KONFERtrt{cA H l\iil\rii mniinronzrsii TAREBrzr{Esr DHE puNiisrnnro,Ndikimi i krizas grorrate

"rT-::K:'#6z'rrdhe punosim ni Koso'ri7 dhe _,:ff;1fiHJi:ffidilTffiHi;;;,;'

dv L

THE NTII{TH I]\TERNATIOI{AL CO}VFERENCERUSII\E S S Al\D EIUPLOYMNI{T

on the topic"The Impact of grobar crisis on economyJ business and emproyment in Kosova

z-r ocffi;",t'ffi;1ffl";,ffii;il,ll.'#i,,;;;-'. - v'B

INSTITUTI I FINA}.{CAVN I XOSOVTS .ITKOrganized byKOSOVAFINANCE INSTITUTA . IFK

T{{l;r*r-;:'"n!"xrr;:-,:y,;;,Vi u i s tr.1, af E d u catio t

i ' { ' , ,t= .ff5 *,,,,,,, n, o",,,* ffi

J[o,81.,u#$6

t,ffi$/-tft[R

Prishtin6, Tetor 2010Prishtina, October 2010

SOR S

" r i i l i ;'rl8i,tilii'

riHji":l]llii

Konferenca e N€nt€ Nd€rkombCItare Biznesi dhePundsimi me tematikl "Ndikimi i krizds globale n€ekonomi, biznes dhe pundsim ne Kosovrj dhe nd venfutjera ne tranzicion", 7 dhe 8 tetor 2010 prishtind,

Republika e Kosovris

Dr.sc. Armand Krasniqi, prof. Ass. Dekan ne Fakultetinshkencave Aplikative te Biznesit ne peje - universitetiPrishtines, Fakulteti Ekonomik - up dhe mdsimdhenesangazhaur ne Universitetin e Vizionit Evropian ne peje

Kriza globale financiare dhe tranzicioni legiislativ n€ fushEre ekonomis€ n€ Republik€n e Kosovis

1. HyrjeDeri sa te giithe mekanizmat shoqeror dhe institucional E

Republikes se Kosov€s po perpiqen q6 te planifikojnO te ardhmen e shtetime te ri, e ngarkuar me shume probleme nga md te ndryshmet, ne fillim n€heshtje e tani gdo her€ e fuqishdm, ndodhem I para eiekteve td cilat po ishkakton v'riza globale financiare. Kriza e ashhrquajfur ,,bashk6kohore"

ccila tani dihet q€ pati gjenez0n n6 kredite hipotekare dhe bursa botdrorefinanciare ka filluar gradualisht t'u manifestohet papritur. Ndoshta eshtc joreale por se paku deri me tani po krijohet bindja se nese kjo krizeashtuquajtur ne shume shkrime "cunami amerikan,, nese nuk ndalei p€r nj€afat te shkurt nuk do td mund te ndihmohet as me masa intervencionistEshteterore. Llvizjet e indekseve t€ bursave ne vazhdimdsi tregojne tendencajo stabile te nitjes dhe realisht fitohet pershtypja se askush pe, kete nukqand kok€n per kete simate. Tek ne edhe pse nuk ekzisio nje treg iinstitucionalizuar financiar tregtia me fonde aktuale po shenon renie. Fondii pensioneve dhe fondi i mjeteve te privatizimit jand iretur dhe askush nuk eka guximin qe te njoftoi per gjendjen reale. Realisht ka dallime rreth qasjesme krizen te forcave politike nga Amerika dhe Evropa por qe te gjithe kanEnje synim: veprimin e pakursyer ne zvogerimin e pasojave shkatemrese tEkrizes. Amerikandt dhe disa nga rideret evropiane fertolne md me forcd qEmeqe kriza eshte globale edhe reagimi duhet gjithsesi te jete global, boteror.Por praktikisht Evropa ende nuk anin qe te kete nje plan te perbashk€tveprimi, por u kenaqen me veprime td njetrajtshrne por individuale tEshteteve te veganta. N€ Republiken e Kosoves shenjat e pata te kriz€s

326

':-:ke. edhe pse n€ heshtje, kan€ filluarte reflektojne dhe me siguri as--': kur do te jete fundi. shikuar nebaza te pcrgjithshrnc potencJhet se::rund td shkaktoje dy efekte negative. flala eshte per recension' ::.ik ose per kolaps ekonomik. Ekonomia e vendit tone eshte e brishte

:' iirisht per kete fakt ndoshta nuk behet fiale per ndonje kolaps:rik por cfekte c kesaj krize me siguri ekonomine e shtetrt te n do ta

: , ' i

Eshte e domosdoshme qe institucionet kompetente shteterore, Banka-.-,-''r'c. bankat komerciale, mjetet e informacionit, etj, te bashkerendojne.:tin e vet me qellim te krijirnit t€ nj€ strategi gJitheperfshirdse anti -\d ketc funksion institucionet qeveritare nc te gjitha nivelet duhet te

'.,r.rne ne m€nyre te posagme politikat fiskale, urgjentisht n€permjet. ,:rrrTrcvc dhe plotesimevc ligjore me qellim sigurimit te lehtesir;,r. [e,' -'^tet biznesore dhe qytetaret e vendit. Banka eendrore duhet t'i kri]'ojra lrlc libcrale nc raport me bankat komerciale dhe te jete rne

.::ile. Mjetet e infomacionit duhet te jene racionale dhe te raportojne. .' mbi vellirnin dhc rrezikun e cfekteve te krizes financiare ne menyrc

::eziku psikologjik" t€ mos reflektoje pasiguri. Ne kete situate ekzistoni scrioz e penxanent qe sistemi financiar te ballafaqohet gjate me

." ir-t € krizes. Problemet lindin ne momentin kur llogarit€ duhet te-rndojnc nepermjet parave te gatshmc dhe ne asnje menyre nepermjet tc', rteteve aksionare. Ne fokt kjo situate njihet si,,mctrgin call', qErezulton

- :cnic te vlcres se aksionevc dhe gmimit te tyre. Si rezultat i kesaj.-J1eje nornrat e kamates jane te larta duke reflektuar keshhl reduktim

ndalim te kreditit te bankave dhe te ndermarrjeve. Shitja totale e-'ia\/e jo likuide perkrahet. Ne ketd situate vetem shkaktaret nuk::ohen ose kjo behet vetern ne menyre siperfaqesore. Kjo per shkak se':',rsh nuk d€shiron qe te sqaroje gabimet e veta sistematike respektivisht:rt te cilet me dekada ju kan€ sherbyer qe dikush te pasurohet dhe pjesa: e madhe varferohet. Renia drastike e Emimeve te aksioneve dhe eigacioneve me siguri te larte provon dhe alarmon mungesen e rnadhe te

::sd se gatshme reale ne boten financiare.

2. Shkurtimisht pir disa shkaqe dhe efekte e krizds financiareglobale

Edhe pse kjo terne nuk e ka per qellim trajtimin e shkaqeve.'kteve te krizes financiare globale ne planin ekonomik eshte ertueshme qe se paku shkurt€ te permenden ato m€ te rendesishmet.

dhepa

Kjo

327

per faktin se masat politike dhe legjislative qe propozohen gjithsesi te jenene interaksion me nevojen e minimizimit ose eliminimit te tyre ketiifenomeni. Pas shperthimit te kriz€s globale financiare ne qarqe tendryshme shkencore, politike, ekonomike, juridike, etJ, po flitet per shkaqett€ cilat ndikuan qe ky fenornen me permasa shkaterruese te meff dimensionte gjera dhe negative. Thene realisht, per shkak te rendesise dhe sigurise qeka sistemi financiar nd€rkombetare, me dekada jane formuar nje seriinstitucionesh nderkombetare te karakterit financiare te cilat edhe sot e kesa_jdite kane qdllim stabilitetin e ketr.1 tregut, stabilitetit td kurseve te k€mbimit.nxjerrjes dhe zbatimit te politikave financiare per stabilitetin e bilanceve tepagesave nderkomb€tare, ndihmes financiare me hua ose kreditim t€qekuilibrave eventuale financiare, ed,.

Krizafinanciare nisi ne pjesen e dyte te vitit 2006 me problematikene rdnieve te kthimit te borxheve hipotekare ne SHBA ku shune borxhli nukishin t€ afte t'i kthenin ato. Ne vijim te shkurt 2007 Wiza bartet tek bankarkryesore duke kaluar ne krize financiare ku perfshinte kredit rne te m€dhahipotekare, q€ nga vera e viLi 2007. Kjo kriz€ shkaktoje r€nien e tregut teburses ne veren e vitin 2007. Kjo rdnie e tregun e burses, qe shum€ me eulet ne krahasim me r€nien e thelld ne tregut te burses sd vitit 200g.Autoritetet shteterore dhe ekspertet financiare konsideruan se kemi te bejmeme nje krizE tE mungeses se likuiditetit nderbankar, andaj menyra e reagimitishte duke futur shuma monetare ne tregun nddrbankare. por krizagradualisht kaloj si nj€ krize globale e josolvabilitetit bankar dhe financiar.Duhet theksuar se ne kete kohe ende ne Evrope nuk flitej per rrezikun eperfshirjes n€ kete krize. Shume banka shpejtuan ne rritjen e kapitalit te tyrevetanak duke shitur aksione te veta ose permes participimit te investimit tejashtem posagerisht atij aziatik dhe te Gjirit persik. Kjo shume vetem ngamesi 2007 deri ne vitin 2008 arriti ne 300 miliard dollar€. For kjo shumesipas analisteve mbeti shume inf-erior ne krahasim me nevojen reale tekapitalizmit bankar dhe ekuilibrit te strukfures se bilancit te bankes. Nerealitet bankat u treguan t€ paafla t€ vleresojne vleren reale te aktiveve teveta, gdo vleresirn u be i pasigurt, i ndryshueshem, per percaktimin e vleresreale. Kjo situate shkaktoje nitjen e krizes se likuiditetit nderbankar1,krizene besueshmerise se ndersjelle dhe rritjen e perqindjes se interesit teborxheve nderbankare. Kriza financiare u thelluar ne shtator te vitit 200g,ku shume institucione financiare amerikane u gjenden ne situatd tefalimentimit ose u shpetuan nga reagimi i Fed (kompania e sigurimeve AIG,Fannie Mae dhe Freddie Mac), u blene me nje gmim simbolik Bear Stearnsnga JPMorgan ose falimentuan (Lehman Brothers). Keto ngjarje shkaktuankaos edhe jashte SHBA - se e veganerisht ne Evrope ku shume institucione

328

, J '.r gtenden para falimentirnit. I g1ithe sistemi bankar nderkombetar:--:.'LLidhllr, nd veqanti me stmmbullarin e vct qendran bankare:'.-- ' '" Dlrke u mbeshtetur ne njohurit€ historike se kriza financiare

- ,'..:.i irc por edhe ne baze tc vleresimeve tc shume teoricieneve,.'.: '.: dhe mendimtardve kjo eshte vetem faza e pare e nj€ krize me td, : , 'konomjse reale. Qeveritc c fuqive te medha ekonomike boterore

.injaiin e alarmit per te intervenuar shteti ne shpetimin e sistemitrcr tc zvogcluar cfcktet shkaterrucsc te krizes rnbi ekonominePlanet e shpetirnit te sektorit bankar te rrezikuar fil l imisht u

' nc SHRA dhc Evrope dhe ne tc shpcshten c rastcve nga dy aktorc te: l : qeverite dhe bankat qendrore. Bankat qendrore po reagojne ne-: c pdrqindjes se interesit tc tyre si dhe nc mamjen si garant te

:'. r- td inf-ektuara te bankave ne veshtiresi.'o' Perkunder ketyre masave'.rrii per tc stabilizuar scktorin bankar dhe per te minirnizuar efektet c

, : .alo vazhdon rrugdn e thel l i rni t te sai . Shume anal iste mbeshtesin- sc kriza c krcdivc imobilicr ,,slrbprimc" cshte vetem shk€ndija c:,rcve ffi€ te thella te kesaj krize. Kriza ngadale po bartet edhe ne.,nrinc rcalc. Kriza bankarc po ndryshon formen e saj dhe po paraqitct

. - ze e superprodlrimit. Shume shtete jane duke krijuar plane giiganteske', cstimeve duke rritLrr deficitin buxhetor per te stimuluar ekonomine

- zr ogeluar ef'ektet negative te kriz€s. Edhe sot e ndoshta edhe nje kohe,' ardhmen do ti rnbreteroj pyetja si eshte e mundur ky cunami financiar

, :kononrik i kapitalizrni modern te marr kete dimension te frikshem kur--rrthe mendllarn se kapitalizmi clhe fonna e tij moderne neoliberalizirni

'i,ra kjo situate me shpe.ytesi nclryshoj dhe vazhclon tc ndryshon struktura bankare nde rsa-..r pcsoj rcnjen rre te thclle ne historine e saj, vetenr nga janari dcri n.re 24.10.2008. 1 nje rinje e papare. : Dow Joncs (SHBA) zbrit i per 36.83%, Nikkei (. laponia) per

,r11,, FTSE 100 (tsritani) pEr 39.86Yo, DAX (Gjermani) per 46.75Yo, CAC 40 (F'rancc),'t renje prej 43.11%, Bursa e Moskes u rnbylle pCr jave t€ lera nga friga e efektcvc: : i c ' t c .

: lec l r i Dr. Selmanaj . , Ci lat jan€ dimensionet e kr izes f inanciare per ekonomin€ globale.

artuli l l Cshtc rnafT nga, 'rv\\ 'w.s:lzetashcintare.euibeclri selurarri/kriza l ' lnanciare 2008.html

- Qevcria Amerikane plasoj Planin Paulson i cili plan parashikon blerjen e aktiveve te

'--ktuara nga bankat e ndryshme ne shnmen prej 700 mil iard dol lare. France : Shteti

- , ,r i rnton te gj i tha opcracionet bankare ne vlere porej 320 mil iard dol lare dhe ndihmon nc

" , :r i tal izirnin e bankave ne vlere prej 40 mil iard dol lare. Gjermani : Shtet i garanton

rL-racionct bankarc ue vlere prej 400 mil iard dol lare dhe ndihmon ne kapital izimin e

.:nkave pcrj 80 rrriliard dollar€. Britania e Madhe : Shteti garanton operacionet bankare ne

cren prej 320 mil iard dol lare dhe ndihmon ne kapital izimin e bankavc nE vler€ prel 64

:rriiard clol1are. Zvicer: nclihrnohtet ne kapitalizimin e bankes prej 6 rniliard frz. clhe blihen.xfivet c infektuara prej 60 miliard frz. Indi: nclihmohet sektori bankar me 9 miliard dollare

: ' r rc : U lc t pcq in t l ja c in te rcs i l .

329

ishin rregullatoret e mrekuliuesh€m t€ tregut dhe shoqerisd? Si eshtE

mundur qe sistemet demokratike model te krjojne hapesire per panegullsi

te tilla financiare'/ Edhe mbrojt€sit me te medhenj te tregut te lird si

rregullatori i vetem jane terhlqur dhe po k€rkojne nje kontroll dhe

rrelullator shume rne t€ fuqishem p€r te evituar perseritjen e krizave G

ngl"ashme. Po pyetja qe shtro'het eshte dhe se.kush po humbe dhe a ka edhe

n/a ataqe fituan ne t€ vertete ne kete l<rrzE|la3

3. Intervencionizmi shtet€ror n0 sistemi financiar dhe fundi i

logiik6s ekonomike n eoliberale

Tani m€ nuk ka dilema se kriza globale financiare ka ndodhur dhe

ekonomia bot€rore €shte goditur r€nde pa asnje dyshim ne mdnyren shume

profesionale. Se sa do te jet€ e thell€ financiarisht kjo kize, cila do te jetd

tostoja e saj dhe ne gfare forma t€ tjera do te paraqitet, mbetet q€ td tregoj€

koha. Natyilrht, ,ipu, logikes prite qe nderhyrja e shteti td,jete e forte dhe

konstruktive p€r tu ballafiquar me te pasi q€ tani asnjd veprimtari nuk esht6

e sigurt nga turbulencat. ilshte krijirar bindja se arsyet ideologjike dhe

ekoriomike t0 nje sistemi ekonomik liberal t€ udh€hequra nga Shtetet e

Bashkuara t€ Amerikes po u vjen fundi. Po ashtu edhe ideja per ekonomi

neoliberale me taksa te ul€ta, tregjet financiare qe vet - rregullohen nga

ndikimi i ofert€s dhe kdrkeses dhe nje minimum dispozitash ligjore per

rregullimin e ekonomise dhe t€ demokracise liberale jan€ n€ pikepyetje me

shum€ se kurr6 me par€. Meqe ksiza frnanciare nderkombetare lindi dhe u

zhvillua ne SHBA -

angazhimi i shtetit eshte ne kunddrshtim me idene

neoliberaliste. Masat inlervencionsiete dje proteksioniste po konsiderohen

td vetmet qe mund t0 shp€tojne dig.'oo K€to masa qe po meffen nga ana e

shteteve zakonisht po shkojnd n€ drejtim td:

@ p€rmirdsimit te transparenc€s se bankave n€ nivelin e tyre te kontabilitetit;

tr perforcimin e kontrollit mbi bankat permes nj€ procesi reviziv revizioni

per shkalles se rrezikut q0 marrin pennes nolrnave te lidhura me credit

Default SweP;

'0, Bedri Dr. Selmanaj., Cilat jand dimensionet e krizes financiare per ekonomin€ globale'

Ky artuli l l €sht€ marr nga internethip:llwww.gazetashqiptare.eu/bedri_selnani/kriza_financiare-2008.htm1i++'tn . shoh"im politikat dhe mbeshtetjen e shtetit per sektorin financiar ne Shtetet e

Bashkuara t€ Amerikes dhe ne vendet e Evropds per te filluar me nj€ kosto td buxhetit rreth

700 milrd USA $ . Shkalle fillestare t€ ndihmds shtetdrore n€ Evrop€ jand ne 500 MB milrd

€, n€ Spanje 100 milrd €, Porftrgalija 20 € milrd, n6 Francd 360 € milrd, Norvegjia 55,4

milrd € 500 € nd Gjermani milrd, Ar'rstri 85 mlrd €, etj"

330

s permiresimin e menaxhimit te riskut duke vendosur nrodele e forma te re;a

dhe ne kontrollin e Pageses;tr pdrmiresimin e kontrollit te tregut duke rrilr-rr kooperimin nderm.let

iht.t.u. dhe perforcirnin e kontrollit te bankavc te rnedha nderkombetare;

tr permiresimin e cfektivitetit t€ rregullavc dhc dhCnien c rekolnandimcve

nga ana FMN dhe tc Forumevc qe kane mision stabiiitetit financiar per

lirnitirlirr c cfekteve ciklike te financave,s perforcimin e kapaciteteve te institucioneve financiare nderkornbetare per

te ndihrnuar ckonotnite ne ve shtiresi.

Ajo per gfare jerni vet€cliiesuar te giithe esht€ se kerni nevoje pernje

strukture te re financiare p€r te luftuar joekulibrin financiar. te zvogelimit te

tbrmave spekulative ne tregun financiar. Bankat te cilat operojnC ne Kosove

clhe vet Banka Qendrorela5 e vendit s€ paku zyrtarisht nuk kane deklaruar

veshtiresi apo problerne ne funksionirnin e tyre, aq me pak te kapitaleve apo

te portofblave te kredise se keqe, te cilat te jene bere shqetesuese per

lunisionimin. Ende portofoli i kredive problematike eshte r.re nivelin e

lejuar dhe ne shifi 'a te nloderuara per sistemin tone bankar edhe pse realisht

piit.t qe ne rnuajt e arclhshem ky nivel te rritet. Deri tne tani vleresohet qe

sistemi financiar si burim i kriz€s ne Kosovd nuk pati probleme te tija te

brencishme. Kjo eshte inkurajuese dhe momentalisht kjo i bene me pak

goditese ef'ektet e mundshnre t€ kriza boterore ne sistentin financrar dhe

ckonomine kosovare. Nuk ekzistojne informacione respektivisht

indikacione te sigurta se a pati efekte t€ kriz€s tek bankat qe operojne ne

vendin tone. cilat ishin problerne lidhur tne portofolat e tyre, natyra e

kapitalit te tyre apo likuiditeti ne teresi.

Jo vetem kaq, me sigud te madhe mund te konstatojtne se efektet e

kesaj krize tek ne qarte shihen ne aspektin e dergesave te emigranteve te

cilai kane shfaqur shenja te qarta te renies, situate kjo qe perbejne nje

recluktim te metejshem te mundesive te financimit te aktivitetit

ekonomik.ta6 Te rlos hanojme se renritancat jane burimi kryesor i

't5Guvematori i Bankes Qendrore te Republik€s se Kosoves, Hashim Rexhepi, ka vleresuar

se sistemi bankar ne Kosov€ €shte i q€nrlrueshem dhe stabil dhe sipas tij, edhe pse nuk ka

ligl pdr sigur:imin e depozitave nuk ka lrezik te depozitave. Kjo krize, sipas tij, ende ka

sh]rm€ te panjohura, ka shlme rreziqe dhe shumd shpalosje qe dr.rhet bere ne pasqyra te

ndryshme financiare, qofte bankare apo te bizneseve qe kane te bejne me asetet e tyre'

prundr,.1 duhet te kete shunle kujdes ne menaxhimin sa me te niire qe irrrpaktet e kesaj krize

t€ jene sa rne minimale ne Kosove.,r, iSipas raportit te IOM - it - Nctikimi i krizes globale financiare mbi migracionin matr

ngu interncii wwrv.uri.org.al/uri/pub/raporti-shqip3.pdf tregohen qartd efektet qd i ka

.rikuktro, dhe do t'i shkaktoid kriza globale financiare ne vendet ktt kand migracion

331

zhvillimit ekonomik shoq€ror ne vendin tone. Vitet e fundit ishte ven€ renje nitje e dukshme, si e nivelit, ashtu dhe e ritmit td depozitave. Deficitiffegtar eshte thelluar, odr shkak te renies s€ eksporteu., poi edhe te irnporrirte makinerive, pajisjeve dhe lend€ve te para. Sipas dinamikes siinvestimeve nga b'xheti i vendit pritet q€ te mitet aenilti buxhetor i dhefillirni i proceseve te rcja qe kanc te bejne me borxhin publik dhe kostos sifii.t47

4. Roli i institucioneve shtetErore n€ kriz€n financiar dhebllokimi i ef'ekteve goditdse te kriz€s

Eshte fakt i ditur botdrisht gendja e dobet ekonomike ne Republikine Ko_soves. Meqe punirni nuk ka intence qd td analizoje shkaqei e kesargendjeje ne menyrd qe te perpiqemi qe te ofrojme nje projekt itrateglik icili do td ndikojd ne minimizimin e efekteve goditese te lesa.,i krizJ Nemendojme dhe propozojme se aksioni dLrhet t6 koncentrohet ne karerdrejtime:

l. Angazhim me te theksuar politike institucional;2. Aksioni media dhe informativ3. Masa dhe stimuj te karakterit ekonomik;4. Masa legjislative;

4.1. Roli i institucioneve shtettrore p\r minimizimin e krizEsJinanciare

Padyshim qe ballafaqimi me krizen financiare pa nderhyrje efikasetd institucioneve shteterore nuk do te kete asnje kuptim. per shkak rerrezikshmerisd se larte shoq€rore te krizes jemi deshmiiare qe shtetet kanishtuar bashkepunimin ne kete drejtim. Andaj reagimet politiil institucionalne kete drejtim duhet fokusuar nd kete drejtim:

q' Lehtesimin i ekonomise nga disa taksa duke mos i rrezikuaraktivitetet dhe efektshmerine e qeveris€ me rastin e zvogelimer.eeventuale te te hyrave ne buxhet (p.sh. zvogerimin e TVSH-se perdisa produkte ekzistenciale):

e- shqyrtimin dhe marrjen e masave protekcioniste ndaj disa importer-eedhe pse kjo menyre e veprimit ne ekonomine e tregut nuk

'ot qiq* Raport te peste Zhvillimi &-Tranzicioni te publikuar nga lrNDp n€ Kosove n_ea

te glithe autoret dhe specialistet vlereiohet se efekte . kire. fina-nciare globale ne Kosor.ejand prezentd. Per me shume shih ne wrwv.ks.undp.org ma,' ne muaiin mars 2010J J./.

rekomandohet. Kjo strategii duhet mendohet, analizohet dheeventualisht zbatohet nese keshtu veprojne vende e caktuara;Urgjentisht krijimin e politikave destimuluese ndaj importit p€rtuesmckanizrnave, sig mund te jene kontrolli i cilesisc, standardct. prtnae inspeksioneve, etj,.Planin qevcritar per reduktimin c shpenzirnevc pubiike giithnjc dukcpasur parasysh mosrrezikimin e aktiviteteve normale perfunksionimit te saj;Rritja e taksave per produkte qe nuk kane ndjeshmeri sociale, sikozmetika, e gjera tc tjcra te luksit;N€ baze te plani strategjik t€ menduar dhe percaktuara te stimulojeksportin, te shtohcn stirnr,rlirnct ne bujqesi c trlegtori, ne gjcncrirnine produkteve agro -industriale, duke pasur parasysh ef-ektet qe mundtc arrihen sa i perkct puncsimit dhc zevendcsimit tc artikujvcushqimor nga impor t i .Ndermarrja c rnasavc pcr te ndihmuar shtrcsat rnc te varfra, mcqellirn te zbutjes se problerureve sociale, pasi qe situaten e krizes mesc rendi e perjctojnc tc varfrit. Pcrkatcsisht tc mos lejojmc qe krizatsociale te shnderrohen nc ato humanitare.

4.2. Aksioni medial clhe inJbrmativ

Meqe kjo krize sot ne te gjitha rnediet e shkruara dhe elektronikeCshti dhe edhe pcr nje kohc te gjatc do te mbctet "top temc" lehte mund tekonstatojme se as aktivitete e shumta kunder kunderthenieve globale dhe asvet fcnomeni globalizim nuk kane arritur qe te homogjenizojne boten sc sakriza aktuale financiare globale.las Ky hornogjentitet eshte rezultat imedieve dhe pikerisht atyre duhet falenderuar per kete. Mediet jane merneritoret pdr faktin se qe n€ fil l im kane insistuar qe kjo gfare ka ndodhurCshte krize serioze dhe me efekte shkaterruesc afatgjata. Per shkak tepozites specifike qe kane ne jeten shoqerore ato jane shnderruar nelajmetare te krizes financiare globale duke informuar per vellimin dheforcen e saj ne vende te caktuara. Per shkak te natyres dhe forces goditese tekrizes financiare globale parashikohet se ajo gradualisht do te transferohetnga vendet e pasura ne vendet e varfra dhe pikerisht per shkak efektenegative qe do te reflektohen drejtperdrejtc ne investime dhe ekonominereale. Roli i tyre duhet te jete real duke infotmuar per vellimin, natyren dhedimensionet e krizes. Ato duhet qe t€ informoine pdr gjendjen e fenomenitkrize dhe qe assesi nuk duhet minimizuar, simuluar por perkundrazi realisht

r{E Veselin Dr. D & Radoslav DR. J., Cunent global hnanciar crisis and rnedia, UniversitetVediteran Podgorica 2009

1 1 1J J J

duhet raportuar pavar€sisht nga niveli i frikes. Kjo p€r faktin se humb6sitme te medhenj jan€ qytetaret e pafajshem. Roli i medieve ne k€t€ segmenteshte i shume anshem.

@ Se pari i detyron institucionet qeveritare qd te mos jenE

neglizhence ne hartimin dhe implementimin e politikaveekonomike dhe masave ligjore antilrrizl;

e se dyti i detyron institucionet qeveritare qe t€ angazhohenrealisht ne kthimin e besimit ne sistemin bankar nepermjetplotesimit te detyrimeve te angazhimeve dera td p€rbashketarajonale dhe evroPiane;

(F Se treti e detyron Bankdn Qendrore dhe bankat komerciale q€ tdvazhdimisht, varesisht nga spiralja e kriz€s, t€ permir€sojepdrfonnancdn e fyre dhe jo vetem kaq, por td rrisin seriozitetinlidhur me ushtrimin aktivitet p€r sigurimin e rentabilitetit temjaftueshem.

Gp Sd kat€rti i vetedijesoni qytetar0t, nddrmarrjet dhe grupet einteresit p€r rrezikun dhe pdr nevoje e metodave dhe mdnyravetd reagimit.

4,3. Masa dhe stimuit tii karskterit ekonomik;

Qd nd fillim td kdtij punimi kemi konstatuar se ekonomia kosovareeshte e brishte dhe me shume probleme td cilat sa vijn€ e rriten. Po ashtupavar€sisht qdndrimeve zyrtare se a ka apo nuk ka krizd financiare ne

Kosov€, cilat jan€ dimensionet e saja apo cilat jand efektet e goditjes q€ ajoka shkaktuar nE vendin ton€, mendoj€ se duhet gjithsesi te kemi nje strategji

leale vepruese shumddimensionale. Rruga e daljes .nga kriza duhet te

k€rkohet n€permjet nje pune shum€ me te madhe duke e rritur rendin dhedisiplindn n€ fi.ish€n inovacioneve ekonomike institucionale. K€to masaduhet td jene strategjike dhe t€ kombinuara mbeshtetura m€ teknika dhetaktika operative td kompozuara me nje strategii efikase anti - kriz6. Kjostrategji gjithsesi duhet harmonizohet me nje pako td perbashk€t strategjiketE aspekteve politike, legjislative dhe ekonomike i cili do t€ jete bazE plt

miratimin e modelit te zhvillimit te ri te bazuata ne nddrtimin e nje mjedisite q€ndrueshem institucional dhe p€rshpejtimin e rniratimit te ekonomisd sedijes. Keto jane kushtet e te gjitha kushtet e tjera. Kjo nenkupton, nder t€

tjera, stabilizimin dhe forcimin e sektorit bankar, t€ kontrollit t€ rrept€ dheefektiv te veprimeve aktive dhe pasive e td gjitha institucioneve financiare.Afirmimin e politikave td sinqerta qeveritare anti - l<rizE e domosdoshmeper nitjen ekonomike., Ne kete situatd te gjitha masat anti - krize duhet

334

' ier€suar ne bazE te disa kritereve themelore: t€ prodhimit dhe rritjen er',rn€simit, te likuiditetit, efikasitetit ekonomit, ristrukturimit dhe:Jndrueshmerise se 'ides ekonomike dhe zhvillimit. Kujdes i veganteirhet t'i kushtohet mundesisd se 'ides se prodhimit bu qesor, kudo qe eshte:' arsyeshme e mundur. Kriza globale eshte vleresuar te;.te un r. t.lot pe,shkak se tani na ka mesuar qe te rrisim aftesise per te t<.1ua, te ndryshmcJhe qasiet me te mira td cilesise te zhvillimit ie potititave ekonornike,zbatimi i te cileve mund te siguroje nje rride te qindrueshem ekonomik.Realisht tani ky pro-ces €shte kompleks dhe i veshtire per faktin se kalirftinduar koha qe disa ndryshime tc vogla dhe te lehta te konsiderohen tenrjaftueshme. Perfundimisht eshtd . n.uo.lrh*e per t€ kap€rcyer retorikendhc interesat e nje historie suksesi e bazuar n€ doktrinen neoliberalekonomik. Padyshim qe bailafaqimi me krizen financiare pdr nddrhyrjecfikase te instituconeve shteterore nuk do te kete asnjc kuptirn. per shkak tenezikshmerise se larte shoqerore t€ krizes jemi deshmitare qe shtetet kaneshtuar bashkepunimin ne kete dreitim.

4.4. Masat legiislative

Kriza globale financiare gjithsesi duhet qe te perfshihet edhe nekuader te stratcgjise per sigurine e vendit. Ky dokument duhetharmonizohet konform're zhvillimet e politikave shteterore per sigurimin eqytetareve, te shoq€rise dhe te shtotit demokratik ndaj lercenimeve erreziqeve te brendshrne dhe te jashtme edhe te kesaj natyre. Legislacionidhe veprimtaria ne fushen e sigurise se Repubrikl, ,! Kosoves duhetharmonizohet dhe perputhet me standardet dhe parirnet e shtetit demokratik,si dhe me aktet nderkombe tare te pranllara prti saj Strategjia legislativenuk eshte t€resi rregullash dhe normash te dhene pdrgjithmone.Perkundrazi, adaptinri i fyre ne rrethana te reja dhe promovimi i zhvillimitte shpejte t€ ekonomis€ sd tregut td lire tani e tutje duhet rishituar konformme propozimet e dhene me siper. zhvillimi i nje ekonomie te shendetshme,duke luftuar shumd me fuqishem ekonomine informare dhe korrupsionin, dot€ mbeten faktore kyg per konsolidimin e institucioneve dhe te unitetitr.e Guvernatori i Bankes eendrore te Republikes se Shqiperisd Ardian Fu[ani ,,(.do krizer ro l r

v uv n r lL t

:f:]] lf":lif1::.:1":r. ii 1av1rl,sisht intensitetit, sr,rrirles sr."s;;ik. ;po kohezgjarjesc,ldo krizi plotcison nre '. ie pjcse ri ' i re pLrzzr-in c r, i,shtiri i to f,,rri i",r i"ritt te ekonomise sel.:.::,1,::.11, *r-Lke-ndihmuar

ne kLrptiinin rrre rc rnirC rc sc 1efes,. narr nga

cvidenlrne/artikull/ idcn/3 3 7

J J )

n_acional per arritjen e standardeve t€ dere t€ rdnd€sishme per integrimin_Kjo do te ofrojd mundesi ne nitje per zhvilrimin e biznesit dhe nje klimeekonomike te favorshme per investitor€t e huaj. Ndikimi i faktorirekonomik per sigurine kombetare do te nitet graduarisht nepermjapjesema*jes strategjike dhe integrimit te ekonomiie shqrptare ne nivelrajonal, evropian e me gjere. Ne kuader te ketij plani, masat legjislative n€menyre specifike mund te ndikojn€ ne bllokimin e efekteve negative t-$trur ne fiale. Qellimi i krijimit te rnekanizmave t€ pershtatsnem ligjotduhet konsideruar rrug€ per ndermarrjen e kdtyre -uruu",

'c- Krijimin e mekanizmave shtetdror funksional p€r parandalimindhe luftimin e ekonomis€ informale, evazionit fiskar, trafikimittd mallrave, etj,. (inspektoratin financiar, policin. financiare.sherbime.t e speciarizuara doganore, segmentet e specializuara tEprokuroris€ dhe gjyqdsise nd planin financiar);

e- Nxjerrjen dhe kompletimin legjislacionit konfbrm baz6slegjislative t€ Bashkimit Evropian q€ do td rreguiloje dhcmonitoroje tregun financiar ne Kosove;

e Rishikimin dhe adaptimin e legjislacionit mbi tatimet n€ menrrEqe ato td jene fleksibile dhe td pasqyrojn€ poritikat et onomite rep€rmendura m€ sip€r;

'e Rishikimin e Ligjit mbi Doganat dhe Akcizat n€ Kosove nEmenyr€ qe t'i pdrshtatet politikave ekonomike t€ pdrmendura m€siper;

* Etj,.

P€rfundimet

- Pa asnjd dyshim masat preventive dhe ruft€n kunder problerne'eglobale dhe efekteve negative q€ sjell€ globalizimi n6 kontekst t€ gjere nr*jand homogjenizuar.sa. duhet edlii pse ka pasur perparime. Duke qenE r€vetedijshdm per shkallen e nezikut ne vend ndaj efekteve te kridsfrnanciare globale dhe lehtesis€ q€ tregon ajo td importohet ne vende mekonomi te brishte e domoidoshme Lonsiderohet pergjegjesia cinstitucioneve shteterore qe se pari te zhvilloje politika efikase ekonomik _financiare per venien ne jete te strategjise zhvillimit ekonomik e social Evendit e cila garanton sigurine dhe staultiteti per plot€simin e interesave tEqytetardve. Prioritet mbetet zhvillimi i procesii te integrimit rajonal cevropian, si dhe thellimi i reformave strukturore ekonimike. Ne kftEdrejtim objektivat kryesore duhet te jene: Konsolidimi i mdtejsh€m istabilitetit makroekonomik te vendit dhr tr1i.i i kushteve lehtesue

336

:rg.jore per thithjen e investimeve te huaja; Lidhja e mameveshjeve dhezbatimi i projektcve stratcgjike te perbashketa partneriteti; Permiresimi;ilesor i klimes se biznesit per rritjen e investimeve me sipetmarrje privateni- infrastrukturc dhc tcknologji, duke u mbeshtetur me fuqimisht ngasektori bankar e financiar, per te rritur nivelin e punesimit dhe per te:;rrniresuar bilancin tregtar e financiar te vendit; Konsolidimi i te drejtavc:.'ronesore, vazhdimi i procesit te privatizirnit ne sektoret strategjike te

"'konomisc; Nxitja c zhvillimeve me dinamike te degeve me rezultate:konomike me te larta dhe me te shpejta, duke synuar, krahas te t-lerave,zbLrtjcn c pabarazise ekonomike te zonave rurale brenda vendit dhe:edLrktimin e varferise; Forcimi i shtetit hgjor ne funksion te p€rmiresimiti.' administrimit tatir-r-ror dhe doganor. Aktivitetin preventiv dhe represivnda-j fenomenit "ekonomi informale" dhe dukurive tjera negative ne.hoqcri. Andaj, rnarrja e masavc politike, legjislative, ekonornike dhe:rshkepunirni nderkornbetar per nje reagim racional dhe te suksesshem ndaji.:lsaj krize me cfekte te parapashikuara eshte nevoje inrperativc. Reagimishoqeror me kete pako masash dhe angazhimesh konkrete ndikon ne uljen e:r'azionit fiskal dhe nc nrenaxhimin c drcjte te shpcnzimeve publike, nekullzimin e shkall€s se korrupsionit dhe rritjen e transparenc€s. Realizimi iStratcgjisc sc Sigurisc sc Republikes se Kosovcs c cila kcrkon shpcmdarjcn;,ptimale te burimeve ekonomiko-f-rnanciare duke i dhene prioritetsrabilitetit tc brendshcm, si dhe krijimit te rczcrvave tc ncvojshrne nci::rbeshtef e te politikave shteterore per permbushjen e rnisionit kushtefues neI'-rshin e sigurise kornbctarc qe eshte c lidhur mc cfcktct c kizcs financiarc: i oba le .

AbstractThe global financial crisis and legislativ transition in the field of

.conomy in the Republ ic of KosovaTo avoid or minirnize negative cffects followed by the global

I-.rancial crisis in the country institutions through economical-juridical:r'.i.lsllres known as country intcrvcntionism. Many months went this,.'rivity started from USA, actually in the country of liberal economics upon: tl.lc European countrics. Globally banks salvage is considered as the:r.:'3Sllre to achieve the main goal - salvage of the economics from total:.,l lapse. So far the logic of the system of wide economic liberalization:-.Jicates the apathetic signs and no efficiency. Salvage actions so f'ar in our:-',rntry are not mentioned vcry clcarly or taken very seriously by anyone.3:;ause it's high importance and seriousness we need very soon to find-':r effective monetary policies, financial and juridical salvage measures,

r:-r3LlSe even those who so far iustified the loeics of neoiiberal economical-a a 1

social system, now, very seriously and in a high speed are looking for suchmeasures! The role of state intervention is not just non avoidable but it isvery necessary and the actions must be real, rational, effective and vefyconstructive. First result that came out of this situation is the fact that banksare creating a very narow links with the state.

Not willing to go deeply in the structure of these actual politicalproblems, the role of the state must be focused through economical andlegislation policies, toward enforcement of bank systems, market and creditsystem, investment protection, changes of the tax policies up to capitalstimulation. It is very necessary, till it's not too late, that competentinstitutions of Republic of Kosova must be very busy in a way towardhaving an anti-crisis strategy. This strategy through intervention policiesand the measures of economical character and juridical instruments mustcreate an immune economical system of the country in a way to resist thecoming situation and save as much as it can be saved from the pension fund,fund from the privatization of the properties and those few citizens savingsin the bank system.

Literatura e shfryt0zuar ose e konsultuar1. Acemoglu, D. et al. (2004), Institutions and the Fundamental

Causes, of Long-Run Growth/ Handbook of Economic Growth, Ph.Aghion, S. Durland (eds), North - Holand .

2. Veselin Dr. D & Radoslav DR. J., Cunent global financiar crisis andmedia, Universitet Mediteran Podgorica 2009

3. Polany, K., (1990) The Greate Transformation, Beahow Press4. Instituti per Studime te Avancuara GAP "Efektet e krizes Financiare

Globale n€ Kosov€"5. Zhvillimi & Tranzicioni., IINDP / KOSOVA Buletini i peste

ekonomik, Per me shume shf ne www.ks.undp.org marr n€ muajinmars 2010

6. Ndikimi i krizes globale financiare mbi migracion. Raport i IOM -it. Pdr me shum shif ne:http ://www.albania. iom. int/alllmpact%20ofYo20Financi al%20Cri sis%20on%20Misration al.LLlf - marre ne muajin mars 2010

338