um i; inn 1,000 leng a rawk, tiah a thanh. Kawl Cozah nih emergency in phaisa Kyats 1.5 bn (£780,000; $1.2m) leng kan hman cang, ati. UN nih tulio ah emergency in US $47 million a herh i; WFP nih thlatin rawl ca longah US$3 million a herh, tiah a chim. UNICEF nih "tulio harnak a tlunnak milu 70% cu sifak an si i; 34% cu hngakchia an si" tiah ati.

2008 Nargis thlichia nih khan US$10 billion man thil a rak hrawh. UN nih mi 235,816 an thi, a rak ti. Hi lioah tulio President Thein Sein cu Prime Minister a tuan lio a si i; Nargis thlichia "National Disaster Preparedness Central Committee" Chairman zong a rak si. Hi lio cu ramleng bomhnak zeimamat an rak khirh; tampi an cohlang duh lo. Thongzamh ruangah CNN reporter hna cu ramin an rak doi. Asinain, tutan harnak ahcun "ka zuanhnawh hram u" tiah ramkip sinah bomhnak a hal hna. Ram tampi nih an zuanhnawh cuahmah.

Hihi thlennak nganpi pakhat cu a hung si.

ABCUSA bomhnak bantuk cu MBC tangin a kal lai ko lai. Asinain, ramleng cozah pawl bomhnak dihlak nawn hi cu “Myanmar Cozah channel” tangin kal deuh dih dawhin a langh caah leimim le tilian a tuarmi taktak sinah zeitlukdah a phak te hnga timi cu ruahchung ding tampi a um ve ko in a lang.

Credit Duhnak Lungput (2015 August 8):

Tulio chiat kan ton cu Myanmar Cozah tadinca ka kau pah. Ralkap nih miharsa an bomh lio le facang tun an put lio hmanthlak tbt. longte deuh an cuanter. Tuchun zong an pubik Hakha a hung ra. Thaizing a hmanthlak tampi a cuang lai. Hihi an tuanbia mui a chia cangmi "Tatmadaw Image" kha chiatnak kan tonmi caantha lain biatak tein thianter tthan an izuammi asi. Nain lenglang thil men nih an muisam a thianter kho ti lai lo; chunglei lungput taktak policy thlen nakin thianter a hau. Cun miharsa bomhnak a phanmi kongah cheukhat cu kanmah thongin tiah "credit" a la duhmi kan um pah rua. Hihi Laimi zawtnak phunkhat asi tawn. US President Truman nih "it is amazing what you can accomplish if you don't care who get credit" a rak ti. A homin a va tthat zongah a poi lo tiah na ruah khawh ahcun khuaruahhar in thil tampi na tuah khawh lai.

Falam khua nupa cakuat kong (2015 August 7)

Thil nuamlo deuh a chuahter sual lai timi kan phan lioah Falam khua nupa thil tuah nih a hun remh tthan manh dih. Chinmi ah nu le pa hmasa an sinak alang. Kan ilawm. MP pa cakuat hi kan pom lo long asi lo; kan mawhchiat (condemn) tiah "Falam pengpumpi" aiawhin ca an thanh. MP thimtu dihlak lila nih "condemn" an tuah cu thil "serious" asi lengah mualpho zong asi. Constitution Art.396 (b) ningah a thimtu 1% nih min an thut cun MP sinak lakpiak tthan khawh hmanh asinain Hluttaw nih "recall bill" a fehter rih lo ca'h asi. Cucaah a umnak CPP zong "responsbility" an ngei ve in a lang. Hi MP pa ruahnak phenah kan itel lo timi mizapi sin an thianter kha an Party caah thil tha ngai cu asi lai. US cozah nih U Aung Thawng "sanctions" a tuah lioah a umnak Pyidaungsu Hluttaw nih a humzual lila bantuk cu asi lai ka zum lem lo.

37

38

Ramkulh Hluttaw le CM Thimnak Nawl (2015 July 3):

Pohmah 436 cu "Phunghram" remh har tuk dingin tawh an hrenhnak asi. Tlawmte fawiter dingin remh an timh nain ralkap nih remh an duh ti lo—a sung. Pohmah 59 (F) cu Pi Suu Kyi President asi an khamnak asi. Tlawmte remh an timh ve nain a sung—Ralkap nih tongh zong an duh ti lo. Pohmah 261 hi President nih State Chief Minister a thimnak asi. Phun dang cun: Kawl nih Tlangmi duh pohin an hun tlaihnak le uknak zawn hrampi kan ti khawh hnga. Tutan ah State Hluttaw tu nih thim cang ding—Tlangmi nih mah tein uktu ithim cang dingin remh tthan an timh. Hihi Tlangmi caah a biapi taktak ko; ka nolh lai; a biapi ko! Zeidah a lawh lai a fiang dih rih lo nain ralkap nih "remh an duh lonak" Parliament chungah an chim cang. Hihi a sungh tak ahcun zeidah a cang kho—Tlangmi caah cun hmatthing khonpiak bang a fak tuk tthan lai—cucu rampi caah a tha lo. Federal phung kan pom tiah "Deed of Commitment" minsen an thutmi zong "lihbia chim" a lawhter cang hna lai—lih a tamnak ah izumhnak ser a har tawn. Tlangmi party nih State cozah ser an itimhmi cu: a fiang lomi dirhmun ah a phakter hna lai. Thil pawibik cu: hriamtlaiphu he ichonhnak nih zei theipar dah a va chuahpi lai timi ruahchan ding a tlawmter ngai cang lai. CM hmanh mahte in ithim khawhnak nawl an phih duh ahcun hinak nawlngaihnak sang halmi "Self-determination" pawl hi zeitindah an hei cohlan duh te hnga? timi ruah chung dingin a um lai. Cucaah tulio hi caan biapi ngaimi ah kan um i; USDP le ralkap MP nih pohmah 261 hi zeitindah Pyidaungsu Hluttaw ah thimfung an thlak timi cu cuanh cio a tha ngai ko.

Kawl hruaitu lungput kongah (2015 May 29):

Tlangmi nih "Federal Tatmadaw" an aupi tikah ralbawizik Min Aung Hlaing nih "Tatmadaw ah Tlangmi an tampi ko; kei zong Tavoy in ka si ve" ati hna. Pupa hna nih Panglong Conference ah Kawl he ikomh ko lai cu an rak iharh pah tikah "U Tin Tut nih kei zong Mindon in a rami Laimi ka si ve; Aung San zong hi Natmauh leimi Yaw Laimi dakaw asi" ati hna. Sir Maung Gye sin an va phan hoi i "kei zong 50% Shanmi dakaw kasi ve" a rak ti hna. Cu bia nih pupa hna thinlung cu fei bang a rak chunh ko i minsen zong cu hnuah an rak thut i tuni Kawlram bupi cu a hun ihring. Buchoh Maung Maung Ohn kha Tamadah nih Arakhan Vuncichok rian a khinh tikah "ralbawi uniform hruk liopi cu asi lengah Kawlpa nih an ram hun uk ko ding cu" Arakhan party rual nih an ruat kho lo caah fakpiin an doh. Cu tikah a va thawh hna i "kani le katang hi Arakhan dakaw ansi ve ko" a va ti hna. Ralbawihlun Thura U Aung Ko zong cu Chinram Kanpalet peng nih MP ah an hei thim ko i; "Chinmi ka si ve" a va ti hna ca maw asi thei hlah. Thil an duhmi a um ahcun Tlangmi si zong cu an i fawihte ko; Laimi si zong khi an iharh bal lo i; Arakhan si zong kha an inautat bal lo. Asinain, Tlangmi nih kan halmi le kan duhmi tak cu kum 50 leng thisen in kan dirpi zongah an itheihter duh bal lo i; an mahtluk ah an kan hmu duh bal lo. Hi lakah a pawibikmi cu: ralkap a tomtom in Tlangpar ah an hun kuat hna i; Tlangmi asi phot cun ramkhatfa ah ruatlem loin hriamnam a ngei lomi nunau le hngakchia zong sa le ral zohin an zoh hna i an thah theomi hna hi asi. An lung a chuahcun anmah le mah zohtlak loin an ithat lai i "1988 siangngakchia a kaptu hna hi Chin ralkap an si. Cucaah Chinmi nan hmuhmi hna poah tlai hna ulaw, an hngawng tan hna uh" tiah khualai ah postar hna tar an hmang. An bawi-thutdenh a hmunhnak ding asicun an biak phungki zong kha thisen an chuah thluahmah ko hna i "2007 sandahpiahtu phungki rual a kaptu hna hi Chin ralkap an si" tiah thongpang zamh hna an hmang. Mifel cu an tampi; kan tluklonak hna a tampi; nain Tlangmi cungah an lungput cu "top-down" in a kal zungzal i; an kan hlen cikcek a tam tawn ko. Cucaah Kawl nih policy hruaimi Kawl Party thapek ding cun caldomh in i-ruahta hna kha a hau tawn ko i; NCA min kan thut tak hlanah "Law Khee Lar Conference" ah fakpiin kan i-ruatta lai kan tinak zong cu asi tawn.

38

39

Laimi Nun le Nitlak Nun (May 23, 2015)

Asia nun cu "chungkhar" ah hram a bunh; chungchuak fa cu upattiang sikcak khawh; nupipasal kong tiang chungkhar a biapi; nu le pa cawm le zoh zong rian asi. Biaknak le khuatlang cu zapita asi; itel ve hrim a kan fial; tel lo tikah zoh a chia. Pumpak nakin chungkhar; khuatlang le mibu a ngan zungzal. Western nun cu pumpak "Individual" ah hram a bunh; "right & freedom" biapi a chiah. Fale duhpoh sikvelh cun thongtlak a fawite. Kum 18 tlincun a kong ithlak kho ti lo; a duh le inndang a chuak lai; nupipasal kong zong amah nawl. Nu le pa tar tikah cawm-zoh a hau lo; tar inn-ah a chiah hmak. Biaknak le politik cu "private thil" asi; misin duhpoh chim kha ralrin hna a hau. Biaknak le khuatlang ah itel lo zong poi nemmam hlah; pumpak nawl asi. Nitlakram ah thong 60 kan phan; fimnak le phaisa kawlnak hmun sisehlaw Asia nun cu thlau hlah usih.

Lungput tenau le lungput pipuam (May 22, 2015)

Lungput ah a tenaubik phun asi men lai ka timi cu: Rev. Dr. Dennis Shu Maung nih "mino zong cawitlak cu cawi usih; tha pe usih. Cusilo i; a ṭha a ngan lai i; a fimnak zong hi a vei fawn i; keimah hna a ka lonhte sual lai, ti hnahchuah bantuk lungput hrimhrim cu a fih bakin ka fih!" a timi phun cu asi. Innchakpa nih vom a kah i innthlangpa cu zarhkhat chung zan aa hngilh kho lo timi he an i lo pah. Lungput ah a pipuambik komi cu: mi a "ngaithiam" khomi lungput hi asi ko rua. Biana ah: thah dingin meithal in voili bak a kah; fak ngaiin a hliam nain Pope John Pual II nih a ngaihthiam dih; thonginn ah thla a va campiak i; thong chungin a chuah. Thi seh; rawk seh; sung seh tbt. a ttha lomi ruahnak in khuakhangtu cungah "ngaihthiam" khawh cu a fawi lo. Asinain; John Paul II bantuk lungput pipuam nihcun an rak tei khawh dih ve fawn.

Chinmi lungput le Chinram le vawlei (May 21, 2015)

Kum 1946 ah Chakma minung 15,000 an ram an luhka ahcun Mizo nih "zeihen a poi" tiah zeitheng an rak rel hna lo. Asinain; an karh vima i; 2014 ahcun milu 120,000 leng an phan. Mizo cu uico chang eisual bang dolh le dolh kho lo chak le chak kho lokhin an itatahak ko cang; dawi le an dawi kho ti hna lo; an ram umter thai le an miphun a him lo tuk fawn. Kuttum le thazaang in an zuanhnawh hna; lian tuk cang hna kaw zeite ti kho ti hna hlah; rule of law le human rights mitin Mizo lehlam cu an den ciammam hna i khuaci an mui ko. Mirang nih kuli phurhah an rak luhpika hna ahcun "zeihme mah Bengali nih an tuah khawh lai" tiah Arakhan nih an rak ti ve hna. Asinain, an karh ziahmah ve i "Rohinya" minin milu 800,000 tiang an phanh hnucun tukhi Arakhan cu an tah long a chuak ve ko; Kawl zong an lau tuk cang; ithah le inawn tiangin an lung a chuak; vawleipi in an tlangtlak hna; asinain; zeiti hleiin tlangtlak awk tha ti hna hlah. Chinram hi tongh rih lomi a tamnak (untapped) asi i; "resource" le rian le khai ser ding a tam tuknak asi. Riantuan ah miphun dang a tomtom in an lut duh lai; a kilkhor tiangin an dah dih duh ko lai. Tulio Chinram a va phan nih an chimmi cu: "ram a thatin miphun dang tamtuk an hung lut colh; rianfate tiangin an mah nih an tlaih i an tuan dih ko cang; Laimi cu lakphakti dawrah chunnitlak thut. Lotuah zong kan zuam ti lo. Zumh kan tlak lo tuk fawn i; rianngeitu nih Laimi cu an rawih duh hna lo" tiah an chim. Tuni 7-Day Daily ah "kumtin Chinram hngakchia 76% nih sianginn an zaamtak" tiah atial. Kum upa lei nih le riantuan zuam lo; kanfa le hngakchia lei nih le cacawn huam ti lo cang ahcun kum zeimaw ah kan miphun nih a zunte ding theipar khi ruah setah lung a tha tuk lo. Hitin a kal ahcun kum zeimaw ah Arakhan le Mizo bang "tahhamang" in kan um ve te sual lai ti kha thinphan a hun um pah deuh ngai ko-in ka thei.

39

40

Thil fate zong thil nganpi cang tawn (May 13, 2015):

Tulio ah North Korea Defence Minister cu ralkap tonpumhnak pakhat ah a "ngut" sual ruang le ram a rawi ti ruangah an thah, an ti. "Ngut sual" zong cu a rak poi. Tuluk President min cu "XI JINPIANG" an ti. "XI" hi Roman namber ahcun "Eleven"―pahleikhat tinak. India a va tlawng i; India TV Doordarshan thawngphuangtu nih "Eleven Jinping" tiin a phuan sual ruangah a rian in an phuah, an ti. President min palh sual zong cu rian phuahnak. President Obama, PM Cameron le Danmark PM Schmidt cu "Nelson Mandela" ruak vuinak ah an thuti hna i; "selfie" an i-thlati ruangah vawleipi in an ceih hna i; an buai. "Selfie" thlak zong cu a poinak hmun a rak um. Obama cu: India Republic Day le Tuluk APEC meeting lio pi-ah "khaicek" a khaimi cha ta loin a thut ruangah Tuluk le India mipi cu biatak tein an thin a hung. Khaicek chakta philh zong cu a rak poi. Czech President Vaclav Klaus cu "Press Conference" pakhat ah cabuai cung an chiahmi "pen" kha a thli-in a angki zal ai sanh sual ruangah "cafung a fir" tiah khuaza theihin thawngca nih an tial. Zeihmanhlo kan timi hna hi ruah lopiin "thil nganpi" ah an cang kho i; thilfate kan timi zong hi zapi hmaicun "ralrin a hau tawn" ti kha hi pawl nih an langhter.

2015 May 11 update:

"Academia.edu" hi naite 2008 longah a dir. Asinan, April 2015 tiangah over 21 million nih "registered" an tuah; an tam; professor; researcher; scholar tbt. an tling ngai. Ka FB hoile a tomtom in a lutthar kan hmuh hna i a tha tuk. Ka "follow" mi ahkhin Myanmar kong thukpi a hlatmi le a tialmi mifim an tampi; rak "follow" ve te hna u. Ka "bookmarks" mi capar zong khi a tha bak ka timi ansi; rak bookmark ve te u. Mahbel, "5 people searched for you earlier on Google" tbt. cakuat a ra theo. "Link" kan thlah dih ko nain luh a har tuk bia maw asi hnga ka ti i; ka lung a tha tuk lo. Asinan, million 20 leng umnak ah ka capar kha tulio relbik cemmi "top 0.5%" ah a um. Ram 50 hrongin nan ka len. Lengtu le reltu dihlak cungah ka lawm. Nan dihlak mangtha.

Mother Day update (May 10, 2015):

Mirang cu an nun chungah an i "daw cikcek" i; an i-thih tak tikah an tap tuk ti lo. Laimi cu kan nun chungah i-daw lem loin kan ruak cung tu-ah thi dengin i-tah kan hmang. Nun lioah nu le dawt cikcek kha a biapi. Tuzarh cachuah 2015 Mothers' Index Rankings rel tikah Kawlram "kan nu le dirhmun" cu a tha lo. Nu le umnak ah vawlei ramtthabik cu Norway; 4nk Denmark; 9nk Australia; 33nk USA; ram 179 chungah a chiabik 158nk ah "Myanmar" cu a va um. Nikhat ah nu le 800 hi naupawi le fa neih nkah an thi; kumtin Kawlram ah 1600 an thi; tiah WHO nih a chim. Chinram nu le dirhmun kha a zual rih lai. Cuca'h "nu le ni" kan ulh tikah Chinram kan nu le mitthlam an lang khun; rian tampi kan ngei. Thlakua pawi; thih le nunri umin hrin hnuah; an hnukthlum in an kan cawm i; kan zat tiang an kan zohkhenh. Dawt lo awk an tha lo. Happy Mother's Day!

Panghsang Cathanh Kongah (May 6, 2015)

Panghsang Summit cathanh a hun chuak. Biatlang 12 an tar. Ni 6 an thu; hriamtlaiphu 12 aiawh in upa 65 an kai; "ramdaihnak" kong biapiin kan ceih; an ti. Taktak cun Tlangmi thazaang (bargaining power) hi tutan Panghsang ahhin a um. Cozah nih an bia hi a hna a tun. Hi hmun biachuak nih thil tampi a chim tak ko lai. Nain; an biachuak rel tikah thil thar cu a tlawm; a chung bia tampi cu a um lai nain. Political means in Kawlram "problems" a lam kawl ding; NCA minthutnak ah "kahdaihnak" min thu rih lo phu zong itel ding; tulio remdaihnak kongah UN le Tuluk nih naih tein telpi duhnak; political dialogue ah Hluttaw; Tatmadaw; ramkhel party itel ve ding; 2008 Phunghram remh i Federal phungin ram dirh a herhnak; Kawl le Tlangmi

40

41

idaw le rem tein um a herhnak; hna an tial. Thil thar deuh cu: ramkhel biaruah hlanah "NCA" minthut a herhnak (cheukhat nih hmasa cun an duh lo); Wa miphun nih "statehood" an halmi cohlanpinak; Kawlram ramkomh bupi in chuah an duhlonak; hna cu thil biapi deuh an si. Cun hriamtlaiphu zapi huap aiawhphu dirhin cozah biaruahtu phu dirh ding zong an hna a tla; zeitin an dirh lai ti tu cu a fiang lo; "zapi tel" an ti caah Chinmi zong kan itel te men lai. Hi lengah UWSA nih tonnak "Khawmpi" auh than te ding zong an hna a tla fawn. Tutan Panghsang Summit cathanh tlawmte kan bihcun: "secession right" an hlotmi cu Kawl cozah hnakhaw ah a va thlum ngai lai nain "ethinic equality" kha "quarantee" a um hlanah a ho zong nih hnek loin "secession right" kan hlot lengmang komi cu ruah awk a tampi. Hihi cu "political dialouge" ah a herh tak ahcun bia ikam ding asi nain. Cun UWSA nih "Pyine" an halmi an hnatlakpi dih cu: hmailei ah buainak mei a kautu zong asi sual lai tlawmte phan a hun um; zeicatiah Wa kan cohlan cun "State" a halmi kan hoi dang kha zeitin kan tuahte hna lai; timi ruahchung awk a um. Cun "Shan" hruaitu upa an lung kan fahter khawh ve fawn caah Tlangmi kan ifuntomnak le lungrualnak zong a hnursuan te sual lai phan a hun um.

Manny Pacquiao Sunghnak kongah (May 4, 2015)

Siangpahrang Tabinshwehti "na-htun-puai" a kal ding "pasaltha" kha buchohci Bayinaung nih a thim hna. Tthim in kutpi ah an vih tuk hna i a mit aa sur bak lomi tlangval kha an thim hna. Balah Yehtin caan a hun phan i; tthim in a kutpi ah an hmuah i an hun tuk cu a mit aa sur ko ai; cu tikah an hlot. A ning kha a zak tuk i a tai aa beimi vainam kha aa chuah colh; a paw kha a hlai i; a ril kha a chuah; a rilpar kha Bayinnaung cu a tlaihter i a ril incun vel khat in Bayinaung cu a ngerh hnuah; a rilpar a dong ve; aa teng i a thi colh ve. Hihi pasal ngai a lo nain taktak cun "sunghnak cohlan" khawh lo cu pasaltha lungput asi lem lo. Chinmi hi zuamnak phunphai ah kan tanhmi an sungh cun "mark petu; referee; judge" cungah fakpiiin mawhchiat kan hmang. Lungdam tein dailuci biakhiahmi "result" pawm kan i-harh ngai tawn. Cucu zuamnak puai phunah asi ko in ka thei. Chelcun vuak hnain kan tang. Tawngcaw le Myone bawilung puaiah an sung i; dailuci velh a timmi ka rak hmuh bal hna, Cu ruangah dailuci ah Laimi kha Laimi puai ahcun fial khawh an si ti lo. Ralkap bawi hna kan tuanter hna. Mirang danluci hna kha man tampi in hlan an hau. Pacquiao (Pakio) a sungh hi danluci pathum lungtlinnak (unanimous decision) in asi ko. Judge pakhat mark talah Pakio nih va tei seh law phun dang. Judge pathum an mark an pekmi dihlak ah Mayweather nih a tei dih. Mah tanhmi sungh cu a fak hme teh; asinain; sungh tikah lungdam tein danluci biakhiahmi cohlan khawh zong kha pasal lungput asi awk asi.

UWSA Ethnic Summit kongah (May 1, 2015)

Puanzar ah "hriamtlai phu bikbik tonnak" ti cu asi ko―ni 6 cu a sau fawn. Hi cabuai a kulh ve lomi phu bel kan um cu; hnak a doh pah. "Zeiruang" timi bel "retrospect" kan hau. Hi cabuai a dummi phu 12 ralkap thazaang fonh hi: 60,000–70,000 kar an si. Australia le Canada ralkap zat hrong. Lung irual cun zeidah tih tuk-awk cu a um khe! Laiza le Lawkhila nakin Panghsang bia hi a hun hak tuk te kho men―NCA minthut a tlaiter te khawh. Tutan sawm ve lomi phu hi an tam―NCCT incun phu sarih; UNFC incun phuthum. Asinain, ralkap thazaang cun an tam ti lo; zapi fonh 5,000+ hrong an si. Cucaah Tlangmi chung "remdaihnak" kalpinak ah: tutan Panghsang biafun ningin bia a kiak pah deuh dih te kho menmi asi.

Cabia ka theih loin lakmi kongah (April 26, 2015)

Ruah lopiin Chin blog pakhat ka va leng ve. Capar a tarmi pakhat cu ka mit ala pah i ka hei kau. A chunglei ka hun rel cu "Oct 2013 hrongah Lai Forum ah pakhatpa he discuss ka rak tuahmi ka bia vialte kha a ning tein a hun char than dih ko; ka rel deuhdeuh i; capar chung 80% cu ka tialmi ningte bak asi dih". Donghnak

41

42

ah " capar tialtu" min kha aho ati hnga? ti ka zoh cu "amah min nganpi in" a hei bunh huar ko. Voikhat rih cu June 2014 khan asi cang. Thongpang a lum pahmi khi an hun thanh i; a chung cabia ka hun rel cu "ka capar pakhat chungta" ka bia kha zeimazat an lak than i; cafang pakhathnih an remh hnuah "bu pakhat nih a chimmi le a ruahmi" bantuk khin min an hun putter. Ka khuaruah kha a har pah i; "hoi le pahnih kha zoh tuah uh; tiah ka capar origin le an hun tialmi cu ka zohter" hna. Midang sisehlaw khuaza theihin pei an den cang hna lai hi "chimh an tha ko" an ka ti nain a voikhatnak si i; "chim duh hna hlah u" ka hei ti hna. Ka lungchung tein mah hi a lenglei cun a ruahawk an thei tuk lai lo nain kei he itong sual sihlaw an hmai ka khah tung lai lo, ka ti.

Rev. Dr. Sang Awr Rovuih Bia (April 23, 2015)

"Pathian riantuannak ahhin hlan deuh ahcun fimthiamnak, chimrel thiamnak le thil tikhawhnak rumro hna hi biapicem in ka rak ruah caan a um tawn.Cu hna cu a biapi lo ka tinak cu asi hrimhrim lo. Sihmanhsehlaw ka ruah lengmang tikah hin Pathian riantuannak ah a biapibik mi cu "lungput" asi ko, tiah ka ruah cang. Cucaah TABC riantuantu hna nih "toidornak lungput" he pumpek in Pathian riantuan hi van i zuam ko u".—Rev. Dr. Sang Awr (Tuhkhah Kaba Siikhan, Yangon ah TABC hruaitu hna sin a thihhlante a Rovuihbia, TABC Authawng, January 2011).

Wikepedia ah Chinmi Hruaitu (April 21, 2015)

Hopoah nih "Wikepedia Free Encyclopedia" hi kan hman ngai. San a tlaihning cu hopoah theih dih asi ko; academic paper le capipa tialnak "source" ahcun rinh a tha tuk lai lo nain; hun kau duak i zeimaw hlatnak le kawlnak ahcun san a tlai tuk. Ruahawk cu: khuathlang lei kan mipipa deuh—Laldenga, Ṭhenphunga Sailo; Zoramthanga; Lal Thanhawla; Zairema— tbt. cu "Wikepedia" ah an um dih cang hna. Naga miphun an pa Angami Zapu Phizo zong an tial cang. Tampi an um rih lai. Asinain; Chinram lei kan mipipa deuh—Vumthu Maung; Capt. Mang Tung Nung; Za Hre Lian; biaknak lei kan pa le deuh; Rev. Dr. David Van Bik le Rev. Dr. S. Hre Kio; kan politician Hrang Nawl; Mang Tling; Lian Uk tbt. le kan scholar Dr. Lian Sakhong le dohthlennak hruaitu kan pa le— an min zong pakhatte hmanh "Wikepedia" ah hmuhawk an um rih hna lo—kan no tuk caah si cu asi lai lo i tialawk kan tlak lo ca zong asi lai lo. Hihi zeiruangdah asi? timi ruahawk kan ngei. Wikipedia staff nih maw researcher le writer a siaherh nih dah an tial deuhawk asi, ti cu ka thei lo. Asinain, "account" tuahin tial khawh zong kan si men ko hna lai—reference he standard ngei tein tial bel a hau hnga cu. Hi lei kapin kan miphun hi i-tthangh deuh ve kan hau ngaingai ko in a hun lang.

April 20, 2015 update:

“Camipuai ah subject zeimazat ka rak sung; asinain ka hoipa cu a zapi in a rak awng dih. Tulio ah cu ka hoipa cu Microsoft ah engineer a tuan; keicu mah Microsoft a ngeitu cu ka si"―Bill Gates. "England ram Prime Minister Winston Churchill a ruak an vuinak cu mi hngalhlonak te-ah asi ko nain mi nih an zoh duhbikmi asi ko"―Rev. Dr.David Van Bik

Dr. Vum Ko Hau Cauk le Buchoh Aung San Chinmi Sinak (April 20, 2015)

Dr. Vum Son tialmi cauk Zo History chungah "General Aung San nih Chin thisa ka ngei (Aung San claimed that he had 50 percent Zo blood in his veins)" tiah cahmai 192nk ah atial. Hi bia hi Panglong Conference ah holhlettu Dr. Vum Ko Hau tialmi cauk "Profile of Burma Frontier Man" cauk chungta cherhchanh dawhin alang; cahmai reference cu a pe lo nain. Dr. Vum Ko Hau cauk hi a sunghar ngai cang i; ka kawl lengmang i vansan ah ka hun ngei kho ve cang.

42

43

Buchoh Aung San bia cu Dr. Vum Ko Hau cauk chung ahcun ka kawl lengmang hiti tu-in ka hmuh. "U Tin Tut said, I myself am a Chin from Mindon. Bogyoke is from Natmauk and also has some Yaw Chin blood. We are no strangers" tiah cahmai 82 nkah atial. Bochoh Aung San hmur ka-in "Chin thisa ka ngei" tiah amah chimmi siloin a bochanbik ruahnak petupa U Tin Tut nih Dr. Vum Ko Hau he zanriah an dumtinak ah "kei zong Mindon in a rami Chin ka si; Aung San zong Natmauh in a rami Yaw Chin asi ve" tiah a chimmi tu kha a tialmi asi. Cu bia cu Dr. Vum Ko Hau nih Panglong Conference ah Aung San a hunzultu Sir Maung Gyee sinah a thaizing a va chimh than tikah "a hman; kei zong Shan thisa 50% ka ngei ve; taktak ahcun Upper Burmans ah Yaw Chin or Shan blood thi a ngei lomi Kawl an um theng lai lo dakaw" tiah a rak ti chap rih.

Cu bia pawl nihcun kan pupa le hi fenhchunh in an thinlung a rak chunh ko rua hna; hnuah Panglong Agreement zong cu min an rak thut taktak. Dr. Vum Ko Hau nih a cauk ah hitin atial: "these utterances which were new to me touched my heart deeply. I reported these statements to my fellow delegates; they also felt very touched" tiin an thinlung a tonghning kha atial.

Hi a cauk hi a chah ngai ko; Volume One kha cahmai 296 a chah; Volume Two kha cahmai 502 a chah. Buchoh Aung San nih "Chin thisa ka ngei" a timi bia tu cu ka kawl lengmang i ka hmuh kho lo; U Tit Tut chimmi tu cu ka hmuh. Pu Lian Uk nih Dr. Vum Ko Hau cu Rangon ah kan iton lioah hmaitonh tein "hitin an ti hna maw tiah ka hal i; A-ngia in ka si ve ko a kan ti dakaw" tiah a ka leh tiah, a chim. Asho-Chin scholar Prof. Dr. Salai Tun Than nih Chinland Guardian interview ah "ka pa nih U Pha hi Chinmi Nam Lang phunhrin asi. U Pha nupi Daw Suu apa Bo Min Yaung kha a Lai min cu Mang Yang asi i; Mang On chungkhar hrin asi. Daw Suu a mah hrim Chin asi; a fale vialte Chin an si. Cun Aung San a mah hrim sizungzi a kalnak ah ka thi hi Chin in a khat dakaw, tiah a chim ka theih" tiah achim.

Mizoram i tuanbia hngal ngaimi Pu C. Chawngkung (Ex. Minister, Ex. MLA) nih "Aung San cu Chinmi Chawngthu hrin asi. ASSK pa Pu Aung San kha Magwe khua pawng “Nat Mauk” khua chuak asi. Hi khua hi Asho Chin khuapi asi. Tu lio zongah Nat Mauk township ah Asho cu 80% an um. Ne Win cozah lioah “Chin National Day” zong ropui ngaiin an hmang tawn; an township hruaitu (Party chairman) zong Asho mi ‘Salai Kyaw Sein’ a si kha. Pu Aung San pa (ASSK pu) min ‘U Pha’ kha Asho min hrim asi i; Asho phun asi. Kawl nih ASSK a pu lei hi hlat loin anu leiin an hlat tawn caah asi" tiah a chim ve.

Taktak cun Buchoh Aung San nih "ka thahri chungah Laimi thisen 50% ai tel dakaw" atimi hi Dr. Vum Son cauk long asi lo; tuanbia cauk pipi ah an tial cio cang:" Mizo Chiefs and the Chiefdom" timi cauk cahmai 78 zongah Suhas Chatterjee nih a tial. ASSK a nu hi cu Karen asi ticu fiang tein an chim; Karen nih zei an chim maw chim lo cu ka thei lo.

Asinain, cutin upa lungfimpipi nih an chim; an tial cio tikah a dik tak le dik lo kha Chin mino nih kherhlai le dohhlat kha kan riante khi asi ve ko; Chin an va si theng le si theng lo kha a biapi lo; an si le a ttha ko i; an si lo asile a pawinak a um tuk lo. Thil dik zeidah asi, timi fiang lakin kawl kha a biapimi cu asi. Cucaah Dr. Vum Ko Hau cauk chungah aa tialnak zon a hmumi nan um sualcun; hun ka chim kho ve uh law, kai lawm ko hnga. Nanza mangtha!

"SIFAK" Miphun in “Aa Nuam” mi Miphun” (April 18, 2015)

Mirang bawipa Surgeon-Captain A. G. E. Newland nih "THE IMAGE OF WAR OR SERVICE ON THE CHIN HILLS" timi cauk kha 1894 ah a rak tial. Chinram an lak lio umtuning le Chinmi an hmuhning kha an tial. Hmanthlak zong tampi a tar. Cu a cauk chungah "Chinmi cu a lunghring taktakmi; kan pawngah mei an

43

44

hun to i; rawl kan pek hna hmanhah an kut dong tein tlawmte an khoih i ralring tein a rim an hnimhta hnuah; an leiah tlawmte liah hnuin a eimi kan si kha" hi ti hin an tial.

"The Chins are very suspicious. Often, when they came to sit by our fire, we offered them food. They would take the morsel in the tips of their fingers and smell it very cautiously. Then they would turn it round and smell it again, much as a monkey would do. Then they would break it and smell it again. After that it was very cautiously applied to the tip of the tongue, and, if it did not suit their refined palates, they screwed up their faces, spat on the ground, and handed the stuff back with the intimation that it was " Atahlo "—bad! Sugar, gour, salt, and rum were what they mainly appreciated" (p-75).

Cu tluk cun fawi le baiah "mi a zum kho lomi le lunghrin a hmangmi" kan rak si kha tuanbia ah a rak um.

Donghnak ah hitin an tial "taktak ah; hi Tlangram a ummi hna nih hin kan khuaruah an kan harter ngai ko" tiin. (Indeed, the number of inhabitants in these hills quite astonished us).

Minung lung i-hrinhnak le izumhlonak in a khahnak ramah "development" tuah a har ngai ko lai. Minung izumhlonak ah daihnak zong aa ser kho taktak lai lo; cu ruangah tulio Kawlram peace process ah dawnkhantu nganbik cu khat le khat izumhlonak "lack of trust" asi, tiah an ti.

Asinain; "Myanmar 2014: Civic Knowledge and Values in a Changing Society" timi The Asia Foundation chuahmi report kha ka rel tikah "can most people be trusted? tiah biahalnak an tuah i "minung khat le khat izumhnak" kong kha an hlat. Ramkulh le ramthen vialte biahal an si. "Mi tam deuh hi cu zumh awk an si lo" tiah 77% nih an ruah; 21% nih "zumh awk asi ko" tiah an ruah. "Zumh awk an si lo" tiah a ruatmi lakah a niambik cu: Kachin 21% le Mon 23% an si. "Zumh awk asi ko" tiah a ruatmi lakah a sangbikcem cu Chinmi kan si i; 48% kan phan, a kan dottu kha Shan 29% an si. (P-88). "Zumh awk asi ko" tiah a kan dottu Shan hmanh hi kan thlauning hna percent a sang ngaingai ko.

Tuak awk cu: a luancia kum 120 hrongah ahcun " minung zumh kan rak i harh ngaingai; kan lunghrinh hna; kan lunghrinhning hna hmanh kha khuaruah har dingin a rak um ". Asinain, zeiruangdah kum 100 a kal hnuah Kawlram ramkulh le ramthen vialte lakah "mi a zum kho bikmi miphun" ah kan ichuah hnga, timi hi tuakset ahcun ruahawk a um lai.

World Happiness Report ah Denmark pakhatnak a phaktertu a ruang pariat a um i; pakhatnak bik cu: minung pakhat le pakhat izumhnak "high level of trust" ruangah asi, tiah hlat-hlaitu hna nih an tial. Minung izumhnak timi cu "dinfelnak" a sannak ramah a um duh tawn. Vawleicungah "corruption" a thiangbik ram zong an si taktak!

1972 hrongah Bhutan Siangpahrang nih "Gross National Happiness (GNH)" timi a rak phuah. Cucu a kal lengmang i; July 2011 ahcun United Nations General Assembly nih "minung ilomhnak le nuamhnak" kha vawleipi nih a biapimi "agenda" ah chiah siseh, tiah bia a chah. ("happiness" on the global development agenda). Cu ruangah UN hrihnak in "World Happiness Report "zong cu an chuah phahnak asi..

UNDP nih "Chinram cu Kawlram ramkulh le ramthen vialte lakah a sifakbik nan si" tiah report a rak chuah. UNDP Poverty Profile (2009-2010) ah Chin milu 500,000 chungah 73% cu "under poverty line" ah kan um hna. Parliament tiang bia a va phan. Sifakbik a kan dottu Arakhan kan lonhning hmanh kha a sang ngaingai. Vawlei ram rum hna an i-tahning "Gross National Product (GNP)" mitin zoh ahcun Chinram cu kum saupi ruah-ngam le zoh-ngam ding khin a um lai lo. Kan si a fak tuk. Asinain; "Gross National Happiness (GNH)" tahning in kan zoh ve ahcun "ram nuam" ah kan chuak kho ve ko lai. Denmark zong vawlei ram nuambik a phaktertu hna cu; an rumnak kha asi lo; minung an izumhnak "high level of trust" kha pakhat cu asi.

44

45

Luancia kum 100 lio khan cun " mi kan zumh lo tuk hna ah an rawl hmanh kan ei piak" ngam hna lo i; a rim kan hnimhta; pawngkam kan zohta; kan liahta". Tuchun ahcun Kawlram chungah minung hoi izumhnak "high level of trust" ah a sangbik ramkulh nan si; tiah Asia Foundation hlat-hlatnak nih a kan ti cang! Lunglomh awk ngai khi asi ko. Izumhnak a sannak ramah "dinfelnak" zong a sang ve; remnak le daihnak zong a leng i; ram zong a nuam i a dai. Ram sifakte asi hmanhah "ram nuam" ah Chinram hi cang hram ko seh.

Ester Sunday lungchuak (April 5, 2015)

"Ka kut le ka ke hi zoh ngat u, keimah kha pei ka si ko hi. Ka tawng u law nan hngalh ko lai, mithla nih cun ruh le sa a ngeih ṭung lo, kei cu ka ngeih pei nan ka hmuh ko hi (Luke:24:39)". Thihnak na tei tak ko cang! Ni 40 na kan umpi rih. Voi 13 kan sin na lang. Khoi hodah Nangmah bantuk in a tho than? Khoi Muslim Muhammad! Khoi Buddhist Siddhartha Gautama! Khoi Hindu Shiva? Jesuh Khrih Nangmah longlong! Happy Easter!

B.S Carey and Tuak le UN Bawipa Bia (April 5, 2015)

"Chin" timi min a kan bunhtu le a nunter thantu cu Mirangbawi Assistant Commissioner of Burma cum Political Officer of the Chin Hills: Bertram Sausmarez Carey le a bawmtu Henry Newman Tuak an si. A tawinak in "Mr. Carey and Mr. Tuak" ti zongin kan auh hna. Chan saupi kan thlau cangmi kan min kha an mah nih va char than hna hlah seh law tuni hi "Chin" kan iti lo men lai. Chinram lu le taw kha kumnga hrong an hrawn i kan tuahbia le nunning, phunglam le ziaza vialte an hlat cikcek hnuah "The Chin Hills: A History of the People, our dealings with them, their Customs and Manners, and a Gazetteer of their Country" timi cauk kha 1896 ah an chuah. Hi cauk rel hmasa loin tuchun ah "Chin History" tial kha a har deuh men cang lai. Kan sining a tthami cu a tthatning in an tial ko i; a ttha lomi an hmuhmi cu thuh lo tein an tial. Tahchunhnak ah "Chinmi an vikvak a that khawh ning cu chizawh bantuk (The Chins, who are cat-like in their movements) ti zongin an tial. Lal Luai a ral tthatning le a musiam pumrua an tialmi hna cu khuaruah har asi.

Asinain, ka rel lengmang ve i Chapter XV nak "Manners and Customs" zawn chung cahmai 168 ka phanh cu ka lau pah; hitin an tial: "experience has taught us that all Chins are liars and thieves" (hmuhton nih a kan chimhmi cu Chinmi vialte cu milihchim le mifir an si) tiin. "Chinmi vialte (all Chins)" an ti tikah an luan deuh ko, tiah chikkhat cu ka ar hmasa! Asinain; zu le sa he Laiphung in kan rak um lio chan cu sikaw; va um ko cang seh; hei chia ko cang usih. Mahbelte; Laiphung in Khrihfa phungah kan ithleng i; kum 100 leng Pathian bia nih a kan ciah cang hnuah tuni hi zeidah kan lawh ne hnga timi ka hun ruat tthan. UNHCR kan sokning in ka hun ruat thok sual cu; ka peh ngam tuk ti lo. Lihnak le lihrang hi a hei um tak hnga maw hna ka hei ti. Thei ve hlah; kan pastor te nih an theih deuh lai. Asinain; UN bawipa Tomas Quintana cu 2013 ah Kachin, Arakhan le Chinram a hun tlawng. Chinmi a kan hmuhning kha hitin a tial "how friendly and open the people were!" tiin. Cu te zong nih cun a hei ka lawmhter ngai ve ko! Chin miphun cu a lung a thiangmi; mitang ai dormi; titsa a ngeimi dawh kan si hih, tiah hei peh chap khi ka duh. Mangtha uh!

Death Penalty le Tulio Kan Vawlei (April 1, 2015)

Kum 2014 chungah ram 55 nih minung 2,466 thihdan (death sentence) a pek hna. Kum hmasa nakin 28% in a kai. Vawleipi ah tulio thihdan pekmi minung: 19,094 hrong an um; tiah an tuak. Minung 607 cu kum 2014 chungah thah taktak (executed) an si. Cucu 22% in kum hmasa nakin a hung tla deuh. Tuluk ram nih kumtin

45

46

1,000 hrong thihdan pekmi a thah hna lai, tiah an zumh; asinain Cozah nih ram biathli (State Secret) ah a chiah caah cazin dik taktak theih khawh asi bal lo.

2014 chung thihdan pekmi a that taktakmi tambik ram cu: Tuluk (?), Iran (289) , Saudi Arabia (90), Iraq (61) le USA (35) an si. Kawlram innpa Asean ram 10 hna chungin Vietnam (3), Malaysia (2), Singapore (2) zong a cungbik dotah an um ve. India ah tulio mi 270 thihdan pekmi an um nain 2014 ah pakhat hmanh an that hna lo. 2014 chungah ram 22 long nih thihdan an pekmi hna kha an thah taktak hna, tiah an tial. Cu thahmi 607 chungah 72% cu Iran, Iraq le Saudi Arabia ram hna an si.

Thihdan pekmi an thahning hna kha a phunphun in a um: lutan (Saudi Arabia); hri in thlai (Afghan, Bangladesh, Egygt, Iran, Iraq, Japan, Jordan, Malay, Pakistan, Palestine, Singapore, Sudan); thihsi chunh (Tuluk, US, Vietnam), meithal in kah (North Korea, Somalia, Taiwan, UAE, Yemen) tbt. in an thah hna. Mipi hmaiah chuahpi in lungin thihlak cheh (stoning) a hmangmi Muslim ram zong an um rih.

2014 chungah thihdan an pekmi hna a ruang tambik cu: eihmuar; damaih taih; nuva sinak titsa phoh; tlaihhrem; minung fir i tlanhter; Islam biaknak nehsawh; Pathian min chiat; volhpamh, ram rawiphiar le ralhraang tbt. ruangah a tam. Thihdan pekmi a that taktakmi ram lakah Muslim ram an tam. Khrihfa ramah a tlawm deuh ngaingai. Asinain, zeiruangdah a ram phaisa catlap hmanhah "In God We Trust" aa ti i; nuhrin covo a dirpi ngaimi USA hi "Death Penalty and Execution Report" ah a cungbik "top-5" ah a um peng hnga timi ruahawk a tam. Tulio USA ah thihdan pekmi 3,035 an um; 2014 chungah minung 35 thah an si i; nu pahnih an itel; sichunh (lethal injection) in thah an si hna. Cu thatmi hna cu Florida (8), Georgia (2), Missouri (10), Ohio (1), Oklahoma (3) and Texas (10) ah an si. USA ah thihdan peknak upadi kongah Federal nih nawl a ngei lo; State pawl an nawl asi i; duhsah tein hi phung a hlawmi an karh ziahmah ve lengmang. 2013 kum ahkhan USA ah thihdan 95 an pek hna; 2014 ahcun 77 long an si cang; an tum deuh ve lengmang.

Kawlram nih 2014 chungah thihdan pakhat a pek ve, an ti; nain January 2014 ah thihdan pekmi vialte kha nunchung thongtla ding tu-ah President Thein Sein nih "ngaihthiamnak" awder a chuah. Kum 1988 thokin Kawlram nih thihdan pekmi hna a that taktak ti hna lo, tiah report ah an tial. Thihdan peknak kongah Kawlram muisam hi ruahnak lengin vawleipi ah a hun tha; a dang vialte ahcun lak awk khi a um tuk tawn lo nain; thongpang dik an thei dih khawh rih lo zong cu asi men lai.

2014 tiangah vawleicung ram 98 nih minung thihdan peknak phung (death penalty) cu "kan hmang ti lai lo" tiah an hlawt cang. Kumtin in a hlawmi ram an karh ziahmah; thihdan pek cangmi a ngaithiam tthanmi ram 28 zong tukum an hung um; thihdan pekmi i-thahnak rate zong 22% in a hung tla. Minung nunnak timi cu a sunglawi tuk ko. Hi report rel tikah dawtnak; zaangfahnak le ngaihthiamnak nih kan vawlei hi duhsah in a hun tuam deuhdeuh bantuk a hun lo; lawmh a um ko kan ti lai. (FB hawile caah theihtlei ah tuzing report chuakthar asi caah; ka hun tial. Source: Amnesty International Report 2015.).

Kan I Lawm: Text A Nak Dih Cang (Marh 30, 2015)

NCCT le UPWC nih rampumpi kahdaihnak "NCA" minthut dingin bia an funti khawh dih cu thawngtha ngai asi. Hmasa cun Armed Groups a bikin UNFC nih political dialogue first; ceasefire second timi policy fakpi in an rak dirpi. Ramkhel biaruahnak tuah hmasa loin "kahdaihnak" min kan thu kho lo; an rak ti.

Cozah nih ceasefire first; development second, political dialogue third timi policy an rak ngei ve. State-level ceasefire minthut dihin thanchonak sipuazi phunphun kan tuahpi hmasa hna hnuah ramkhel bia kan ceihpi te hna lai i; an thazaang a dih te ko lai, tiah an ruah. 2008 phunghram pawm dingin kan nam hna lai i; political

46

47

party ah thlenter hnuah thimnah luhter in Hluttaw chungin phunghram cu remh te ko u; tiah kan ti hna lai, ti khi an duhning cu a rak si.

Kum 50 chung thil a cangmi nih hmunton tampi a kan chimh ve tikah; an duhpoh in mer khawh kan si ti nemmam lo. Voi tampi ton hnu le biatak tein irengh hnuah rampumpi kahdaihnak NCA first; political dialogue (PD) second timi ah an hung tla kho. Asinain: cozah lei nih biatung tlang kenmi an ngei; NCCT zong nih an ngei ve. Cutin ceih ahcun fawi tein bia a dih khomi asi ti lo. Cucaah pakhat ah an fonh i; "Single-Text" ti zongin NCA cu an hun auh.

Biahalnak cu zeiruangdah Arm Groups pawl nih PD luh hlanah "NCA first" an hun ti tthan khawh; a bikin UNFC le KIO nih? PD tikah luhpi an timhmi ramkhel bia tungtlang zeimazat kha NCA chungah ceih dingin an hun khumh khawh caah asi. Cucaah tutan NCA chungah ramkhel bia tampi ai cawh cang. Cu ruangah biatlang a sau; bia zong a har deuh i; caan zong saupi a hun la; hruaitu hna zong an re a thei; an ba ko lai.

Ka zumhnak ah UPWC cu atu minthut "ready" an si cang men lai; zeicatiah UPCC lutlai he zingzan an iceihti hnuin bia an hun i phorh caah. NCCT zong Ethnic Summit in bia an ratpimi asi ve ko; NCCT chungtel bu 16 chungah KNU cu seihchiah an si; CNF; PNLO, NMSP; KNPP zong. KIO chung tu-ah tlawmte a hakmi an um kho; nain rumro in an el ti lem lai lo dah. Ruah dingmi pahnih pathum tu a um. Pakhatnak: NCCT chung a um ve lomi UWSA le RCSS nih NCA hi min an thu ve te hnga maw timi. Pahnihnak: Pi Aung San Suu Kyi nih theihpinak min a thupi ve te hnga maw timi. Pathumnak: NCCT chungtel chungah Cozah nih a pawm lomi hriamtlai phu hi zeitin an um te hna lai timi. Palinak: NCCT cu kahdaihnak ca tiang long mandate pekmi an si caah an rian a dih cang lai. Ramkhel bia lei kalpitu phu kha zeitindah an ser than lai timi ruahawk zong a um. Chinmi CNF chungin an itel ti hnga maw; hodah aa tel te hnga timi zong.

Zeipoahsiah: November thla thimnak nih a kan tlak hlanah PD chung ngaingai kan luh manh ti lo hmanhah "Framework for Political Dialogue" tal cu an thlak dih manh khawh hopoah duh asi. NCA chungah zeimazat a tlang ko cang caah har cu a har tuk men te lai lo; asinain; PD taktak tikah biahar tampi a um te lai cu chim hmanh a hau lo.

NCCT-UPWC meeting ah Cozah leiin an luhpimi biatlang kha cahang vandum mui (blue) in an rin. NCCT leiin luhpimi kha cahang sen (red) in an rin. Kaphnih an iceih i; lunghmuh hnatlaknak an phak deng cangmi (near-agreement) biatlang kha cahang hring (green) in an rin duahmah. Hna an tlak taktak khawh tikah a nakmi rawngah aa thleng. Cahang nak nih donghnak hnatlakmi (colour of final agreement) ti a langhter. Hmasa cun NCA-Text cu vandum rawng le a senmi rawngin a um dih; cu nih aa ralmi sinak kha a rak langhter. Nain; duhsah tein a hringmi ah aa thleng; rawng pakhat in pakhat thlen kha a fawi lo; can saupi a rau; biatak tein thazang an chuah; tuni ahcun NCA-Text cu a nakmi ah aa thleng dih cang. Cahang rawng pakhat ah an umti kho cang. Single-Text taktak ah aa chuah cang. Kan i lawm. Bawipa a tha.

2015 Thimnak le Chin Party Tanti kongah (March 23, 2015)

Nikum Sept 18, 2014 ah "Chin Party le Chin Cozah꞉ Hnulei Tuanbia le Hmailei Dirhmun" timi capar ka rak tial, hi ti hin. "Kawlram tuanbia ah Palimen thimnak voi 5 ningte kan cuanh dih tikah Kawl Party (Phahsabala, NLD, USDP tbt.) Chinram ah an hun icuh ahcun kan ram cia ah an kan tei zungzal. Hihi ‟historical truth” asi. Cu an kan teinak a ruang cu; party tamtuk kan dirh; tanti le tuanti a um fawn lo; kan mah le kan mah iseh; ihuat; itthen le idoh kan hmang. Chin mipi mee kan tthek dih tikah tlin huaha loin Kawl party nih kan ram cia ah buan an co lengmang. Cucaah Chin Party nih Chin cozah kan ser ve lai kan ti cun Party tampi dirh awk kan si lo. Kawl sio rawl ah itarhnak asi. Cozah kan ser ve lai i; kan ti ahcun tulio a

47

48

herhbikmi cu zeidang asi lo ˗ Chin party rual hmunkhat ah dirti khawh kha asi. Cutin ikomh ko lo ahcun kan miphun a him lo tuk─kan ram cia ah miphun dang Party nih an kan uk peng rih lai. Kan ikomh khawh lo sual hmanah "tuantinak" lamtal kan dap khawh hrim a herh. Cutin kan tanti khawh ahcun caanṭha kan hmai ah a um ko. Asinain, kan tanti khawh lo ahcun "Federal le Self-determination” hmanh hei hmu sihlaw a tuning kan i tthen tuk ahcun kan ram le vawlei cia ah miphun dang nih an hung kan uk zungzal rih lai. Hihi Kawlram thimnak tuanbia zoh tikah fiang tein kan hmuh" tiah ka rak tial.

Chin miphun ramkhel dirhmun hi ttha tein kan ruah set ahcun hihi ruah hmasa lo awk khi a ttha lo; a herhcun "sacrifice" tuah khawh zong kha a hau. Chin National Conference biakhiah vialte zeitin kan tlamtlinh lai timi nai Hakha tonnak ah "hi issue" hi bia tak nawnin an luhpi i an ceih, tiah ka theih. Kan "national issue" asi caah an ceih awk zong cu asi ko. Ram pakhat sernak le tunmernak ah hriamnam harbik le tthabik cu "naingnganzi" lampi hi asi ko; hi lampi ngaingai locun ram biatak tein sersiam khawh asi lo. Cucu tuchun ah lampi pahnih in Chinmi nih kan ngei─CNF lampi le Chin Party hna lampi, tiin. CNF leiin NCCT chungin "peace process" an kalpi ve lengmang ko i; kan miphun caah beiseinak nganpi khi a hei um. Tlanglong cu a kal cuahmah ko i; khoika aa dinh te lai a fian rih lomi long khi asi. Asinain; hi lampi long hi rinh awk a ttha kho lo. A rak za hrimhrim lo. Cozah mechanism chungin (2008 Constitution framework) chungin Chin party le politician hna nih a chungin biatak tein "political reforms" an rak aupi ve khawh kha a hau. Taktak cun "Federal" timi biafang pakhatte chim ruangah thongthlak khawh hna a rak si. Asinain, tulio Kawlram Palimen chungah Chin MP hna nih "ralkap 25% Palimen ah nan thut ve nak cha hin cun; ram venhimnak rian tu va tuan cang uh; Palimen ah thu ti hlah uh" tiah ralbawi buhmuchoh le USDP lutlai bawi nganpipi hna an hnakhaw hramah ral tha tein an au hnawh ngammi aw "voice" hna kha dohthlennak nganpi an tuah vemi khi asi; a hmual a fak ngaimi meithal puah thawng bantuk asi ve. Cucaah CNF lampi long kha a rak za lo; "Chin Party" hna lampiin "Palimen" chung le "Cozah machanism" chungin ram sersiamnak izuam hrim ve zong kha a hau; Chinram zong kha kan mah nih kan uk hrim kha a hau.

Asinain; Chin Party tamtuk a dir i;kan tanti khawh hlei tung lo ahcun bia pipa zeihmanh chim rel khawhmi a um tuk lai lo; Cozah zong an tuah kho lai lo i; ram aa sersiam kho taktak lai lo. Cucaah tulio a herhbikmi cu; Chin Party hna "tanti khawhnak le tuanti khawhnak" lam dap hmasa kha asi, tiah ruahnak a chuah cu asi. Tamtuk Party kan dirh cang tikah tuantinak kongah harnak zeimazat cu a um men lai; nain iton le iceihmai ahcun a phi a rak um ve lengmang tawn ko!

Tutan ah ni 2 chung (March 20-21) Yangon ah Chin party 10 chungah pakua an itong hna. Party 8 nih "tuanti dingin" min an thut tiah, thong an kan thanh. Hihi nikum September lio tein ka rak "concern" tuk cangmi kha a rak si ve; a takin atu a tlamtling bantuk in a um tikah; pumpak in kai lawm khun. Myanmar Times nih hi tin a tial "cooperation is being driven by concern – not only in Chin State, but also many other ethnic regions – that having too many candidates from local parties competing against each other will open the door for the National League for Democracy or the Union Solidarity and Development Party to win seats" tiin.

“It is time for us to cooperate and prevent the reign of giant political parties,” tiah hrihawhtu le tlangtlatu Salai Isaac Khen zong nih a chim. U Zo Zam nih “We, the real Chin parties, need to dominate the election in order to form a Chin State government. The only way to achieving this is through inter-parties cooperation between us, the Chin parties,” tiah a chim. Ka rak "concern" ning tein an hun chim ve; hmuhning le ruahning aa khat tinak.

2015 thimnak tuah tikah "candidate kan i tar hnawh lai lo", timi tiang kha an hnatlakmi si rih nih a dawh. Hi nakin tampi "coorperate and coordinate" an tuah khawh ding a um ko lai. Zeiruangdah, Pu Cin Sian Thang phu ZCD hi an i tel ve lo timi ka khuaruah a har; NLD he UNA ah alliance an si caah maw asi; Zomi CNDP

48

49

Chiarman pa an ngamh lo dah asi deuh; sawm ve an ttha; i tel ve hna seh; an i tel duh lo ahcun hmailei an dirhmun a tlau chin lengmang te men ko lai. Cu long hlah. Ziah CLD, CNDP tbt. Party Chairman an chuah dih nain CPP Chairman pa hi a mui a langh ve lo; hi bantuk ah a langh ve kha a biapi hringhran; a mah minthut hrimhrim kha an Party ahcun a biapi khunin ka thei. May thla ah an i tong than lai. Min an thutmi an biatiam vialte a takin kalpi khawh hram hna seh. Hi ikomhnak le tuantinak hi ramleng leiin fakpiin "tha kan pekmi asi" timi zong rak kan theihpi ve hna seh law ka duh.

Miphun Suttung Tanrual Thiam a Biapi (March 19, 2015): 

Democracy chung kan lut deuhdeuh lai i kan buai deuhdeuh ve lengmang lai. Zu kong, khuafonh kong, ramri kong kan buai lai, party kong, politik kong kan buai lai, biaknak kong, khuatlang nun kong, kan buai lai, buailulh in kan um te hna lai. Cucu hrial kho mi an si hna loh. Rev. Dr. Thanzau-a nih Mizoram nih ''developmental crisis'' kan ton liopi a si a ti. Thancho hnik i thancho thiam lo ruangah a buaimi an um. Cucu developed countries zong nih an rak ton dih. Nain tu bel cu an kal taak than cang. Tulio Chinram bel cun ''developmental crisis'' tiang kan phan nai rih lo. CND le Zupu dah hrongah kan um. Hihi 1986s hrongah Mizoram nih biaktak tein an rak buaipi bal ve. Nain, tu cu an kal tak ve than hoi cang.

Democracy chung kan hun luh thok i hi bantuk buai awk tampi a um lio ah ka phan ngaimi pakhat a um. Cucu Chinram a fehfuan i a dirkhawhnak suttung (institution) hna an tanrual ngaingai ding a si lioah suttung pakhat le pakhat tu a seh in an i seh sual lai ti hi a si. Cozah thalo tangah kum 60 chung kan um chungah Media suttung a dir kho lo. Politik suttung a dir kho bak lo. Social-economic suttung a dir kho lo. Religion institution te long Chinram ah a dir. Biaknak nih kum 50 chung kan miphun a ven, thlarau leiin, saram zuat rianin, caholh rianin, development rianin, thingkung ramkung tiang biaknak suttung nih suttung dang vialte hmuhma a rak lak dih. Kan zeizong tein an kan tawlrel ti awkin a rak um.

Biaknak lei upa an re a theibik. Rian an tuanbik i kan miphun caah philh awk a tha kho lo. Biaknak suttung te hi rak um hlah seh law kan miphun hi a rak dir kho lem lai lo. Tuni cu kum 50 chung an kan phihpiak mi suttung dang pawl a hun ong ve cang. Media suttung, politik suttung, social-economic suttung an hun dir ve len cang hna. Biaknak suttung nih kum 50 chung tavuan a rak lak chihmi kha suttung dang pawl nih hun chon ve than an timh cang. Ka phan deuh mi cu: suttung dang pawl an hun luh tikah biaknak suttung nih tanpi lei siloin a seh tu in a rak seh sual hna lai, ti hi a si.

Hi tin ka chim hi a ruang tete a um.

Ramkhel riantuantu tampi cu biakinn ah ''bia chim hna hlah seh'' tiah an kharnak Laimi biakinn a tam tuk. Nizan naite Laitlang lei a hun tlawngmi Pastor nganpi pakhat nih ''bia chimter hna hlah uh'' tiah biakinn pakhat ah a ti ko rih. Fiangtein ka theihmi asi. Bawi thutdenh co duh ah mipi thimfung a hun halmi le an si tung lo. Thianghlim tein miphun dawtnak kongkau a chimmi kha heh kan seh duh hna cu zeiruangdah timi ruah lo awk a tha lo.

GCCF a dir i vawleipi a kan fun cang lai tiah kan rak i lawm tuk cio hna. Nain, a hram ot khonak hnga caah ram riantuantu hna thazang chuah ve nak tampi aa tel timi ruangah Biaknak upa pi pakhat cu ''GCCF in ka chuak!'' a ti e, an ti. Biaknak hruaitu hna nih ram riantuantu hna kan zoh ning lungput a dik lo deuhnak a langhnak pakhat a si.

Kan ram a har i ram tha kan phak kho ve nak hnga ram riantuantu kan pa le tampi an thlanti he an tang. Vawlei theih in kan kong an chim rel ve. Ca hna an tial. Chukcho an tli ve. Nain, ramchung lei biaknak upapi pakhat hnih an cauk chuah ka rel tikah ''ralzam mipem ngai nih ram an ser bal lo cuh'' tiah soisel aw

49

50

an tialmi ka hmuh. Chikhat cu a si tak hnga maw ka ti. Nain, ramleng um ralzam hna a hun i bochan bikmi le a hun fuhbikmi cu biaknak hruaitu thiamthiam kha an rak sibik than hoi in tulio ah chim a si.

Ramtang um ram riantuantu hna an fa le an har i biaknak lei in zeitintal bawmh ve awk hi a rem thiam hnga maw tiah Chinram lei a rak tlawngmi biaknak lei Pastor upapi pakhat kha ruahnak an hal. ''Rak bawm hna hlah uh'' a ti hna, an ti. Asi tak maw ka ti than hna, a si e, an ka ti. Ram riantuantu an fa le tiang zong kha sianginn an kai kho lo zongah rawl an ei ve lo zongah a pawi lo timi lungput tiang a um.

Cozah he ichonhnak a um i kan miphun kongah chanbia pakhat an tial cuahmah lio asi. Vanrangtoi Laimi hna kan i funnak khuaza maivan in thlacam an hun cahnak ca an thlah ton tikah Biaknak lei hruaitu pipi an aw ka ngiat tawn theo, ''thla kan in campi hna'' a timi aw ka thei tuk bal lo. Biakkupa le Thawngpipa nih ''YCCF'' ah an tialmi cu ka rel bal ko. Ka rak theih lo mi zong a rak um kho!

Kumtin CND kan tuah peng. Zu le sa he icawh peng a sinak cu kum tamtuk a kal cang. Tukum CND cu ramrian tuantu hna tawlrel nakin sunglawi deuh le ropui deuhin hun hman a si. Kum 50 ah a voikhatnak a cangmi zong asi. CND a dih. Thawng a hun ring. Biaknak lei upa an aw ka ngaih tikah tukum CND an thangchiat mi aw a hung ring tuk khun. Zapi hmai a lang bal lo zongah an hun lang phah dih. Ramkhel upa hna an i tel caah maw a si hnga timi hna kha tlawmpal ruah lo awk a hun tha lo.

Tutan CND a hun soisel mi 90% hrong cu biaknak lei hruaitu le pastor deuh longte an si in ka hun thei. Zeiruangdah voidang ah an langh bal tuk tung lo nain tutan ah an hun langh khun hnga tiah ka chung tein ka ti. Zupu hrimhrim cu maw an huat, zeidah an mit a kem deuh vakmi a um hnga ka hun ti.

Khua ka hun ruat ve.

Democracy chung kan lut, riantuan awk a tam deuhdeuh, buaipi awk a tam deuhdeuh, suttung thar tete a hun dir deuhdeuh, miphun dang hna kut toi ah kan ram le vawlei a um rih, harnak phunphun nih a kan deet rih, institution pohpoh tanti khawhnak zon ah tha ipek siloin a seh tu in kan i seh duh a si sual hnga maw timi ka lung a hun chuak.

Hihi kan ton cang lai.

Biaknak suttung nih kum 50 chung a rak luanning bangin, democracy chung kan luh hnu zongah, suttung dangdang pawl an hun corh dih cang hnu zongah, ka kalning keel in kan ram ah ka kal peng rih ko lai, a ti ahcun lam aa chuih pah caan a um pah lengmang cang lai.

Chinram ah rual-u phu a dir. Minobu CYO a dir. Nubu CWO a dir. NGOs le CBOs phunphun an dir kho ve cang. Biaknak nih kum 50 chung a zapi tavuan a rak lak i kan miphun a rak kan tawlrel ning bantuk in hmunhma lak thlu a duh rih i suttung dang kha bomh tu i zuam loin a seh in a seh sual hna a si ahcun a zoh a chiatnak a lang lengmang te lai.

Stage pohpoh keimah dirnak, pulpit pohpoh keimah ta, biachim holh relhnak hmun pohpoh kan mahta, thutnak sang pohpoh kanmah thutnak, ipho langhnak le mipi hmai dirnak poh kan mahta, timi lungput in kum 50 kan kal ning keel in kal peng kan duh rih sual asi cun kan kal khawh lo caan a phanh tikah kan ing long a puang lengmang te lai.

Kum 60 chung Pi Suu Kyi cu soisel thiang lo ''demi-god'' dirhmun dengin kan rak chiah. Pi Suu Kyi leadership kan herh tuk rih, nain ''if genuine democracy is to come to Myanmar, there is no role for a demi-god''. Kan biaknak hruaitu nih kan miphun an kan hruai rih a biapi tuk, nain democracy innpi chung kan luh hnucun a luancia kum 50 bang ''demi-god'' dirhmun ahcun an um thiam ti lai lo ti hi cu theih hrimhrim khi a hau.

Zu kong zong cu ka ruat.50

51

Pastor zong zu ding an um ko. Khrihfa upa zong an tam. Ram riantuantu zong cu thiamthiam asi ko. Zu hi cu kan miphun kan ral a si ko tihi cu a tlangpi in kan pawm cio dih. Nain, zu kan doh tikah mei a chuahnak tu zuanhnawh deuh loin a meikhu tu kan zuanhnawh duh deuh sual maw ti bel ruah awk a um. CND cu zungkhar ni khiah dingin Chinram Cozah, MP hna le CNF upa nih an ceih. Nain, bia an chat kho lo ''Pyidaungsu Hluttaw le Pyidaungsu Cozah'' ah nawl va hal a hau, an ti.

Mizoram Palimen cu ''zu khapnak le dohnak'' upadi an mah tein an ser khawh. Budget an suai khawh. Chinram Palimen cu ''zu khapnak le dohnak upadii'' sernak nawl a ngei lo. CND zungkharni zong a khiak kho lo. Tawinak cun thil fate hmanh ah ''kan miphun kongkau kan mah miphun nih bia kan chat kho rih lo'' miphun dang hna kut toi ah kan miphun ningpi in kan um dih rih hna. Hihi kan buaipi awk cu a si. Mei a chuahnak a hram kha buaipi lo in a meikhu tu kan zuanhnawh peng ahcun kan thazaang long a ba men lai. Kan hmit kho taktak hlei lai lo dah.

Zu hi kan miphun caah a tha lo ti kan theih dih ko. Nain, zu kan hmuhning belte a si ning tein kan hmuh duh bal hna lo. Pu Laldenga nih ''zu cu thil pakhat men a si, a mah te in a ttha lo, a mah te zongin a chia fawn lo, a tongtu cungah aa hngat'' a rak ti. Hihi luancia kum 30 hrong ah a rak chim i tuchunni tiang Mizoram ah a hlun kho bal lo. Hi bia a chim ruangah biaknak hruaitu nih an rak huat phah ngai i hruaitu thimnak ah a rak tla. Nain, Mizoram rampabik ah an pawm peng ko i a bia cu a thih hnu kum 20 tiang zongah hmual a ngei tuk peng ko. Zu a hmuhning kha a dik ning tein a chim ngam caah a si.

Laimi biaknak hruaitu ah zu kong a dik ning tein a chim ngammi cu ''Rev. Dr. Van Ram Uk'' long a si ve rih ko rua in ka thei. Pu Hrang Nawl cu kum zabu in Laimi na lonh hna an rak ti, an ti bang, Saya Van Ram Uk nih zu kong khua kan ruahning hi cu zabu pakhat lengin a kan lonh ve rua, ka ti ngaingai tawn. Bia a dik ning tein a chim ngam fawn.

Laimi nih zu kan buaipi ning kan zoh ahcun ''zuri tu kha buaipi loin zu tu kan buaipi deuh'' in a lang tawn. Hakha khualipi ah pura sak dingin Lairam Vuanci nih bia an chah khawhnak a ruangbik cu: Vuanci an zapi in Khrihfa mi an si dih lo caah a si ko. Khrihfami an si dih ahcun Pura hna cu an sa duh nemmam lai lo. Khrihfami an si dih lo cu biaknak lei kan tuanvo nganpi a rak si. Cuve bang CND bantuk ah ''zuri'' kan tam tuk rih a si ahcun a piangthar lomi kan tamtuk ve rih tinak khi a si ve ko hnga. Minung an pianthar ahcun zu cu a zoh zong an zoh duh lai lo. CND ah zupu hna cu an dah huam nemmam lai lo. Zeiruangdah kan pianthar hna lo timi a mawhphortu zong cu biaknak lei hruaitu thiamthiam nih tuanvo an ngei ko.

Pu Laldenga nih bia a peh rihmi cu ''Mizoram ah zu kan duh lo kan ti tikah zu a duh lo mi taktak cu biaknak ruangah tlawmpal an um. Nain, za ah pakul hrong long an si. Za ah 80 hi cu mi nih a thianghlim ka ti hna seh, ti deuh ruang long te ah an si. Zu hi kan buaipi lo, zu a buaipi mi mi tlawmte tu kha biatak tein kan buaipi mi a si'' tiah a rak chim.

Tuni CND le zupu kong Lai Forum ah kan ceih tikah kan buaipi ning lungput kha a biapi hringhran. Zupu hrimhrim cu dah kan doh. CND ni ah ramrian tuantu hna cawi le hlir an si i, an langh ca dah kan buai khun. Mi nih a thiang hlim ka ti hna seh ti men dah kan chim lengluang ve. Zu buaipi loin zu a buaipimi mi tlawmte tu dah kan buaipi mi hi an si, timi mah le mah i check hmasa ta kan hau hna.

Tulio Chin ''society'' a hrawktubik le thanchonak dawntubik cu zu a si loh. Bu tthen a si. Bu kuai a si. Zu nakin tih a nung deuh. Zu cu minung kan fim deuh, ca kan thiam deuh, kan thancho deuh ahcun kan kal tak deuh ve lengmang kho ko. Din awk hmanh ah kan rel ti caan a phan te men ko lai. Nain bu cu kan fim deuh i kan thancho deuh ah kan i kuai chinchin in a lang. Cathiam mifim degree sang kan tam deuh i kan i tthen chinchin. Huatnak a karhning, remlonak a karhning, lamton hmanh ah bia aa ruah kho lomi kan tamning, kut aa tlai kholomi kan tamning, mithmai ttha ai pe kholomi Khrihfaupa kan tamning zoh ahcun zu nakin kan

51

52

miphun a hrawh deuh. Hihi survey tuah a si ahcun ''red line'' a senmi piah dingin kan um hna. Hihi ''biaknak'' nih a hrin mi ci tha lo deuh longte an si. Pastor te nih bu funtu lei si loin bu khuaitu ah an rak umnak hmun le bang ahcun ngaih a chia hringhran. Kan miphun ral nganbik kan ti tikah hin kan biaknak chung zong ah hin kan ral tumpi a rak um ve timi hi zeitikhmanh kan philh lo a hau.

Tlangkawmnak:

Cucaah Chimram ah suttung (institution) pakhat le pakhat upat zia i thiam hna sih law riantuantinak le ibomhnak lam tu kawlti i zuam a tha. Tangrual hna usih law miphun tunmerti i zuam deuh tu a tha. Pakhat le pakhat i seh hrimhrim hna hlah uh sih.

Zu hi kan miphun ral a si tiah kan doh duh taktak ko ahcun phung ningin ''doh nak nawl'' kan miphun kut chungah a um rih lo. Cu nawl a kan pe duh lo tu cu kan ral an si hna. Cucu a hmasabik doh deuh hna uh sih law, buaipi hmasa uh sih. Kan doh khawh ve lo hmanhah cu a dohtu cu thazaang pe deuh hna uh sih law a tha.

Zu hi kan doh duh taktak ahcun Mizoram bang Cozah kutke le upadi ningin kan doh kho lo zongah lam tampi kan dap khawh. Cucu ''religious institution'' nih kan hruai rih hram sawh uh.

Tukum CND ah Than Tlang cu zuri hrim hmuh awk an um lo an ti. Cozah nih an doh caah asi lai ka zum lo. Biaknak lei le khuatlang lei dohtu le khamtu an rak um ruang hrimhrim ruangah a si lai. Nain, zeiruangdah puai kipah Hakha hi sawngkhuai khatin zupalang char cawk lo in a tam tawn. CND zongah zu longte kan hmuh peng hnga! Cozah nih cun a kan dohpi bal lai lo. Thantlang bantuk in Biaknak lei le zatlangbu lei dohtu le khamtu an rak um ve lo hna a si sual hnga maw! Cu bantuk kan baunak ''gap'' a um sual ahcun phih tu i zuam deuh hna uh sih.

KIO le Cozah: An I Chon Kho Cang! (March 16, 2015): 

Laimi upa bia ah "an nih cu an i chon kho tuk lo" timi bia khi a ram kau a tukmi bia asi tawn. Lai i nawn sual lengah taza an i cuai in; Supreme Court tiang bia i hlinh hnu zongah lam ton ngaingai ahcun minung cu i chonh phung asi. Minung si ko nain "i chonh khawh lo" hnu ahcun zeihmanh khi a tang ti lo; zeihmanh tuahthiam asi ti lo, a dih ko cang. Ramtang hriamtlai phu nganbikbik UWSA, KNU le RCSS hruaitu lian hna le Kawl Cozah lutlai President Thein Sein, Thurah Shwe Mann le Senior General Myin Aung Hlaing hna cu "an i chon kho pah tawn" nain hriamtlai bu nganbik pakhat KIO he cun "an i chonh kho bak lo" tikah a chungin thil a hrawhmi a tam ko. UNFC dirhmun long si loin NCCT chung tiang a hnursuan mi a ngan. Fak tuk deuhin thisen an i chuah fawn tikah hopoah kan khing a rit, rampumpi um khua nuam lo ngaiin kan umnak a sau ko. KIA training camp an kah i ralbawi 23 an thih hnuah an irenghnak in Kachin sayamah pahnih an thahnak hna bia nih thisen a lumter than rih i, Kokang tupung nan bomh hna timi i puhnak hna nih pakhat hnu pakhat a hun peh thluahmah tikah "Peace Talk" hi hmai a kal kho ngai ti hnga maw tiah a ruat manh zong an hung um. Media hmangin biafakfak in an i kap; Union Day sawm zongah an kal duh lo; Deed of Commitment for Peace and National Reconciliation zong min an thu duh lo .NCCT tiang hmai kal ti loin a dir thup. EBO hna nih cun "Is the Peace Process Dead" timi zohfiannak "briefing paper" tiang nizan ah a hun chuah phah. Cu tluk dirhmun ah rit ngaiin saunawn kan um lio ah KIO aiawh in GS Dr. La Ja, U Sum Lut Gam le Buchoh Gun Maw hruaimi phu le President Thein Sein, VP Dr. Sai Mauk Kham lengah Senior General Min Aung Hlaing hna "an ichon kho cang" timi thawng cu ruahset ahcun lunglomh awk ngai asi. Zeicahtiah; a chungin a pahmi tampi a um lai caah asi.

52

53

Tutan KIO phu an hruaitu GS Dr. La Ja hi a voikhatnak Cozah he ichonhnak ah a hun langh asi in ka thei. KIO an cawlcang khi zoh ahcun "Party Leadership (KIO)" tangah "Army (KIA)" an um timi fiang tein an langhter. Hihi CNF zongah asi i, cheukhat nih kan pemh deuh tawn lo. Hi KIO lutlai pathum hna pin ahcun an Chairman U Lanyaw Zawng Hra, Vice-Chairman 1: Lt. Gen. N'Ban La (UNFC Chairman), Vice-Chairman 2 Lt. Gen. Gauri Zau Seng le Chief of Staff Lt. Gen. Gam Shawng le Joint General Secretary U La Nan long an tang ko cangin ka thei. Hi itonnak ah ai telmi President Thein Sein Cozah lei phu khi zoh ve ahcun a chung tlaitu: Key Cabinet Ministers deuh longte an si ve hna.Tatmataw leiin tonnak aa telmi Senior General Myin Aung Hlaing hruaimi phu khi hei zoh ahcun a lubik dottu Deputy C-in C Vice-Senior General Soe Win, a changtu Chief of General Staff (Army, Navy and Air) General Hla Htay Win lengah Border Affairs Minister Lt-Gen Thet Naing Win, Peace Talk ah Tatmadaw palai hruaitu Lt. Gen. Myin Soe le Lt. Gen. Mya Tun Oo (C-in C a kai te men lai tiah an ruahmi) an itel hna. Hi hlei Tamadaw ah a lu an um ti lo. Cucaah hi KIO he ichonhnak hi phun dang deuhin a biapitnak a langmi a um. Asinain; KNU le hriamtlai phu dang he an i kuh an i reh le an miphun thuam an ihrukter hna ti bantuk kha a um ve lo. Hi zong nih bia tampi khi a chim.

KIO le Cozah lung an ihmuh ahcun UNFC he an i renghning a nem deuh cang lai kha a fiang. UNCF he an nem ahcun NCCT cu lamphei kal bantuk in a tha a dam deuh ve lai kha a fiang. (Tatmadaw lei an hah le an nem cu va chia rih ko usih). Pakhat le pakhat lung ifahternak kha "biathlum ka khat ichonhnak" nih a damter dih khawh. Kuan le zen a dirter khawh i, thisen a luang ding tampi a kham khawh. Lung ihrinhnak le lung ihmuhthiam lonak khuadom nak vialte kha "ichonhnak" nih a thianter than dih khawh. Cucaah pipu hna nih "bia nem chim le lam phei kal" tiah phung an rak thluk. Bianem nih zeitluk tthawnnak hmual dah a ngeih ti kha an kan chimh. Cucaah tutan KIO le Cozah/Tatmadaw phu hna "an i chon kho cang!" timi thawng hi kan ram daihnak lei ah a kalpitu ah cang hram ko seh. Hmailei zong ah i chon kho lengmang dingin thla kan cam piak hna!. KIO le Cozah an i chon kho cang!

CND le A Hme Ram Laitlang (March 2, 2015): 

Tukum CND ah "ramhla saknak" timi can ah "A Hme Ram Laitlang" timi kha kan sa. Lung a leng; Laitlang mitthlam a cuang. Hla cauk ah hi hla hi Mirang in "Our Chin Hills" tiah an leh. Pu Lian Uk nih "zoh uh; Lai le Chin hi an i khat; Laitlang timi Chin Hills tiah an leh hi nan hmu maw?" a kan ti tawn. Hi hla hi kan miphun ah thukpiin a nung cang; a tha zong a tha hrim ko. Hlaphantu bel "Kaw Kaw maw Zipeng Zahoe? tbt. ah kan pa le bia-elnak a dih kho rih rua lo. Kan ram hla asi le si lo; Chin le Lai timi kong zong cu hun lanh tak rih ning. Ka siaherh ngaimi pakhat a um. Cucu CND a dih tlawmpal ah upa pakhat nih "ziahhen ahme ram kan ti hnga?" tiah bia a ka halmi kongah asi.

A si hrim.Zeiruangdik Laimi hi a hme deuh paoh Laimi ta; a ngan deuh poah miphun dang ta kan ti hnga! Kan mah cawhmi lam hmanh a kau deuhcun “Kala lam”; lambite a sicun “Lai lam” kan ti. Kan kuang keuhte asi zongah a lian deuhpoah “Kawl vok, Vai ar, Mirang ar”; a hme deuhpoah “Lai ar, Lai arti” kan ti. Kan sermi tuhmui zong a lian le a sau deuhpoah “Vai tuhmui”, a hme deuhpoah “Lai tuhmui” kan ti. "Miphun dang cu an ngan i Laimi cu kan hme!" timi lungput kan ngei. Mirang cu kan zohsan hna; Kawl cu kan tih hna; an kan uk ve tak i; an kan neek ko kan ti chel a tam.

Ruah-awk cu hi kan lungput hi khoika in a rat? Zeinihdah cucu a chuahter hnga? timi hi asi. Hi lungput kan thlen khawh hlan chung cu Laimi nih miphun dang tluk kan har ngai rih men lai. Kawlram ah biaknak thiamsannak ah Karen; Kachin nih kum tampi a kan doi kho rih lai lo nain zeitikhmanh an kan hmaizah upat

53

54

tuk theng ve bal lai lo; zung ngan le uknak ah an tangah kan um deuh zungzal rih ko lai. Zeicatiah; kan lungput hrim miphun dang an ngan i; mah le mah a hme tukin aa hmumi lungput asi caah asi.

Hihi khoika in a rat? Laimi kan sinak a thawtnak le a thlum-alnak a niamtuk in nun nih theihnak le tehnak in a ra. Cucu zeinih a chuahter? Lai nunphung a thawt theih tilonak le zeirel ti lonak nih a chuahter. Cu nih Laimi kan "value system" a niam tukin hmuhnak a hrin. Cucu zeitik in aa thok? ''Lai nunphung hi kal taak dih uh" timi cawnpiaknak in aa thok, tiah ka ruah.

Hlan pipu chanah kan lungput kha a nauta bal lo. Thlachiat ruah; tlawmngaihnak; chiatni caan izuanhnawh; mizaw lang zonh; thlancawh; tlangrian; arthin tuh; hangsoh; muikhum; khualtlung dawt; thluachuah vanni ham tbt. kan lungput hna kha vawleicungah chuahpi ngam ding lungput pipa an si. Kan mah tein hnipuan kan itah; thiamtenh, thawi tenh phunphun; tuni kan thuam hi vawleipi ah i uanpi awk tlak asi ko. Bawilam phunphun; phungthluk phunphun; bia roling phunphun. Sualbiaceih phung kan ngeihmi vialte hna; hla a phunphun le a aw a phunphun tuahning; thirfang fang khat loin in sak thiamning; Biaknak lei ah Khuazing; Dingthlu Lairel a um tiah nunnak lamthluan kan ihruaining le dinfelnak kan rak itlaihning te hna; kan si cu a rak faak; nain kan lungput hi a rak niam naisai lo.

Cu long hlah. Khai Kam; Con Bik le Lal Luai te hna lungput. Lal Luai--kum 21 fa nih mi kut tang i amah le a miphun um lai kha a ruat kho lo caah a innpi le a lopi; a bawi sunparnak vialte kal takin kum 4 chung ti lo le rawl loin Mirang a rak doh. Fungzum; cantiang le namtong in mirang ral an doh ngam caah Khai Kam hna cu Andamen tikulh ah kum 16 thong an rak thlak; a thul hlei lo. Hakha bawi pu Van Mang hna cu "Laimi hi miphun dang kut tangah a um balmi kan si lo" a ti i; Hakha, Mi-e le Senthang peng vialte a pumh hna i Lairal a thawhpi hna. An tlaih i; Monyua thong an thlak; cu karah a nupi Tial Nawn nih Lalral cu a thawhpi than hna. Thong a tlak karah a bawi innpi lam 60 cu mirang nih an ttheh dih i; sianghngakchia innah an sak. Cuticun Laimi a dawt tuk ruangah uknak le nawlngeihnak vialte kaltak in ram caah nunnak le a ngeihchiah vialte a rak pek.

Mirang doh ruangah thong an rak thlak vemi Leitak pu Mang Hnin zong hitin hla an phuah--- ''anu paw chung chuakin namtat bang har cia cu; a tthulh lai maw len vung paw sa hawi; rin nam pa rei dir ah" tiin. Hi hla hna zoh ahcun hlan pipu hna lungput ah "Laimi cu kan hme i; miphun dang cu an ngan" timi lungput hrim kha a rak um bal lo ti a lang.

Kan bia ah kir usih. Asicun, Laitlang cu a hme taktak ko caah maw cuticun "A Hme Ram Laitlang" tiah hla cun kan sak hnga! Zoh hmanh usih. Tulio Chin ramkulh hi 36,019 km2 a kau. Denmark (43,094 km2), Netherland ( 41,543 km2); Switzerland (41,285 km2) nakin tlawm te taktak long a fa deuh. Asinain; Bhutan (38,394 km2) le Taiwan (36,188 km2) ram hna he cun an i-tia i; East Timor (14,874 km2), Belgium (30,528 km2) le Israel (22,072 km2) nakin cun a ngan deuh lengah Kuwait ram (17,818 km2) hna nak cun a let hnihin a ngan. Tulio Chin hrinfa umnak khuathlang ram he kan fonh le bang ahcun Chinram hi 35,000 sq mil a kau. Tulio Europe chung um; Austria ram nakin a ngan deuh . Cu tlukin kan ram a ngan ve komi "A Hme Ram Laitlang" tiah kan sak peng ko cu; rak ruat ve te ko uh.

Hi long hlah. Hla pakhat rih ahcun "Saram tluk lo Laimi Phun" tiah kan saknak a um. Pathian dawtnak veel kan chimphuan kan tinak ah hringtu kan pupa hna fak tuk deuhin kan thlak sual hna maw timi ruah-awk a tam tawn. Laimi kan pa pakhat Pu Hre Lian Kio nih cun "pupa hna cu mifim taktak William Shakespear bantuk thluak a ngeimi an rak si. Kan pupa hna an rak fimning le an dinfelning hna hi biatak thlakin kawl; tuaktan than in kan pupa hna dinfelnak le an nunzia dawh a tha mi hna hi tuchan fanau hna nih zulh le cawn kan hau. Saram tluk lo Laimi timi hla hi a phuahtu nih leet than a hau tiah ka aupi nak a sau cang" tiah a tial. Hihi a hman.

54

55

Mizoram ah hla leiin an pa bantuk in an upatmi cu Pu Rokunga (1914-1969) a si. Cu pa nih "Mizo kan ni kan hmel a ttha (Mizo kan si; kan mui aa dawh)'' timi hla a phuah. Cu hla cu tulio Mizoram ah a laar ngai--a mui aa dawh theng lo zong nih heh an sak. Mizo cu kan i dawh; kan sang; mitang kan um lo timi lungput pipa khi an ngei. An phun an tanh; an tlaihchan i an cawisan. Zeiruangah hitin kan lungput an i thlau hnga? Thil tampi a um lai nain pakhat cu an nih cu: an nunphung a thawt an theih; a thlum-alnak an thlau bal lo lengah an nunphung an kilven khawh ruangah asi, tiah ka hmuh. Kan nih cu kan nunphung zeimazat kan thlau cang hna caah kan miphun a thawtnak le a thlum-alnak kan thei kho ti lo; kan miphun uanthlarpi duhnak kan thisen nih a pawi kho ti lo---cu tikah a niam tukin kan i hmu!

Taktak cun: miphun nih a ningpiin aa ngeihmi a nunnak kha a nunphung cu asi ko. Cucu minung tuahmi vialte i a zik; thiammi lakah a sangbik le a thabik kha an rak si. Miphun pakhat cu nunphung nih a zual. Miphun sining cu an nunphung nih a langhter. Lai nunphung chungah Laimi kan um dih. Cucaah Laimi nih kan nunphung kong thukpiin kan tuaktan tthan a haumi dirhmun ah a um. Kan man (Value System) hi zeidah asi, timi kan kawl tthan a haumi dirhmun ah kan um. Culocun kan tlau chin lengmang lai. Miphun dang kha van ah kan chiah hna lai i kan mah cu tangah kan i chia peng lai. Nunphung a man kan theih longah nunnak a sunlawining (life value) zong kan teh khawh lai.

Lengdawh Zung Cer Mawi (Thet Mon Myint) nih a chim bang "Laimi  hi kan nau ta lo". "Laimi cu kan hme i miphun dang cu an ngan" timi lungput cu kaltaak a za cang. "Chinram cu ram hmete asi lo; ram nganpi asi ve"; ti zong hi philh hna hlah usih.

Tuancaan le Dinhcaan Ruanter (February 25, 2015)

World Happiness Report-2013 nih "vawleicung ram nuambik cu Denmark!" tiah a phuan tikah Denmark rammi zong khua tampi khi a ruahter hna. Zeicatiah; cuticun voihnih-thum thanh asi cang caah asi. Cu ruangah "zeiruang bikdah ram nuambik cu kan si hnga?" timi a ruang hlattu "Happiness Research Institute" kha mithiam rual nih an dirh i an sining cu an kherhlai. Cu an hlathlainak ah vawlei ram rumrum le ram nuamnuam an lonhnak le a nuambik cazin a kaitertu hna hi thil phun (8) asi kha, an hmuh. Cu chungah pakhat cu: "Denmark hi tuancaan le dinhcaan ruanter (balance between work and leisure) hman thiambik an si" tiah an tial.

Denmark ummi hi a tlangpi in kumkhat ah nazi 1,522 rian an tuan. OECD average hi nazi "1,776" hrong asi. 2% long nih thaba tuk le nazi tam piin rian an tuan. Riantuanmi nih zarh-nga hlawh ngeiin dinhni an la kho--fa le zawt caanah dinhni an la kho fawn. Cu dinhni an lak khawhmi cu chim lo; caantling rian an tuan bu-in nikhat ah leisure time (dinhcaan) nazi 16.06 chung an ngei. Cu an idinh caan cu: chungkhar le fa le caah; an duhmi nuamhnak le hmunhma kalnak; hawikom he ikomh caan le lungduh bia iruahcaan; rawldawr le coffee dawr-ah; an huammi zaangleknak (hobbies) tuahnak; ti leuhnak le rang citnak; carel le catial caan tbt. a phunphun ah an hman. Cu tikah "stress le depression" a tlawm deuh i an nun a nuam deuh. Norway hi nikhat ah nazi 15.56 long dinhcaan an ngei; Denmark nakin a tlawm deuh. Japan hi nikhat ah nazi 13.96 long dinhcaan an ngei; Israel hi nazi 13.81 long, Mexico hi nazi 12.66 long; dinhcaan an ngeihmi a tlawm tuk. Tuancaan le dinhcaan aa ruan lo tuk tikah an nun a nuamh ding tlukin a nuam lem lo. Cu ruangah Denmark cu vawleicung ah "tuancaan le dinhcaan ruanter a thiambik" an si nak nih vanrangtoi ah ram nuambik a phakternak hna pakhat cu asi; tiah "The Happy Danes: exploring the reasons behind the high levels of happiness in Denmark" timi report ah an tial. (The ability to be able to balance working life and family life are crucial for happiness. The Danes have time for a family life and leisure alongside their careers and enjoy high levels of flexibility in the workplace).

55

56

Chinmi dirhmun lei kha tlawmpal hun bih duak ta ve usih. Zeitlukdah "tuancaan le dinhcaan" ruanter kan thiam? Nai-ah Chinram a va tlawngmi pakhat nih khuapi deuh ahcun "lakphakti dawr ah chunnitlakte kan thu kho" aka ti. Chinram lei ahcun dinhcaan kan ngei tuk deuh lommam i riantuan caan a tlawm tuk deuh. Dinhcaan ngeih tuk cu ngaingai ahcun a nuammi nun a rak si nemmam lo. Nitlakram a phanmi Chinmi dirhmun teh? Riantuan leiin zahpi awk kan silo; zei rian poah kan banh huam; tei kan ma. Asinain; dinhcaan (leisure time) hman zia kan thiam bak hna lo. Zarhdongh kan idinhcaan cu Khrihfabu meeting; khuatlang meeting; nubu meeting; mino meeting tbt. longte in a khat dih ko. Chungkhar le fa le caah caan kan pe kho hna lo. Khrihfa upa pakhat cu rian cantling in a tuan pinah kumkhat chung a calendar zoh tikah dinhcaan a ngeihmi zarhdongh vialte cu Khrihfabu (EC, BM; GM tbt.) meeting; inn kip thlacam; rawl ulh thlacam; crusade le camping; thawhtthan; kumthar, X'mas tbt. longte in a khat dih---Bibal relcaan hmanh khi a ngei huaha lo. "Summer Holiday" tbt. caan a hun phan hoi i Civui le Khawmpi tbt. longte in a khat hoi. Kan i pha zo cawk hna lo. Ram nuam le hmunnuam va tlawnta caan le thlithiang va dawp ta caan zong kan ngei ti lo. Chungkhar nupi fa le he nuam tein biaruah caan le umcaan kan ngei ti lo. Lung nuam tein nun daihter caan le khuaruah caan "meditation" a um kho ti lo. Riantuan bu-in cu vialte kan kemh tikah: kan khing a rit; a kan nenhmi a tam tuk i "stress le depression" a ngeimi zong kan tam tawn. (cu kan ngeih zong cu cheukhat cu kan i thei lo!). Cucaah nitlakram ah Chinmi zeimazat cu "zeidah nun san a tlai" tiah mah le mah nunnak aa lami zong kha kan um pah cang hna.

Zeitin kan tuah ne lai? Riantuan caan cu kan phaknak ram sining nih a kalpi cang----kan kal ve lai. Asinain; zarhdongh le Holiday ah dinhcaan a kan chuttu buu tam tuk kan dirhmi hi kan zorter deuh cu a hau ko rua lai. (zorter khawh locun dirh chap tuk ti lo ding asi); Khrihfabu (EC; BM; GM); mino; nubu; komiti meeting a tam tukmi hi kan tthumh deuh hna a hau rua lai. (agenda pipa um loin chunnitlak meeting thut hna kan hmang; hihi tthandon asi kho ko!). Pipu chanin sunparnak le puai le laam a uar tukmi miphun kan rak si. Tuchun ah cucu kharpi le tthalcaan dinhni kan ngeihmi vialte a kan chuttu Civui le Khawmpi tbt. muisam in a hun lang. Herh cu a herh ve caan a um ko; asinain; tlawmpal cu kan tthumh deuh ve a hau men lai. Tck: tukum USA ah CYO le CBCUSA Khawmpi kumkhat bakah aa tong; pakhat a zawh nih pakhat zawh rih a fawi lai lo. Denmark ramfate ah tukum Summer ah Europe-Level Conference pahnih le Civuipi pakhat aa tong. Rian ngeitu caah tha a ba lai; zawhtu mipi zong an i phazo cawk lai lo. (kum 3 voikhat; kumli voikhat tbt. in sawh deuh kha a hau!). Cuticun dinhcaan kan ngeihmi kha: chungkhar caah; fa le ca-ah; hobbies and sports tuahnak ah; restaurant rawl-einak ah; hmunnuam le ram-nuam va tlawnnak caan ti bantuk ah kan hman pah deuh hna kha a hau. Phaisa zong kha leisure time (dinhcaan) caah kan ichiah sian pah i; kan hmansian deuh kha a hau. Cuticun nitlakram um Chinmi nih tuancaan le dinhcaan a ruanter (balance between work and leisure) kan thiam ve longlong ah a nuammi nun kha kan co khawh ve hna lai.

Hakha Vailamtung Phurnak Minthut kongah (January 24, 2015)

Ka rak "sign" ve! Satan Bill duhlonak petition lioah khan minung 1,569 nih min an thut----kan tlawm ko. Tutan "Hakha vailamtung phurnak" kong minthu hi 306 an si. Tulio Myitgyina ah mipi an ipumh tamning le; Phungki minsen an khomhzat hna kha zoh ahcun Laimi kan sining hi zeitindik asi tawn. Hi Petition hi khoika a phak lai i, zeitluk a "effective" lai, timi cu ka thei lo. (President Office le Chief Minister cabuai zong cu a phan kho ko!). Asinain, a diklo tukmi cozah tuahsernak duhlonak Petition ah mizapi he minthut ve ding cun laklawhnak ka ngei lo; kai tel ve kha ka lung a tling; ka tuahawk hrim zong asi, tiah ka ruah ko. Laimi cheukhat a sang pah; a bawi pah; a rum pah; aa dawh pah; a za pah; a thei pah; kan timi pawl hna khi hi bantuk ah an min hmuh-awk a um tuk theng tawn lo. (Minthu vialte khi an min hmuh dih asi caah). Petition a um an theih lo cu asi lai lo; an theih ve ko lai. Asinain, hi bantuk hnaah an min va thut ve hna kha

56

57

an ning hna a zak rua; an i-nautat deuh rua, a nganpi ah an ihmu i, itel ve awkkhin an ihmu tawn rua lo. Taktak cun midang rak hmuh nakah cu bantuk tucu ningzaak a rak si deuh i; zaangfak a rak si deuh tawn. Hi bantuk zapi itelnak ah itel ve kha inautat ding asi lo; zeirel lo ding hrim asi lo----kan zapi kan itel hna lai.

Book Review: Lai Miphun Thawhkehnak le Tuanbia by Pu Chawn Kio (Jan 6, 2015)

Holiday saupi kan ngei—Krismas le Kumthar—hmangin. Nain, manh a um lo. Thongpang ka tlolhmi a tam ngai. Tuni ka umnak ka phan. Culioah “a chuak” ti ka theihin, rel ka duh tukmi “Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia by Pu Chawn Kio” cu ka sin a hun phan ve. Ka kut a phanh in ka um thiam lo.

A chuak cang, ti ka theih in, ka rak hlam tuk colh. Kawlram lei um hawikawm sinah ka cah hna—kan in cawkpiak—an ka tinak a sau cang. Nain, kuat colh a fawi lo. Amazon tbt. online in cawk a ngah phun le asi lo—cuticun sivang ngaiin saupi ka um. Cauk rel duh tukmi rel khawh lo khi a fakbik pawl asi ve lai dah ka ti. Hi lioah vantthat ah ka umnak ram CCFDK BM nih “cauk chuak reltha poah cah siseh” tiah bia an chah. Komiti pakhat a dirh. Cu nih Pu Chawn Kio tialmi “Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia” cu a kan cahpiak colh, uk 116 a phan—an cawk dih colh. Asi awk hrim asi, ka ti.Pu Chawn Kio nih Laimi tuanbia a khelhlai le a khawmh timi hi ka theihnak a sau cang—a capar zeimazat zong ka rel hna. Laimi nih kan upatmi le kan bochanmi kan pa pakhat asi. 1999 tuahmi Chin Christian Centenery ah Literacy Award 3rd Prize a hmumi zong asi. A tarlei sangah cauk in a hun kan chuahpiak khawh hi kan mi phun kan van a tha tuk hringhran. Lomhnak roca pekphu asi, tiah ka ruah. Cachuahpiaktu Dingdi Music Magazine Committee cungah pumpak in lomhnak ka ngei khun.Sept 2009 ah “international seminar on exploring the history, culture and identity of the Chin people” timi Aizawl ah kan rak tuah. Ka rak kai ve. Organizer zongah ka rak itel. Chinram Khuachak khuathlang lengah vawleipi Laimi tuanbia le politik lei mifim an tling ti awk khin a rak si—Prof. F.K Lehman, Prof. Salai Tun THan tbt. — tiang, an rak kai. Professor. kan ngeihchunh cu an tling ko. India lei um kan mifim ko an tam—Prof. Dr. Aye Aye Ngun bel a ra kho lo. Cu ahcun kan historian pakhat Pu Chawn Kio zong cu a rak kai ve—cathluan pakhat a chuahpi ve i a tha taktak ko. Cu lioah hmaitonh tein biaruahnak ka rak ngei kho bal—tunitiang ka philh lo. Seminar kan thok hlanah “Ka pa, na cathluan cu zeiholh in dah na tial” tiah ka hal. “Mirang in asi ve ko” a ka ti. Mirang in cathluan cu a chuahpi—ka ruahnak lengin mirangholh a thiam. Cauk chuah ka timh, tiah a rak ka chimh. Zeitikdah a chuah te hnga tiah ka bawhnak kum 6 leng a hun si cang. Tu long ka sin a phan. Kai lawm taktak ko.Cahmai 465 a chah—a tling ngaite— MNF ral an thawhnak le an tuanbia tiangin aa vai tel. Hopoah rel cio awk asi—rel a huam lo zong nih a cauk cu ichiah cio awk hrim kan si. Zipeng Pu Ngun To nih Laimi Thawhkehnak cauk in a rak kan tialpiak. Nain, cawk awk a um ti lo— mita hlan rumro in ka um tawn i a har ka ti ngai theo—Laimi hi cauk tthami reprint a kan tuahpiaktu bu um hnasehlaw zeitlukdah a that hnga ka ti tawn. Mizoram ahcun Tribal Research Institute nih cauk hlun pawl an reprint mi tampi a um—nain a dih lengmang. Atu cauk zong uk 2000 an nam i, tlawmpal cun cawkawk kan ting te lai lo. Hi cauk ka rel cangka in Book Review phunin kan historian pakhat khat nih zohnak le hmuhning kan tialpiak te hna sehlaw careltu caah zeitlukdah a that hnga, ka ti colh. Cu bantuk critique tuahtu hi cauk ah siseh, music ah siseh, a phun tampiah Laimi hi kan bau. Cucaah kan tthancho ding tlukin kan tthang kho tawn lo.Ka kut a phanh in, zingzan ka rel ve. Tu hi ka lim—zinglei pali ah. Hi cauk chungah ka lung a ka tuai deuhmi pakhatte aum. Hihi Laimi long kan si lo. Tlangmi hruaitu zeimaw zong nih an chim tawn, ca zongah kan rak cawn rua, ka ti. Cucu Buchoh Aung San nih Panglong Conference ah a kan sawm timi le a mah vision a ngeih i a fim ruangah Panglong Conference a cang tibantuk in tuanbia ah a langh tawnmi hi asi. Hi cauk cahmai 344 le 345 zongah tampi aa tial. Hi tuanbia hi a hman ning tein kan thlen tthan a hau, timi ka lung a hung um.Ngaingai ahcun March 1946 ah Panglong khuaah a voikhatnak Shan, Kachin, Chin tbt. pupa hna an rak itong cang. First Panglong Conference kan ti lai cu. Hi tonnak hi Bamar miphun he zeihmanh ai rak seng lo— an nih cu miphun dangpi an rak si i a dang tein ukmi Ministerial Burma an rak si, kan nih cu Frontier Areas chung ummi Phunghram dang tein ukmi kan rak si (cu conference ah U Nu le U Saw cu an ra ve

57

58

nain!). Hi a voikhatnak tonpumhnak cu Independence hmuh ding a fian cang tikah zeitindah Frontier Areas Tlangmi hi kan umtuning asi ve lai, timi ceihkhan ah a rak si bik ko. A voi 2nk Panglong Conference kawh si teseh tiah bia an rak chiah. Cu kan pupa hna timhtuah ciami le hrihmi 2nd Panglong Conference ah Buchoh Aung San nih Independence lakti ding le Kawl he ikomh dingin a hun kan sawmmi cu a rak si. An mah hrihmi le tuahmi Panglong Conference ah siloin pupa hna timhtuah ciami ah an hung rat ve tu khi asi.Hihi Aung San le Attle Agreement chung 8.(b) nakah fiang tein a um—The leaders and representatives of the peoples of the Frontier Areas shall be asked, either at the Panglong Conference to be held at the beginning of next month or at a special Conference to be convened for the purpose, to express their views upon the form of association with the Government of Burma —tii n. Tlangmi pupa hna timhtuah ciami Panglong Conference ah va kal ve in Kawl he komh le komh lo an ruahnak va hal si seh, ti khi an minthut ah a ummi cu asi. Cu hmunah asi khawh lo sual cun Special Conference pakhat khat auhin Tlangmi an ruahnak hal ding khi an rak tinhmi cu asi. Cucaah Panglong Conference cu Buchoh Aung San thokmi le hrihmi asi lo—Kawlmi an fim deuh ruangah an auhmi zong asi lo— Tlangmi pupa hna an program a um ciami ah Kawlmi an hun itel ve tu khi a rak si. Asinain, cu conference ah kan theih bang Ministerial Burma le Frontier Areas miphun pawl nih ramkomhbupi pakhat dirh dingin min cu an thut. Cucu Union Day kan ti. Kumtin 12 February ah kan ulh. Asinain, Buchoh Aung San le Kawlmi longte deuh nih thiam an co lengmang, Pyiduangsu pi hi an mah thawng deuhin a dirmi phun zong khin ca zongin an kan cawnter. Tlangmi pupa hna an biapitnak zawn le an cawlcanghnak kha tuanbia ah an thlau—an kan hnawhpiak hramhram zong cu asi lai.Hi tuanbia hi Tlangmi nih a dikning tein kan chim le kan theih a tha ngaingai ko, timi kha hi cauk ka rel pah in ka lungah a hung um. Hihi Kawlram a hmasabik President Sao Shwe Thaik fapa Harn Yawnghwe zong nih 2009 tuahmi Chin National Assembly ah siaherh ngaiin Chinmi hruaitu tampi sinah a rak chim bal. Record cauk zongin a chuakmi a um. Cu bia zong cu ka lungah a hun chuak tthan.Historian minthang Professor Than Tun nih “kan hruh lo nakhnga tuanbia hi kan cawn” a rak ti, an ti. Minung cu saram kan si lo caah khoika in kan chuah i zeidah kan si, timi thukpi in kan theih lo hmanhah zeimazat cu kan theih cio cu a hau. History theih loin politik zong thukpi in khel khawh le tuahtak khawh asi lo. Chinmi zong Chinmi hi zeibantuk kan si timi tuanbia a hmasabik ifiannak le theihnak ahcun a hopoah Dr. Lian Sakhong tialmi In Search of Chin Identity le Dr. Vum Son tialmi Zo History hi rel hmasa a tha hnga, tiah ka lung chung tein ka ti tawn. Cu ka timi cauk ah tutan Pu Chawn Kio cauk hi a hun ichap ve. Kai lawm ngaingai. Saupi kan nunpi hram seh.

.

58