JS SG Rod u citankama i nastavi srpskog jezika 1 1

Jelena Stefanović Saša Glamočak �

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezikau osnovnoj školi

Jelena Stefanovićmr Saša Glamočak

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�

U istraživanju u Srbiji učestvovali/e su: Biljana Knežević, profesorka srpskog jezika i književnosti Branislava Džida, inženjerka informacionih tehnologija Dejan Videnović, psiholog Jasmina Momčilović, pedagoškinja Jelena Nikolić, psihološkinja Jelena Pantić, psihološkinja Jelena Stefanović, profesorka srpskog jezika i književnosti Marina Spasojević, profesorka razredne nastave Mileva Mojić, pedagoškinja Nataša Perišić-Pavlović, pravnica Saša Glamočak, profesor srpskog jezika i književnosti Zoran Stefanović, psiholog

Posebno se zahvaljujemo na pomoći Ivani Jugović i Srđanu Puhalu.

Ova publikacija deo je projekta „Rodno osetljivi udžbenici i nastavna praksa u regionu Balkana“. Projekat je realizovan od septembra 2005. do septembra 2007. godine. U njemu je učestvovalo sedam partnerskih organizacija:

- Grupa za emancipaciju žena „Hora“, Valjevo (Srbija)- Centar za rodne studije, Filozofski fakultet, Novi Sad (Vojvodina)- Centar za edukaciju, Fakultet za psihologiju, Priština (Kosovo)- Gender centar – Centar za jednakost i ravnopravnost polova Vlade Republike Srpske, Banja

Luka (Republika Srpska, BiH)- Centar „Žena i društvo“, Sarajevo (Federacija BiH) - Institut za društvena istraživanja, Centar za obrazovanje i razvoj istraživanja, Zagreb

(Hrvatska)- „Ženska akcija“, Nikšić (Crna Gora)

Projekat je finansijski podržao Institut za otvoreno društvo iz Budimpešte.


Sadržaj1. Uvod

2. Analiza čitanki za osnovnu školu

2. 1 Metod istraživanja

2. 2 Rezultati istraživanja

2. 2. 1 Osnovni podaci o udžbeniku i tekstovima u udžbeniku

2. 2. 2 Podaci o opremi, književnoj formi i sadržaju tekstova

2. 2. 3 Predstavljanje ženskih i muških likova

2. 2. 4 Dečje igre - aktivnosti, igračke i uloge u igrama likova devojčica i dečaka

2. 3 Zaključci

3. Analiza upitnika za učenice i učenike

3. 1 Metod istraživanja

3. 2 Rezultati istraživanja

3. 3 Zaključci

4. Preporuke

5. Literatura

Gender sensitive textbooks and classroom practice in the Balkan region - research in Serbia

Prilog 1: Istraživačka matrica

Prilog 2: Knjiga koda

Prilog 3: Upitnik za učenice i učenike 8. razreda osnovne škole

Dodatak 1: Analiza upitnika za nastavnice i nastavnike

Dodatak 2: Upitnik za nastavnike i nastavnice srpskog jezika

Dodatak 3: Ima jedna Marija

Dodatak 4: Upoređivanje najvažnijih rezultata dobijenih u istraživanjuu različitim zemljama u regionu

Stranica7

11

11

12

12

13

19

35

38

41

41

41

54

57

58

60

65

67

92

96

111

119

120

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�


�. UvodČesto nam se sve razlike koje postoje između žena i muškaraca nameću kao prirodne. Tako se čini

„logičnim“ ne samo da žene rađaju i doje decu, nego i da brinu o njima, da budu okrenute porodici i kući, da brinu o starima; da budu emotivne, nežne, dobre, lepe i pasivne dok se od muškaraca očekuje da budu „glava porodice”, da zarađuju; da budu jaki, ambiciozni, uspešni, hrabri... i u skladu sa tim, uobičajeno je da ženama pripada privatna, a muškarcima javna sfera života. Međutim, krajem 60-ih i početkom 70-ih godina prošlog veka u nauci je doveden u pitanje esencijalistički pristup po kome žene i muškarci poseduju esencijalnu prirodu. Definisan je pojam roda kao društvene konstrukcije pola što je omogućilo feminološka istraživanja i ukazalo da se kategorije ženskosti i muškosti ne mogu posmatrati kao prirodne datosti. Naime, sve razlike koje postoje između žena i muškaraca pravdane su biologijom i anatomijom dok nije ukazano na činjenicu da su one rezultat očekivanja koje jedno društvo ima od žena i muškaraca i da zavise od niza faktora: kulturnih, političkih, ekonomskih, društvenih i religioznih. Smatra se da su se rodne razlike pojavile sa prvobitnom podelom rada, a zahvaljujući svojoj prividnoj prirodnosti obnavljaju se u svakoj jedinki u procesu socijalizacije (Dojčinović 1993: 17). Na taj način održava se postojeći rodni režim1 u kome su muškarci dominantni, a žene potčinjene. Presudnu ulogu u procesu socijalizacije igraju porodica, škola i mediji. Poznato je da obrazovni sistemi u svim društvima pripremaju decu da se ponašaju u skladu sa vrednostima društva, usađujući u njih dominantne verzije odgovarajućeg ponašanja. Kontrolišući nastavne planove i programe, kao i udžbenike, svaka država omogućava sprovođenje određene ideologije.

Udžbenici su veoma važne knjige jer, između ostalog, značajno utiču na razvoj dece. Kod nas oni imaju veliki tiraž i ponekad su jedine knjige koje stižu do deteta (Plut 2003: 17). U našem obrazovnom sistemu ne postoji otvoreni kurikulum koji okvirno ocrtava sadržaje i nastavnicima/ama daje slobodu u izboru literature, već je u nastavnim planovima i programima naveden veliki broj obaveznih tekstova, čime je veoma smanjena mogućnost nastavnika/ca da koriste druge tekstove. Udžbenik je često najvažnije didaktičko sredstvo koje se koristi u nastavi pa je, u skladu sa tim, i njegov uticaj veći. Budući da udžbenici imaju pretenziju da prenose kulturne modele, rodni stereotipi koje oni nude mogu predstavljati osnovu za socijalizaciju ličnosti i za diskriminatorske prakse i održavanje neravnopravnog položaja žena u društvu.

Posle pada socijalizma sa velikom pažnjom analizirani su udžbenici zemalja centralne i jugoistočne Evrope i bivšeg Sovjetskog Saveza. Pokazalo se da je reprezentovanje roda problematično na dva načina: (1) rodne uloge strogo su određene i u udžbenicima su prisutni rodno zasnovani stereotipi, (2) priroda predstavljenih uloga je takva da diskriminiše žene (Magno i dr. 2003: 25).

U našem regionu takođe su rađena neka istraživanja koja su pokazala da su žene u udžbenicima marginalizovane, da udžbenici apostrofiraju socijalizatorski obrazac žene kao majke, da je prisutno potiskivanje žena u sferu privatnosti (Baranović 2000: 101-106), te da su rodne uloge u skladu sa tradicionalnom binarnom podelom na muško/žensko (Kovačević i dr. 2004: 38). Žene se ređe pojavljuju kao autorke i junakinje tekstova u udžbenicima nego muškarci, a ženske i muške osobine predstavljene su na stereotipan način (Paseka 2004: 97).

1 Pod rodnim režimom podrazumeva se relativno strukturiran i trajan obrazac odnosa žena i muškaraca u jednom društvenom kontekstu, koji formira rodne uloge, rodne identitete i različito ponašanje žena i muškaraca – navedeno prema tekstu iz istraživanja Marine Blagojević Rodni barometar str. 2, http://www.awin.org.yu/images/pdf/RodniBarometar.pdf

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�Iako se u Srbiji još od sredine 70-ih godina prošlog veka udžbenici ozbiljno istražuju2, do sada

nije poklonjeno dovoljno pažnje problemu rodnih stereotipa, predrasuda i seksizma u njima. Rodni aspekt najpre je posmatran u okviru istraživanja vrednosnih sistema u udžbenicima (Plut i dr. 1990) i pokazalo se da se udžbenici eksplicitno zalažu za ravnopravnost između polova, a implicitno sugerišu neravnopravnost žena. Ženama se pripisuje manje osobina nego muškarcima, a raspon aktivnosti kojima se one bave je uži nego za muškarce. Sa jedne strane, u udžbenicima je podržana borba za emancipaciju, a sa druge, daje se podrška ulozi žene kao žrtve (Plut 2004: 47). Takođe, analiza sadržaja Čitanke za osmi razred osnovne škole3 u okviru istraživanja o vaspitno obrazovnim ciljevima (Opsenica 2003) pokazala je da ona neguje patrijarhalni model položaja i uloge žene što je u suprotnosti sa vaspitnim ciljevima proklamovanim u Planu i programu osnovnog vaspitanja i obrazovanja.

Istraživanja koja su se isključivo bavila dimenzijom roda (Jarić 1994; Pešikan i Marinković 1999) potvrdila su da je u udžbenicima i dalje prisutan patrijarhalni socijalizacijski obrazac muško-ženskih odnosa. Muški likovi imaju glavne, a ženski prateće uloge u tekstu i na slikovnim prilozima, i dok su uloge muških likova aktivne i intelektualne, dotle su ženske posmatračke.

U navedenim istraživanjima zaključuje se da ovakvi udžbenici ne odražavaju vrednosti demokratije i ravnopravnosti, te da ih treba revidirati kada je u pitanju prikazivanje rodnih uloga.

Pored udžbenika na oblikovanje vrednosti kod mladih utiče i način na koji nastavnici/e interpretiraju propisane sadržaje te njihovi vlastiti stavovi koji mogu biti stereotipni.

„Kao sredstvo socijalizacije udžbenici su daleko manje važni od stvarnog života u razredu – pre svega od stvarne komunikacije učenik – nastavnik.“ (Plut 1994: 12)

Govoreći o udžbenicima kao instrumentu „tajnog nastavnog plana“ („hidden curriculum“)4, Angelika Paseka prostor za delovanje ovog „tajnog nastavnog plana“ ne nalazi samo u udžbenicima, već u raspodeli pažnje u razredu, raspodeli prostora u školi, nastavnim planovima i programima, upotrebi jezika, raspodeli pozicija između žena i muškaraca u školi. Pokazalo se, na primer, da nastavnici/e u odeljenju više pažnje posvećuju dečacima, da oni govore češće i duže, svoje priloge saopštavaju razredu više nego devojčice, a da nisu ni prozvani, manje čekaju da budu prozvani (Paseka 2004: 53).

Istraživanje Rodno senzitivni udžbenici i nastavna praksa sprovedeno je u Srbiji u vreme kada u društvu postoje protivurečne tendencije. Sa jedne strane, još uvek deluje proces retradicionalizacije započet 90-ih kao snažna težnja da se u nesigurnom i haotičnom vremenu izolacije i tranzicije održi nekakav patrijarhalni red (Blagojević 2002: 33). Sa druge strane, postoje snažni pritisci da se zemlja uključi u evropske integracije, što, između ostalog, podrazumeva i izgradnju rodnih mehanizama, formiranje odgovarajućih tela i organa na različitim nivoima vlasti i uspostavljanje određenih mera koje treba da obezbede ostvarivanje rodne ravnopravnosti. Naša država obavezala se da poštuje Konvenciju o eliminaciji svih oblika diskriminacije prema ženama5. Prema članu 10 ove Konvencije,

2 Dijana Plut u svojoj knjizi Udžbenik kao kulturno – potporni sistem navodi da je istraživanje udžbenika započeto na Institutu za psihologiju posle radova I. Ivića (1976 / reprint 1984) Skica za jednu psihologiju osnovnoškolskih udžbenika, Razvoj intelektualnih sposobnosti dece i udžbenik (I deo) i Oblici učenja i udžbenik (II deo).3 U navedenom istraživanju analizirana je Čitanka za 8. razred, čiji je autor Vuk Aleksić i koju je izdao Zavod za udžbenike i nastavna sredstva iz Beograda 1999. godine; ista Čitanka nalazi se i u našem uzorku, s tim što je razmatrano izdanje iz 2002. godine.4 „Postoji „tajni nastavni plan“ („hidden curriculum“) koji uskraćuje prava devojkama i ženama pored oficijelnog postulata o jednakopravnosti spolova. To uskraćivanje se vrši tako što im se prenose poruke „usput“ i „nenamjerno“ koje ih upućuju na njihove tradicionalne zadatke, uloge i pozicije“ (Paseka 2004: 52).5 Pošto postojeći mehanizmi Ujedinjenih nacija za zaštitu ljudskih prava nisu bili dovoljni za zaštitu prava žena, Ujedinjene nacije su 18. decembra 1979. godine donele Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije prema ženama (CEDAW). To je jedan od najvažnijih međunarodnih dokumenata na kome se zasniva borba za ostvarenje ženskih prava. Konvencija ima preambulu i trideset članova koje obavezuju državu na određene odgovornosti. Šesnaest članova Konvencije identifikuju specifične oblasti diskriminacije žena i uspostavljaju načine da se u ovim oblastima eliminiše diskriminacija. Naša zemlja je potpisnica ove Konvencije, čime se obavezala da štiti i unapređuje prava žena i da svake četvrte godine izveštava CEDAW Komitet UN o stanju ženskih prava u zemlji, kao i da prihvati preporuke tog Komiteta.

Jelena Stefanović Saša Glamočak �koji se odnosi na obrazovanje, država je obavezna da osigura uklanjanje stereotipnog shvatanja uloga muškaraca i žena na svim nivoima i u svim oblicima obrazovanja kroz podsticanje zajedničkog obrazovanja i drugih vrsta obrazovanja koje pomaže postizanju tog cilja, a posebno revizijom udžbenika i školskog programa, te prilagođavanjem nastavnih metoda. Takođe, Nacionalni plan aktivnosti za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti6 (koji Vlada još uvek nije usvojila), kao jedan od strateških ciljeva, ističe uspostavljanje rodne jednakosti i integrisanje rodne perspektive u obrazovanje. Da bi se taj cilj ostvario, u NAP-u je, između ostalog, predviđeno jačanje kapaciteta obrazovnog sistema za integrisanje rodne perspektive u obrazovanje preko: uvođenja rodno senzitivnih, anti-diskriminatornih i sekularnih programskih sadržaja i rodno osetljivog jezika na svim nivoima obrazovanja, uključivši studije roda u programima visokoškolskog obrazovanja; kontinuirane obuke nastavnog osoblja za integraciju rodne perspektive u obrazovanje, izgradnje i uvođenja standarda antidiskriminatornih i rodno osetljivih procedura u obrazovnom procesu; obezbeđivanja ravnomerne zastupljenosti žena na svim pozicijama odlučivanja u obrazovanju i sportu.

I u državnom7 i alternativnom8 CEDAW izveštaju, koji su 2007. „branjeni“ pred CEDAW Komitetom UN, navodi se, da su ženski i muški likovi u našim udžbenicima prikazani pretežno stereotipno. U vezi sa nastavnom praksom, u alternativnom izveštaju navodi se da se ni jedan od akreditovanih programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca ne odnosi na integrisanje rodne perspektive u nastavu te da je u Srbiji realizovan samo jedan program koji se odnosio na uvođenje rodne perspektive u školu9. Razlika između ovih izveštaja je u tome što država ne predviđa nikakve mere kako bi se ova situacija promenila, dok su u alternativnom izveštaju date preporuke.10

U Nacionalnom planu aktivnosti za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti takođe se navodi da su obrazovni sadržaji na svim nivoima još uvek androcentrični, anahroni i diskriminatorski i doprinose stereotipiziranju uloga muškaraca i žena.

Istraživanje Rodno osetljivi udžbenici i nastavna praksa (Gender Sensitive Textbooks and Classroom Practice) sastoji se iz dva dela, jedan deo odnosi se na rodnu analizu osnovnoškolskih čitanki, a drugi na sagledavanje nekih segmenata nastavne prakse srpskog jezika u osnovnoj školi iz rodnog ugla. Od svih školskih udžbenika opredelili smo se za čitanke jer one govore o najrazličitijim aspektima porodičnog i društvenog života, pa su zbog toga veoma podesne za ovu vrstu analize. Osim toga, čitanke se koriste u nastavi srpskog jezika, koja se realizuje u svim razredima osnovne škole, sa velikim fondom časova (u mlađim razredima i u petom razredu učenici/e imaju pet časova srpskog jezika sedmično, a u starijim po četiri).

Ciljevi analize čitanki za osnovnu školu su da se utvrdi koliko su u čitankama zastupljeni i kako su predstavljeni ženski likovi, kao i koliko su žene zastupljene kao autorke čitanki, tekstova i slikovnih priloga u čitankama.

Ciljevi analize segmenata nastavne prakse su da se utvrdi kakav je odnos učenika/ca prema čitanci koju koriste u nastavi u kontekstu rodne ravnopravnosti, koliko je, po njihovom mišljenju, rodni aspekt prisutan u nastavi srpskog jezika i književnosti i kakav je odnos nastavnika/ca prema učenicima/ama u zavisnosti od njihovog pola.

Pretpostavili smo da su rodne uloge u čitankama prikazane stereotipno, što učenicima/ama sužava mogućnosti za identifikaciju, ograničavajući ih na tradicionalne modele uloga žena i muškaraca, i doprinosi održanju rodne neravnopravnosti u društvu. Takođe, pretpostavili smo da nastavnici/e kao posrednici/e i interpretatori/ke sadržaja čitanki doprinose održanju rodne nejednakosti što se reflektuje na učenike/ce.

6 Nacionalni plan aktivnosti za poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti (NPA) strateški je dokument Vlade koji utvrđuje politiku države prema ženama. Sadrži ciljeve, akcije i mere za poboljšanje položaja žena u periodu od 2007. do 2010. godine. NAP obuhvata nekoliko oblasti: odlučivanje, ekonomiju, zdravlje, obrazovanje, nasilje nad ženama, medije. 7 Državni izveštaj bavi se ovim pitanjem u okviru člana 5 koji se odnosi na uloge polova i stereotipe, na stranama 20-22.8 Alternativni izveštaj razmatra ovu temu u okviru člana 10 koji se odnosi na obrazovanje, na stranama 58-59.9 O programima bazične rodne senzibilizacije nastavnika/ca može se saznati u Alternativnom izveštaju (59-60).10 U alternativnom izveštaju (61-63) date su 22 preporuke, koje se odnose na obrazovanje

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��

�. Analiza čitanki�. � Metod istraživanjaUzorak ovog istraživanja činile su čitanke od prvog do osmog razreda osnovne škole koje je

izdao Zavod za udžbenike i nastavna sredstva iz Beograda. U Srbiji danas postoji više izdavačkih kuća koje objavljuju udžbenike. Za analizu su odabrane Zavodove čitanke zato što je to još uvek jedina izdavačka kuća u Srbiji koja ima čitanke za sve razrede osnovne škole. Uzorak je činilo 8 čitanki, za svaki razred po jedna11.

Istraživanje je sprovedeno od septembra 2005. do maja 2007. godine i sastojalo se od nekoliko faza: konstruisanje istraživačke matrice i knjige koda, analiza čitanki, unos podataka u SPSS matricu, obrada i analiza podataka, izvođenje zaključaka, pisanje preporuka, poređenje rezultata na regionalnom nivou.

Budući da je ovo istraživanje deskriptivno, pružiće odgovore na pitanja kako su ženski i muški likovi predstavljeni u čitankama i koliko su žene i muškarci zastupljeni kao autori/ke tekstova, slikovnih priloga i čitanki.

U istraživanju je primenjena analiza sadržaja koja je sprovedena pomoću istraživačke matrice od 99 pitanja i odgovarajuće šeme za kodiranje (istraživačka matrica i knjiga koda nalaze se u prilozima 1 i 2). Pored zastupljenosti i načina prikazivanja ženskih i muških likova, sagledane su i osnovne karateristike udžbenika i analizirani metodički prilozi. Pitanja u matrici grupisana su u nekoliko celina: 1. osnovni podaci o udžbeniku i tekstovima u udžbeniku, 2. podaci o opremi, književnoj formi i sadržaju teksta, 3. pitanja o ženskim i muškim likovima (zastupljenost, dob i rezidencijalni status ženskih i muških likova; sukobi; društveni položaj i prava žena, nasilje nad ženama; porodične uloge; profesionalne uloge; osobine; vrednosti; interesovanja) i 4. dečje igre. Matrica i knjiga koda bile su zajedničke za sve učesnike/ce u projektu kako bi rezultati dobijeni u regionu mogli da se uporede (komparativni rezultati istraživanja dati su u Dodatku 3). Matrica i knjiga koda su velikim delom preuzete iz istraživanja Branislave Baranović publikovanog u knjizi Slika žene u udžbenicima književnosti, sa neznatnim izmenama, dopunama i prilagođavanjima. Pošto je sociološki metod primenjen na proučavanje književnih tekstova, analitičari/ke su se povremeno suočavali/e sa određenim problemima. Da bi se došlo do određenih nalaza (osobina, vrednosti, interesovanja ženskih i muških likova), koji nisu eksplicitno navedeni u tekstu, ponekad je bilo neophodno tumačiti tekstove, a poznato je da je tumačenje teksta izuzetno osetljiv i nepouzdan metod.

Osnovna jedinica analize bio je tekst koji smo definisali kao pisani deo udžbenika koji čini sadržajnu celinu s jasno označenim početkom i krajem, počinje naslovom, a završava se metodičkom obradom dela, odnosno pitanjima i zadacima za učenike/ce.

U analizi čitanki učestvovalo je 5 analitičara/ki (troje profesora/ki srpskog jezika i književnosti, jedna profesorka razredne nastave i jedan psiholog).

Prilikom navođenja rezultata istraživanja u daljem tekstu, dobijeni podaci prikazani su zbirno za sve čitanke od 1. do 8. razreda i pojedinačno za mlađe (od 1. do 4.) i starije razrede (od 5. do 8.).

11Autori/ke, godina izdanja i nazivi čitanki navedeni/e su u literaturi.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��. � Rezultati istraživanja

2. 2. 1 Osnovni podaci o čitanci i tekstovima u čitanciOd ukupno osam čitanki koliko je analizirano, žene su napisale četiri (za drugi, četvrti, peti i

šesti razred) i muškarci četiri (za prvi, treći, sedmi i osmi razred). Kada je autor čitanke muškarac, on se uvek pojavljuje kao jedini autor, dok su po dve žene autorke čitanki za četvrti i peti razred tako da se među autorima/kama nalazi šest žena i četiri muškarca. Ni jednu od analiziranih čitanku nisu zajedno sastavili žena i muškarac.

Ukupno je analizirano 410 tekstova na 1261 strani koji zauzimaju površinu od 326677,4 cm². Čitanke od 1. od 4. razreda sadrže 189 tekstova (463 strane) sa ukupnom površinom od 130450,5 cm². U čitankama od 5. do 8. razreda ima 221 tekst (798 strana) sa ukupnom površinom od 196226,9 cm². Gledano po razredima, najviše tekstova ima u čitanci za 3. razred (73), što je neočekivano kada imamo u vidu broj tekstova u čitankama za starije razrede (4. razred – 46 tekstova, peti - 62, šesti - 60, sedmi – 42 i osmi – 57), a najmanje tekstova je u čitankama za 1. i 2. razred (35) što je u skladu sa uzrastom učenika/ca.

Ukupna površina osnovnog teksta iznosi 156350,3 cm² (od 1. do 4. razreda 51761,4 cm², a od 5. do 8. razreda 104588,4 cm²). To nam pokazuje da su čitanke bogato opremljene slikovnim prilozima, interpretacijom tekstova, pitanjima/zadacima za učenike/ce. Takođe, ukupna površina osnovnog teksta povećava se sa uzrastom učenika/ca.

Od ukupno analiziranih 410 tekstova, žene su autorke 7% tekstova, muškarci 63%, a 30% autora/ki je anonimno (u pitanju su tekstovi iz narodne književnosti). Ako izuzmemo tekstove iz narodne književnosti i posmatramo samo umetničku književnost, procentualni odnos zastupljenosti autora/ki je 10% žena prema 90% muškaraca.

U čitankama od 1. do 4. razreda procenat autorki je 8%, autora 62%, a anonimnih tekstova 30%. U čitankama od 5. do 8. razreda procenat autorki se smanjuje na 6%, procenat autora je gotovo isti kao u mlađim razredima i iznosi 63%, dok je procenat anonimnih tekstova 31%.

Procenat tekstova koje su potpisale autorke kreće se od 2% (čitanka za 5. razred) do 10% (čitanke za 6. i 7. razred). U čitanci za 5. razred od 62 teksta samo jedan je potpisala žena (Džoan Roling, Hari Poter), iako su autorke čitanke dve žene (Ljiljana Bajić i Zona Mrkalj). Na ovaj način čitanke šalju

Pol autora/ki tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda

7%

63%

30%ženskimuškinepoznat

Gra�kon 1

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��poruku da književnost nije polje na kome se ogledaju i žene, već je ono prvenstveno muško dok su malobrojne autorke samo izuzetak koji potvrđuje pravilo.

Distribucija tekstova po polu pokazala je izrazitu dominaciju muškaraca kao autora tekstova. Sa jedne strane, to je posledica malog broja žena među društveno priznatim autorkama književnih dela, a sa druge strane, ova činjenica ukazuje na rodnu nesenzibilisanost autora/ki čitanki (bez obzira na pol) i nepostojanje kriterijuma rodne ravnopravnosti prilikom koncipiranja i odobravanja udžbenika.

2. 2. 2 Podaci o opremi, književnoj formi i sadržaju tekstovaSlikovni prilozi

Ukupna površina slikovnih priloga u svim čitankama od 1. do 8. razreda iznosi 63098,8 cm² s tim što je površina slikovnih priloga veća u čitankama za mlađe razrede (35387 cm²), nego u čitankama za starije razrede (27711,8 cm²) i takav nalaz je u skladu sa uzrastom učenika/ca. Slikovnim prilogom opremljeno je 77% tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda. Žene su autorke slikovnih priloga u 22% slučajeva, a muškarci u 47%, dok je 8% nepotpisanih slikovnih priloga i 23% slučajeva bez slikovnog priloga.

Zastupljenost autora/ki slikovnih priloga u čitankamaod 1. do 8. razreda

23%

22%47%

8% nema slikovnog priloga

samo ženski

samo muški

ime autora/ke nijenavedeno

Gra�kon 2

U mlađim razredima autorke su naslikale 21% slikovnih priloga, autori 66%, a slikovnih priloga nema u 13% slučajeva. U starijim razredima, kada su u pitanju slikovni prilozi, autorke su zastupljene sa 24%, a autori sa 29%. U 32% slučajeva nema slikovnog priloga, a 15% slikovnih priloga nije potpisano.

Analiza pokazuje da su žene manje zastupljene ne samo kao autorke tekstova, već i kao autorke slikovnih priloga, ali dok je njihova zastupljenost kao autorki tekstova u čitankama zanemarljiva, kao autorke slikovnih priloga pojavljuju se „samo“ dva puta manje nego muškarci u čitankama od 1. do 8. razreda.

Dominantan sadržaj slikovnih priloga u svim čitankama su životinje (18%), ostali sadržaji12 (14%), portret, autoportret, pojedinac/ka (13%).

12 Pri analizi podataka pokazalo se da klasifikacija sadržaja slikovnih priloga nije bila dovoljno diskriminativna, pa su se u velikom procentu pojavili ostali sadržaji.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��

U čitankama od 1. do 4. razreda na prvom mestu su životinje (33%), zatim slede deca (14%), pa ostalo (12%) i pojedinci/ke (10%). U čitankama od 5. do 8. razreda dominantni sadržaji slikovnih priloga su: pojedinac/ka (24%), ostale teme (23%), priroda (13%), umetnički čin (11%).

Kada se analiziraju slikovni prilozi u svim navedenim čitankama, vidi se da su muški likovi na njima dva puta više zastupljeni od ženskih likova: samo ženski i pretežno ženski likovi zastupljeni su sa 11%, samo muški i pretežno muški likovi sa 25%, muški i ženski likovi podjednako su zastupljeni na 4% slikovnih priloga, a na 33% slikovnih priloga nema ni muških ni ženskih likova.

23%

18%

14% 13%

8% 7%

nema slikovnog

priloga

životinje

ostaloportret, autoportret,

pojedinac/ka

deca, dečje igre

priroda- pejzaž

Dominantne teme slikovnih priloga u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 3

Zastupljenost ženskih i muških likova na slikovnimprilozima u čitankama od 1. do 8. razreda

23%

11%

25%4%

33%

4%nema slikovnog priloga

ženski i pretežno ženskilikovimuški i pretežno muškilikoviženski i muški likovi

ni ženski ni muški likovi

ne može se odrediti

Gra�kon 4

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama za mlađe razrede taj odnos je još nepovoljniji za ženske likove jer se oni pojavljuju

samo na 8% slikovnih priloga, dok se muški likovi nalaze na 32% slikovnih priloga. U starijim razredima razlika u prisutnosti ženskih (14%) i muških likova (18%) na slikovnim prilozima u čitankama se smanjuje, ali je i dalje procenat zajedničkog pojavljivanja veoma nizak (10 slikovnih priloga, odnosno 5%), što može sugerisati da su ženski i muški svetovi odvojeni.

Profesionalne uloge ženskih likova na slikovnim prilozima veoma su retke. U 72% slučajeva kada su ženski likovi prikazani na slikovnom prilogu nemaju nikakvu profesionalnu ulogu. Na 15% slikovnih priloga ta uloga je nejasna. Ženske profesionalne uloge pojavljuju se na 13% slikovnih priloga (tri istorijske ličnosti, po dva puta ženski lik se pojavljuje u ulozi princeze, seljanke i učenice i po jednom u ulozi domaćice, kuvarice, estradne zvezde, prodavačice, služavke, umetnice i vrtlarke). Profesionalne uloge u kojima se ženski likovi pojavljuju na slikovnim prilozima malobrojne su i stereotipne.

U 61% slučajeva muški likovi na slikovnim prilozima nisu prikazani u profesionalnim ulogama, 6% slikovnih priloga je nejasno, a na 33% slikovnih priloga muški likovi su prikazani u profesionalnim ulogama. Međutim, profesionalne uloge u kojima su prikazani muški likovi su raznovrsnije (ima ih 19, a ženskih 11). Isključivo muške profesionalne uloge na slikovnim prilozima su: lekar, pilot, pisac, učitelj, vitez, verski vođa - sveštenik, vojno lice, violinista, lovac, staklar, čamdžiija. Iznenađuje da je čak i učitelj muški lik kada imamo u vidu feminizaciju ovog zanimanja danas.

Interpretacija tekstova

Osnovni tekst u analiziranim čitankama dopunjen je interepretacijom u 85% slučajeva. Ovaj podatak pokazuje nam da su autori/ke čitanki svesni važnosti didaktičko-metodičkih priloga koji treba da omoguće deci bolje razumevanje osnovnog teksta, da ih podstaknu na misaono angažovanje i da izučavane sadržaje učine zanimljivijim. Mi se u ovoj analizi nismo bavili kvalitetom didaktičko-metodičkih priloga, već samo zastupljenošću ženskih i muških likova u interpretacijama tekstova u čitankama.

U interpretacijama tekstova osnovnoškolskih čitanki govori se samo o muškim i pretežno o muškim likovima u 39% slučajeva, samo o ženskim i pretežno o ženskim likovima u 11% slučajeva, podjednako se govori i o ženskim i o muškim likovima u 8% slučajeva, a u 27% slučajeva ne govori se ni o ženskim ni o muškim likovima. U kasnijoj analizi vidi se da muški likovi preovlađuju u tekstovima čitanki tako da je ovaj nalaz u skladu sa tom činjenicom.

Zastupljenost ženskih i muških likova u interpretacijiteksta u čitankama od 1. do 8. razreda

15%

11%

39%

8%

27%nema interpretacije



Gra�kon 5

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��U interpretaciji teksta u čitankama od 1. do 4. razreda ženski likovi pominju se u 5% slučajeva,

a muški u 30% slučajeva. Ženski i muški likovi podjednako se pojavljuju u 8% slučajeva. U starijim razredima ženski likovi pominju se u 16% slučajeva, a muški u 48% slučajeva. Podjednako ženski i muški likovi pojavljuju se u 7% slučajeva. Vidimo da se ženski likovi više pominju u čitankama za starije razrede osnovne škole nego u mlađim (u mlađim razredima muški likovi su šest puta više zastupljeni od ženskih, a u starijim „samo“ tri puta više), ali ni taj broj nije dovoljan.

Budući da su pitanja/zadaci izuzetno važan strukturni elemenat savremenog udžbenika i njima smo posvetili posebnu pažnju, analizirajući ih iz rodnog ugla.13 Utvrdili smo koliko su ženski i muški likovi prisutni u pitanjima/zadacima posle teksta i u kom rodu su formulisana pitanja.

U osnovnoškolskim čitankama iza 373 teksta (91%) pojavljuju se pitanja/zadaci. Kada se u interpretaciji teksta postavljaju pitanja, 44% se odnosi samo i pretežno na muške likove, 13% na ženske, u 8% se podjednako pominju ženski i muški likovi, a u 26% pitanja ne pominju se ni ženski ni muški likovi.

U čitankama za mlađe razrede pitanja se u 7% slučajeva odnose na ženske likove, u 38% slučajeva na muške, podjednako na muške i ženske u 13%. U 12% slučajeva nema pitanja, a u 36% slučajeva pitanja se ne odnose ni na ženske ni na muške likove. U čitankama za starije razrede pitanja se u 18% slučajeva odnose na ženske likove, u 50% slučajeva na muške, podjednako na muške i ženske u 4%. Pitanja nema u 11% slučajeva, a u 17% slučajeva ona se ne odnose ni na ženske ni na muške likove.

Već smo konstatovali da u mlađim razredima ima manje ženskih likova i u skladu sa tim i broj pitanja koja se odnose na ženske likove je manji nego u starijim razredima. Međutim, u čitankama za mlađe razrede ima tri puta više pitanja koja se podjednako odnose i na ženske i na muške likove, nego u čitankama za starije razrede. Kao i u interpretacijama tekstova, ženski likovi su potpuno marginalizovani u pitanjima/zadacima posle tekstova.

U 78% slučajeva ne može se odrediti u kom rodu su postavljena pitanja iza tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda. To su pitanja postavljana u drugom licu jednine ili množine. Izvestan broj pitanja (7%) postavljen je i u muškom i u ženskom rodu, a ima i onih koja su postavljena samo u muškom rodu (6%).

Zastupljenost ženskih i muških likova u pitanjimaposle teksta u čitankama od 1. do 8. razreda

9%

13%

44%

8%

26%

nema pitanja



Gra�kon 6

13 Metodologija koju smo koristili u istraživanju nije mogla u potpunosti da obuhvati kompleksnost književnih tekstova i njihove interpretacije iz rodne perspektive. Na primer, u čitanci za sedmi razred, posle teksta „Tutuš“ Jovana Radulovića, na početku interpretacije ističe se važnost imena i prezimena kao nezaobilaznog dela identiteta svake osobe: „Ime je za čoveka veoma važno. Čovek ga dobija odmah po rođenju i otada, čitav život, ime mu je oznaka na koju se odaziva. Prezime je porodično ime koje se nasleđuje od predaka. Nekad i negde se o karakteru nekog čoveka zaključivalo po imenu a i budućnosti je trebalo da mu predskaže...“ Kasnije, pojavljuju se sledeća pitanja u vezi sa tekstom: „Na kraju ove priče o imenima, jedno pitanje ličnije prirode: šta mislite o svom imenu i prezimenu? Vi ih niste mogli birati, drugi su vam ih dali. Neki će od vas svoje prezime moći zameniti za neko lepše, naravno, kad za to dođe vreme.“


Rod u kome su postavljena pitanja u čitankamaod 1. do 8. razreda

9%6%

7%

78%

nema pitanja

u muškom rodu

u muškom iženskom rodu

ne može seodrediti

Gra�kon 7

U čitankama za mlađe razrede u najvećem broju slučajeva (76%) pitanja se postavljaju u drugom licu jednine (na primer: „Izdvoj tri slike u kojima je proleće najsnažnije opisano.“) tako da se ne može odrediti rod. Ne postoje slučajevi kada se pitanje postavlja samo u ženskom rodu. Samo u muškom rodu pitanja se postavljaju u 4% slučajeva, a u 14% slučajeva pitanja se postavljaju i u ženskom i u muškom rodu. Najviše pitanja formulisanih u oba roda pojavljuje se u čitanci za 3. razred osnovne škole (na primer: „Šta bi mu ti savetovao (savetovala)?“). U 6% slučajeva nema pitanja posle tekstova u čitankama za mlađe razrede. I u čitankama za starije razrede najčešće se ne može odrediti rod pitanja (80% pitanja), ona su najčešće postavljena u drugom licu jednine, sem u čitanci za sedmi razred gde se najviše upotrebljava drugo lice množine. U 9% slučajeva pitanja se postavljaju samo u muškom rodu i ne postoji praksa postavljanja pitanja u oba roda. Ima 11% slučajeva bez pitanja.

Od 410 tekstova, samo jedan je dopunjen istorijskim dokumentom, a samo dva teksta dopunjena su slikama nacionalnih simbola. U istorijskom dokumentu ne može se odrediti da li je reč o ženskom ili muškom liku, a na slikama nacionalnih simbola nisu prikazani ni ženski ni muški likovi.

Analiza pokazuje da su ženski likovi marginalizovani u svim metodičkim prilozima u čitankama za osnovnu školu. Pozitivna tendencija je postavljanje rodno neutralnih pitanja prisutno u svim čitankama, a posebno treba istaći formulisanje pitanja i u ženskom i u muškom u čitanci za 3. razred osnovne škole.

Književno razdoblje, poreklo tekstova, književna forma i teme tekstova

Najviše tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda je iz 20. veka - 50%, što dodatno problematizuje nedovoljnu zastupljenost autorki kada se zna da je autorstvo žena u 20. veku bilo plodno. Za pojedine tekstove nije bilo moguće utvrditi kada su nastali (33%), to su, uglavnom, tekstovi iz narodne književnosti. Ima i 15% tekstova iz 19. veka.

U čitankama od 1. do 8. razreda najzastupljenija je nacionalna književnost (81% tekstova je iz srpske književnosti), zatim slede evropska ili svetska književnost sa 14% tekstova, dok su pisci iz bivših jugoslovenskih republika zastupljeni u zanemarljivoj meri. Ista je situacija i u čitankama za mlađe razrede, gde 83% tekstova potiče iz nacionalne književnosti, a 12% iz evropske ili svetske književnosti, kao i u čitankama za starije razrede u kojima je 79% tekstova iz srpske književnosti, a 16% tekstova iz evropske ili svetske književnosti.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��U našim čitankama od 1. do 8. razreda postoji balans između poezije (51%) i proznih tekstova

(49%). Situacija je ista kada se pogledaju čitanke za mlađe (odnos poezije i proze je jednak) i starije razrede (poezija – 51%, proza 49%). Teško je verovati da je ovako precizna izbalansiranost slučajna, naprotiv, možemo pretpostaviti da autori/ke čitanki strogo vode računa o tome da poezija i proza u čitankama budu podjednako zastupljene te da je to, verovatno, jedan od didaktičko-metodičkih zahteva prilikom kreiranja čitanki. Ovo nam, takođe, pokazuje da je neophodno i moguće uvođenje sličnih zahteva kada je u pitanju rodni balans, tim pre što je jedna od pretpostavki savremenog udžbenika razvijanje kulture jednakosti polova (Inđić 2001: 28).

Dominantne teme tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda su: ostale teme14 (27%), priroda (16%), porodica i porodični život (13%), deca ili dečji život (11%). Slično je i u čitankama za mlađe razrede: ostale teme (34%), priroda (21%), deca ili dečji život (17%). U čitankama za starije razrede na prvom mestu su, takođe, ostale teme (19%), zatim porodica i porodični život (17%), priroda (11%), intimni život (osećanja, raspoloženja i sl.) (9%) i istorijske teme (9%).

2%5%

13%

2%2%

1%

4% 3%5%

11%

2%

16%

4%3%

27%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Dominantne teme tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda

1. nema dominantne teme2. intimni život3. porodica4. društvene i političke teme5. socijalne teme6. zanimanje7. rodoljubive teme8. rat

9. istorijske teme10. deca11. religijske teme12. priroda13. egzistencijalne teme14. umetnost15. ostale teme

Gra�kon 8

14 Pri analizi podataka pokazalo se da klasifikacija dominantnih tema tekstova nije bila dovoljno diskriminativna, pa su se u velikom procentu pojavile ostale teme.

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��2. 2. 3 Predstavljanje ženskih i muških likova Da bismo što potpunije istražili način predstavljanja ženskih i muških likova u čitankama od 1.

do 8. razreda analizirali smo različite rodne segmente, kao što su: zastupljenost ženskih i muških likova, starosno doba i rezidencijalni status, sukobi, položaj ženskih likova, bračni status i porodične uloge, profesionalne uloge, pozitive i negativne psihosocijalne osobine likova, kao i njihove fizičke osobine.

Zastupljenost ženskih i muških likova u analiziranim tekstovima

U tekstovima analiziranih čitanki za osnovnu školu u 53% slučajeva govori se samo i pretežno o muškim likovima, a u 11% slučajeva samo i pretežno o ženskim likovima. Podjednako o muškim i ženskim likovima govori se u 21% slučajeva, a u 15% slučajeva ne govori se ni o ženskim ni o muškim likovima.

Zastupljenost ženskih i muških likova u tekstovima čitanki od 1. do 8. razreda

11%

53%

21%

15%ženski i pretežno ženskilikovimuški i pretežno muškilikoviženski i muški likovi

ni ženski i muški likovi

Gra�kon 9

U čitankama za mlađe razrede takođe su najzastupljeniji muški likovi (51%). Podjednako se govori o ženskim i muškim likovima u 25% slučajeva. O ženskim likovima govori se samo u 8% slučajeva. U 16% slučajeva ne govori se ni o ženskim ni o muškim likovima.

Kada je u pitanju zastupljenost ženskih i muških likova, ista je situacija i u čitankama za starije razrede. Najviše je muških likova (55%), manji je procenat slučajeva u kojima se podjednako govori o ženama i muškarcima (18%), a veća je zastupljenost tekstova u kojima se govori samo ili pretežno o ženskim likovima (14%). Ima 13% slučajeva u kojima nema ni ženskih ni muških likova.

U analiziranim čitankama kao glavni likovi najčešće se pojavljuju muškarci (57%), žene su glavni likovi u 13% slučajeva. Muški i ženski likovi pojavljuju se zajedno kao glavni junaci/kinje u 11% slučajeva. U 19% tekstova nema muških ni ženskih likova.


Muški likovi su glavni junaci u 55% slučajeva u čitankama od 1. do 4. razreda, ženski likovi su glavne junakinje u 12% slučajeva, a muški i ženski likovi zajedno se pojavljuju u 12% slučajeva kao glavni junaci/kinje. U 21% tekstova nema muških ni ženskih likova.

U čitankama od 5. do 8. razreda muški likovi pojavljuju se kao glavni junaci u 58% slučajeva, a ženski kao glavne junakinje u 15%. Muški i ženski likovi pojavljuju se kao glavni/e u 10% slučajeva. U 17% tekstova nema muških ni ženskih likova.

U 50% slučajeva nema zapleta u tekstovima iz analiziranih osnovnoškolskih čitanki. Kada zaplet postoji, u 39% slučajeva izaziva ga muški lik, u 8% ženski, u 1% slučajeva zaplet zajednički izazivaju ženski i muški lik, a u 2% slučajeva zaplet ne izazivaju likovi.

Pol glavnih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

19%

57%

13%

11% 0% nema muških i ženskihlikovamuški likovi

ženski likovi

muški i ženski likovi

glavni lik nije ni muškoni žensko

Gra�kon 10

Pol lika koji izaziva zaplet u čitankama od 1. do 8. razreda

50%

39%

8%

1%2% nema zapleta

muški lik izaziva zaplet

ženski lik izaziva zaplet

ženski i muški likizazivaju zapletzaplet ne izaziva lik

Gra�kon 11

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Kada su u pitanju tekstovi iz čitanki za mlađe razrede, u 54% nema zapleta, u 37% slučajeva

zaplet izaziva muški lik, u 7% slučajeva ženski, a u 2% slučajeva zaplet zajednički izazivaju muški i ženski lik.

U tekstovima iz čitanki za starije razrede zapleta nema u 50% slučajeva, u 39% slučajeva zaplet izaziva muški lik, u 8% ženski, u 1% zajedno muški i ženski lik i u 2% zaplet ne izazivaju likovi.

Raspleta nema u 51% tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda. U 38% tekstova rasplet inicira muški lik, u 8% tekstova rasplet inicira ženski lik, zajedno to čine u 1% tekstova, a u 2% tekstova rasplet ne inicira lik.

Pol lika koji inicira rešavanje problema (rasplet)u čitankama od 1. do 8. razreda

51%38%

8%1%

2%

nema problema (raspleta)muški likženski likženski i muški likrasplet ne inicira lik

Gra�kon 12

U čitankama od 1. do 4. razreda raspleta nema u 54% tekstova, u 35% rasplet inicira muški, a u 8% tekstova ženski lik. Muški i ženski lik iniciraju rasplet u 2% tekstova, a u 1% tekstova rasplet ne inicira lik.

U čitankama od 5. do 8. razreda raspleta nema u 49% tekstova, u 39% rasplet inicira muški, a u 7% tekstova ženski lik. Ženski i muški lik iniciraju rasplet u 1% tekstova, a u 4% tekstova rasplet ne inicira lik.

Muški likovi se mnogo češće od ženskih pojavljuju kao nosioci zapleta i raspleta u analiziranim tekstovima, što je razumljivo kada se ima u vidu njihova veća zastupljenost, ali ukazuje i na pasivnu ulogu ženskih likova kada je u pitanju pokretanje radnje.

Starosno doba i rezidencijalni status ženskih i muških likova

Starost ženskih likova najčešće se ne spominje (32%) u analiziranim čitankama od 1. do 8. razreda. Kada se u tekstovima pominje starosno doba ženskih likova, podjednako se govori o mladim ženama (17%) i o odraslim ženama (17%), a zatim o deci (11%).


Taj odnos nije isti kada se uporede čitanke za mlađe i starije razrede. Kada se govori o ženskim likovima u čitankama od 1. do 4. razreda, najprisutnije su devojčice (23%), potom odrasle žene (16%), a na trećem mestu je kategorija devojčice i odrasle žene (14%). U 32% tekstova za mlađe razrede ne govori se o dobu ženskih likova. Kod starijih razreda o dobu ženskih likova ne govori se u 34% tekstova. Najviše se govori o mladim ženama (24%) i o odraslim ženama (17%), a na trećem mestu je kategorija mlade i odrasle žene (8,5%). U starijim razredima devojčice se pojavljuju samo u 2% slučajeva.

U analiziranim čitankama ne govori se o dobu muških likova u 28% slučajeva. O odraslim muškarcima govori se u 17% slučajeva, o dečacima u 13%, a o dečacima i odraslim muškarcima u 12%, o mladim i odraslim muškarcima govori se u 9% slučajeva, a samo o mladima u 8% slučajeva.

32%

11%

17% 17%

2%

8%6%

3% 2% 2%

starosno doba

se ne pominje

decamlade

odraslestare

deca i odrasle

mlade i odrasle

mlade i stare

odrasle i stare

ostalo

Starosno doba ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 13

28%

13%

8%

17%

1%

12%

1%

9%

2%5% 4%

starosno doba

se ne pominje

decamladi

odraslistari

deca i odrasli

deca i stari

ostalo

Starosno doba muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 14

mladi i odrasli

mladi i stari

odrasli

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama od 1. do 4. razreda ne pominje se starosno doba muških likova u 31% slučajeva.

Najviše se govori o dečacima (23%), potom o dečacima i odraslim muškarcima (15%), a samo o odraslim muškarcima govori se u 11% slučajeva. Starosno doba muških likova ne pominje se u 24% slučajeva u čitankama od 5. do 8. razreda. U ovim čitankama najviše se govori o odraslim muškarcima (22%), potom o mladim muškarcima (13%), o mladim i odraslim muškarcima (11%) i o deci i odraslima (9%).

U čitankama za mlađe razrede najprisutniji su likovi dece, devojčica i dečaka, međutim, u starijim razredima broj likova dece je zanemarljiv.

U 36% slučajeva ne govori se lokaciji na kojoj su smešteni ženski likovi; 15% ženskih likova smešteno je na selo, a 12% u grad. U 28% slučajeva ne pominje se lokacija na kojoj se nalaze muški likovi; 20% muških likova smešteno je na selo, a 13% u grad. Dakle, kada su u pitanju muški likovi preovladava ruralni milje.

Sukobi

Jedna od varijabli u istraživanju osnovnoškolskih čitanki bilo je učestvovanje ženskih i muških likova u sukobima. Na osnovu toga može se govoriti o pasivnosti, odnosno aktivnosti likova. Analizirani su sukobi između pojedinaca/ki, zatim sukobi pojedinaca/ki sa porodicom, sa grupom i sa globalnom društvenom zajednicom.

U 29% slučajeva u čitankama od 1. do 8. razreda akter/ka rešava zaplet nenasilnim sredstvima, a u 17% slučajeva upotrebom fizičkog i psihičkog nasilja.

Način na koji akter/ka radnje rešava zapletu čitankama od 1. do 8. razreda

51%

17%

29%

3%nema zapleta

upotreba psihičkog i�zičkog nasiljaupotreba nenasilnihsredstavaakter/ka ne rešava zaplet

Gra�kon 15

U čitankama od 1. do 4. razreda akter/ka radnje rešava zaplet nenasilnim sredstvima u 30% slučajeva dok nasilje koristi u 14% slučajeva. U 52% slučajeva nema zapleta, a u 2% slučajeva zaplet ne rešava akter/ka. Upotreba nasilja u rešavanju zapleta učestalija je u tekstovima za starije razrede (20%), ali je nenasilno rešavanje zapleta i dalje u prednosti (28%). Osim toga, zapleta nema u 48% slučajeva, a u 4% slučajeva ne rešavaju ga likovi.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��U najvećem broju tekstova (81%) ne govori se o sukobu pojedinca/ke sa pojedincem/kom. Kada

je reč o sukobu pojedinaca/ki, najčešće se u čitankama govori o sukobu muških likova (14%), zatim o sukobu muških i ženskih likova (4%), a najmanje o sukobu ženskih likova (1%).

U najvećem broju tekstova (97%) ne govori se o sukobu pojedinca/ke sa porodicom. Kada je reč o sukobu pojedinca/ke sa porodicom, u 2% to su muški likovi, u 4 teksta ženski i samo u jednom tekstu i muški i ženski likovi se sukobljavaju sa porodicom.

U većini tekstova (93%) ne govori se o sukobu pojedinca/ke sa grupom. Kada se govori o sukobu pojedinca/ke sa grupom, to je najčešće sukob muških likova sa grupom (5%), zatim ženskih (1% od ukupnog broja tekstova), a tek onda i muških i ženskih (2 teksta – 0,5%).

U 94% tekstova ne govori se o sukobu pojedinca/ke s globalnom društvenom grupom i/ili zajednicom. Kada je reč o takvim sukobima, opet u njima najviše učestvuju muški likovi (4%), a zatim ženski (3 teksta – 0,7%) i zajedno muški i ženski (3 teksta – 0,7%).

U čitankama za osnovnu školu malo se govori o sukobima, nešto veća pažnja posvećena je sukobima između muških likova dok su sukobi pojedinca/ke sa porodicom, grupom ili globalnom zajednicom prisutni u zanemarljivoj meri.

Položaj ženskih likova u analiziranim tekstovima

U 25 od ukupno 410 tekstova govori se o društvenoj nejednakosti između žena i muškaraca. To je 6% tekstova. Najprisutnija je nejednakost žena i muškaraca u društvu uopšte (47%), zatim u porodici (39%), pa u privatnom odnosu (11%), dok se o nejednakosti na radnom mestu uošte ne govori. U 35 slučajeva u neravnopravnom položaju je žena, a samo u jednom slučaju muškarac. Reč je o odlomku iz Singerove pripovetke „Vatra“, u kojoj otac jednom sinu poklanja svu pažnju i ljubav, a drugog potpuno zapostavlja i čak mrzi.

Nejednakost ženskih i muških likova u čitankamaod 1. do 8. razreda

11%

39%47%

3%nejednakost ženskih imuških likova uprivatnom odnosunejednakost ženskih imuških likova u porodici

nejednakost ženskih imuških likova u društvu

ostalo

Gra�kon 16

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Samo u jednom od 410 tekstova govori se o pravima žena, zapravo o pravima dece, a samim tim

i devojčica. (To je uvodni tekst u čitanci za 2. razred koji govori o pravima deteta.)U 5% tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda govori se o psihičkom nasilju nad ženskim

likovima, a u 9% tekstova govori se o psihičkom nasilju nad muškim likovima. U 8% tekstova govori se o fizičkom nasilju nad ženskim likovima, a u 19% tekstova govori se fizičkom nasilju nad muškim likovima.

Oblici psihičkog nasilja nad ženskim likovima pojavljuju se i u društvu, i u privatnom odnosu i u porodici. Ne postoje slučajevi psihičkog nasilja nad ženskim likovima na poslu. Nasilje nad ženskim likovima mnogo češće sprovode muški likovi (njih 19) nego ženski i muški likovi zajedno (ukupno 6) ili samo drugi ženski likovi (svega 5 likova). Najčešći oblik psihičkog nasilja nad ženskim likovima su pretnje, ali, takođe, pojavljuju se kletve, prisilna udaja, ucene, omalovažavanje, optužbe (na primer, u odlomku iz Molijerove komedije „Tvrdica”, ljubomorni muž optužuje suprugu da hoće da ga prevari; u narodnoj priči „Kralj i čobanin” (koja se nalazi i u čitanci za 5. i u čitanci za 6. razred) kralj daje čobaninu kćerku, čobanin je daje bogatom čoveku, a ovaj njemu silno nebrojeno blago – ženski lik se ovde pojavljuje kao predmet razmene između muških likova, zapravo čobanin prodaje kraljevu kćerku).

Psihičko nasilje nad ženskim likovima u čitankamaod 1. do 8. razreda

27%

23%30%

20%

u privatnom odnosuu porodiciu društvuostalo

Gra�kon 17

U tekstovima se pojavljuju svi oblici psihičkog nasilja nad muškim likovima – najčešće je nasilje u društvu, a najređe na poslu. Opet su najčešći izvršioci nasilja muški likovi (30), čak pet puta više nego ženski (6), dok su u samo tri slučaja izvršioci ženski i muški likovi. Psihičko nasilje nad muškim likovima najčešće se sastoji u pretnjama, omalovažavanju i vređanju, ali se pojavljuje i ucenjivanje, dosađivanje, neizvesnost, izbegavanje…


Fizičko nasilje nad ženskim likovima ne pojavljuje se na radnom mestu, ali su svi ostali oblici fizičkog nasilja prisutni. Pol likova koji sprovode nasilje najčešće je muški (25), mnogo ređe ženski (6), a najređe ženski i muški (2). Najstrašniji primer fizičkog nasilja je uziđivanje mlade Gojkovice u temelje grada u narodnoj pesmi „Zidanje Skadra“. Najčešće se, kao oblik fizičkog nasilja, pojavljuju batine (na primer, u pripoveci „Majka“ Zije Dizdarevića pijani muž bije ženu; u narodnoj bajci „Nemušti jezik“ muž batinama savladava radoznalost svoje trudne žene), ali je prisutno i seksualno zlostavljanje (na primer, u narodnoj bajci „Međedović“ medved je oteo ženu i doveo je u pećinu, prisilivši je da živi sa njim; u narodnoj pesmi „Marko Kraljević ukida svadbarinu“ Arapin „na noć ište mladu i devojku, / pa devojku Arapine ljubi, / a mladu sluge Arapove“) i čak ubijanje.

Psihičko nasilje nad muškim likovima u čitankamaod 1. do 8. razreda

13%

23%

30%

8%

26%u privatnom odnosuu porodiciu društvuna radnom mestuostalo

Gra�kon 18

Fizičko nasilje nad ženskim likovima u čitankamaod 1. do 8. razreda

30%

9%

8%

43%u privatnom odnosuu porodiciu društvuostalo

Gra�kon 19

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama je mnogo prisutnije fizičko nasilje nad muškim likovima i to u svim oblicima. A

izvršioci su u velikoj većini muškarci (70), dok su ženski likovi sedam puta ređe u ulozi izvršiteljki. Ženski i muški likovi kao izvršioci nasilja nad muškim likovima pojavljuju se samo u tri slučaja.

Fizičko nasilje nad muškim likovima u čitankamaod 1. do 8. razreda

13%

23%

30%

26%

8%

u privatnom odnosuu porodiciu društvuostalona radnom mestu

Gra�kon 20

Muški likovi su češće od ženskih i žrtve i izvršioci psihičkog i fizičkog nasilja u analiziranim čitankama za osnovnu školu.

Bračni status i porodične uloge ženskih i muških likova

Bračni status ženskih i muških likova pominje se u 26% tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda. Analizirane čitanke od 1. do 8. razreda osnovne škole preferiraju model porodice sa decom dok se vanbračna zajednica uopšte ne pominje, a postoji samo jedan ženski lik koji spada u kategoriju razvedena.

Bračno stanje ženskih i muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda

05

1015202530354045

neoženjen/n

eudata

porodica

bez dece

porodica

sa deco

m

udovac/ica

razveden/a

ženemuškarcižene imuškarci

Gra�kon 21

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��U analiziranim čitankama dominiraju porodične uloge muškaraca, ali je najfrekventnija uloga

majke. Nalaz je u potpunom skladu sa patrijarhalnim viđenjem društva i porodice. Uloga majke je najdominantnija i čini 23% svih porodičnih uloga u čitankama od 1. do 8. razreda, dok uloga oca čini 20%. Muški likovi se češće pojavljuju u svim ostalim porodičnim ulogama, tako se uloga sina (16%) u čitankama pojavljuje mnogo češće od uloge kćerke (6%), uloga brata (12%) je tri puta zastupljenija od uloge sestre (4%), a uloga dede (4%) je dva puta zastupljenija od uloge babe (2%).

23%20% 16%

12%

sin brat

Najčešće porodične uloge u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 22

otacmajka

Ista je situacija i kada pogledamo čitanke od 1. do 4. razreda i kada pogledamo čitanke za starije razrede. Podatak je posebno zanimljiv kada se ima u vidu da su u osnovnoškolskim čitankama muški likovi gotovo pet puta više zastupljeni od ženskih.

Profesionalne uloge ženskih i muških likova

U 14% tekstova u čitankama od 1. do 8. razreda govori se o profesionalnim ulogama žena. Najčešće spominjana ženska profesionalna uloga u čitankama je uloga državnice (princeze), zatim domaćice, a potom seljanke i učiteljice. Prvi rang uglavnom se odnosi na profesionalne uloge ženskih likova u bajkama. Uloge domaćice, seljanke i učiteljice su tradicionalne ženske uloge u kojima žene obavljaju iste delatnosti kao u porodici (vaspitanje, opsluživanje).

Gra�kon 23

29%

11%9% 9%

domaćica seljanka učiteljica

Najćešće profesionalne uloge ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

državnica

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama za mlađe razrede u 11% tekstova govori se o profesionalnim ulogama žena i

najčešće su: državnica (princeza) (36%), nastavnica (11%), učiteljica (9%), umetnica (9%) i učenica (9%).

U čitankama za starije razrede u 17% tekstova govori se o profesionalnim ulogama žena i one su rangirane kao u ukupnom zbiru, na prvom mestu je državnica, odnosno princeza (24%), zatim sledi domaćica (17%), a onda seljanka (14%).

U 48% tekstova govori se o profesionalnim ulogama muških likova. Profesionalne uloge muških likova su neuporedivo raznovrsnije od profesionalnih uloga ženskih likova – u čitankama postoji 28 ženskih profesionalnih uloga, dok je muških dva puta više (59). Procenat tekstova sa muškim profesionalnim ulogama viši je u čitankama za starije razrede (59%), nego u čitankama za mlađe razrede (35%). Najčešće muške profesionalne uloge su: državnik, seljak, vojno lice. Muški likovi zauzimaju tri važna segmenta javnog života – vlast, proizvodnju (hrane) i odbranu; muški likovi vladaju, hrane i brane. Veliki procenat ima uloga seljaka koja je danas veoma retka. Prvi rang i kod profesionalnih uloga ženskih likova i kod profesionalnih uloga muških likova ima uloga državnika/ce, ali dok su kod ženskih likova to najčešće profesionalne uloge iz bajki (princeza i kraljica), dotle su kod muških likova to različite vladarske titule koje se ne odnose samo na bajke, već i na istinsko upravljanje državama ili teritorijama (na primer knez, vojvoda, vladika, faraon...).

Gra�kon 24

24%

14%

10%

državnik seljak vojno lice

Najčešće profesionalne uloge muških likova učitankama od 1. do 8. razreda

Profesionalne uloge muških likova u čitankama od 1. do 4. razreda rangirane su na sledeći način: državnik (24%), seljak (10%), lovac (8%), a u tekstovima za starije razrede poredak je ovakav: državnik (23%), seljak (16%), vojno lice (12%).

Ovakvom podelom profesionalnih uloga ženskih i muških likova u čitankama održavaju se rodni stereotipi u oblasti društvene podele rada. Učenicima/ama se predočavaju ograničene mogućnosti participacije žena u različitim zanimanjima. Osim toga, prikazivanjem ženskih i muških likova u anahronim profesionalnim ulogama, ukazuje i na proces retradicionalizacije koji je zahvatio drušvo.


8% 7%

6% 6% 5% 5%

odlučna marjiva osećajna

Pozitivne osobine ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 25

aktivna požrtvovana brižna

U čitankama od 1. do 4. razreda najčešća pominjana pozitivna osobina ženskih likova je brižnost (10%), pa dobrota (9%), zatim požrtvovanost (7%) i odlučnost (7%), a onda aktivnost (6%). Ženski likovi u čitankama od 5. do 8. razreda od pozitivnih osobina najviše ispoljavaju aktivnost (8%), zatim požrtvovanje (7%), marljivost (5%), osećajnost (5%), stidljivost (5%). Požrtvovanost i brižnost smatraju se tipičnim ženskim osobinama i u čitankama su uglavnom karakteristike ženskih likova koji se nalaze u ulozi majke.

Kada su u pitanju negativne osobine ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda, najfrekventnija je plašljivost, zatim slede lenjost, nesigurnost i pasivnost.

8%

6% 6% 6%

plašljiva lenja nesigurna pasivna

Najčešće negativne osobine ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 26

Osobine ženskih i muških likova

Najfrekventnija pozitivna osobina ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda je aktivnost, zatim sledi požrtvovanost, brižnost, odlučnost, marljivost, pa osećajnost.

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama od 1. do 4. razreda najčešće se navode: pasivnost (20%), lenjost (16%), neispoljavanje

emocija (11%), a u čitankama od 5. do 8 razreda: plašljivost (10%), nesigurnost (8%), hvalisavost (7%).Među fizičkim osobinama ženskih likova u čitankama je na prvom mestu lepota, zatim mladost, pa starost. Lepota je najčešća fizička osobina ženskih likova i u čitankama za mlađe i u čitankama za starije razrede.

42%

13% 12%

lepa mlada stara

Najčešće �zičke osobine ženskih likovau tekstovima od 1. do 8. razreda

Gra�kon 27

Na osnovu dobijenih rezultata, može se reći da su negativne i fizičke osobine ženskih likova potpuno stereotipne, a nalaz da su među najfrekventnijim osobinama ženskih likova aktivnosti i odlučnosti neočekivan je i predstavlja pozitivnu tendenciju u pravcu nestereotipnog prikazivanja ženskih likova.

Najčešće pominjana pozitivna osobina muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda je hrabrost, zatim pamet, odlučnost i aktivnost.

19%

9%7%

5%

hrabar pametan odlučan aktivan

Najčešće pozitivne osobine muških likovau čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 28

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��U čitankama za mlađe razrede muški likovi su na prvom mestu hrabri (13%), zatim pametni

(9%), brižni (7%), aktivni (7%), uporni (6%), marljivi (6%) i odlučni (6%). U starijim razredima hrabrost (21%) je takođe najfrekventnija pozitivna osobina muških likova, zatim sledi pamet (9%), odlučnost (7%), buntovnost (6%), aktivnost (5%). Nijedan ženski lik u čitankama za osnovnu školu ne ispoljava buntovnost.

Kad su u pitanju negativne osobine muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda, na prvom mestu je nasilnost, zatim lažljivost, pa plašljivost.

18%

10% 9%

nasilan lažljiv plašljiv

Najčešće negativne osobine muških likovau čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�koni 29

Lažljivost (15%), lenjost (12%), nasilnost (10%), razmetljivost (8%), plašljivost (8%) su negativne osobine muških likova koje se najčešće pojavljuju u čitankama za mlađe razrede, dok je u čitankama za starije razrede ubedljivo najfrekventnija negativna osobina muških likova nasilnost (23%), a zatim slede: plašljivost (10%), bezosećajnost (9%), svadljivost (8%), lažljivost (8%).

Najčešće fizičke osobine muških likova su: star, snažan, nizak, mlad.

23%

16%

12% 11%

star snažan nizak mlad

Najčešće �zičke osobine muških likovau čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 30

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Ista je situacija u čitanci za mlađe razrede, dok je u čitankama od 5. do 8. razreda na prvom

mestu snažan, zatim slede star i mlad, pa slab, a onda krupan. Pozitivne osobine muških likova, gledano u celini, stereotipne su. Međutim, kada rezultate

pogledamo parcijalno, vidimo da se među najfrekventnijim pozitivnim osobinama muških likova u čitankama za mlađe razrede nalazi brižnost, kao netipična maskulina osobina. Sličnu pojavu imamo i u čitankama za starije razrede, gde se među najfrekventnijim tipično muškim osobinama nalazi osećajnost. U krajnjem skoru ove osobine ne nalaze mesto među najfrekventnijim, gde je na ubedljivom prvom mestu, mnogo iznad drugih osobina hrabrost. Značajnije odstupanje od stereotipa prisutno je u prikazivanju negativnih osobina muških likova jer su tu pored nasilnosti, kao isključivo maskuline, najfrekventnije lažljivost i plašljivost.

Vrednosti i interesovanja ženskih i muških likova

U 22% tekstova u osnovnoškolskim čitankama govori se o vrednostima ženskih likova. Najčešće vrednosti ženskih likova u čitankama za osnovnu školu su: deca, porodica, rad, brak ljubav i tradicionalizam.

31%

13%10% 8% 7% 7%

deca porodica rad brak ljubav

Najčešće vrednosti ženskih likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 31

tradicionalizam

U svega 17% tekstova u čitankama od 1. do 4. razreda govori se o vrednostima ženskih likova. Zanimljivo je da su pored vrednosti deca (39%), porodica (12%) visoko rangirane i vrednosti ljudska prava (11%) i lična sloboda (11%). Na petom mestu je rad (8%). Međutim, u čitankama za starije razrede među vrednostima ženskih likova ne pominju se ljudska prava dok je pominjanje lične slobode kao vrednosti potpuno zanemarljivo. Najveća ženska vrednost su, i u ovim čitankama, deca (28%), zatim porodica (14%), rad (11%), brak (10%), tradicionalizam (9%).

O vrednostima muških likova govori se u 42% tekstova. Najčešća vrednost za muške likove u osnovnoškolskim čitankama je patriotizam, a zatim slede: rad, iskazivanje nacionalne pripadnosti, tradicionalizam, porodica.


Postoji razlika u vrednostima muških likova u čitankama za mlađe i starije razrede. Tako su, u čitankama od 1. do 4. razreda vrednosti muških likova rangirane na sledeći način: deca (13%), rad (10%), mirotvorstvo (9%), prijateljstvo (8%), privatno vlasništvo (8%). A u čitankama za starije razrede na ubedljivom prvom mestu je patriotizam (19%), a zatim slede: iskazivanje nacionalne pripadnosti (8%), tradicionalizam (7%), rad (7%), život u skladu sa učenjem vere (6%).

Kada uporedimo dominantne vrednosti ženskih i muških likova, možemo zaključiti da se u analiziranim čitankama afirmiše patrijarhalni model vrednosti – za ženske likove su na ubedljivom prvom mestu deca, a za muške patriotizam. Zajedničko je da su u pitanju kolektivne, a ne individualne vrednosti. Vrednosti koje se u značajnijoj meri pojavljuju i kod ženskih i kod muških likova su: rad, porodica i tradicionalizam. Dok je za ženske likove među najznačajnijim vrednostima još ljubav, dotle je za muške likove vrednosno važno iskazivanje nacionalne pripadnosti.

O interesovanjima ženskih likova govori se u 13% tekstova. Porodični život je ubedljivo na prvom mestu kada su u pitanju interesovanja ženskih likova, zatim slede umetnost i uređivanje kuće, pa uređivanje okućnice.

16%

7%

6% 6% 6%

patriotizam rad iskazivanjenacionalnepripadnosti

porodica

Najčešće vrednosti muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 32

tradicionalizam

52%

11% 11%7%

porodični život(brak i deca)

umetnost uređivanje kuće uređivanjeokućnice

Najčešća interesovanja ženskih likova u čitankamaod 1. do 8. razreda

Gra�kon 33

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��U čitankama za mlađe razrede osnovne škole gotovo da ne postoje interesovanja ženskih likova

– pojavljuju se samo tri interesovanja i rangirana su ovim redom: porodica (8 puta u 5 tekstova – 50%), umetnost (5 puta u dva teksta – 31%), zabava (3 puta u dva teksta – 19%). U čitankama za starije razrede na prvom mestu takođe je porodični život (53%), a zatim sledi uređivanje kuće (12%), umetnost (8%) i uređivanje okućnice (8%). Ženski likovi u našim čitankama uopšte se ne interesuju za politiku, matematiku, tehniku, društvene nauke, humanitarne delatnosti, sport, uspeh u radu.

O interesovanjima muških likova govori se u 31% tekstova i oni imaju drugačija interesovanja od ženskih likova – pre svega to je vojska, zatim nacionalna prošlost, životinje, vera. Nema nijednog teksta u kome muški likovi ispoljavaju interesovanje prema uređivanju kuće, sportu, društvenim naukama i humanitarnim delatnostima. Može se pretpostaviti da uređenje kuće, društvene nauke i humanitarne delatnosti više spadaju u tradicionalno ženski domen interesovanja, te zato nisu prisutna kod muških likova, ali ignorisanje sporta kao interesovanja muških likova ukazuje na anahronost čitanki.

Najčešća interesovanja muških likova u čitankama od 1. do 8. razreda

vojska

16%15%

11%10%

8%7% 6%

nacionalnaprošlost

životinje vera umetnost porodica putovanja

Gra�kon 34

U čitankama za mlađe razrede najčešća interesovanja muških likova su umetnost (41%), zatim putovanja (16%) i zabava (8%). U starijim razredima, kada su u pitanju interesovanja muških likova, na prvom mestu je vojska (19%), zatim nacionalna prošlost (18%), životinje (13%), pa vera (11%).

Kao i vrednosti, i interesovanja ženskih i muških likova su stereotipna – ženski likovi se najviše intersuju za porodični život (brak i deca), a muški za vojsku i nacionalnu prošlost.

2. 2. 4 Dečje igre - aktivnosti, igračke i uloge u igrama likova devojčica i dečakaVeć smo pomenuli, govoreći o starosnom dobu ženskih i muških likova, da su u čitankama za

mlađe razrede najprisutniji likovi dece, devojčica i dečaka, a da je u čitankama za starije razrede broj likova dece zanemarljiv. Osim toga, u tekstovima iz čitanki vrlo malo se pominju aktivnosti likova devojčica i dečaka – aktivnosti likova devojčica pominju se u samo 19 tekstova (4,6%), a aktivnosti dečaka u 41 tekstu (10%).

Najčešće spominjane aktivnosti likova devojčica u osnovnoškolskim čitankama su perceptivno-motorne aktivnosti (kao što su, na primer, trčanje, skakanje, plivanje, igranje žmurke, penjanje, sankanje), zatim stvaralačke aktivnosti (pevanje) i igranje uloga (u družinama). Ni u jednom slučaju devojčice se ne igraju ratničkih igara.


Perceptivno-motorne aktivnosti su najdominantnije i u čitankama za mlađe razrede (62%), a zatim slede stvaralačke aktivnosti (20%), pa praktične životne i radne aktivnosti (8%) i posmatračke i receptivne aktivnosti (7%). U čitankama za stariji osnovnoškolski uzrast likovi devojčica okupirani su prvenstveno igranjem uloga (61%), zatim perceptivno-motornim aktivnostima (33%), pa posmatračkim i receptivnim aktivnostima (6%).

Najčešće spominjane aktivnosti likova dečaka u čitankama od 1. do 8. razreda su perceptivno-motorne aktivnosti (trčanje, plivanje, skakanje, penjanje na drvo, valjanje, sankanje, grudvanje, vežbe i sl.), kao i kod likova devojčica, zatim slede praktične životne i radne aktivnosti (branje voća, čuvanje domaćih životinja, pečenje krompira, lovljenje rakova...) i igranje uloga (u hajdučkoj družini i u posadi na brodu).

56%

15% 15%6% 6%

perceptivno

-motorne

stvaralačke

igranje uloga

praktične radne

praktičneživotne

Najčešće aktivnosti likova devojčica u čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 35

stvaralačke

igranje uloga

praktičneradne

praktičneživotne

Najčešće aktivnosti likova dečaka u čitankama od 1. do 8. razreda

55%

9% 9% 8% 7%perceptivno-motorne

Gra�kon 36

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Perceptivno-motorne (73%) i stvaralačke aktivnosti (10%) su najizraženije aktivnosti likova

dečaka u čitankama od 1. do 4. razreda. U čitankama od 5. do 8. razreda najdominantnije su praktične životne i radne aktivnosti (23%), igranje uloga (23%) i ratničke igre (21%).

Od 410 analiziranih tekstova igračke devojčica pominju se samo u jednom, a igračke dečaka u osam tekstova, što je neočekivano mali broj. Kao igračke ženskog lika u pesmi Ima jedna Marija Dragomira Đorđevića pominju se lopta i klikeri i to je potpuno netipično. Inače, to je jedini tekst u analiziranim čitankama koji nudi potpuno novi način slikanja ženskog lika. Kada su u pitanju igračke muških likova, na prvom mestu je knjiga (!), zatim sledi lopta, pa životinje.

52%

31%

10%

knjige lopta životinje

Najčešće igračke likova dečaka čitankama od 1. do 8. razreda

Gra�kon 37

U čitankama za mlađe razrede, najčešće se kao igračke likova dečaka pominju lopta (53%), knjiga (41%) i automobil (6%).

U čitankama za starije razrede, kao igračke muških likova najviše se pominju knjige (67%), životinje (25%) i oružje (8%).

O ulogama likova devojčica i dečaka u igrama takođe se veoma malo govori. Uloga junakinje u igri pojavljuje se samo jednom i ona je u skladu sa onim što se tradicionalno očekuje od žena – devojčica će nositi ribu (koju upecaju dečaci) na pijacu da je prodaje. U tekstovima osnovnoškolskih čitanki pojavljuje se pet uloga likova dečaka u igrama i sve su, tradicionalno gledano, u skladu sa njihovim polom: hajduk, ribar, vojskovođa (ratnik), moreplovac i konstruktor.


�. � ZaključciRezultati analize čitanki za osnovnu školu u Srbiji pokazuju da se u čitankama održava rodna

nejednakost, odnosno da postoje elementi diskriminacije15 kada je u pitanju zastupljenost autorki tekstova i slikovnih priloga, kao i zastupljenost i način prikazivanja ženskih likova.

Iako je izdavač vešto izbalansirao broj autora/ki osnovnoškolskih čitanki, zastupljenost žena kao autorki tekstova u čitankama je zabrinjavajuće i nedopustivo mala i ne zavisi od pola autora/ke čitanki. Srpske čitanke na početku 21. veka konstruišu nerealnu stvarnost u kojoj se žene samo po izuzetku i slučajno pojavljuju u oblasti književnog stvaranja, sugerišući da je književnost gotovo isključivo muško polje delovanja! Tome, nažalost, doprinose i same autorke čitanki. Poražavajuće mala zastupljenost autorki tekstova u analiziranim čitankama danas se teško može braniti vekovnom potisnutošću žena u književnom stvaralaštvu, posebno kada se ima u vidu da su u čitankama najzastupljeniji tekstovi iz savremene književnosti nastali u 20. veku. Situacija je nešto bolja kada je u pitanju autorstvo slikovnih priloga u čitankama, muškarci su autori (samo) dva puta više slikovnih priloga od žena verovatno zato što se slikovni prilozi u čitankama smatraju manje važnim od njihovog tekstualnog dela.

Svet čitanki je muški svet. O muškim likovima govori se pet puta više nego o ženskim. Oni su glavni likovi u više od polovine tekstova u čitankama dok se ženski likovi pojavljuju kao glavni samo u 13% slučajeva. Muški likovi iniciraju zaplet i rasplet u najvećem broju slučajeva dok ženski to čine veoma retko. U skladu sa tim, interpretacija tekstova i pitanja posle tekstova uglavnom se odnose na muške likove. Sudeći po ovome, čitanke podstiču proces imaskulinizacije16. Takođe, nameće se pitanje odgovornosti za diskriminaciju autorki tekstova i slikovnih priloga i ovakvo prikazivanje ženskih likova u osnovnoškolskim čitankama.

Najčešće uloge likova dečaka čitankama od 1. do 8. razreda

33%29%

24%

10%5%

hajduk ribar vojskovođa,ratnik

moreplovac konstruktor

Gra�kon 38

15 Definiciju diskriminacije navodimo po CEDAW: „Diskriminacija je neposredno ili posredno razlikovanje, privilegovanje, isključivanje i/ili ograničavanje sa ciljem i/ili posledicom otežavanja, ugrožavanja, onemogućavanja i/ili negiranja priznavanja, uživanja i ostvarivanja ljudskih prava.“16 Pod imaskulinizacijom se podrazumeva proces koji se dešava tokom obrazovanja – žene uče da razmišljaju kao muškarci, da se identifikuju sa muškim stanovištem i da, kao uobičajen i legitiman, prihvate muški sistem vrednosti u kome je mizoginija jedan od centralnih principa. O ovom fenomenu govore različite feminističke autorke. Videti u Fetreli, Dž. (2002) O političkoj prirodi književnosti, Genero, časopis za feminističku teoriju, broj 1, Beograd: Centar za ženske studije

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Iako prisutna u svakom segmentu života i iako o njoj možemo svedočiti i na osnovu ovog

istraživanja, nejednakost žena i muškaraca gotovo da se ne tematizuje u čitankama, po principu – problem o kome se ćuti, ne postoji, pa ga, u skladu sa tim, ne treba ni rešavati.

Pokušavši da celovito osvetlimo način prikazivanja ženskih likova, u ovom istraživanju analizirali smo različite elemente rodne karakterizacije likova: porodične i profesionalne uloge, osobine, vrednosti i interesovanja. Gotovo u svakom od ovih aspekata dobili smo stereotipe kojima se promoviše patrijarhalni model pozicije žene u društvu.

Tako čitanka, nudeći patrijarhalni kulturni model u kome su sve muške porodične uloge dominantnije od ženskih, ipak u prvi plan stavlja porodičnu ulogu majke. Ovaj podatak je još značajniji kada se ima u vidu marginalizovanost ženskih likova u čitankama. Možemo zaključiti da se, prilikom prikazivanja ženskih likova, u prvi plan stavlja njihova biološka funkcija i da se na taj način ženski likovi zatvaraju u privatnu/porodičnu sferu.

U skladu sa tim, muški likovi su mnogo češće od ženskih prikazani u profesionalnim ulogama (kako na slikovnim tako i u literarnim prilozima) i njihove profesionalne uloge su raznovrsnije što implicira ograničene mogućnosti participacije žena u profesionalnom životu. Zanimljivo je da je nafrekventnija profesionalna uloga ženskih i muških likova ista - državnik/ca ili princ/eza. Međutim, muški likovi u ovoj profesionalnoj ulozi su stvarni vladari ili prestolonaslednici sa različitim titulama, a ženski uglavnom kraljice i princeze iz bajki bez moći koju ova profesionalna uloga podrazumeva. Takođe, i ženski i muški likovi su često prikazani kao seljak/nka što ukazuje na anahronost profesionalnih uloga.

Stereotipno prikazivanje ženskih likova delimično je narušeno prilikom navođenja njihovih najčešćih osobina. Pored tipično „ženskih“ osobina, kao što su: požrtvovanost, brižnost, marljivost, osećajnost, pojavljuju se i osobine aktivna i odlučna. Posebno je zanimljivo što je aktivnost najfrekventnija među pozitivnim osobinama junakinja. Kada je u pitanju, prezentovanje junaka, među njihove osobine teže prodiru one koje se tradicionalno ne smatraju maskulinim; brižnost se pojavljuje kao jedna od frekventnijih osobina u čitankama za mlađe razrede, a osećajnost u čitankama za starije razrede. Takođe, junakinje su na prvom mestu aktivne, a junaci tek na trećem, pre toga oni su hrabri i pametni. Negativne osobine ženskih likova date su stereotipno (plašljivost, lenjost, nesigurnost, pasivnost). Međutim, delimično narušavanje stereotipa naziremo među najfrekventnijim negativnim osobinama muških likova. Na prvom mestu je nasilnost što se može smatrati stereotipno muškom negativnom osobinom, a zatim slede lažljivost i plašljivost koje su stereotipno bliže negativnom ocrtavanju ženskih likova. Oslanjajući se na ove rezultate možemo reći da je plašljivost društveno najnepoželjnija osobina. Fizičko oslikavanje ženskih likova takođe je stereotipno, junakinje su prvenstveno lepe.

Stereotipne razlike prisutne su i u vrednostima i interesovanjima ženskih i muških likova u čitankama za osnovnu školu. Tako su, sasvim očekivano, najveća vrednost ženskih likova deca, a muških patriotizam. Međutim, jedan od najzanimljivijih podataka ovog istraživanja je da su u čitankama za mlađe razrede deca najviša vrednost i ženskih i muških likova, s tim što za ženske likove to važi u većem procentu. Takođe, u čitankam za mlađe razrede nalaze se i neke moderne vrednosti u vezi sa ženskim (ljudska prava i lična sloboda) i muškim likovima (mirotvorstvo, privatno vlasništvo). Ženski likovi u analiziranim čitankama najviše se interesuju za porodični život (brak i deca), a muški za vojsku i nacionalnu prošlost. Pomak je opet napravljen u okviru interesovanja muških likova u čitankama do četvrtog razreda, gde se kao najfrekventnije vrednosti pojavljuju: umetnost, putovanja, zabava.

Delimične promene u pravcu osavremenjivanja Zavodovih čitanki za mlađe razrede osnovne škole rezultat su započete reforme u obrazovanju koja je omogućila izmenu nastavnih planova i programa i, po prvi put u Srbiji, otvorila tržište udžbenika različitim izdavačima.

O aktivnostima, igračkama i ulogama u igrama likova devojčica i dečaka u analiziranim čitankama govori se veoma malo. U okviru toga, na prvom mestu u slikanju likova devojčica i dečaka su perceptivno-motorne aktivnosti, što je pozitivno i pokazuje da autori/ke tekstova ne prave rodnu segregaciju o ovoj oblasti. Igračke se pojavljuju u zanemarljivom broju tekstova. Kada su ženski

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0likovi u pitanju, samo u jednom tekstu, a pošto je tekst netipičan (videti u Dodatku 4), reč je o lopti i klikerima. Igračke koje koriste likovi dečaka su stereotipne: knjiga, lopta, životinje. Takođe, uloge likova devojčica u igrama nisu zastupljene u tekstovima, a uloge likova dečaka su stereotipne: hajduk, ribar, vojskovođa (ratnik).

Pošto su udžbenici, po rečima Dijane Plut, neka vrsta programskih dokumenata, koji izražavaju ono „što bi trebalo da bude“ i u kojima su sadržane norme, želje, ideje o najpoželjnijim mogućim odnosima (Plut 1994: 12), zanimljivo je izdvojiti šta je to što bi trebalo da bude po srpskim osnovnoškolskim čitankama, kakve su ideje o najpoželjnijim odnosim u društvu.

Kada pogledamo najdominantnije rezultate u vezi sa predstavljanjem likova, vidimo da je najčešća porodična uloga u kojoj se pojavljuju muški likovi uloga oca, da je nadominantnija profesionalna uloga, uloga državnika, da je najfrekventnija pozitivna osobina muških likova hrabrost, a negativna – nasilnost, da je njihova najveća vrednost – patriotizam, a interesovanje – vojska i nacionalna prošlost. Najčešća porodična uloga ženskih likova je uloga majke, najčešća profesionalna uloga je uloga kraljice ili princeze, najfrekventnija pozitivna osobina je aktivnost, a negativna, plašljivost, najveća vrednost za ženske likove su deca, a najfrekventnije interesovanje je porodični život (brak i deca). Dakle, jasno je da društvo kroz čitanku promoviše patrijarhalne odnose kao najpoželjnije, poričući mogućnost drugačijeg koncepta rodnih odnosa i socijalizujući decu u duhu rodne neravnopravnosti.

Pored dominantno stereotipnog predstavljanja ženskih i muših likova, u čitankama postoje i neke pozitivne tendencije: pitanja posle tekstova najčešće su formulisna tako da se ne može odrediti rod (drugo lice jednine ili drugo lice množine), posebno ohrabruje upotreba oba roda prilikom formulisanja pitanja u čitanci za treći razred osnovne škole; likovi češće rešavaju sukobe nenasilnim nego nasilnim sredstvima; postoji delimično narušavanje stereotipa prilikom predstavljanja osobina likova; u čitankama za mlađe razrede prisutne su netipične vrednosti i interesovanja.


�. Analiza upitnika za učenice i učenike�. � Metod istraživanjaU okviru ovog istraživanja anketirano je 600 učenika/ca osmog razreda iz deset (od ukupno

četrnaest) osnovnih škola sa teritorije opštine Valjevo (i to iz četiri seoske, jedne prigradske i pet gradskih škola). Među ispitanicima/ama ima 292 devojčice i 308 dečaka. Roditelji anketiranih učenika/ca su u najvećem broju završili srednju školu (62% majki i 61% očeva), manje ih je sa višom i visokom školom (23% majki i 22% očeva), dok je najmanje onih sa završenom osnovnom školom (15% majki i 17% očeva). U uzorku je gotovo jednak broj učenika/ca sa odličnim (30%), vrlo dobrim (31%) i dobrim uspehom (31%), a najmanje anketiranih završilo je prethodni razred sa dovoljnim uspehom (8%). Najveći broj ispitanika/ca (56%) planira da u narednom periodu upiše neku četvorogodišnju stručnu školu, manji procenat devojčica i dečaka opredeljuje se za trogodišnju stručnu školu (22%) i gimnaziju (18%). Od trogodišnjih stručnih škola za naše ispitanike/ce, najprivlačnija je mašinsko-tehnička škola, a među četvorogodišnjim stručnim školama najpopularnija je ekonomska.

Za potrebe ovog istraživanja kreiran je upitnik koji su učenici/e samostalno popunjavali/e. Upitnik je dat u prilogu broj 3.

Rezultati istraživanja odnose se na (1) prisutnost teme rodne ravnopravnosti u nastavi srpskog jezika, (2) način na koji anketirani učenici/e opažaju ženske i muške likove u čitankama i (3) način na koji oni/e vide odnos nastavnika/ca prema sebi u okviru rodnog aspekta.

�. � Rezultati istraživanjaVeliki broj ispitanih učenika/ca (42%) kaže da nastavnik/ca nikada na časovima srpskog jezika

ne govori o neravnopravnosti žena i muškaraca. Isti broj njih (42%) kaže da nastavnici/e govore o ovoj temi kada se analizira neka priča ili pesma iz čitanke. Osim toga, tema neravnopravnosti žena i muškaraca prisutna je u nastavi srpskog jezika kada učenici/e imaju neki lični problem (navodi 13% anketiranih).

Da li nastavnik/ca govori o neravnopravnostižena i muškaraca na časovima srpskog jezika?

42%

13%

42%

1%

1%1%

Gra�kon 39

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Na pitanje koliko često nastavnici/e sa njima razgovaraju o neravnopravnosti žena i muškaraca

prilikom analize književnih dela, najveći broj učenika/ca (49%) odgovara ponekad. Značajan procenat anketiranih (32%) navodi da se to ne dešava nikad. Međutim, ima i 15% onih koji kažu da se o neravnopravnosti žena i muškaraca prilikom analize tekstova često razgovara, dok 3% navodi da se to dešava uvek.

Nazive tekstova povodom kojih se na času razgovaralo o neravnopravnosti žena i muškaraca navodi 45% učenika/ca. Oni/ najčešće navode sledeće tekstove: Hasanaginica, narodna balada; Nemušti jezik, narodna bajka; Pilipenda, S. Matavulja; Ženidba Milića Barjaktara, narodna balada; Prva brazda, M. Glišića; Majka, Z. Dizdarevića; Dioba Jakšića, narodna balada.

Tekstovi koje su učenici/e naveli sadrže potencijal da se na časovima njihove obrade govori o rodnim temama.

Kada smo ih pitali kakvi su, po njihovom mišljenju, ženski likovi u čitanci, učenici/e su najviše navodili/e sledeće osobine:

• lepe (40%)• marljive, vredne (33%)• poslušne (27%)• nežne (23%)• požrtvovane (22%)• osećajne, saosećajne (20%)• iskrene (16%)

Muški likovi u čitanci, po mišljenju anketiranih učenika/ca najčešće imaju sledeće osobine:• hrabri (61%)• ponosni (30%)• snažni (24%)• marljivi, vredni (21%)• pametni, inteligentni (18%)• lukavi (17%)• odlučni (17%)• osobine vođe (17%)• požrtvovani (16%)

Koliko često nastavnici/e srpskog jezika razgovarajusa učenicima/ama o neravnopravnom položaju

žena i muškaraca prilikom obrade teksta?

3%15%

49%

32%

1%

uvekčestoponekadnikadabez odgovora

Gra�kon 40


Osobine muških i ženskih likova u čitanci,po proceni učenika/ca

6%

10%

5%

13%

2%

22%

6%

9%

6%

11%

6%

27%

10%

4%

12%

9 %

40%

5%

16%

23%

20%

33%

12%

24%

61%

5%

7%

17%

16%

4%

17%

5%

1%

11% 11%

30%

6%

1%

7%

2%

17%

9%

8%

11%

4%

7%

21%

18%

lepi/e

snažni/e

hrabri/e

lenji/e

pobožni/e

imaju osobine vođe

požtrvovani/e

lažljivi/e

odlučni/e

sebični/e

brbljivi/e

dobri/e

ponosni/e

poslušni/e

ponizni/e

nasilni/e

dragi/e, mili/e

lukavi/e

kukavice/e

iskreni/e

nežni/e

osećajni/e, saosećajni/e

marljivi/e, vredni/e

pametni/e, inteligentni/e

muški likoviženski likovi

Gra�kon 41


ženskimuškipol

Slažeš li se da bi muškarci u svakodnevnom životu trebalo da imaju osobinekoje si zaokružio/la u prethodnom pitanju?

Gra�kon 42

u potpunosti seslažem

uglavnom seslažem

uglavnom se neslažem

uopšte se neslažem

8%

27%

9%4%

15%

26%

8%3%

Postoji visok stepen slaganja učenika/ca da muškarci u svakodnevnom životu treba da imaju osobine koje su primećene u čitanci. U potpunosti se sa ovim mišljenjem slaže 15% učenika i 8% učenica, a uglavnom se slaže 26% učenika i 27% učenica. S ovim stavovima uopšte se ne slaže samo 3% učenika i 4% učenica, a uglavnom se ne slaže 8% učenika i 9% učenica.

Još veći broj učenika/ca slaže se sa stavom da bi žene u svakodnevnom životu trebalo da imaju osobine koje su pripisane ženskim likovima u čitankama. Sa ovim se u potpunosti slaže 16% učenika i 12% učenica, uglavnom se sa tim stavom slaže 27% učenika i 24% učenica. Sa ovim stavom uopšte se ne slaže 5% učenika i 4% učenica, a uglavnom se ne slaže 5% učenika i 9% učenica.



uglavnom seslažem



Slažeš li se da bi žene u svakodnevnom životu trebalo da imaju osobinekoje si zaokružo/la u prethodnom pitanju?

Gra�kon 43

ženskimuškipol

12%

24%

9%

4%

16%

27%

5%5%

Učenici/e procenjuju da bi muškarci u svakodnevnom životu trebalo da budu, pre svega, hrabri, ponosni i snažni. Sa druge strane, ispitanici/e procenjuju da bi žene trebalo da, pre svega, poseduju lepotu, marljivost i poslušnost.

Kada smo ih pitali o zanimanjima ženskih likova u čitankama, učenici/e su najčešće navodili/e:• radnica (70%)• poljoprivrednica (60%)• učiteljica, nastavnica, profesorka (32%)• lekarka (25%)• prodavačica (22%)• službenica (u banci, pošti) (18%)• umetnica (17%)

Najčešća zanimanja muških likova u čitanci su, prema mišljenju učenika/ca:• poljoprivrednik (67%)• radnik (64%)• vojna zanimanja (34%)• učitelj, nastavnik, profesor (21%)• umetnik (20%)• versko lice, sveštenik (16%)


muški likoviženski likovi

Gra�kon 44

Najčešća zanimanja ženskih i muških likova u čitanci, po proceni učenika/ca

12%

4%

10%

22%

70%

25%

32%

17%

10%

18%

3%

4%

60%

3%

4%

2%

13%

9%

13%

64%

10%

21%

20%

17%

6%

4%

8%

67%

34%

10%

medicinski/katehničar/ka

zanatlija/ka(npr. frizer/ka)

nastavnik/ca

radnik/ca

versko lice,sveštenik/ časna

sestra

inženjer/ka

poljoprivrednik/ca

političar/ka

vojna zanimanja

policajac/ka

službenik/ca

umetnik/ca

lekar/ka

prodavac/čica

zanatlija/ka (npr.automehaničar/ka)


Gra�kon 45

3%

17%17%

12%

9%

22%

12%

8%

ženskimuškipol

Slažeš li se da bi muškarci u svakodnevnom životu trebalo da obavljajuzanimanja koja si zaokružio/la u prethodnom pitanju?


uglavnom seslažem



Primetne su razlike u odgovorima učenika i učenica na pitanje da li bi muškarci trebalo da obavljaju zanimanja koja su izdvojena u prethodnom pitanju. Sa ovakvim mišljenjem slaže se u potpunosti 9% učenika i 4% učenica, a uglavnom se slaže 25% učenika i 18% učenica. Sa ovim se uglavnom ne slaže 19% učenica i 10% učenika. Sa ovim stavom uopšte se ne slaže 8% učenika i 8% učenica.

Žene u svakodnevnom životu treba da obavljaju ova zanimanja – slaže se u potpunosti 9% učenika i svega 3% učenica, s ovim se uglavnom slaže 22% učenika i 17% učenica. Sa ovom tvrdnjom uglavnom se ne slaže 12% učenika i 17% učenica, a u potpunosti se ne slaže 8% učenika i 12% učenica.



uglavnom seslažem



ženskimuškipol

Gra�kon 46

Slažeš li se da bi žene u svakodnevnom životu trebalo da obavljaju zanimanjakoja si zaokružio/la u prethodnom pitanju?

22%

17%17%

12% 12%

9%8%

3%

Na pitanje da li u tekstovima postoje likovi čije ponašanje nije u skladu sa onim što se obično očekuje od muškaraca i žena, 67% anketiranih odgovara negativno, a 33% navodi imena likova.

Učenici/ce su najčešće navodili/e sledeće likove:• Fema (16%)• Smail Aga Čengić (10%)• Vića (4%)• Jovan Kljako (4%)• Hasanaginica (3%)

Kada smo ih pitali za njihove omiljene književne likove, učenici/e su najčešće izdvajali/e sledeće:

• Pilipenda (25%)• Marko Kraljević (9%)• Mali Radojica (6%)• Ana Frank (4%)• Hari Poter (3%)


Gra�kon 47

Nastavnici/e misle da su neke srednje škole prikladnijeza devojčice, a neke za dečake

nema odgovorauopšte nije tačnouglavnom nije tačnouglavnom je tačnou potpunosti je tačno

4%

32%

27%

23%

14%

Osobine koje učenici/e najviše poštuju kod svog omiljenog lika:• hrabrost, junaštvo (25%)• istrajnost, upornost, strpljivost (5%)• odanost svojoj veri (5%)• izdržljivost, jačina, snaga, neuništivost (5%)• iskrenost, odanost (5%)• nepokolebljivost, odlučnost (5%)

Postupak koji se učenicima/ama najviše dopada kod njihovog omiljenog književnog lika je što nije promenio veru i što ubija Turke, suprotstavlja im se.

Pored pitanja u vezi sa književnim likovima, učenicima/ama su postavljena i pitanja koja se odnose na stavove njihovih nastavnika/ca.

Po mišljenju oko dve petine ispitanih učenika/ca17, njihovi nastavnici/e smatraju da su neke srednje škole prikladnije za devojčice, a neke za dečake – s ovim se u potpunosti slaže njih 14%, a uglavnom 23%; suprotno mišljenje – da ovo uglavnom (27%) ili uopšte (32%) nije tačno misli ukupno 59%.

17 U grafikonima od 47 do 56 prikazani su odgovori učenika/ca.


4%

54%23%

11%8%

Gra�kon 48

Nastavnici/e misle da dečaci postižu bolje rezultate s manje truda


3% 7%5%

33%

52%

Gra�kon 49

Nastavnici/e traže od dečaka pomoć pri �zičkim poslovima,a od devojčica pomoć oko uređenja prostorija


U potpunosti je tačno da nastavnice i nastavnici traže od dečaka pomoć kod fizički težih poslova, a od devojčica pomoć oko uređenja prostorija, smatra 52% učenika i učenica, dok 33% njih smatra da je to uglavnom tačno. Mali broj ispitanih smatra da navedeni stav uopšte (7%) ili uglavnom nije tačan (5%).

Najveći broj ispitanih učenika/ca smatra da uopšte (54%) ili uglavnom (23%) nije tačno da nastavnici/e misle da dečaci postižu bolje razultate sa manje truda; 11% ispitanih smatra da je to uglavnom tačno, a 8% smatra da je to tačno u potpunosti.


4%18%

27%31%

20%

Gra�kon 50

Nastavnici/e smatraju da postoje školski predmeti koji višeodgovaraju devojčicama i oni koji više odgovaraju dečacima


3%

25%

17%23%

32%

Gra�kon 51

Nastavnici/e manje tolerišu nepristojno ponašanjedevojčica na času nego dečaka


Mišljenja učenika/ca podeljena su u odgovorima na pitanje da li nastavnici/e smatraju da postoje školski predmeti koji više odgovaraju devojčicama i oni koji više odgovaraju dečacima – to je u potpunosti tačno, smatra 20% učenika/ca, uglavnom je tačno, misli 31% njih; ovo uopšte nije tačno tvrdi 18% ispitanih ili uglavnom nije tačno, navodi njih 27%.

Na pitanje da li nastavnici i nastavnice manje tolerišu nepristojno ponašanje devojčica nego dečaka, 32% učenika/ca odgovara da je to u potpunosti tačno, a 23% da je to uglavnom tačno. Njih 25% tvrdi da to uopšte nije tačno, a 17% da to uglavnom nije tačno.


5%

40%

26%

15%

14%

Gra�kon 52

Nastavnici/e smatraju da su dečaci snalažljiviji prilikomodgovaranja za ocenu od devojčica


5%10%

12%

23%

50%

Gra�kon 53

Nastavnici/e više kažnjavaju dečake nego devojčice


Nastavnici/e smatraju da su dečaci snalažljivi prilikom odgovaranja za ocenu od devojčica, slaže se 29% učenika/ca (14% njih smatra da je to u potpunosti tačno, a 15% njih da je to uglavnom tačno). Da ovo uopšte nije tačno misli 40% njih, a da uglavnom nije tačno 26%.

Interesantno je da čak 50% učenika/ca smatra da je u potpunosti tačno da njihovi nastavnici/e više kažnjavaju dečake nego devojčice, da je to uglavnom tačno navodi 21% njih. Ovo uopšte nije tačno, smatra 10%, ili uglavnom nije tačno tvrdi 12% njih.


5%

45%

27%

13%

10%

Gra�kon 54

Nastavnici/e smatraju da srpski jezik i strani jezici višeodgovaraju devojčicama, a matematika dečacima


7%

52%18%

12%

11%

Gra�kon 55

Nastavnici/e prilikom ispitivanja imaju veće zahteve oddevojčica nego do dečaka


Najveći broj ispitanih učenika/ca ne slaže se sa tvrdnjom da nastavnici/e smatraju kako srpski i strani jezici više odgovaraju devojčicama, a matematika dečacima. Najviše ispitanika/ca odgovara da to uopšte nije tačno (45%), manji broj kaže da to uglavnom nije tačno (27%) dok 13% njih smatra da je to uglavnom tačno i 10% da je u potpunosti tačno.

Veliki broj anketiranih smatra da uopšte (52%), ili uglavnom (18%) nije tačno da njihovi nastavnici/e prilikom ispitivanja imaju veće zahteve od devojčica nego od dečaka. Da je to uglavnom tačno misli 12%, a da je potpuno tačno misli 11% ispitanih.


Nastavnici/e očekuju da devojčice budu tišei mirnije na času nego dečaci

6%14%

10%

26%

44%

Gra�kon 56


Potpuno je tačno da nastavnici/e očekuju da devojčice budu tiše i mirnije na času nego dečaci, smatra 44% ispitanih; ovo je uglavnom tačno misli 26%. To uopšte nije tačno, smatra 14% ispitanih, a 10% smatra da to uglavnom nije tačno.

�. � ZaključciNa osnovu rezultata analize ankete za učenike/ce, možemo doneti zaključke koji se odnose

na (1) prisutnost teme rodne ravnopravnosti u nastavi srpskog jezika, (2) način na koji anketirani učenici/e opažaju ženske i muške likove u čitankama i (3) način na koji oni vide odnos nastavnika/ca prema sebi u okviru rodnog aspekta.

Zabrinjavajuće je, ali uglavnom očekivano, što 42% ispitanika/ca navodi da se o ravnopravnosti žena i muškaraca na časovima srpskog jezika ne govori nikad. Ovaj školski predmet nudi bogate mogućnosti za integrisanje rodne perspektive u nastavu, ali se te mogućnosti nedovoljno koriste, verovatno zbog rodne nesenzibilisanosti nastavničkog kadra. Elementi rodnih studija uglavnom nisu prisutni u u obrazovanju nastavnika/ca. U Srbiji je postojao samo jedan program osnovne rodne senzibilizacije, ali ga Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja nije akreditovao. Sa druge strane, ohrabruje podatak da 42% učenika/ca, koji/e su učestvovali/e u anketi, navodi da se o temi rodne neravnopravnosti govori i to prilikom analize tekstova što nam pokazuje da se ova tema spontano nameće prilikom obrade gradiva, bez obzira da li su nastavnici/e pohađali/e odgovorajuće obuke. To potvrđuje i spisak tekstova povodom kojih je govoreno o temi rodne ravnopravnosti. Na pitanje koliko često je tema rodne ravnopravnosti prisutna u nastavi prilikom analize dela, najčešći odgovor učenika/ca je ponekad.

Učenicima/ama su, takođe, postavljena pitanja u vezi sa ženskim i muškim likovima u čitanci. Od njih se tražilo da navedu koje su najčešće osobine i zanimanja ženskih i muških likova, te da li se slažu da žene i muškarci u svakodnevnom životu treba da imaju takve osobine i zanimanja. Učenici/e kažu da čitanka ženske likove predstavlja pre svega kao lepe, zatim vredne, poslušne, nežne, požrtvovane, osećajne i saosećajne, iskrene, a muške prvenstveno kao hrabre, a zatim ponosne, snažne, vredne, pametne, lukave, odlučne, sa osobinama vođe, požrtvovane. Interesantno je da su jedino vrednoća i

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��požrtvovanost među visoko rangiranim osobina koje karakteriše i ženske i muške likove, sve druge se razlikuju. Međutim, učenici/e se slažu da žene i muškarci u svakodnevnom životu treba da poseduju navedene osobine, što ukazuje da je većina njih već usvojila rodne stereotipe.

Ako ove odgovore anketiranih učenika/ca o osobinama ženskih i muških likova, uporedimo sa rezultatima analize čitanki, videćemo da su oni stereotipniji od onoga što nudi čitanke što, naravno, ukazuje da na decu deluju različiti faktori (porodica, vršnjaci, mediji...), koji snažno utiču na održavanje rodne nejednakosti. Čitanke, na primer, ne favorizuju, fizičke osobine kao što su lepota ženskih likova i snaga muških, mada su one među najfrekventnijim fizičkim osobinama likova. Osim toga, već smo napomenuli da se u čitankama među najčešće pominjanim ženskim osobinama nalaze aktivnost (preduzimljivost) i odlučnost, koju ispitanici/e nisu pomenuli/e. Osobine kao što su požrtvovanost, osećajnost i vrednoća zaista karakterišu ženske likove u čitankama, a hrabrost je prva na listi osobina muških likova, gde su još pamet i odlučnost.

Prema mišljenju učenika/ca najčešća zanimanja ženskih likova su: radnica, poljoprivrednica, učiteljica, nastavnica, profesorka, lekarka, prodavačica, službenica (u banci, pošti), umetnica; a najčešća zanimanja muških likova su poljoprivrednik, radnik, vojna zanimanja, učitelj, nastavnik, profesor, umetnik, versko lice (sveštenik). Zanimljivo je da se odgovori dečaka i devojčica na pitanje da li žene i muškarci u svakodnevnom životu treba da imaju takva zanimanja razlikuju – dečaci se u većem procentu slažu, a devojčice se u većem procentu ne slažu.

Kada odgovore uporedimo sa rezultatima dobijenim analizom čitanki, vidimo da učenici/e ne primećuju profesionalnu ulogu državnik/ca koja je najfrekventnija u čitankama. Profesionalna uloga radnika/ca nije posebno zastupljena u našim čitankama, ali je zato seljak/nka visoko rangiran/a. Profesionalne uloge lekarka, prodavačica i službenica gotovo da ne postoje u čitankama. Što se muških likova tiče, od profesionalnih uloga koje su ispitanici/e naveli/e među najfrekventnijim u čitankama (pored već pomenutog državnika i seljaka) jedino se još pojavljuje vojno lice.

Od ukupnog broja ispitanika/ca jedna trećina smatra da u čitankama postoje likovi čije ponašanje nije u skladu sa onim što se obično očekuje od žena i muškaraca, dok dve trećine misli da takvi likovi ne postoje. Među navedenim primerima su: Fema iz Sterijine komedije Pokondirena tikva, Smail-aga Čengić iz Mažuranićevog epa Smrt Smail-age Čengića, Vića iz Nušičeve komedije Sumnjivo lice, Jovan Kljako iz Matavuljeve pripovetke Pilipenda, Hasanaginica iz istoimene narodne balade. Fema želi da bude više od onoga što jeste, što nije u skladu sa patrijarhalnim shvatanjem da žena treba da zna gde joj je mesto. Zato ovaj lik Sterija prikazuje izuzetno negativno. Smail-aga se verovatno našao na listi zato što u pevanju koje se obrađuje u čitanci ispoljava strah prilikom pogubljenja Crnogoraca ili zbog ekstremne surovosti. Vića dosta vodi računa o sopstvenom izgledu i ženidbom želi da se dočepa društvenog položaja. Jovan Kljako je, kao i većina seljana, prešao u drugu veru. Hasanaginica, poštujući jedne patrijarhalne norme, gazi druge – ne izlazi u susret željama svog bezdušnog muža na početku pesme što dovodi do tragedije.

Među omiljenim literarnim junacima naših ispitanika/ca uglavnom su muški likovi (Pilipenda, Marko Kraljević, Mali Radojica, Hari Poter), jedina junakinja je Ana Frank, što je sasvim očekivano kada se ima u vidu marginalizacija ženskih likova u čitankama. Ovaj nalaz pokazuje da ne postoji dovoljno ženskih likova sa kojima bi se mogle identifikovati devojčice pa se i one najčešće identifikuju sa muškim likovima. Osobina koju deca najviše cene kod svog omiljenog književnog junaka/kinje je hrabrost, a postupak koji ih je oduševio je što lik nije promenio veru i što se suprotstvalja Turcima, ubija ih.

Interesantno je kako učenici/e opažaju ponašanje svojih nastavnika/ca prema sebi. Većina ispitanika/ca slaže se da nastavnici/e:

- traže pomoć od dečaka pri težim fizičkim poslovima, a od devojčica oko uređenja prostora- manje tolerišu nepristojno ponašanje devojčica- više kažnjavaju dečake- očekuju od devojčica da budu tiše i mirnije na času- ne misle da postoje srednje škole koje više odgovaraju devojčicama ili dečacima- ne misle da dečaci postižu bolje rezultate sa manje truda

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��- ne misle da su dečaci snalažljiviji prilikom odgovaranja za ocenu- nemaju veće zahteve od devojčica prilikom odgovaranja za ocenu- ne misle da srpski i strani jezici više odgovaraju devojčicama, a matematika dečacimaMišljenje ispitanika/ca podeljeno je samo kod procene tvrdnje da nastavnici/e misle kako

postoje predmeti koji više odgovaraju devojčicama i oni koji više odgovaraju dečacima.Stereotipan stav nastavnika/ca uglavnom se opaža u odnosu prema ponašanju učenika/ca, dok

je njihov stav prema postignuću učenika/ca nestereotipan, što je pozitivna tendencija. Iz analize osnovnoškolskih čitanki videli smo da one deluju kao instrumenti tajnog nastavnog

plana škole „koji uskraćuje prava devojkama i ženama pored oficijelnog postulata o jednakopravnosti spolova. To uskraćivanje se vrši tako što im se prenose poruke „usput“ i „nenamjerno“ koje ih upućuju na njihove tradicionalne zadatke, uloge i pozicije“ (Paseka 2004: 53). Rezultati ove ankete otkrivaju nam i druga „mesta“ na kojima deluje takozvani skriveni kurikulum, a to su časovi srpskog jezika na kojima se nedovoljno govori o rodnoj neravnopravnosti, uglavnom se ne dovodi u pitanje rodno stereotipno prikazivanje ženskih i muških likova u tekstovima, devojčicama se šalju poruke da treba da budu tiše, mirnije i poslušnije od dečaka i da su fizički slabije od njih.


�. PreporukeOvo istraživanje pokazalo je da čitanke za osnovnu školu Zavoda za udžbenike i nastavna

sredstva ne razvijaju kulturu rodne ravnopravnosti kao jednu od bitnih pretpostavki savremenog udžbenika, naprotiv – one afirmišu patrijarhalne vrednosti, odnosno rodnu neravnopravnost. Da bi obrazovanje igralo važnu ulogu u promovisanju politike rodne ravnopravnosti, potrebno je da:

1. kreatori obrazovne politike obezbede da jedan od standarda za akreditaciju udžbenika bude uvažavanje rodne ravnopravnosti

2. kreatori obrazovne politike izmene planove i programe rada za osnovnu školu kako bi se među tekstovima našlo više onih koji afirmišu rodnu ravnopravnost

3. kreatori obrazovne politike akredituju odgovarajuće programe obuke namenjene profesional-nom usavršavanju nastavnika/ca u oblasti rodne ravnopravnosti

4. kreatori obrazovne politike i druge institucije koje se bave obrazovanjem sprovedu rodnu analizu drugih osnovnoškolskih, zatim srednjoškolskih i univerzitetskih udžbenika

5. kreatori obrazovne politike prate i evaluiraju koliko je rodna perspektiva integrisana u udžbenike i nastavu na svim nivoima obrazovanja

6. izdavači prilikom kreiranja udžbenika poštuju indikatore rodne osetljivosti (rodni balans kada je u pitanju zastupljenost autora/ki i ženskih i muških likova, rodno osetljiv jezik, nestereotipno prikazivanje ženskih i muških likova, rodno kritičko osmišljavanje interpretacija tekstova)

7. nastavnički fakulteti uključe problematiku rodne ravnopravnosti u programe studija

8. nastavnici/e usavršavaju znanja i veštine u oblasti rodne ravnopravnosti

9. nastavnici/e uvode rodni aspekt u nastavu i školski život


�. LiteraturaAnalizirane čitanke Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva iz Beograda: - Vučković, M. (2004), Čitanka za 1. razred osnovne škole- Jovanović, S. (2004), Čitanka sa osnovnim pojmovima o jeziku za 2. razred osnovne škole - Milatović, V. (2005), Čitanka za 3. razred osnovne škole- Opačić-Nikolić, Z.; Pantović, D. (2005), Priča bez kraja, Čitanka za 4. razred- Bajić, Lj.; Mrkalj, Z. (2005), Po jutru se dan poznaje, Čitanka za 5. razred osnovne škole- Andrić, M. (2005), Krila plave pesme, Čitanka za 6. razred osnovne škole- Lukić, Ž. (2004), Čitanka za 7. razred osnovne škole- Aleksić, V. (2002), Čitanka za 8. razred osnovne škole

• Baranović, B. (2000) Slika žene u udžbenicima književnosti, Zagreb: IDIZ• Blagojević, M. (2000) Mizoginija: nevidljivi uzroci, bolne posledice, u: Mapiranje mizoginije u Srbiji:

diskursi i prakse, Beograd: Asocijacije za žensku inicijativu • Blagojević, M. (2006) Rodni barometar – društveni položaj i kvalitet života žena i muškaraca, Srbija

2006, sažetak istraživanja. Dostupno na: http://www.awin.org.yu/images/pdf/RodniBarometar.pdf [15. 09. 2007]

• Blagojević, M. (ur.) (2000) Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi i prakse, Beograd: Asocijacije za žensku inicijativu

• Blagojević, M. (ur.) (2005) Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi i prakse (II tom), Beograd: Asocijacije za žensku inicijativu

• Consideration of reports submmited by States parties under article 18 of The Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination against Women, Initial report of States parties, Serbia. Dostupno na: http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/cedaw38/reports/serbiaE.pdf [17. 09. 2007]

• Dojčinović-Nešić, B. (1993) Ginokritika, Beograd: Književno društvo „Sveti Sava“• Feterli, Dž. (2002) O političkoj prirodi književnosti, Genero, časopis za feminističku teoriju, broj 1,

Beograd: Centar za ženske studije• Fondacija Hajnrih Bel, Regionalni ured Sarajevo, Kulturkontakt Austrija (2004) Gender perspektiva

u nastavi: mogućnosti i poticaji, Sarajevo: Fondacija Hajnrih Bel, Regionalni ured Sarajevo, Kulturkontakt Austrija

• Inđić, T. (2001) Sociološko-kulturološka očekivanja od savremenog udžbenika, u: Savremeni osnovno školski udžbenik, teorijsko metodološke osnove, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva

• Institut za otvoreno društvo – predstavništvo u Crnoj Gori, ŽNVO Ženska akcija (2004) Prevazilaženje rodnih stereotipa u osnovnom obrazovanju, Izveštaj sa regionalne konferencije Budva, 2-3. 10. 2004. Dostupno na: http://213.149.103.11/download/east_pr_stereotipa.pdf [15. 09. 2007]

• Kovačević, A.; Kosić S.; Jurlina, T. (2004) Rodni stereotipi u udžbenicima za osnovnu školu (I, IV i VIII razred) u Crnoj Gori, Žinec – ANIMA. Dostupno na: http://213.149.103.11/download/rodni_stereotipi.pdf [15. 09. 2007]

• Kuba, L. i Koking, Dž. (2004) Metodologija izrade naučnog teksta, Banja Luka: Romanov, Podgorica: CID


• Magno, C.; Silova, I.; Wright, S. with Demeny, E. (2003) Open Minds: Opportunities for Gender Equity in Education, A Report on Central and South Estern Europe and the Former Soviet Union, New York: Open Society Institute. Dostupno na: http://www.soros.org/initiatives/women/articles_publications/publications/open_minds_20040130 [10. 10. 2007]

• Nacionalni plan aktivnosti za unapređenje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti 2007-2010. Dostupno na: http://www.awin.org.yu/NAP/pdf/Nap_final.pdf [15. 09. 2007]

• Opsenica, J. (2003) Komparacija vaspitnih ciljeva čitanke za osmi razred i vaspitnih ciljeva Plana i programa osnovnoškolskog vaspitanja i obrazovanja, Niš: Filozofski fakultet. Dostupno na: http://www.psihologijanis.org/clanci/16.pdf [15. 09. 2007]

• Pešikan, A.; Marinković, S. (1999) Tipičan muški i ženski lik u udžbenicima Prirode i društva, Psihologija, 3-4, 225-240.

• Pingel, F. (2005) Priručnik UNESKA za proučavanje i reviziju udžbenika, Novi Sad: Platoneum• Plut, D. (2003), Udžbenik kao kulturno-potporni sistem. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta• Plut, D. (2004), Socijalizatorski obrasci udžbenika i rodni stereotipi, u: Prevazilaženje rodnih

stereotipa u osnovnom obrazovanju, Izveštaj sa regionalne konferencije Budva, 2-3. 10. 2004, Institut za otvoreno društvo – predstavništvo u Crnoj Gori, ŽNVO Ženska akcija (2004) Dostupno na: http://213.149.103.11/download/east_pr_stereotipa.pdf [15. 09. 2007]

• Plut, D.; Daničić, N.; Tadić, B. (1990) Vrednosni sistem osnovnoškolskih udžbenika, Psihološka istraživanja, 4, 141-204.

• Plut, D.; Rosandić, R.; Pešić, V.; Stojanović, D.; Jarić, I. (1994) Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, Beograd: Centar za antiratnu akciju, Grupa MOST

• Savić, S. (2005) Jezik i rod: politički korektan govor s fokusom na seksizam u udžbenicima osnovne i srednje škole, Novi Sad: Filozofski fakultet

• Trebješanin, B.; Lazarević, D. (ur.) (2001) Savremeni osnovno školski udžbenik, teorijsko metodološke osnove, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva

• Voice of Difference from Serbia (2007): Alternative report to the CEDAW committee, Belgrade. Dostupno na: http://www.womenngo.org.yu/images/serbiaalternativereport.pdf [15. 09. 2007]

• Vukadinović Đ. (ur.) (2002) Polni stereotipi, Nova srpska politička misao, Časopis za političku teoriju i društvena istraživanja, posebno izdanje, Beograd.


Gender sensitive textbooks and classroom practice in the Balkan region - research in SerbiaThe project Gender sensitive textbooks and classroom practice in the Balkan region was carried

out between September 2005 and September 2007 as a collaborative project of seven partner organizations from Serbia, Voivodina, Kosovo, Montenegro, Serb Republic, Federation of Bosnia and Herzegovina, and Croatia, financed by Open Society Institute - Budapest.

Its main aim is to contribute to ensuring equity in primary education in the region by establishing a collaboration between professional organisations and non-governmental organisations which would firstly carry out textbook analysis looking at how women and men are portrayed in textbooks and then identify indicators for gender sensitive textbooks, and secondly look at how this textbook content is being transmitted in classroom practice, i.e. how teachers and pupils conceive gender issues in the classroom and then defining what gender sensitive communication in the classroom is.

Textbook analysis

The sample used in this analysis was primary school Serbian language textbooks. We chose these textbooks because they include different aspects of family and social life, which makes them suitable for this kind of analysis. Besides, they are used for teaching Serbian language in all eight primary school years, with a large number of classes. All eight analyzed textbooks (one for each school year) were published by the Bureau of Textbooks and Teaching Material – Belgrade. We chose this bureau’s textbooks because it is the only publisher that produces textbooks for all primary school years.

The objective of the study was to determine (1) the portrayal of male and female characters in the textbooks, and (2) the proportion of female and male authors of texts, pictures and textbooks.

In this study, we used the content analysis method. The basic unit of the analysis was a text, which we defined as a textual thematic unit with a clearly marked beginning and end, beginning with a title and ending with a text analysis, i.e. questions and tasks for students.

Conclusions

The results of the Serbian textbook analysis reveal that textbooks promote gender disparity, i.e. contain discriminatory elements in terms of proportion of female authors of texts and pictures and proportion and portrayal of female characters.

Although the publisher managed to balance the number of female and male authors of primary school textbooks, the proportion of female-authored texts is alarmingly and impermissibly low, no matter what gender the textbook author is. At the beginning of the 21st century, Serbian textbooks construct unreal reality in which the presence of female writers and poets is only exceptional and accidental, suggesting that literature is exclusively male domain! Unfortunately, the female textbook authors contribute to that as well. The alarmingly low share of female-authored texts in the analyzed textbooks can hardly be justified with centuries-long suppression of women’s writing, especially because these textbooks mainly include contemporary literary texts, written in the 20th century. As for the authorship of pictures, the situation is a little better – the proportion of male authors is (only) double that of females!

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��The world of Serbian textbooks is a men’s world. Male characters appear five times more often

than female characters. Men are central characters in more than half of texts, while women as central characters constitute only 13%. Plots and denouements are mostly initiated by male characters and rarely by females. Consequently, text interpretation and questions following the texts mainly relate to male characters. It is obvious that this practice reinforces patriarchal gender relations, in which women are “invisible”.

Although gender inequality exists in all segments of life in Serbia, this issue is almost untackled in the textbooks. It seems that the authors followed the principle “if something is not discussed, it does not exist, so there is no problem to be solved”.

In order to give a complete picture of presentation of female characters, we analyzed different elements of gender portrayal of characters: family and occupational roles, personality traits, values, and interests. In almost all elements we got stereotypical patterns promoting the patriarchal model of women’s position in society.

In primary school Serbian textbooks, all male family roles are more dominant than that of females; but the most frequent family role is the role of the mother. This datum is very significant, especially since female characters are marginalized. We can conclude that, in portraying female personalities, their biological function is put in the foreground, which restricts female characters to the private/family sphere.

Accordingly, male characters are more often portrayed in occupational roles than female characters (in both pictures and texts). Besides, men’s occupational roles are more varied, implying that woman’s participation in the professional sphere is limited. It was interesting to note that the most frequent occupational roles were the same for both female and male characters – a statesman/stateswoman or a prince/princess. However, male characters presented in these roles are real rulers or heirs to the throne, while female characters are mainly portrayed as fairytale queens and princesses, without the power these occupational roles involve. Furthermore, both male and female characters are often presented as farmers, which indicates anachronism of occupational roles – the textbooks mainly address the past and, judging by the occupational roles presented, the rural milieu.

Stereotyped portrayal of female characters is partially undermined when it comes to mentioning their most frequent positive traits. Apart from typically “feminine” traits, such as devoted, caring, hardworking or emotional, this list also includes active and resolute. The fact that the trait “active” is the most frequent positive trait of female central characters is particularly interesting. As for the male central characters, they are less likely to be depicted as possessing non-traditional traits; “caring” is one of the most frequent traits in classes I-IV textbooks, and “sensitive” in classes V-VIII textbooks. Furthermore, female central characters are, above all, active, while this trait is only third in order in male central characters, with brave and intelligent being the most frequent. Negative traits of female characters are stereotypical (fearful, lazy, insecure, passive). However, stereotypes are slightly undermined in portrayal of male characters. Their most common negative trait is aggressiveness (considered as a stereotypical negative male trait), followed by readiness to lie and cowardice, which are typically used for negative portrayal of female characters. These results suggest that cowardice is socially the least desirable trait for both genders. The most dominant physical trait in central female characters is beauty, meaning that stereotypes are emphasized in this segment as well.

Gender stereotyping also occurs in presenting values and interests of the characters. Expectedly, women characters’ greatest value is children, while the men’s is patriotism. However, one of the most interesting findings of this study is that children are of greatest value to both male and female characters in classes I-IV textbooks, although the frequency is greater in female characters. The classes I-IV textbooks also assign some modern values to female (human rights and personal freedom) and male characters (peacemaking and private property). Female characters in the analyzed textbooks are mostly interested in family life (marriage and children), while males are mainly interested in military and national history. There has been a breakthrough in the interests of male characters displayed in the classes I-IV textbooks, where the most frequent interests are art, travel, and fun.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Play activities, toys, and boys and girls’ roles in games are not mentioned that often in the

analyzed textbooks. In this segment of portrayal of boys and girls, the most frequent activities are motor-perception activities, which is a positive thing, suggesting that the text authors do not discriminate on the basis of gender. Toys are mentioned in an extremely low number of texts. Girls playing with toys appear only in one and atypical text, describing girls playing with a ball and marbles. The toys of boy characters are stereotypical: books, balls, and animals. Besides, girls are not presented in play activities, while the boy roles in such activities are stereotypical: outlaw, fisherman, military leader (warrior).

Since textbooks are, according to Dijana Plut, some kind of programme documents, stating “what a society should look like” and containing norms, wishes and ideas of the most acceptable relations (1994:12), it was interesting to investigate the primary school Serbian textbooks’ ideas of such relations.

If we analyze the most dominant results relating to portrayal of characters, we can see that the most frequent family role of male characters is the role of the father, their most dominant occupational role is the role of a statesman, their most frequent positive trait is bravery and the negative one is aggressiveness, their greatest value is patriotism, and they are mainly interested in military and national history. The most frequent family role of female characters is that of the mother, their most frequent occupational role is the role of a queen or princess, their most common positive and negative traits are activity and fearfulness, respectively, their greatest value is children, and their most frequent interest is family (marriage and children). So, it is obvious that these textbooks promote patriarchal relations as the most acceptable in the society, deny the possibility of a different kind of gender relations, and socialize children into gender inequality.

Although the portrayal of female and male characters in textbooks is dominantly stereotyped, there are also some positive tendencies: questions following the texts are usually formulated in a gender-neutral way (in the second singular or in the second plural); it is particularly encouraging to see that both genders are used for formulating the questions in the class III textbook; conflicts are more often solved in a non-violent than in a violent way; stereotypes are partially undermined in the portrayal of characteristics; the classes I-IV textbooks mention non-traditional values and interests.

Analysis of the questionnaire for students

The values of youth are shaped not only by textbooks but also by everyday interactions between teachers and students. That is why we wanted to investigate how students perceive gender aspects in Serbian classes.

600 eighth grade students from 10 out of 14 primary schools operating in the municipality of Valjevo (4 of them being located in rural areas, one in a suburb, and 5 in the urban area) responded to the questionnaire. The respondents include 292 girls and 308 boys. Majority of respondents’ parents have bachelor’s degree (62% of mothers and 61% of fathers), followed by college or higher degree (23% of mothers and 22% of fathers) and primary-school education (15% of mothers and 17% of fathers). Among the respondents, there is almost equal number of C- (31%), B- (31%) and A-students (30%), while the fewest respondents are D-students (8%). The majority of students (56%) want to apply to a four-year vocational school, followed by a three-year vocational school (22%) and grammar school (18%).

The questionnaire designed for this particular survey was completed by the students themselves.

Conclusions

On the basis of the analyisis of the questionnaire for students, we can draw some conclusions relating to (1) how often gender equality issues are discussed in Serbian language classes, (2) the way the respondents perceive textbook female and male characters, and (3) respondents’ perception of differential teacher treatment by gender.

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��The fact that 42% of respondents say that gender inequality issues are never discussed in Serbian

language classes is alarming, but not surprising. This subject offers a wide range of possibilities for integrating gender perspective into education, but these are generally ignored, probably because teachers are not gender-sensitized. Basic education for teachers generally lacks gender studies elements. In Serbia, there was only one programme for basic gender sensitization, but it was not accreditted by the Institue for Education Improvement. On the other hand, it is encouraging that 42% of surveyed students say that gender inequalities issues are discussed, mainly within the material analysis, suggesting that these issues are spontanously raised, irrespective of whether a teacher has received proper training or not. When asked how often gender inequality issues are discussed when doing the analysis of texts, the majority of respondents answered sometimes.

Respondents were also asked about female and male characters appearing in the textbooks. They were asked to indicate the most common traits and occupations of female and male characters, and whether they agreed or disagreed that women and men should be like that in the real life. The respondents say that female characters are generally portrayed as beautiful, hardworking and obedient, and that male characters are mostly brave, proud and strong. They agree that women and men should possess such traits in the real life, which indicates that most of them have already internalized gender stereotypes.

If we compare these responses with the results of the textbook analysis, we will see that they are more stereotyped than the textbook content, which suggests that children are, of course, exposed to a number of factors that reinforce gender inequality. Serbian textbooks, for example, do not favour physical characteristics like beauty in female characters or strength in male characters, in spite of the fact that these are among the physical characteristics appearing most frequently in the textbooks. In addition, we have already mentioned that the most common personality traits of female characters are activity and determination, but none of the respondents mention them. As for the other attributes mentioned by the respondents, hardworking really is one of the most common traits in female characters, and brave is first in order in male characters.

The respondents think that the most common occupations of textbook characters are factory worker and farmer. A large number of respondents also think that male characters are often presented as soldiers. When asked to indicate whether they agreed or disagreed that women and men should do these jobs in the real life, the answers were different – boys generally agreed and girls mainly disagreed.

If we compare these answers with the results of the textbook analysis, we can see that the respondents did not recognize that the most frequent occupational role in the textbooks was statesman/stateswoman. Factory workers are not mentioned that often in our textbooks, but farmer is at the top of the list of the most frequent occupations. Likewise, male characters are really often depicted as soldiers.

One third of respondents believe that there are characters whose behaviour is different from the socially accepted behaviour of women and men, while two thirds think that there are no such characters in the textbooks. Among the examples given are: Fema from Sterija’s comedy Pokondirena tikva, Smail-aga Čengić from Mažuranić’s epic Smrt Smail-age Čengića, Vića from Nušić’s comedy Sumnjivo lice, Jovan Kljako from Matavulj’s story Pilipenda, and Hasanaginica from the ballad Hasanaginica . Fema wants more than she has, which is not consistent with the patriarchal idea that a woman should know her place. Smail-aga is included in this list probably because he shows fear during the execution of Montenegrins in a textbook poem. Vića is a young man obsessed with his looks and wants to gain a higher position through marriage. Jovan Kljako, like many other farmers, converted to other religion. Hasanaginica, by conforming to one set of patriarchal norms, breaks the others – she does not obey her cruel husband’s wishes at the beginning of the ballad, which leads to tragedy.

The favourite literary characters of respondents are mainly males (Pilipenda, Marko Kraljević, Mali Radojica, Ana Frank, Harry Potter), which is not surprising, given the marginalization of female characters in the textbooks. This finding suggests that there are too few female characters young

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��girls could identify with, so they identify with male characters. The characteristic the children mostly appreciate in their favourite literary heroes is bravery, while the acts of characters they admire the most include “he didn’t convert” and “he confronted the Turks and killed them”.

Respondents’ perception of how teachers treat them is very interesting. The majority of them agree that the teachers:

- ask boys to help them in activities involving strength and girls to help them in decoration- are less tolerant of bad behaviour in girls - punish boys more often- expect girls to be quieter and stiller- do not believe that some secondary schools are more suitable for boys and others for girls- do not believe that boys achieve better results with less effort - do not believe that boys get on better in oral exams- do not make greater demands on girls in oral exams- do not believe that languages are more suitable for girls and that boys do better in math Respondents’ opinions are divided only about the statement “teachers believe that there are

subjects more suitable for boys and subjects more suitable for girls”.Teachers have a stereotyped attitude mainly about the behaviour of students, while their

attitudes towards students’ achievements are non-stereotyped, which is a positive tendency. This analysis shows that primary school textbooks are tools of the the hidden curriculum „which

deprives girls and women of their guaranteed rights, by transmitting ‘casual’ and ‘unintentional’ messages making them accept their traditional tasks, roles and position” (Paseka 2004: 53). The questionnaire results reveal another “setting” the hidden curriculum operates in - Serbian language classes, in which gender inequality issues are insufficiently discussed, stereotyped portrayal of female and male characters is not challenged, and girls receive messages suggesting them to be quiter, stiller and more obedient and that they are physically weaker than boys.

Recommendations

This study has revealed that the primary school Serbian textbooks published by the Bureau of Textbooks and Teaching Material do not foster the culture of gender equality as one of the main elements that have to be integrated into a modern textbook. Quite the contrary, they promote patriarchal values and gender inequality. If education is to have important role in promoting the gender equality policy, the following measures should be taken:

1. Education policy makers should include promotion of gender equality principles as a criterion for approval of textbooks.

2. Education policy makers should modify primary school programmes and curricula by including more texts that promote gender equality.

3. Education policy makers should approve advanced gender equality training programmes for teachers.

4. Education policy makers and other educational institutions should carry out a gender analysis of other primary school textbooks, as well as secondary school and university textbooks.

5. Education policy makers should monitor and evaluate the extent of integration of gender perspective in school textbooks and programmes at all educational levels.

6. Publishers and authors of textbooks should use gender-sensitive indicators (gender-balanced proportion of authors and characters, gender-sensitive language, non-stereotyped portrayal of female and male characters, gender-critical text analysis).

7. Teacher’s faculties should incorporate gender issues in their study programs.8. Teachers should improve their knowledge of gender equality.9. Teachers should incorporate gender aspects in classes and daily school life.


Udžbenik iz književnosti: _____________________________________________________________

1. Ime i prezime analitičara/ke:___________________________________________________2. - !__!

3. Naslov i identifikacija teksta u udžbeniku:______________________________________!__!__!__!

4. Autor/ka teksta u udžbeniku:________________________________________________ 5. Pol: !__!

6. Kada je tekst u udžbeniku napisan? !__!__!__!__!________________________________________

7. - !__! 8. - !__! 9. - !__!__!__! 10. - !__!__!__! 11. - !__!__!,!__!__!

12. - !__!__!,!__!__! 13. - !__! 14. - !__!__! 15. - !__!__!,!__!__! 16. - !__!

17. - !__! 18. - !__!__! 19. - !__!__! !__!__! !__!__! !__!__! !__!__!

20. - !__!__! !__!__! !__!__! !__!__! !__!__! 21. - !__! 22. - !__! 23. - !__!

24. - !__! 25. - !__! 26. - !__! 27. - !__! 28. - !__! 29. - !__! 30. - !__!

31. - !__! 32. - !__! 33. - !__! 34. - !__! 35. - !__!__! 36. - !__! 37. - !__!__!

38. - !__!__! 39. - !__! !__! !__! !__! !__! 40. - !__! !__! !__! !__! !__!

41. - !__! 42. - !__! 43. - !__! 44. - !__! 45. - !__! 46. - !__! 47. - !__!

48. - !__! 49. - !__! 50. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__!

51. !__! !__! !__! !__! 52. - !__!

53. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! ____________________________________________________________________________________________________________________________

54. - !__! 55. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! ____________________________________________________________________________________________________________________

56. - !__! 57. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! ____________________________________________________________________________________________________________________

58. - !__! 59. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! ____________________________________________________________________________________________________________________

60. - !__! 61. - !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! !__!!__! 62. - !__! 63. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ______________________________________________________________________________________________

64. - !__! 65. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

Prilog �: Istraživačka matrica za udžbenike


66. - !__! 67. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

68. - !__! 69. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ______________ __________________________________________________________________________________

70. - !__! 71. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

72. - !__! 73. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

74. - !__! 75. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

76. - !__! 77. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! _______________________________________________________________________________________________

78. - !__! 79. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ________________________________________________________________________________________________

80. - !__! 81. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__!

82. - !__! 83. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__!

84. - !__! 85. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__!

86. - !__! 87. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__!

88. - !__! 89. - !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! _______________________________________________________________________________________________________

90. - !__! 91. - !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! !__!!__!__! _______________________________________________________________________________________________________

92. - !__! 93. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! ______________________________________________________________________________________________

94. - !__! 95. - !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! !__!__!!__!__! _____________________________________________________________________________________________

96. - !__! 97. - !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! ________________________________________________________________________________

98. - !__! 99. - !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! !__!__!!__!__!!__! __________________________________________________________________________________

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Prilog �: Knjiga koda

Udžbenik iz književnosti:A. Osnovnipodaci

1 Ime i prezime analitičara/ke (matrica - upisati na crtu):

2 Analitičar/ka analizira udžbenike koji se koriste u (matrica – upisati jedan broj): 1 – Crnoj Gori2 – Federaciji Bosni i Hercegovini3 – Hrvatskoj4 – Kosovu5 – Republici Srpskoj6 – Srbiji7 – Vojvodini

3 Naslov i identifikacija teksta u udžbeniku (matrica – naslov upisati na crtu, a tekstove u udžbeniku označiti brojkama od 0001 do maksimalnog broja tekstova u udžbeniku i upisati broj u kućice): _ _ _ _

4 Ime autora/ke teksta u udžbeniku (matrica – upisati na crtu):

5 Pol autora/ke teksta u udžbeniku (matrica – upisati jedan broj): 1 – žensko2 – muško

6 Kada je tekst u udžbeniku napisan (matrica - u kućice upisati godinu, a ako nije poznata godina upisati vek, a na praznu crtu književno razdoblje)?

B. Podaci o udžbeniku

7 Za koji razred je udžbenik:1 - prvi razred osnovne škole2 - drugi razred osnovne škole3 - treći razred osnovne škole4 - četvrti razred osnovne škole5 - peti razred osnovne škole6 - šesti razred osnovne škole7 - sedmi razred osnovne škole8 - osmi razred osnovne škole

8 Pol autora/ke udžbenika: 1 – žensko 2 – muško 3 – žensko i muško

9 Ukupan broj stranica udžbenika (upisati odgovarajući broj od 001 do maksimalnog broja stranica u udžbeniku): _ _ _

10 Na kojoj je stranici naslov teksta (upisati odgovarajući broj od 001 do maksimalnog broja stranica u udžbeniku): _ _ _

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��C. Podaciotekstu

Napomena: U analizi razlikujemo tekst u širem smislu i osnovni tekst. Tekst u širem smislu čine osnovni tekst i prilozi (slike, pitanja i zadaci za učenike/ce, kao što su npr. uoči, razmisli, protumači, zaključi, za samostalno istraživanje i sl.). Osnovni tekst je tekstualni deo udžbenika koji čini sadržajnu celinu s jasno označenim početkom i krajem. Sastoji se od odlomka iz književnog/autorskog dela i/ili odlomka iz teorije književnosti. U mlađim razredima javljaju se tekstovi u kojima su umetnute sličice, npr. jedna rečenica se sastoji od reči i sličica. To je takođe osnovni tekst i treba ga razlikovati od slikovnih priloga.

11 Ukupna površina teksta u širem smislu (s opremom, npr. slike, pitanja itd.) u cm² (matrica – lenjirom izmeriti površinu teksta, tj. izmeriti dužinu i širinu teksta, izračunati površinu, pa broj upisati u kućice. Paziti na decimalna mesta.): _ _ , _ _

12 Površina osnovnog teksta (bez opreme) u cm² (matrica – lenjirom izmeriti površinu teksta):_ _ , _ _

D. Podacioopremi,književnojformiisadržajuteksta

a) Oprema teksta

13 Tekst je opremljen slikovnim prilozima (fotografijama, crtežima, reprodukcijama umetničkih slika i sl.): 1 – da 2 – ne

14 Broj slikovnih priloga uz osnovni tekst (upisati odgovarajuću broj): _ _

15 Ukupna površina slikovnih priloga uz osnovni tekst u cm2 (upisati odgovarajući broj): _ _ , _ _

16 Pol autora slikovnih priloga (upisati jedan broj):0 – nema slikovnog priloga1 – samo ženski 2 – samo muški 3 – ženski i muški4 – ime autora/ke nije navedeno

17 Na slikovnim prilozima prikazani su (upisati jedan broj):0 – nema slikovnog priloga1 – samo ženski likovi2 – samo muški likovi3 – pretežno ženski likovi4 – pretežno muški likovi5 – podjednako muški i ženski likovi 6 – ni ženski ni muški likovi7 – ne može se odrediti

18 Dominantni sadržaj slikovnih priloga (Upisati jedan broj. Jednocifrene brojeve upisivati tako da zauzimaju dva mesta, npr. 01 upisati tako da se 0 upisuje u prvu kućicu, a 1 u drugu kućicu. To pravilo važi za sva pitanja koja imaju dvocifrene brojeve.):

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��00 – nema slikovnog priloga01 – portret, autoportret, pojedinac/ka 02 – ženski i muški likovi – parovi 03 – deca (dečje igre) 04 – porodična situacija 05 – radna sredina ili situacija (fabrika, škola, rad u polju, ustanove i institucije i sl.)06 – kućni poslovi (spremanje, kuvanje, peglanje i sl.)07 – sport i rekreacija 08 – umetnički čin i/ili stvaranje (slikanje, gluma i sl.)09 – priroda – pejzaž10 – naselje ili deo naselja (selo, grad, ulica i sl.)11 – istorijski događaj (bitke, Velika seoba Srba i sl.)12 – religijsko-crkveni događaj13 – životinje (domaće i divlje)14 – cveće15 – predmeti svakidašnje upotrebe16 – ostalo17 – ne može se odrediti

19 Profesionalne uloge ženskih likova na slikovnim prilozima (Upisati do pet brojeva. Ako se na slici nalazi više od 5 profesionalnih uloga, upisati 5 najčešće pominjanih.):

01 nisu prikazane 16 zanatlijka 31 stjuardesa

02 čistačica 17 vaspitačica 32 univerzitetska profesorka

03 domaćica 18 pilotkinja 33 domarka

04 državnica, princeza 19 policajka 34 tehničarka

05

estradna umetnica (pevačica, glumica, balerina, dirigentkinja, kompozitorka)

20 političarka 35 učiteljica

06 inženjerka 21 istorijska ličnost 36 umetnica, fotografkinja

07 kozmetičarka 22 prodavačica 37 verski vođa, sveštenica

08 krojačica 23 radnica 38 vojno lice, oficirka

09 kuvarica, pekarka 24 sekretarica 39 vozačica

10 lekarka 25 seljanka 40 naučnica

11 manekenka 26 služavka 41 učenica

12 medicinska sestra, bolničarka 27 službenica 42 nejasno

13 novinarka, voditeljka 28 sobarica 43 ostalo

14 nastavnica 29 spisateljica

15 negovateljica 30 sportistkinja

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0Napomena: Ukoliko je na slikovnim prikazima prikazana neka profesionalna uloga koje se ne

može podvesti ni pod jednu od navedenih kategorija (nije navedena na listi), treba je upisati kao novu kategoriju i to u beležnicu. Upisuje se tako da joj se pripiše novi broj (redni broj počevši od 42 na dalje). Svaki/a analitičar/ka uvek pripisuje isti broj istoj profesionalnoj ulozi kada god se ona prikazuje/pominje u udžbeniku. U beležnicu se, pored broja i naziva uloge, unosi još i broj pitanja, broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se slikovni prilog nalazi i razred za koji je udžbenik.

20 Profesionalne uloge muških likova na slikovnim prilozima (Upisati do pet brojeva. Ako se na slici nalazi više od 5 profesionalnih uloga, upisati 5 najčešće pominjanih.):

01 nisu prikazane 16 pilot 31 univerzitetski profesor

02 državnik, princ 17 pisac 32 domar

03estradni umetnik (pevač, glumac, dirigent, kompozitor, baletan)

18 policajac 33 tehničar

04 inženjer 19 političar 34 učitelj

05 krojač 20 istorijska ličnost 35 umetnik, fotograf

06 kuvar, pekar 21 prodavac 36 vatrogasac

07 lekar 22 radnik 37 vitez

08 maneken 23 rudar 38 verski vođa, sveštenik

09 medicinski tehničar, bolničar 24 sekretar 39 vojno lice, oficir

10 novinar, voditelj 25 seljak 40 vozač

11 moreplovac 26 sluga 41 naučnik

12 nastavnik 27 službenik 42 učenik

13 negovatelj 28 sobar 43 nejasno

14 zanatlija 29 sportista 44 ostalo

15 vaspitač 30 stjuard

Napomena: Ista napomena kao i za pitanje broj 19.

21 Osnovni tekst dopunjen je interpretacijom sadržaja teksta: 1 – da 2 – ne

22 U interpretaciji teksta govori se o (upisati jedan broj):0 – nema interpretacije 1 – samo o ženskim likovima2 – samo o muškim likovima3 – pretežno o ženskim likovima4 – pretežno o muškim likovima5 – podjednako o muškim i ženskim likovima 6 – ni o ženskim ni o muškim likovima

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��23 Tekst je dopunjen istorijskim dokumentom (rukopisi, naslovne strane, faksimili i sl.):

1 – da 2 – ne

24 U istorijskom dokumentu govori se o (upisati jedan broj):0 – nema istorijskog dokumenta1 – samo o ženskim likovima2 – samo o muškim likovima3 – pretežno o ženskim likovima4 – pretežno o muškim likovima5 – podjednako o muškim i ženskim likovima 6 – ni o ženskim ni o muškim likovima7 – ne može se odrediti

25 Tekst je dopunjen slikama nacionalnih simbola (zastava, grb i sl.):1 – da 2 – ne

26 Na slikama nacionalnih simbola prikazani su (upisati jedan broj):0 – nema nacionalnih simbola1 – samo ženski likovi2 – samo muški likovi3 – pretežno ženski likovi4 – pretežno muški likovi5 – podjednako muški i ženski likovi 6 – ni ženski ni muški likovi7 – ne može se odrediti

27 Na kraju teksta nalaze se pitanja (zadaci i sl.) za učenike/ce:1 – da 2 – ne

28 Pitanja se odnose na (upisati jedan broj):0 – nema pitanja1 – samo na ženske likove2 – samo na muške likove3 – pretežno na ženske likove4 – pretežno na muške likove5 – podjednako na muške i ženske likove6 – ni na ženske ni na muške likove

29 U kom rodu su formulisana pitanja (upisati jedan broj)? 0 – nema pitanja1 – u muškom rodu 2 – u ženskom rodu3 – u muškom i ženskom rodu4 – ne može se odrediti

b) Književne forme teksta

30 Koja je književna forma teksta (upisati jedan broj):1 – poezija 2 – proza (pripovetke, romani i sl.)3 – drama i film 4 – književno-naučni tekst i publicistika (književna teorija, kritika, eseji,

putopisi, reportaže i sl.)

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��5 – duhovno-religijski tekst (Biblija, Kuran i sl.)6 – bajke7 – basne8 – ostalo (tekst u formi slika/tekst kao ilustracija, epitafi, poslovice, aforizmi, himne, ode, pitalice i sl.)

31 Tekst je poezija koja je (upisati jedan broj):0 – tekst nije poezija1 – autorska poezija2 – narodna lirska poezija3 – narodna epska poezija4 – narodna lirsko-epska poezija

32 Tekst je proza koja je (upisati jedan broj):0 – tekst nije proza1 – autorska proza2 – narodna proza

33 Duhovno-religijski tekst je iz (upisati jedan broj):0 – tekst nije duhovno-religijski 1 – Starog zaveta2 – Novog zaveta3 – Kurana4 – ostalo

34 Tekst je iz (upisati jedan broj):1 – albanske književnosti2 – bosansko-hercegovačke književnosti3 – crnogorske književnosti 4 – hrvatske književnosti5 – makedonske književnosti6 – slovenačke književnosti7 – srpske književnosti8 – svetske ili evropske književnosti9 – tekst nije obeležen nacionalnom pripadnošću

c) Teme teksta

35 U tekstu je dominantna tema (upisati jedan broj.):00 – nema dominantne teme01 – intimni život (osećanja, raspoloženja i sl.)02 – porodica i porodični život03 – društvene i političke teme (društveni i politički život, npr. socijalna struktura, politički sistem i sl.)04 – socijalne teme (beda, eksploatacija i sl.)05 – zanimanje ili/i profesija06 – rodoljubive teme i domovina (vlastita zemlja, zavičaj, narod, sloboda naroda, država, jezik i sl.)07 – rat (bitke, vojska, posledice rata i sl.)08 – istorijske teme (događaji, pojave i ličnosti iz prošlosti i sl.)09 – deca ili dečji život10 – religijske i crkvene teme (sveci, crkveni praznici, Bog i sl.)11 – priroda (šume, polja, reke, godišnja doba, prirodne pojave, životinje i sl.) 12 – čovek i svet ili egzistencijalne teme (smisao i besmisao života,položaj čoveka u svetu i/ili svemiru i sl.)13 – umetnost (umetnik i umetničko delo, umetničko stvaranje i sl.)14 – ostale teme

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��E. Pitanjaoženskimimuškimlikovima

a) Zastupljenost, starosna dob i rezidencijalni status ženskih i muških likova

36 U tekstu se govori (upisati jedan broj):1 – samo o ženama2 – samo o muškarcima 3 – najvećim delom o ženama4 – najvećim delom o muškarcima5 – podjednako o ženama i muškarcima6 – ni o ženama ni o muškarcima

37 Starosna dob ženskih likova (upisati jedan broj):00 – starosna dob se ne spominje 06 – deca i odrasle01 – deca 07 – deca i stare02 – mlade 08 – mlade i odrasle03 – odrasle 09 – mlade i stare 04 – stare 10 – odrasle i starie05 – deca i mlade 11 – ostalo

38 Starosna dob muških likova (upisati jedan broj):00 – starosna dob se ne spominje 06 – deca i odrasli01 – deca 07 – deca i stari02 – mladi 08 – mladi i odrasli03 – odrasli 09 – mladi i stari 04 – stari 10 – odrasli i stari 05 – deca i mladi 11 – ostalo

Napomena: U decu se ubrajaju likovi do 15 godina (do završetka osnovne škole), u mlade likovi od 15 do 30 godina (srednjoškolci/ke, studenti/kinje, mladi/e zaposleni/e i sl.), odrasli/e su od 30 do 65 godina, a preostali/e se ubrajaju u stare (penzioneri/ke, bake, dede itd.).

39 Ženski likovi o kojima se u tekstu govori smešteni su u (upisati brojeve u kućice, ako se u tekstu pominje više od 5 lokacija, upisati 5 najčešće pominjanih):0 – ne spominje se lokacija1 – selo2 – grad3 – različite države 4 – različiti kontinenti 5 – Zemlja6 – Svemir7 – fantastični prostori (npr. iz bajki)8 – ne može se odrediti9 – ostalo

40 Muški likovi o kojima se u tekstu govori smešteni su u (upisati brojeve u kućice, ako se u tekstu spominje više od 5 lokacija, upisati 5 najčešće pominjanih):0 – ne spominje se lokacija1 – selo2 – grad3 – različite države

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��4 – različiti kontinenti 5 – Zemlja6 – Svemir7 – fantastični prostori (npr. iz bajki)8 – ne može se odrediti9 – ostalo

b) Sukobi

Napomena: Analiziraju se sve vrste sukoba, oružani (ratovi, ustanci) i neoružani sukobi između pojedinaca/ki, grupa, globalnih zajednica i sl. (lični, interpersonalni, etničko-nacionalni, religijski, jezički, kulturni, civilizacijski, politički, ekonomski sukobi itd.).

41 Pol glavnog lika (nosioca/nositeljke glavne radnje) (upisati jedan broj):0 – nema muških i ženskih likova1 – muški 2 – ženski 3 – muški i ženski

42 Pol lika koji izaziva zaplet radnje (upisati jedan broj):0 – nema zapleta 1 – muški 2 – ženski 3 – muški i ženski4 – ni ženski ni muški

43 Spol lika koji inicira rješenje problema (raspleta) (upisati jedan broj):0 – nema rešenja problema (raspleta))1 – muški 2 – ženski 3 – muški i ženski4 – rasplet ne inicira lik

44 Akter radnje rješava zaplet (upisati jedan broj):0 – nema zapleta1 – upotrebom psihičkog i fizičkog nasilja (oružje, tuča i ostala sredstva kojima se

narušava telesni integritet pojedinaca/ki ili verbalno vređanje, poniženja i sl.)2 – nenasilnim sredstvima (pregovorima, razgovorima, uveravanjem i sl.)

45 U tekstu se govori o sukobu pojedinca/ke s pojedincem/kom (upisati jedan broj):0 – ne govori se o sukobu pojedinca/ke s pojedincem/kom1 – govori se o sukobu ženskih likova2 – govori se o sukobu muških likova3 – govori se o sukobu muških i ženskih likova

46 U tekstu se govori o sukobu pojedinca/ke s porodicom (upisati jedan broj):0 – ne govori se o sukobu pojedinca/ke s porodicom1 – o sukobu ženskih likova s porodicom2 – o sukobu muških likova s porodicom3 – o sukobu muških i ženskih likova s porodicom

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��47 U tekstu se govori o sukobu pojedinca/ke s grupom (vršnjaci/kinje, religijske, profesionalne,

političke, kulturne, etničke, sportske grupe itd.) (upisati jedan broj):0 – ne govori se o sukobu pojedinca/ke s grupom1 – govori se o sukobu ženskih likova s grupom2 – govori se o sukobu muških likova s grupom3 – govori se o sukobu muških i ženskih likova s grupom

48 U tekstu se govori o sukobu pojedinca/ke s globalnom društvenom grupom i/ili zajednicom (društvo u celini, društveni sistem, država, velike religije itd.) (upisati jedan broj):0 – ne govori se o sukobu s globalnom grupom/zajednicom1 – o sukobu ženskih likova s globalnom grupom/zajednicom2 – o sukobu muških likova s globalnom grupom/zajednicom3 – o sukobu muških i ženskih likova s globalnom grupom/zajednicom

c) Društveni položaj i prava žena, nasilje nad ženama

49 U tekstu se govori o društvenoj nejednakosti žena i muškaraca:1 – da2 – ne

50 O kojim oblicima društvene nejednakosti se govori?

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za prvi oblik nejednakosti koje se pojavljuju u tekstu (1-5), a zatim za taj oblik nejednakosti i broj koji označava pol lika (1-3). Ponoviti isti postupak za svaki oblik nejednakosti koji se pominje u tekstu.

51 U tekstu se govori o pravima žena (upisati brojeve ispred svih prava koja se pojavljuju u tekstu):0 – ne govori se o pravima žena1 – o političkim pravima (pravo glasa, političkog delovanja i sl.)2 – o ekonomskim pravima (pravo na rad, jednaku platu za jednak rad i sl.)3 – o socijalnim pravima (pravo na zdravstvenu zaštitu, obrazovanje itd.)4 – o kulturnim pravima (na vlastiti način života, veroispovest i sl.)

52 U tekstu se govori o psihičkom nasilju nad ženama:1 – da2 – ne

pol likova koji se nalaze u neravnopravnom položaju

ženski muški ženski i muški

1 nejednakost žena i muškaraca u privatnom odnosu 1 2 3

2 nejednakost žena i muškaraca u porodici 1 2 3

3 nejednakost žena i muškaraca na radnom mestu 1 2 3

4 nejednakost žena i muškaraca u društvu 1 2 3

5 ostalo 1 2 3


pol likova koji sprovode nasilježenski muški ženski i muški

1 psihičko nasilje nad ženama u privatnom odnosu 1 2 3

2 psihičko nasilje nad ženama u porodici 1 2 3

3 psihičko nasilje nad ženama na radnom mestu 1 2 3

4 psihičko nasilje nad ženama u društvu 1 2 3

5 ostalo 1 2 3

53 O kojim oblicima psihičkog nasilja nad ženama se govori?


1 fizičko nasilje nad ženama u privatnom odnosu 1 2 3

2 fizičko nasilje nad ženama u porodici 1 2 3

3 fizičko nasilje nad ženama na radnom mestu 1 2 3

4 fizičko nasilje nad ženama u društvu 1 2 3

5 ostalo 1 2 3

Napomena: U prvu kućicu se upisuje broj za prvi oblik nasilja koji se pojavljuje u tekstu (1-5), a zatim za taj oblik nasilja i broj koji označava pol lika (1-3). Ponoviti isti postupak za svaki oblik nasilja koji se pominje u tekstu. Na praznu liniju upisati opis nasilja.

54 U tekstu se govori o psihičkom nasilju nad muškarcima:1 – da2 – ne

55 O kojim oblicima psihičkog nasilja nad muškarcima se govori?


56 U tekstu se govori o fizičkom nasilju nad ženama:1 – da2 – ne

57 O kojim oblicima fizičkog nasilja nad ženama se govori?


1 fizičko nasilje nad muškarcima u privatnom odnosu 1 2 3

2 fizičko nasilje nad muškarcima u porodici 1 2 3

3 fizičko nasilje nad muškarcima na radnom mjestu 1 2 3

4 fizičko nasilje nad muškarcima u društvu 1 2 3

5 ostalo 1 2 3

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Napomena: U prvu kućicu se upisuje broj za prvi oblik nasilja koji se pojavljuje u tekstu (1-5), a

zatim za taj oblik nasilja i broj koji označava pol lika (1-3). Ponoviti isti postupak za svaki oblik nasilja koji se pominje u tekstu. Na praznu liniju upisati opis nasilja.

58 U tekstu se govori o fizičkom nasilju nad muškarcima:1 – da2 – ne

59 O kojim oblicima fizičkog nasilja nad muškarcima se govori?

pol likova koji sprovode nasilje


1 fizičko nasilje nad muškarcima u privatnom odnosu 1 2 3

2 fizičko nasilje nad muškarcima u porodici 1 2 3

3 fizičko nasilje nad muškarcima na radnom mjestu 1 2 3

4 fizičko nasilje nad muškarcima u društvu 1 2 3

5 ostalo 1 2 3

pol likova na koje se odnosibračno stanje


1 neoženjen/neudata 1 2 3

2 porodica bez dece 1 2 3

3 porodica s decom 1 2 3

4 vanbračna zajednica 1 2 3

5 razveden/a 1 2 3

6 udovac/ica 1 2 3


d) Porodica, porodične uloge i odnosi muških i ženskih likova

60 U tekstu se govori o bračnom stanju likova:1 – da2 – ne

61 Bračno stanje likova o kojima se govori u tekstu:

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za prvi oblik bračnog stanja koji se pojavljuje u tekstu (1-6), a zatim i broj za pol lika na koji se odnosi to bračno stanje (1-3). Ponoviti isti postupak za svaki oblik bračnog stanja koji se pominje u tekstu.

62 U tekstu se govori o ulogama muških i ženskih likova kao članova porodice:1 – da2 – ne


01 kćer 10 deda02 sin 11 staratelji03 brat 12 stric04 sestra 13 strina05 otac 14 ujak 06 majka 15 tečo07 unuk 16 tetka08 unuka 17 ostali rođaci09 baka

63 U tekstu se govori o sledećim ulogama muških i ženskih likova kao članova porodice:

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za ulogu koja se pojavljuje u tekstu (01-17), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu, tj. učestalost reči kao što su npr. otac, majka itd. (01-99). Ponoviti isti postupak za svaku ulogu koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 uloga, upisati 5 najčešće pominjanih. Zatim se na praznu liniju upisuje opis uloge (npr. ponizna majka, sin se boji oca).

e) Profesionalne uloge ženskih i muških likova

64 U tekstu se govori o profesionalnim ulogama ženskih likova:1 – da2 – ne

65 U tekstu se govori o sledećim profesionalnim ulogama ženskih likova:

01 čistačica 22 radnica

02 domaćica 23 sekretarica03 državnica, princeza 24 seljanka

04 estradna umetnica (pevačica, glumica, balerina, dirigentkinja, kompozitorka) 25 služavka

05 inženjerka 26 službenica06 kozmetičarka 27 sobarica07 krojačica 28 spisateljica08 kuvarica, pekarka 29 sportiskinja09 lekarka 30 stjuardesa10 manekenka 31 univerzitetska profesorka11 medicinska sestra, bolničarka 32 domarka12 novinarka, voditeljka 33 tehničarka13 nastavnica 34 učiteljica14 negovateljica 35 umetnica, fotografkinja15 zanatlijka 36 verski vođa, sveštenica16 vaspitačica 37 vojno lice, oficirka17 pilotkinja 38 vozačica18 policajka 39 naučnica19 političarka 40 učenica20 istorijska ličnost 41 nejasno21 prodavačica


01 državnik, princ 22 rudar

02 estradni umetnik (pevač, glumac, dirigent, kompozitor, baletan) 23 sekretar

03 inženjer 24 seljak

04 krojač 25 sluga

05 kuvar, pekar 26 službenik

06 lekar 27 sobar

07 maneken 28 sportista

08 medicinski tehničar, bolničar 29 univerzitetski profesor

09 novinar, voditelj 30 domar

10 moreplovac 31 tehničar

11 nastavnik 32 učitelj

12 negovatelj 33 umetnik, fotograf

13 zanatlija 34 vatrogasac

14 vaspitač 35 vitez

15 pilot 36 verski vođa, sveštenik

16 pisac 37 vojno lice, oficir

17 policajac 38 vozač

18 političar 39 naučnik

19 istorijska ličnost 40 učenik

20 prodavac 41 nejasno

21 radnik

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za profesionalnu ulogu koja se pojavljuje u tekstu (01-41), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu (01-99). Ponoviti isti postupak za svaku ulogu koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 uloga, upisati 5 najčešće pominjanih. Zatim se na praznu liniju upisuje opis uloge (npr. uspešna umetnica).

Ukoliko se u tekstu spominje neka profesionalna uloga, koja se ne može podvesti ni pod jednu od navedenih kategorija (nije navedena na listi), treba je upisati kao novu kategoriju i to u beležnicu. Upisuje se tako što joj se dodeli novi broj (redni broj, počevši od 41 pa dalje). Svaki/a analitičar/ka uvek pripisuje isti broj istoj profesionalnoj ulozi kada god se ona pominje u udžbeniku. Nova profesionalna uloga unosi se sa svim potrebnim podacima koji se navode u ovoj napomeni (konkretan naziv, učestalost pominjanja, opis profesionalne uloge). U beležnicu se, pored traženih podataka o profesionalnoj ulozi, unosi još i broj pitanja, broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se tekst nalazi i razred u kome se udžbenik koristi.

66 U tekstu se govori o profesionalnim ulogama muških likova:1 – da2 – ne

67 U tekstu se govori o sledećim profesionalnim ulogama muških likova:

Napomena: popunjava se kao pitanje 65.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0f ) Osobine ženskih i muških likova

68 U tekstu se govori o pozitivnim psihološko-socijalnim osobinama ženskih likova:1- da 2 -ne

69 Pozitivne psihološko-socijalne osobine ženskih likova u tekstu:

01 aktivna, preduzimljiva 23 ponizna

02 buntovna 24 ponosna

03 dobronamerna (dobra) 25 popustljiva

04 draga, mila 26 poslušna

05 hrabra 27 postojana, stabilna

06 inteligentna, pametna 28 poštena

07 iskrena 29 pouzdana

08 kompetitivna 30 požrtvovana i samopožrtvovana

09 kooperativna 31 pravedna

10 kreativna 32 prilagodljiva

11 ume logički da razmišlja 33 razborita

12 ljubazna 34 realna

13 marljiva 35 samostalna

14 mirna 36 skromna

15 nesebična 37 smirena

16 nežna 38 spretna

17 odgovorna 39 stidljiva

18 odlučna 40 temeljna

19 osećajna i saosećajna 41 uredna

20 pažljiva 42 uslužna

21 pobožna 43 vodi računa o izgledu

22 pokazuje liderske osobine 44 verna

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za psihološko-socijalnu osobinu koja se pojavljuje u tekstu (01-44), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu (01-99). Ponoviti isti postupak za svaku osobinu koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 osobina, upisati 5 najčešće pominjanih. Zatim se na praznu liniju upisuje opis osobine (npr. žena ponosna na svoj rad).

Ukoliko se neka osobina likova pojavljuje u tekstu 5 i više puta, a nije navedena na listi, tada je treba registrovati i to tako što se svakoj novoj osobini dodeli novi broj (počevši od 45 pa dalje) koji ostaje za jednog/u analitičara/ku uvek isti za tu reč, odnosno osobinu. Uz tražene podatke o osobinama likova (broj osobine i učestalost njenog pominjanja), u beležnicu se unosi i broj pitanja, redni broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se tekst nalazi i razred u kome se udžbenik koristi.


01 aktivan, preduzimljiv 23 ponizan

02 buntovan 24 ponosan

03 dobronameran (dobar) 25 popustljiv

04 drag, mio 26 poslušan

05 hrabar 27 postojan, stabilan

06 inteligentan, pametan 28 pošten

07 iskren 29 pouzdan

08 kompetitivan 30 požrtvovan i samopožrtvovan

09 kooperativan 31 pravedan

10 kreativan 32 prilagodljiv

11 ume logički da razmišlja 33 razborit

12 ljubazan 34 realan

13 marljiv 35 samostalan

14 miran 36 skroman

15 nesebičan 37 smiren

16 nežan 38 spretan

17 odgovoran 39 stidljiv

18 odlučan 40 temeljan

19 osećajan i saosećajan 41 uredan

20 pažljiv 42 uslužan

21 pobožan 43 vodi računa o izgledu

22 pokazuje liderske osobine 44 veran

70 U tekstu se govori o pozitivnim psihološko-socijalnim osobinama muških likova:1- da 2 –ne

71 Pozitivne psihološko-socijalne osobine muških likova u tekstu:


72 U tekstu se govori o negativnim psihološko-socijalnim osobinama ženskih likova:1- da 2 -ne


73 Negativne psihološko-socijalne osobine ženskih likova:


74 U tekstu se govori o negativnim psihološko-socijalnim osobinama muških likova:1- da 2 -ne

01 afektivna 22 nerealna

02 bestidna 23 nesamostalna

03 bezbožna 24 nesigurna

04 bezosećajna 25 nespretna

05 hvalisava 26 nestalna

06 kompetitivna 27 neuredna

07 konfuzna 28 neuslužna

08 lakomislena, nepromišljena 29 ne vodi računa o izgledu

09 lažljiva 30 neverna

10 lenja 31 odbojna

11 nasilna 32 ohola

12 ne pokazuje emocije 33 pasivna

13 nemarna 34 površna

14 neodgovorna 35 priglupa, nesnalažljiva

15 neodlučna 36 razmetljiva

16 nepopustljiva 37 sebična

17 neposlušna 38 sklona porocima

18 nepoštena 39 plašljiva

19 nepouzdana 40 svadljiva

20 nepravedna 41 zlonamerna (zla)

21 neprilagodljiva


01 afektivan 22 nerealan02 bestidan 23 nesamostalan03 bezbožan 24 nesiguran04 bezosećajan 25 nespretan05 hvalisav 26 nestalan06 kompetitivan 27 neuredan07 konfuzan 28 neuslužan08 lakomislen, nepromišljen 29 ne vodi računa o izgledu09 lažljiv 30 neveran10 lenj 31 odbojan 11 nasilan 32 ohol12 ne pokazuje emocije 33 pasivan 13 nemaran 34 površan14 neodgovoran 35 priglup, nesnalažljiv15 neodlučan 36 razmetljiv16 nepopustljiv 37 sebičan17 neposlušan 38 sklon porocima18 nepošten 39 plašljiv19 nepouzdan 40 svadljiv20 nepravedan 41 zlonameran (zao)21 neprilagodljiv

75 Negativne psihološko-socijalne osobine muških likova:


76 U tekstu se govori o fizičkim osobinama ženskih likova:1- da 2 -ne

77 U tekstu se spominju sledeće fizičke osobine ženskih likova:

01 bolešljiva 12 sitna02 brza 13 slaba03 debela 14 snažna04 krupna 15 spora05 lepa 16 sredovečna 06 malena (niska) 17 stara07 mlada 18 tamne (crne) kose08 osrednjeg rasta 19 tamnooka09 plave (svetle) kose 20 visoka10 plavooka (svetlooka) 21 vitka11 ružna 22 zdrava


Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��78 U tekstu se govori o fizičkim osobinama muških likova:

1- da 2 -ne

79 U tekstu se spominju sledeće fizičke osobine muških likova:

01 bolešljiv 12 sitan02 brz 13 slab03 debeo 14 snažan04 krupan 15 spor05 lijep 16 sredovečan 06 malen (nizak) 17 star07 mlad 18 tamne (crne) kose08 osrednjeg rasta 19 tamnook09 plave (svetle) kose 20 visok10 plavook (svetlook) 21 vitak11 ružan 22 zdrav


g) Vrednosti i interesovanja ženskih i muških likova

80 U tekstu se govori o vrednostima ženskih likova:1- da 2- ne

81 U tekstu se govori o sledećim vrednostima ženskih likova:

01 brak 20 patriotizam

02 demokratija (odlučivanje, manjina-većina i sl.) 21 politički pluralizam

03 deca (ljubav prema djeci) 22 pravičnost04 emocionalna sigurnost 23 prijateljstvo05 iskazivanje nacionalne pripadnosti 24 privatno vlasništvo06 jednakost (socijalna, rasna, polna itd.) 25 priznatost i uspeh u struci

07 kolektivizam (primat grupe nad individualnim interesima) 26 rad i marljivost

08 kosmopolitizam 27 razonoda i lagodan život09 ljubav 28 samopotvrđivanje10 ljudska prava i slobode 29 seks

11 mirotvorstvo 30 skladan odnos s drugima (na poslu, u susedstvu, s prijateljima i sl.)

12 moć (sticanje rukovodećeg položaja) 31 sloboda (kolektivna, npr. naroda)13 multikulturalizam 32 socijalna pravda14 nacionalna ravnopravnost 33 solidarnost

15 porodica 34 tradicionalizam (porodica, patrijarhat, običaji i sl.)

16 obrazovanost i znanje 35 ugledan društveni položaj17 očuvanje prirode i okoline 36 visok materijalni standard (dosta novca, stan)18 lična samostalnost (nezavisnost) 37 zajedništvo19 lična sloboda 38 život u skladu s učenjem vere



84 U tekstu se govori o interesovanjima ženskih likova:1 – da2 – ne

01 brak 20 patriotizam

02 demokratija (odlučivanje, manjina-većina i sl.) 21 politički pluralizam

03 deca (ljubav prema deci) 22 pravičnost

04 emocionalna sigurnost 23 prijateljstvo

05 iskazivanje nacionalne pripadnosti 24 privatno vlasništvo

06 jednakost (socijalna, rasna, polna itd.) 25 priznatost i uspeh u struci

07 kolektivizam (primat grupe nad individualnim interesima) 26 rad i marljivost

08 kosmopolitizam 27 razonoda i lagodan život

09 ljubav 28 samopotvrđivanje

10 ljudska prava i slobode 29 seks

11 mirotvorstvo 30 skladan odnos s drugima (na poslu, u susedstvu, s prijateljima i sl.)

12 moć (sticanje rukovodećeg položaja) 31 sloboda (kolektivna, npr. naroda)

13 multikulturalizam 32 socijalna pravda

14 nacionalna ravnopravnost 33 solidarnost

15 porodica 34 tradicionalizam (porodica, patrijarhat, običaji i sl.)

16 obrazovanost i znanje 35 ugledan društveni položaj

17 očuvanje prirode i okoline 36 visok materijalni standard (dosta novca, stan)

18 lična samostalnost (nezavisnost) 37 zajedništvo

19 lična sloboda 38 život u skladu s učenjem vere

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za vrednost koja se pominju u tekstu (01-38), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu (01-99). Ponoviti isti postupak za svaku vrednost koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 vrednosti, upisati 5 najčešće pominjanih.

Ukoliko se neka vrednost pojavljuje 5 i više puta, a nije navedena na listi, tada je treba registrovati i to tako da se svakoj novoj vrednosti dodeli novi broj (počevši od rednog broja 39 na dalje) koji ostaje za jednog/u analitičara/ku uvek isti za tu reč, odnosno vrednost. Uz tražene podatke o vrednostima (broj vrednosti i njen naziv, učestalost pominjanja i opis vrednosti) u beležnicu se unosi i broj pitanja, redni broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se tekst nalazi i razred u kome se udžbenik koristi.

82 U tekstu se govori o vrednostima muških likova:1- da 2- ne

83 U tekstu se govori o sledećim vrednostima muških likova:

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��85 U tekstu se govori o sledećim interesovanjima ženskih likova:

01 briga za životinje i stoku 12 sport i sportski događaji

02 društvene nauke 13 sticanje materijalnog bogatstva

03 humanitarna delatnost i problemi 14 tehnika i tehnička dostignuća

04 matematika i prirodne nauke 15 umetnost (književnost, slikarstvo, muzika)

05 nacionalna prošlost i sudbina vlastite nacije 16 uređivanje okućnice (vrt, zelene

površine)

06 porodični život (brak i djeca) 17 uređivanje stana/kuće

07 očuvanje prirode 18 vera i verski život

08 politika i političko delovanje 19 vlastito školovanje i obrazovanje

09 prijateljstva i poznanstva 20 vojska i vojne stvari

10 putovanja 21 zabava i razonoda

11 rad i uspeh u struci


86 U tekstu se govori o interesovanjima muških likova:1 – da2 – ne

87 U tekstu se govori o sledećim interesovanjima muških likova:

01 briga za životinje i stoku 12 sport i sportski događaji

02 društvene nauke 13 sticanje materijalnog bogatstva

03 humanitarna delatnost i problemi 14 tehnika i tehnička dostignuća

04 matematika i prirodne nauke 15 umetnost (književnost, slikarstvo, muzika)

05 nacionalna prošlost i sudbina vlastite nacije 16 uređivanje okućnice (vrt, zelene

površine)

06 porodični život (brak i deca) 17 uređivanje stana/kuće

07 očuvanje prirode 18 vera i verski život

08 politika i političko delovanje 19 vlastito školovanje i obrazovanje

09 prijateljstva i poznanstva 20 vojska i vojne stvari

10 putovanja 21 zabava i razonoda

11 rad i uspeh u struci

Napomena: popunjava se kao pitanje 81


1 perceptivno–motorne aktivnosti (igre loptom, užetom, trčanje, igre skrivanja...) 2 stvaralačke aktivnosti (igre plastelinom, kockama, rezanje, pravljenje od papira, crtanje...)

3 posmatračke i receptivne aktivnosti (pasivne igre, slušanje priče, gledanje TV-a, posmatranje drugih...)

4 praktične životne i radne aktivnosti (postavljanje stola za ručak, zalivanje cveća, hranjenje životinja, branje voćki...)

5 aktivnosti rezonovanja ili intelektualne igre (slagalice, čoveče ne ljuti se, domine, kompjuterske igre, čitanje knjiga...)

6 igranje uloga ili imitacije (igre porodice, parova, igre radnih uloga – na poslu (u školi, u vrtiću), dramske igre, izmišljanje priča...)

7 ratničke igre

F. Dečjeigre

88 U tekstu se pominju aktivnosti likova devojčica (u svim situacijama, npr. dečje igre, svakodnevne aktivnosti dece itd.):1- da2 -ne

89 U tekstu se pominju sledeće aktivnosti likova devojčica:

Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za vrstu aktivnosti koja se pominje u tekstu (1-7), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu (1-99). Ponoviti isti postupak za svaku vrstu aktivnosti koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 aktivnosti, upisati 5 najčešće pominjanih. Zatim se na praznu liniju upisuje opis dečje aktivnosti (npr. devojčica se igra loptom, a deda joj kaže da bi joj bilo bolje da čita).

Ukoliko se u tekstu pojavljuje 5 i više puta neka aktivnost koja nije navedena na listi, tada je treba registrovati i to tako da se svakoj novoj aktivnosti dodeli novi broj (počevši od broja 10 pa dalje) koji ostaje za jednog/u analitičara/ku uvek isti za tu aktivnost. Registruje se u beležnicu sa svim u napomeni navedenim podacima (broj aktivnosti, naziv aktivnosti i učestalost pominjanja, te opis). Uz tražene podatke o aktivnostima u beležnicu se unosi i broj pitanja, redni broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se tekst nalazi i razred u kome se udžbenik koristi..

90 U tekstu se pominju aktivnosti likova dečaka (u svim situacijama, npr. dečje igre, svakodnevne aktivnosti dece itd.):1- da2 -ne

91 U tekstu se pominju sledeće aktivnosti likova dečaka:

1 perceptivno–motorne aktivnosti (igre loptom, užetom, trčanje, igre skrivanja...) 2 stvaralačke aktivnosti (igre plastelinom, kockama, rezanje, pravljenje od papira, crtanje...)

3 posmatračke i receptivne aktivnosti (pasivne igre, slušanje priče, gledanje TV-a, posmatranje drugih...)

4 praktične životne i radne aktivnosti (postavljanje stola za ručak, zalivanje cveća, hranjenje životinja, branje voćki...)

5 aktivnosti rezonovanja, tj. intelektualne igre (slagalice, čoveče ne ljuti se, domine, kompjuterske igre, čitanje knjiga...)

6 igranje uloga ili imitacije (igre porodice, parova, igre radnih uloga – na poslu (u školi, u vrtiću), dramske igre, izmišljanje priča...)

7 ratničke igre


01 automobili, vozovi, avioni i sl.

02 čoveče ne ljuti se, mlin i sl. intelektualne igre

03 knjige

04 kuća i nameštaj

05 lopta, badminton loptica i sl.

06 lutke

07 oružje

08 slagalice

09 uže

10 životinje


92 U tekstu se govori o igračkama kojima se igraju likovi devojčica:1- da2 -ne

93 U tekstu se govori o sledećim igračkama kojima se igraju likovi devojčica:

01 automobili, vozovi, avioni i sl.

02 čoveče ne ljuti se, mlin i sl. intelektualne igre

03 knjige

04 kuća i nameštaj

05 lopta, badminton loptica i sl.

06 lutke

07 oružje

08 slagalice

09 uže

10 životinje


94 U tekstu se govori o igračkama kojima se igraju likovi dečaka:1- da2 -ne

95 U tekstu se govori o sledećim igračkama kojima se igraju likovi dečaka:


96 U tekstu se govori o ulogama devojčica u igrama:1 – da2 – ne


učestalost pominjanja uloge u tekstuJe li uloga u skladu sa polom lika?

01 02 03 04 05 06 07 08 09 1010 i više

da ne

01 astronaut/kinja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

02 baka, deda 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

03 doktor/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

04 domaćin/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

05 frizer/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

06 gazda/rica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

07 glumac/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

08 kćer, sin 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

09 kondukter/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

10 konstruktor/ka (kuća, brodova i sl.) 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

11 kralj/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

12 kuvar/ica, poslastičar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

13 mama, tata 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

14 medicinska sestra - tehničar 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

15 mlada, mladoženja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

16 moreplovac/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

17 pastir/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

18 pilot/kinja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

19 pevač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

20 policajac/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

21 poljoprivrednik/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

22 princ/eza 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

23 profesor/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

24 pronalazač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

25 sekretar/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

26rođaci (tečo, tetka, stric, strina, ujak, ujna)

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

27 sused/susetka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

28 tehničar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

29 vaspitač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

31 učitelj/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

32 mašinovođa 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

33 ratnik/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

34 vozač /ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

35 naučnik/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

36 zubar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

97 U tekstu se govori o sledećim ulogama likova devojčica u igrama:


Napomena: U prvu kućicu upisuje se broj za ulogu koja se pominje u tekstu (01-36), a zatim i učestalost njenog pominjanja u tekstu (01-11), te usklađenost uloge sa polom lika ili s tradicionalnim shvatanjem muške/ženske uloge (npr. Ako se djevojčica igra ulogu bake, odgovor je: „Da“, a ako djevojčica igra ulogu dede, odgovor je: „Ne“.) Ponoviti isti postupak za svaku ulogu koja se pominje u tekstu. Ako se u tekstu pominje više od 5 uloga, upisati 5 najčešće pominjanih. Zatim se na praznu liniju upisuje opis uloge, posebno ako uloga nije u skladu sa polom lika ili s tradicionalnim shvatanjem muške/ženske uloge (npr. Ana se igra moreplovca koji osvaja daleke krajeve).

Ukoliko se u tekstu pojavljuje 5 i više puta neka uloga koja nije navedena na listi, tada je treba registrovati i to tako da se svakoj novoj ulozi dodeli novi broj (počevši od broja 37 pa dalje), koji ostaje za jednog/u analitičara/ku uvijek isti za tu ulogu. Registruje se u beležnicu sa svim u napomeni navedenim podacima (broj uloge, naziv uloge, učestalost pominjanja od 01-11 i usklađenost sa polom lika ili s tradicionalnim shvatanjem muške/ženske uloge koja se označava brojkama 1 ili 2). Uz tražene podatke o ulogama u beležnicu se unosi i broj pitanja, redni broj teksta, naslov teksta, stranica udžbenika na kojoj se tekst nalazi i razred u kome se udžbenik koristi.

98 U tekstu se govori o ulogama dečaka u igrama:1 – da2 – ne


učestalost spominjanja uloge u tekstuJe li uloga u skladu sa polom lika?

01 02 03 04 05 06 07 08 09 1010 i više

da ne

01 astronaut/kinja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

02 baka, deda 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

03 doktor/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

04 domaćin/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

05 frizer/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

06 gazda/rica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

07 glumac/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

08 kćer, sin 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

09 kondukter/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

10konstruktor/ka (kuća, brodova i sl.)

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

11 kralj/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

12 kuvar/ica, poslastičar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

13 mama, tata 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

14 medicinska sestra - tehničar 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

15 mlada, mladoženja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

16 moreplovac/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

17 pastir/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

18 pilot/kinja 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

19 pevač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

20 policajac/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

21 poljoprivrednik/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

22 princ/eza 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

23 profesor/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

24 pronalazač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

25 sekretar/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

26rođaci (tečo, tetka, stric, strina, ujak, ujna)

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

27 sused/susetka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

28 tehničar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

29 vaspitač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

31 učitelj/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

32 mašinovođa 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

33 ratnik/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

34 vozač/ica 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

35 naučnik/ca 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

36 zubar/ka 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 1 2

99 U tekstu se govori o sledećim ulogama likova dečaka u igrama:


Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Prilog �: Upitnik za učenice i učenike �. razreda osnovne škole

Draga učenice i dragi učeniče,Vi ste izabrani da učestvujete u istraživanju o ravnopravnosti polova u nastavi maternjeg jezika, u kojem učestvuju i vaši vršnjaci i vršnjakinje iz Srbije, Crne Gore, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Molimo te da nam pomogneš i da iskreno odgovoriš na naša pitanja. Tvoje odgovore neće čitati tvoj nastavnik ili nastavnica, već će oni poslužiti u naučne svrhe. U slučaju da ti nešto nije jasno, molim te da se posavetuješ sa osobom od koje si dobio/la ovaj upitnik.

Hvala na saradnji!

1. Pol 1. Muški 2. Ženski

2. Opšti uspeh u školi na kraju VII razreda: 2. dovoljan 3. dobar 4. vrlo dobar 5. odličan

3. U koju srednju školu nameravaš da se upišeš? Zaokruži broj, a na crtu napiši vrstu škole, npr. filološka gimnazija, medicinska ili mašinska škola.

1. Trogodišnju stručnu. Koju? _____________________________________________________2. Četvorogodišnju stručnu. Koju? _________________________________________________3. Gimnaziju. Koju? _____________________________________________________________

4. Obrazovanje oca (zaokruži jedan broj)1. završena osnovna škola2. završena srednja škola3. završena visoka ili viša škola

5. Obrazovanje majke (zaokruži jedan broj)1. završena osnovna škola2. završena srednja škola3. završena visoka ili viša škola

6. Da li nastavnica ili nastavnik govori o neravnopravnosti žena i muškaraca na časovima srpskog jezika? Zaokruži odgovor s kojim se slažeš.1. Da, kada analiziramo neku priču ili pesmu iz čitanke2. Da, kada analiziramo neku sliku ili fotografuju iz čitanke3. Da, kada analiziramo neki film ili seriju4. Da, kada imamo neki lični problem5. Ne, nikada

7. Koliko često nastavnica ili nastavnik srpskog jezika razgovaraju s vama o neravnopravnosti žena i muškaraca kada analizirate priču ili pesmu? Zaokruži odgovor s kojim se slažeš.1. uvek2. često3. ponekad4. nikada

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��8. Seti se priča ili pesama povodom kojih ste razgovarali o neravnopravnosti žena i muškaraca.

1. Napiši nazive tih priča ili pesama:a. _____________________________________________________________________b. _____________________________________________________________________c. _____________________________________________________________________

2. Nismo nikada o tome razgovarali.

9. Po tvom mišljenju, kakvi su muški likovi u čitanci? Prvo pročitaj sve osobine, a zatim zaokruži tri osobine muških likova koje se u tekstovima najčešće pojavljuju.

10. Slažeš li se da bi muškarci u svakodnevnom životu trebalo da imaju osobine koje si zaokružio/zaokružila u prethodnom pitanju? Zaokruži broj uz odgovor s kojim se slažeš.1. uopšte se ne slažem2. uglavnom se ne slažem3. uglavnom se slažem4. u potpunosti se slažem

11. Po tvom mišljenju, kakvi su ženski likovi u čitanci? Prvo pročitaj sve osobine, a zatim zaokruži tri osobine ženskih likova koje se u tekstovima najčešće pojavljuju.

pametni, inteligentni dragi, mili odlučni

marljivi, vredni nasilni lažljivi

osećajni, saosećajni ponizni požrtvovani

nežni poslušni imaju osobine vođe

iskreni ponosni pobožni

kukavice dobri, dobronamerni lenji

lepi brbljivi hrabri

lukavi sebični snažni

pametne, inteligentne drage, mile odlučne

marljive, vredne nasilne lažljive

osećajne, saosećajne ponizne požrtvovane

nežne poslušne imaju osobine vođe

iskrene ponosne pobožne

kukavice dobre, dobronamerne lenje

lepe brbljive hrabre

lukave sebične snažne

12. Slažeš li se da bi žene u svakodnevnom životu trebalo da imaju osobine koje si zaokružio/zaokružila u prethodnom pitanju? Zaokruži broj uz odgovor s kojim se slažeš.1. uopšte se ne slažem2. uglavnom se ne slažem3. uglavnom se slažem4. u potpunosti se slažem

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��13. Po tvom mišljenju, koja su najčešća zanimanja muških likova u tekstovima iz čitanke? Prvo

pročitaj sva zanimanja, a nakon toga zaokruži tri zanimanja muških likova koja se u tekstovima najčešće pojavljuju.

političar službenik (u banci, pošti) radnik

vojna zanimanja versko lice, sveštenik prodavac

poljoprivrednik umetnik zanatlija (npr. frizer)

policajac učitelj, nastavnik, profesor zanatlija (npr. automehaničar, električar)

inženjer lekar medicinski tehničar

14. Slažeš li se da bi muškarci u svakodnevnom životu trebalo da obavljaju zanimanja koja si zaokružio/zaokružila u prethodnom pitanju? Zaokruži broj uz odgovor s kojim se slažeš.1. uopšte se ne slažem2. uglavnom se ne slažem3. uglavnom se slažem4. u potpunosti se slažem

15. Po tvom mišljenju, koja su najčešća zanimanja ženskih likova u tekstovima iz čitanke? Prvo pročitaj sva zanimanja, a nakon toga zaokruži tri zanimanja ženskih likova koja se u tekstovima najčešće pojavljuju.

političarka službenica radnica

vojna zanimanja versko lice, časna sestra prodavačica

poljoprivrednica umetnica zantlijka (npr. frizerka)

policajka učiteljica, nastavnica, profesorka

zanatlijka (npr. automehaničarka, električarka)

inženjerka lekarka medicinska tehničarka

16. Slažeš li se da bi žene u svakodnevnom životu trebalo da obavljaju zanimanja koja si zaokružio/zaokružila u prethodnom pitanju? Zaokruži broj uz odgovor s kojim se slažeš.1. uopšte se ne slažem2. uglavnom se ne slažem3. uglavnom se slažem4. u potpunosti se slažem

17. Da li u tekstovima postoje likovi čije ponašanje nije u skladu s onim što se obično očekuje od muškaraca i žena? 1. Da, postoje takvi likovi. To su:a) ___________________________________________________________________________b) ___________________________________________________________________________c) ___________________________________________________________________________2. Ne, ne postoje takvi likovi.

18. Navedi koji je tvoj omiljeni književni lik. (Navesti samo jedan književni lik.) ___________________________________________________________________________________________

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��19. Navedi jednu osobinu koju najviše ceniš kod tvog omiljenog književnog lika?

______________________________________________________________________________

20. Navedi jedan postupak koji ti se najviše dopada kod tvog omiljenog lika.______________________________________________________________________________

21. Sledeća pitanja odnose se na tvoje mišljenje o odnosu većine nastavnika i nastavnica prema učenicima i učenicama u tvom razredu. Zaokruživanjem brojeva od 1 do 4 označi koliko je tačna svaka rečenica.

ZAHVALJUJEMO TI NA SARADNJI!

Moje nastavnice i moji nastavnici … uopšte nije

tačno

uglavnom nije

tačno

uglavnomje tačno

u potpunosti

je tačno

…misle da neke srednje škole više odgovaraju devojčicama, a neke dečacima.

1 2 3 4

…misle da dečaci postižu bolje rezultate s manje truda. 1 2 3 4

... kada je u školi potrebna pomoć, traže od dečaka pomoć pri fizički težim poslovima, a od devojčica pomoć oko uređenja prostorija.

1 2 3 4

…smatraju da postoje predmeti koji više odgovaraju devojčicama i oni koji više odgovaraju dečacima.

1 2 3 4

…manje tolerišu nepristojno ponašanje devojčica na času nego dečaka.

1 2 3 4

…smatraju da su dečaci snalažljiviji prilikom odgovaranja za ocenu od devojčica.

1 2 3 4

…više kažnjavaju dečake nego devojčice na času. 1 2 3 4

…smatraju da srpski i strani jezici više odgovaraju devojčicama a matematika dečacima.

1 2 3 4

… prilikom ispitivanja više traže od devojčica nego od dečaka. 1 2 3 4

…očekuju da devojčice budu tiše i mirnije na času nego dečaci. 1 2 3 4

…misle da dečaci treba više da uče nego devojčice da bi dobili istu ocenu.

1 2 3 4

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Dodatak �: Analiza upitnika za nastavnice i nastavnike Metod istraživanja

Ovo istraživanje sprovedeno je u aprilu i maju 2007. godine. U okviru istraživanja anketirani su svi nastavnici/e koji/e su u tom trenutku predavali/e srpski jezik u osmom razredu osnovnih škola na teritoriji opštine Valjevo – njih 31. Na teritoriji opštine Valjevo postoji 14 osnovnih škola, 7 seoskih, 1 prigradska i 6 gradskih. Najviše anketiranih je iz gradskih škola – 20, zatim iz seoskih – 8, a troje je iz prigradske škole. Samo jedna osoba je muškog pola. Od ukupnog broja anketiranih, 11 ima višu školu (nastavnici/e srpskog jezika) i 20 ima visoku školu (profesori/ke srpskog jezika). Anketirani/e imaju između 28 i 63 godine, a prosečna starost je 44 godine. Raspon godina radnog staža veoma je veliki, jedna osoba je tek počela da radi pa još nema ni godinu dana radnog staža, a jedna već ima 38 godina radnog staža. U proseku anketirani/e imaju 18 godina radnog staža. Većina ih je stekla radno iskustvo u malom gradu (52%), dok su ostali/e sticali/e iskustvo pretežno u seoskoj sredini (29%), a najmanji broj njih u velikom gradu (19%). Svi/e anketirani/e koriste čitanke Zavoda za izdavanje udžbenika i nastavnih sredstava iz Beograda.

Za potrebu ovog istraživanja kreiran je upitnik koji su ispitanici/e samostalno popunjavali/e. (Upitnik se nalazi u Dodatku 2.) U upitniku su nastavnicima/ama postavljena pitanja o načinu na koji su prikazani ženski i muški likovi u čitanci za osmi razred osnovne škole, zatim su ispitani njihovi stavovi o rodnoj ravnopravnosti u čitanci i nastavi srpskog jezika i da li se i kako primenjuje rodna perspektiva u obradi književnih tekstova.

Rezultati analize

Ispitanici/e (88%) dobro zapažaju da su u čitanci za osmi razred osnovne škole pretežno zastupljeni muškarci kao autori tekstova. Mali broj anketiranih (6%) smatra da se pretežno zastupljene žene. Svega 3% procenjuje da su muškarci i žene podjednako pojavljuju kao autori/ke tekstova, a isti procenat odgovora pojavljuje se u kategoriji ne mogu da procenim.

3%

88%

6%3%

Gra�kon 1

podjednako muškarcii žene

pretežno muškarci

pretežno žene

ne mogu da procenim

Zastupljenost autora/ki tekstovau čitanci za 8. razred

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Zanimljivo je da odgvore anketiranih uporediti sa podacima dobijenim analizom čitanke

za 8. razred. U čitanci, koja ukupno ima 57 tekstova, pojavljuju se samo tri autorke tekstova (Klod Kampanj, Isidora Sekulić i Desanka Maksimović). Najveći procenat tekstova napisali su muškarci (83%), ima tekstova iz narodne književnosti (12%) kod kojih su autori/ke anonimni/e tako da se ne može odrediti pol, a samo 5% tekstova potpisale su žene.

Procenjujući broj muškaraca i žene koji se pojavljuju kao autori/ke slikovnih priloga u čitankama, 75% anketiranih smatra da su autori tih priloga pretežno muškarci, dok svega 3% misli da su to pretežno žene. Jedan deo anketiranih (16%) odgovara da su muškarci i žene podjednako zastupljeni kao autori/ke slikovnih priloga, a njih 6% ne može da proceni kakva je zastupljenost.

16%

75%

3%6%

Gra�kon 2

podjednako muškarcii žene

pretežno muškarci

pretežno žene

ne mogu da procenim

Zastupljenost autora/ki slikovnih prilogau čitanci za 8. razred

Prilikom analize čitanki videli smo da muškarci dominiraju kao autori slikovnih priloga, ali u čitanci za 8. razred 50% slikovnih priloga uradila je žena, a 30% muškarac. Reč je zapravo o tome da je Deniza Letić ilustrovala čitanku, ali se unutar nje nalaze i reprodukcije poznatih slika čiji su autori uglavnom muškarci.

Oko tri četvrtine ispitanih pravilno procenjuje da se u tekstualnim sadržajima čitanki pretežno pojavljuju likovi muškog pola (74%), dok 26% smatra da su podjednako prisutni i ženski i muški likovi. Niko od anketiranih ne smatra da su u čitanci pretežno zastupljeni ženski likovi.


U analiziranoj čitanci za 8. razred pet puta više se govori o muškim nego o ženskim likovima - u 60% tekstova govori se samo ili pretežno o muškim likovima, u 12% samo i pretežno o ženskim likovima, 7% tekstova je i o ženskim i o muškim likovima, a u 21% tekstova ne govori se ni o muškim ni o ženskim likovima.

Za razliku od prethodnog pitanja, ispitanici/e su mnogo neodlučniji/e kada je reč o zastupljenosti ženskih i muških likova na slikovnim prilozima, 26% njih opredeljuje se za odgovor ne mogu da procenim. U likovnim sadržajima čitanki pojavljuju se pretežno likovi muškog pola - smatra 42% ispitanih, a 32% misli da se podjednako pojavljuju likovi muškog i ženskog pola. Kao i u prethodonim pitanju, niko od anketiranih ne smatra da su u čitanci pretežno zastupljeni ženski likovi.

32%

42%

26%

Gra�kon 4

podjednako likovimuškog i ženskog pola

pretežno likovimuškog pola

ne mogu da procenim

Zastupljenost ženskih i muških likova na slikovnim prilozima u čitanci za 8. razred

26%

74%

Gra�kon 3

podjednako likovimuškog i ženskog pola

pretežno likovi muškog pola

Zastupljenost ženskih i muških likova u čitanciza 8. razred


U čitanci za osmi razred koju smo analizirali pitanja su pretežno postavljena u drugom licu jednine (npr. Odobravaš li njen postupak?) tako da se ne može odrediti rod. Ne postoji praksa postavljanja pitanja u oba roda.

Ovaj deo istraživanja pokazuje da su nastavnice/i svesni marginalizovanja žena kao autorki tekstova u čitankama, kao i manje zastupljenosti ženskih nego muških likova u tekstovima i slikovnim prilozima čitanki. Interesantno je, takođe, da one/i govore o dominaciji autora slikovnih priloga, mada to nije slučaj u konkretnoj čitanci za osmi razred osnovne škole, ali je pravilo kada sve osnovnoškolske čitanke posmatramo zbirno.

Nastavnice/ke smo pitali i o načinu prikazivanja ženskih i muških likova u čitanci za osmi razred, odnosno o najčešćim osobinama i zanimanjima koja se pripisuju ženskim i muškim likovima, o njihovoj starosti, bračnom statusu, porodičnim ulogama i vrednostima.

Po mišljenju nastavnica/ka ženskim likovima u čitanci za 8. razred najviše se pripisuju sledeće osobine: skromnost (84%), zatim stidljivost (65%), poslušnost (65%), nežnost (61%) i nesamostalnost (61%). Za razliku od ženskih, muški likovi u čitanci za 8. razred su, po mišljenju nastavnika/ca, prvenstveno nasilni (87%), a zatim nepravedni (65%), odlučni (52%), hrabri (48%) i spretni (45%). Upitani koje su to najčešće osobine koje se u čitanci podjednako pripisuju i ženskim i muškim likovima, ispitanici/e odgovaraju: pametan/a (52%), pošten/a (52%), iskren/a (42%), pravedan/na (42%) i požrtvovan/a (42%).

10%

23%

42%

19%

3%3%

Gra�kon 5

podjednako u oba rodapretežno u muškom rodupretežno impersonalnosamo impersonalnone mogu da procenimbez odgovora

Rod u kome su formulisana pitanjau čitanci za 8. razred

U analiziranoj čitanci nema slikovnih priloga u 10% slučajeva, samo i pretežno muški likovi zastupljeni su na 23% slikovnih priloga, a ženski na 9%. Takođe, ima 9% priloga na kojima se ne može odrediti da li je reč o ženskim ili muškim likovima i 49% priloga na kojima nisu prikazani ni muški ni ženski likovi. Ne postoji nijedan slikovni prilog na kome su ženski i muški likovi podjednako zastupljeni.

Najveći broj ispitanih (42%) smatra da su pitanja posle tekstova u čitanci formulisana pretežno impersonalno. Manji broj nastavnika/ca (19%) misli da su pitanja formulisana samo impersonalno, a ima i onih koji smatraju da su pitanja formulisana pretežno u muškom rodu (23% anketiranih). Pitanja u čitankama formulisana su podjednako u oba roda, misli 10% ispitanih. Niko od ispitanih ne smatra da su pitanja formulisana samo ili pretežno u ženskom rodu.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�00Najčešće osobine ženskih i muških likova u čitanci za osmi razred,

po proceni nastavnika/ca

10%

45%

3%

65%

84%

6%

29%

13%

3%

13%

13%

52%

26%

35%

26%

48%

13%

61%

39%

32%

61%

3%

3%

65%

42%

55%

32%

19%

3%

42%

35%

6%

32%

3%

65%

6%

3%

48%

16%

29%

29%

16%

39%

6%

29%

19%

13%

3%

29%

10%

13%

3%

6%

45%

52%

3%

6%

6%

23%

35%

87%

10%

13%

35%

48%

23%

13%

3%

6%

39%

19%

19%

52%

52%

26%

10%

10%

19%

42%

42%

42%

16%

16%

26%

10%

29%

35%

6%

39%

19%

16%

16%

3%

19%

23%

19%

ponosan/nadobronameran/na

nepravedan/nanesamostalan/na

poslušan/nahrabar/ra

lažljiv/alenj/a

pametan/na

pošten/asebičan/na

plašljiv/ahvalisav/a

lakomislen/aiskren/a

požrtvovan/apravedan/na

skroman/naneveran/na

nesnalažljiv/anežan/a

spretan/naodlučan/na

stidljiv/a

pobožan/naveran/na

svadljiv/azlonameran/na

nasilan/aneodlučan/na

nesiguran/naneuredan/na

Gra�kon 6

ženski likovimuški likoviženski i muški likovi

Jelena Stefanović Saša Glamočak �0�Nastavnici/e pravilno procenjuju da su ženski i muški likovi u čitanci različito prikazani, mada

se osobine koje oni navode kao najčešće i one koje smo dobili analizom čitanke ne poklapaju u potpunosti. U analiziranoj čitanci za osmi razred najfrekventnije osobine ženskih likova su: stidljivost, odlučnost, osećajnost i saosećajnost, poslušnost, a najčešće osobine muških likova su: hrabrost, nasilnost, bezosećajnost, odlučnost, buntovnost. Jedina zajednička osobina ženskih i muških likova koja se pojavljuje među najfrekventnijim osobinama je odlučnost. Pojavljivanje odlučnosti među najfrekventnijim osobinama ženskih likova ukazuje na narušavanje stereotipa karakterističnog za prikazivanje junakinja, međutim nastavnici/e je ne uočavaju.

U čitankama se, prema mišljenju ispitanika/ca (65%), ženski likovi najčešće prikazuju u dobu od 30 do 65 godina, kao devojke (smatra 10% ispitanih), a svega 3% anketiranih smatra da se najčešće prikazuju devojčice do 15 godine, kao i starije žene (preko 65 godina). Najveći broj ispitanih (65%) smatra da se muški likovi u tekstovima, takođe, najčešće pojavljuju u uzrastu od 30 do 65 godina. Pored toga, po mišljenju 16% anketiranih, u tekstovima se najčešće pojavljuju mladići od 15 do 30 godina. Odgovori o najčešćoj starosnom dobu u kojoj se pojavljuju ženski i muški likovi potpuno su u skladu sa rezultatima analize čitanke za 8. razred – najčešće se pojavljuju odrasli/e (30-65 godina). Smatramo da bi u čitanci trebalo da bude više likova devojčica i dečaka, devojaka i mladića.

Takođe, interesovalo nas je kako nastavnici/e percipiraju zanimanja ženskih i muških likova u čitanci za 8. razred. Prema njihovom mišljenju u čitanci za osmi razred ženskim likovima najčešće se pripisuju sledeća zanimanja: krojačica (65%), kuvarica (58%), medicinska sestra (48%), sekretarica (42%), domaćica (35%), a muškim: državnik (vladar) (81%), vojno lice (65%), inženjer (61%), moreplovac (61%), sveštenik (61%). Zanimanja kojima se, po mišljenju anketiranih, najčešće bave i ženski i muški likovi su: seljak/nka (68%), učenik/ca (52%), pastir/ica, čoban/ica (52%), plemić/kinja (42%), nastavnik/ca (39%).

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0�Najčešća zanimanja ženskih i muških likova u čitanci za 8. razred,


65%

58%

6%

48%

3%

19%

6%

13%

6%

32%

23%

3%

3%

6%

3%

42%

6%

35%

81%

61%

3%

23%

61%

45%

23%

3%

32%

42%

6%

26%

6%

32%

61%

32%

48%

65%

10%

35%

6%

16%

6%

26%

16%

23%

39%

26%

10%

13%

68%

26%

10%

32%

16%

29%

23%

52%

26%

6%

52%

32%

6%

3%

19%

39%

42%

19%

državnik/ca(vladar/ka)

inženjer/ka

krojač/ica

kuvar/ica

lekar/ka

medicinskasestra/tehničar

moreplovac/kinja

�zički/a radnik/ca

novinar/ka

nastavnik/ca

pisac/spisateljica

policajac/ka

seljak/nka

sudija/sutkinja

prodavac/ičica

sluga/škinja

sportista/kinja

sveštenik/ca

umetnik/ca

naučnik/ca

vojno lice

učenik/ca

direktor/ka

sekretar/ica

pastir/ica,čoban/ica

domaćin/ca

plemić/kinja

univerzitetski/aprofesor/ka

Gra�kon 7


Jelena Stefanović Saša Glamočak �0�Najfrekventnije profesionalne uloge ženskih likova u analiziranoj čitanci za 8. razred su:

domaćica, seljanka i medicinska sestra. Profesionalne uloge krojačica, kuvarica i sekretarica koje su nastavnici/e naveli/e uopšte se ne pojavljuju u čitanci za 8. razred. Najčešće profesionalne uloge muških likova u čitanci za 8. razred su: vojno lice, seljak, državnik. Jedina među najfrekventnijim profesionalnim ulogama u kojoj se pojavljuju i ženski i muški likovi je seljak/nka.

Nastavnice/i najčešće navode sledeće vrednosti kojima, po njihovom mišljenju, teže ženski likovi: emocionalna sigurnost (65%), porodica (65%), deca (61%), tradicionalizam (45%), život u skladu sa učenjem vere (45%). Kada su u pitanju muški likovi, nastavnici/e navode sledeće vrednosti: moć (87%), privatno vlasništvo (74%), razonoda i lagodan život (65%), iskazivanje nacionalne pripadnosti (61%), ugledan društveni položaj (58%), kolektivizam - primat grupe nad individualnim interesima (58%). Najčešće vrednosti kojima teže i muški i ženski likovi prikazani u čitanci, prema mišljenju anketiranih su: prijateljstvo (58%), sloboda (55%), očuvanje prirode i okoline (52%), patriotizam (52%), obrazovanost (52%).

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0�Najčešće vrednosti ženskih i muških likova u čitanci za 8. razred,


39%

16%

61%

16%

26%

16%

39%

3%

26%

23%

3%

39%

10%

29%

45%

35%

6%

45%

32%

32%

6%

19%

65%

26%

29%

48%

19%

42%

35%

13%

39%

65%

3%

32%

42%

39%

55%

13%

13%

74%

42%

3%

65%

52%

26%

10%

3%3%

39%

58%

16%

3%

23%

19%

16%

16%

19%

87%

29%

32%

23%

58%

13%

61%

3%

39%

26%

23%

23%

29%

39%

29%

52%

52%

19%

26%

52%

13%

45%

58%

13%

23%

35%

32%

39%

23%

26%

45%

39%

55%

35%

39%

19%

23%

45%

10%

32%

45%

10%

10%

29%

26%

brak

demokratija

deca

emocionalna sigurnost

iskazivanje nacionalne pripadnosti

jednakost

kolektivizam

kosmopolitizam

ljubav

ljudska prava i slobode

mirotvorstvo

moć

multikulturalizam

nacionalna ravnopravnost

porodica

obrazovanost

očuvanje prirode

lična nezavisnost

lična sloboda

patriotizam

politički pluralizam

pravičnost

prijateljstvo

privatno vlasništvo

uspeh u struci

rad i marljivost

razonoda i lagodan život

samopotvrđivanje

seks

skladan odnos s drugima

sloboda

socijalna pravda

solidarnost

tradicionalizam

ugledan društveni položaj

visok materijalni standard

zajedništvo

život u skladu s učenjem vere

Gra�kon 8


Jelena Stefanović Saša Glamočak �0�Zanimljivo je odgovore ispitanika/ca uporediti sa rezultatima dobijenim analizom čitanke. U

čitanci najčešće vrednosti ženskih likova su: deca, brak, ljubav, rad i marljivost, a muških: patriotizam (ubedljivo ispred svih drugih vrednosti), rad i marljivost, iskazivanje nacionalne pripadnosti, ugledan društveni položaj, ljubav, porodica. Zajedničke vrednosti su rad i marljivost i ljubav. Nastavnici/e, na primer ne ističu rad i marljivost, vrednost koja je u čitanci visoko zastupljena, niti izdvajaju patriotizam kao najveću vrednost muških likova.

Najveći broj anketiranih (81%) smatra da se u tekstovima muški likovi najčešće pojavljuju kao oženjeni, a 10% smatra da se najčešće u tekstovima pojavljuju neoženjeni muškarci. U čitanci za 8. razred, prema rezultatima analize, najviše se pojavljuju oženjeni muški likovi. Udati žeski likovi najčešće se pojavljuju u tekstovima, po mišljenju 74% anketiranih. Pored toga, oni smatraju da se pojavljuju neudati ženski likovi (10%) i udovice (6%). Analiza čitanke za 8. razred pokazala je da se najčešće pominju neudati ženski likovi.

Nastavnice/i su pitane/i i o porodičnim ulogama ženskih i muških likova. Najveći broj ispitanih (45%) prvi rang daje ulozi majke, a 32% smatra da prvo mesto zauzima uloga oca; podjednak broj ispitanih drugi rang daje ulozi oca i ulozi brata (29%), treći rang podjednak broj ispitanih daje sinu i majci (23%). Opažanja nastavnica/ka uglavnom se poklapaju sa onim što nudi čitanka za osmi razred, u kojoj je na prvom mestu porodična uloga majke, a zatim slede uloge oca, sina i brata.

Najveći broj nastavnika/ca slaže se (u potpunosti 81%, uglavnom 16%) da u čitanci treba da budu prisutni različiti tipovi porodice (majke i očevi sa decom). (U čitanci za 8. razred se, inače, najviše pojavljuje porodica koju čine majka i otac sa decom.) Situacija je nešto drugačija kada je u pitanju prikazivanje porodice koja se sastoji od majke sa decom. Sa prikazivanjem ovog tipa porodice uglavnom se ne slaže 10% anketiranih, dok je svoje slaganje izrazilo (u potpunosti 52%, uglavnom 32%) ukupno 84%. U čitanci treba da budu prisutne porodice koje sa sastoje od očeva i dece, slaže se (u potpunosti 51%, uglavnom 23%) 74% anketiranih, uglavnom se ne slaže 13%, a uopšte se ne slaže 3%. Porodice koje se sastoje od udovca/ice i dece treba da budu prikazane u čitanci – slaže se (u potpunosti 46%, uglavnom 35%) 81% ispitanih. Sa ovim se uglavnom ne slaže 10%, a uopšte 3% ispitanih. Broj ispitanih koji se u potpunosti slaže da u čitanci treba prikazati porodice koje se sastoje od razvedenih roditelja i dece značajno je manji nego u prethodno prikazanim slučajevima (svega 16%), što može ukazivati na predrasude nastavnika/ca u vezi sa ovim tipom porodice. Sa prikazivanjem ovog tipa porodice uglavnom se slaže 59%, uglavnom se ne slaže 6%, a uopšte se ne slaže 3% nastavnika/ca. Kada je u pitanju prikazivanje porodice kao vanbračne zajednice sa decom, broj onih koji/e se ne slažu sa tim veći je nego kod drugih tipova porodice (uglavnom 26%, uopšte 3%). Sa prikazivanjem ovog tipa porodice u potpunosti se slaže svega 19%, a uglavnom 36%. Sa prikazivanjem vanbračne zajednice bez dece uopšte se ne slaže čak 26%, a uglavnom 13% ispitanih; sa ovim se u potpunosti slaže 16%, a uglavnom 26% ispitanih.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0�U udžbenicima, prema mišljenju nastavnika/ca,treba da budu prisutni različiti tipovi porodice...

26%

3%

3%

3%

3%

10%

13%

26%

6%

10%

13%

26%

36%

59%

35%

23%

32%

16%

16%

19%

16%

46%

51%

52%

81%

vanbračnazajednica sa

decomvanbračna

zajednica bezdece

razvedeni/e sadecom

udovci/ce sadecom

očevi sa decom

majke sa decom

majke i očevisa decom

uopšte se ne slažemuglavnom sene slažemuglavnom seslažemu potpunostise slažem

Gra�kon 9

Najveći broj ispitanika/ca slaže se da u čitanci treba da budu prisutni različiti tipovi porodice, međutim zanimljivo je posmatrati kako se smanjuje procenat slaganja i povećava procenat neslaganja kada se u ponuđenim opcijama pođe od porodice koju čine majka i otac sa decom ka vanbračnoj zajednici bez dece.

Stavovi nastavnika/ca o afirmaciji rodne ravnopravnosti u udžbenicima i nastavi uglavnom su pozitivni. Oni/e se, na primer, u većini ne slažu sa tvrdnjom da decu u školi nije potrebno zamarati pričama o ravnopravnosti žena i muškaraca. Takođe, ne slažu se da među glavnim likovima u tekstovima treba da preovlađuju muški likovi niti se slažu sa stereotipnim prikazivanjem ženskih i muških likova (stereotipne osobine i zanimanja). Nastavnici/e se većinom ne slažu sa tvrdnjom da udžbenici nisu mesto za promovisanje rodne ravnopravnosti, naprotiv, po njihovom mišljenju udžbenici treba da afirmišu ravnopravnost polova. U skladu sa tim, većina se slaže da broj autora i autorki tekstova treba da bude podjednak. U obrazovanje nastavnika/ca tokom studiranja trebalo bi uvesti edukacije o ravnopravnosti polova – smatra većina ispitanih, kao i da deca u školi treba da se obrazuju u duhu ravnopravnosti žena i muškaraca. Zanimljivo je pogledati njihove odgovore kada je u pitanju afirmacija rodne ravnopravnosti u okviru predmeta koji predaju – većina (80%) smatra da je decu potrebno podučavati ravnopravnosti žena i muškaraca u okviru predmeta koji predaje, a manji broj njih (13%) se uglavnom ne slaže sa tim. Kada se kao prostor za razgovor o temi rodne ravnopravnosti ponude drugi časovi, a ne nastava srpskog jezika, situacija je sledeća – većina (61%) se slaže, a manji broj njih (35%) se ne slaže. Osim toga, većina nastvanika/ca (71%) smatra da pitanja u udžbenicima nije potrebno postavljati u oba roda čime pokazuje da ne razume značaj upotrebe rodno osetljivog jezika u afirmaciji rodne ravnopravnosti u udžbenicima.

Jelena Stefanović Saša Glamočak �0�

52%

23%

55%

10%

26%

3%

16%

3%

35%

26%

48%

39%

16%

13%

52%

6%

19%

6%

13%

26%

39%

13%

13%

3%

26%

61%

13%

45%

45%

13%

45%

39%

16%

3%

13%

3%

45%

23%

6%

39%

16%

74%

35%

26%

6%

Gra�kon 10

Stavovi nastavnika/ca o a�rmaciji rodne ravnopravnosti u udžbenicima

Nije potrebno u školi decu zamaratipričama o ravnopravnosti žena i

muškaraca.

U obrazovanje nastavnika/ca tokomstudiranja trebalo bi uvesti edukaciju

o ravnopravnosti polova

Potrebno je decu podučavatiravnopravnosti žena i muškaraca u

okviru predmeta koji predajem.

Trebalo bi da se deca u školiobrazuju u duhu ravnopravnosti žena

i muškaraca

O ravnopravnosti žena i muškaracabi, eventualno, trebalo razgovarati načasu odeljenske zajednice ili u okviru

drugih predmeta, a ne na nastavisrpskog jezika

Udžbenici treba da a�rmišuravnopravnost polova

U redu je da se u udžbenicima ženevećinom prikazuju kao mile, marljive inežne, a muškarci kao inteligentne i

hrabre osobe.

Broj autorki i autora tekstova učitanci trebalo bi da bude

podjednak.

Pitanja u udžbenicima nije potrebnopostavljati i u ženskom i u muškom

rodu (npr. Jesi li čuo/čula…?).

U redu je da su glavni likovi utekstovima većinom muški.

Udžbenici nisu mesto zapromovisanje ravnopravnosti žena i

muškaraca.

U redu je da se muškarci uudžbenicima prikazuju u tipično

muškim zanimanjima (npr. vojna lica,političari), a žene u tipično ženskim

uopšte se ne slažemuglavnom sene slažemuglavnom seslažemu potpunostise slažem

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi�0�Na pitanje Kakve vrednosti u vezi sa odnosom između žena i muškaraca udžbenici prenose

učenicima/ama najveći broj ispitanih (55%), bez obzira na sve što su prethodno naveli/e u anketi odgovara da su udžbenici vrednosno neutralni. Od desetoro ispitanika/ca koji/e su odgovorili/e da udžbenici prenose vrednosti koje promovišu neravnopravan položaj žena u odnosu na muškarce i vrednosti koje promovišu neravnopravan položaj muškaraca u odnosu na žene, njih četvoro je javno reagovalo u vezi sa tim; i to tri ispitanice koji misle da udžbenici promovišu neravnopravan položaj žena i ispitanik koji misli da udžbenici promovišu neravnopravan položaj muškaraca. Oni/e su reagovali/e na različite načine: iznela sam svoje stavove; kroz ponuđenu anketu; pokušala sam učenicima da objasnim značaj ravnopravnosti polova u savremenom društvu bez obzira na patrijarhalnu tradiciju našeg naroda (koju svakako treba uvažavati i ceniti); u analizi dela uvek pokrenem raspravu o odnosu moći i navedem decu na zaključak koliko je neravnopravnost negativna; u javnim nastupima u oviru aktivnosti na afirmaciji žena, na časovima obrade književnih dela.

Većina ispitanih (61%) izjavila je da je u nastavi obrađivala probleme u vezi se polnom (ne)jednakošću ili polne stereotipe, a 32% odgovarilo je da u nastavi nisu obrađivali ove probleme. Oni/e koji/e su se već bavili rodnom problematikom, navode da su najviše koristili sledeće tekstove: Prva brazda Milovana Glišića, Nemušti jezik (narodna pripovetka), Hasanaginica (narodna pesma), Uvela ruža Borislava Stakovića. Ovi tekstovi zaista pružaju bogate mogučnosti da se povodom njih govori o rodnoj neravnopravnosti žena u odnosu na muškarce.

Od šestoro nastavnika/ca koji/e su odgovorili/e da se problematika polne (ne)jednakosti obrađuje u okviru nekih drugih predmeta, troje ih je navelo da su ti predmeti biologija, građansko vaspitanje i istorija.

Što se tiče edukacija o rodnoj ravnopravnosti, od ukupnog broja nastavnika/ca koji su učestvovali u anketi (31), samo je dvoje pohađalo neku obuku, jedno nije odgovorilo, a 28 njih nije išlo ni na kakve edukacije u vezi sa tom temom. Seminari koje su te dve nastavnice pohađale su „Žene to mogu“ i „O rodnoj ravnopravnosti“. To su seminari održani 2000. godine u Valjevu (u organizaciji tadašnjeg DOS-a) i 2003. godine u Kragujevcu (u organizaciji SO Kragujevac).

Od ostalih 28 ispitanica koje nisu pohađale edukaciju, njih osam (29%) bi želelo da učestvuje u nekoj obuci na tu temu, neodlučnih je dvanaest (43%), a devet (32%) ispitanica ne želi da ide na seminare tog tipa.

Više od polovine ispitanika/ca (njih 18 ili 58%) odgovara na pitanje o tome kako bi trebalo da izgleda rodno osetljiva čitanka. Od toga je troje potpuno zadovoljno čitankom koju koristi, a troje smatra da čitanka treba da sadrži umetnički uspele tekstove bez ozira na pol autora i likova. Ostale ispitanice u svojim odgovorima navode različite elemente rodno osetljivog udžbenika, međutim dok se neke zadržavaju na povećanju broja autorki i ženskih likova, druge ukazuju na: jednak broj autorki i autora, jednak broj ženskih i muških likova, nestereotipno prikazivanje likova (kada su u pitanju obaveze, zanimanja, status u porodici) i zastupljenost tekstova sa modernim pristupom problematici odnosa među polovima. Osim toga, ispitanice navode i neke elemente koji bi udžbenik učinili savremenijim, a ne odnose se direktno na njegovu rodnu osetljivost, kao što su: tekstovi sa savremenom tematikom, u kojima će se i žene i muškarci videti u modernijim, savremenijim životnim pitanjima, modernije ilustracije, potenciranje individualnih vrednosti, humanizma i kosmopolitizma (manje se baviti patriotizmom i religijom), primerenost uzrastu.

Većina anketiranih (74%) u ponuđenom odlomku iz narodne bajke Nemušti jezik prepoznaje pitanja tipična za rodnu tematiku, ali 23% njih to ne prepoznaje.

Ispitanici/e u tekstu prepoznaju sledeća pitanja tipična za rodnu problematiku: fizičko nasilje muškaraca nad ženama (npr. fizičko zlostavljanje žene batinom; primena batine; rešavanje problema tipično muški – batinama; čovek batinama guši ženu i drži je u pokornosti...); tradicionalne, neravnopravne rodne odnose u kojima je žena u potčinjenom položaju u odnosu na muškarca (npr. istaknuto je narodno shvatanje da je muškarac gospodar u kući, da je njegova reč neprikosnovena, da se on mora bez pogovora slušati, jer u suprotnom sledi kazna – batine; položaj žene (njena podređenost muškarcu; neravnopravnost žena i muškaraca...); stereotipno prikazivanje ženskog lika (npr. uvreženo mišljenje o ženi koja mora „sve da zna“, koja je lakomislena, nepouzdana i nepromišljena; znatiželja i

Jelena Stefanović Saša Glamočak �0�radoznalost, kao tipično „ženske“ osobine pripisuju se ženi); pozivanje na prirodu (npr. jedan petao i sto žena kojima vlada, kako petao tretira svoje ženke; drži ih u potčinjenosti; kako se petao služi nasiljem - kljuca i kažnjava...). Jedan od odgovora predstavlja rodni stereotip: Upornost da se dođe do cilja bez obzira na posledice koja je tipična za ženski rod. Takođe, treba pomenuti odgovor da ovaj tekst nije karakterističan za našu književnost.

Iz većine odgovora vidimo da bi anketirani/e, da sada anliziraju narodnu bajku Nemušti jezik, obratili/e pažnju neka pitanja tipična za rodnu problematiku, kao što su na primer nasilje ili položaj žene u patrijarhalnom društvu, ali ostali/e bi i dalje deci skrenuli/e pažnju samo na književno-umetnički aspekt.

Polovina anketiranih (52%) kaže da je uvek ove aspekte obrađivala u nastavi, 35% njih ponekad, a 10% nikad.

Zaključci

Većina nastavnika/ca srpskog jezika koja predaje u osmom razredu osnovne škole na teritoriji opštine Valjevo svesna je marginalizovanja autorki tekstova u čitankama, kao i manje zastupljenosti ženskih nego muških likova u tekstovima i slikovnim prilozima čitanke. Takođe, većina zna da se čitanka, kroz pitanja i zadatke, obraća učenicima/ama pretežno impersonalno. Interesantno je, međutim, da nastavnici/e govore o dominaciji autora slikovnih priloga, mada to nije slučaj u analiziranoj čitanci za osmi razred osnovne škole, ali je pravilo kada sve osnovnoškolske čitanke posmatramo zajedno.

Nastavnici/e uglavnom pravilno opažaju starosno doba, bračni status i porodične uloge ženskih i muških likova. Odstupanja se javlaju samo u slučajevima kada i čitanka ne prikazuje ono što bi se tradicionalno moglo očekivati, pa tako npr. nastavnici/e smatraju da ima najviše udatih ženskih likova, a u čitanci je najviše neudatih.

Manje poznavanje čitanke nastavnici/e pokazuju kada je u pitanju procena najčešćih osobina, zanimanja i vrednosti ženskih i muških likova. Naime, oni/e smatraju da čitanka u ovim segmentima stereotipno prikazuje ženske i muške likove, ali se često osobine, zanimanja i vrednosti koje navode kao karakteristične ne poklapaju sa onima u čitanci. To je posebno upadljivo kod najčešćih zanimanja ženskih likova gde se u odgovorima nastavnika/ca pojavljuju čak tri zanimanja (krojačica, kuvarica, sekretarica) kojih uopšte nema u čitanci, i u vrednostima muških likova gde se kao tri najfrekventnije vrednosti navode moć, privatno vlasništvo i razonoda i lagodan život. Nastavnici/e, na primer ne izdvajaju patriotizam, kao najveću vrednost muških likova niti ističu rad i marljivost, kao najpoželjniju zajedničku vrednost ženskih i muških likova. Sa druge strane, ove vrednosti visoko su zastupljene u čitanci za 8. razred.

Na osnovu rezultata ankete, može se zaključiti da većina nastavnika/ca nije dovoljno tolerantna prema prikazivanju različitih tipova porodice u udžbenicima. Načelno, oni/e se u većini slažu da u udžbenicima treba da budu prisutni različiti tipovi porodice, ali procenat njihovog slaganja značajno opada kada im se kao opcija ponude tipovi porodice sa jednim roditeljem/kom ili vanbračne zajednice.

Stavovi nastavnika/ca prema afirmaciji rodne ravnopravnosti u udžbenicima i nastavi uglavnom su pozitivni. Većina nastavnika/ca ne slaže se sa tvrdnjom da je u redu da se u udžbenicima ženski i muški likovi predstavljaju u stereotipnim zanimanjima, sa stereotipnim osobinama, niti smatraju da je u redu da su glavni likovi u tekstovima uglavnom muški. Većina se ne slaže sa tvrdnjama da udžbenici nisu mesto za promovisanje rodne ravnopravnosti, već smatra da broj ženskih i muških autora treba da bude podjednak i da preko udžbenika treba afirmisati rodnu ravnopravnost. Takođe, većina se slaže da u obrazovanje nastavnika/ca treba uvesti edukaciju o rodnoj ravnopravnosti i da deca u školi treba da se obrazuju u duhu ravnopravnosti polova. Međutim, postoji izvesno neslaganje u odgovorima na pitanje na kojim časovima bi trebalo afirmisati rodnu ravnopravnost. Većina nastavnika/ca (80%) smatra da je decu potrebno podučavati ravnopravnosti žena i muškaraca u okviru predmeta koji predaje, a manji broj njih (13%) se uglavnom ne slaže sa tim, ali kada se

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��0kao prostor za razgovor o temi rodne ravnopravnosti ponude drugi časovi, a ne nastava srpskog jezika, onda se većina (61%) slaže da to budu drugi časovi, a ne časovi srpskog jezika. Samo manji broj nastavnika/ca (35%) ne slaže se sa ovim stavom. Osim toga, većina nastavanika/ca (71%) smatra da pitanja u udžbenicima nije potrebno postavljati u oba roda čime pokazuje da ne razume značaj upotrebe rodno osetljivog jezika u afirmaciji rodne ravnopravnosti u udžbenicima.

Iako primećuju marginalizaciju autorki i ženskih likova i stereotipno prikazivanje i ženskih i muških likova i izjavljuju da se ne slažu sa takvim predstavljanjem likova, više od polovine anketiranih (55%) smatra da je udžbenik vrednosno neutralan kada je u pitanju odnos između ženskih i muških likova. Trećina ispitanih smatra da udžbenik promoviše neravnopravan položaj ženskih likova u odnosu na muške. Posebno ohrabruje činjenica da su pojedinke javno reagovale u vezi sa tim i da u nastavu prilikom analize tekstova uvode rodnu perspektivu.

Većina anketiranih ima mišljenje o tome kako bi trebalo da izgleda rodno osetljiv udžbenik iz predmeta koji one predaju, ali manji broj navodi prave indikatore rodno osetljivog udžbenika, kao što su: podjednaka zastupljenost autorki i autora, podjednaka zastupljenost ženskih i muških likova, nestereotipno prikazivanje likova. Interesantno je da niko od ispitanih ne navodi da je u udžbenike potrebno uvesti rodno osetljiv jezik.

U anketi je ponuđen odlomak iz narodne bajke Nemušti jezik, koja se inače nalazi u čitanci za osmi razred osnovne škole. Većina anketiranih (74%) prepoznala je u tom tekstu pitanja karakteristična za rodnu tematiku i to: nasilje muškaraca nad ženama, neravnopravan položaj žena u patrijarhalnom društvu i njihova potčinjenost muškarcima, stereotipno negativno prikazivanje žena. Većina anketiranih bi, da sada obrađuje tekst, ukazala učenicima/ama na ove aspekte.

Od ukupnog broja anketiranih samo 6% je već bilo na nekoj obuci iz oblasti rodne ravnopravnosti. Jedna trećina onih koji se do sada nisu profesionalno usavršavali u ovoj oblasti, želi da pohađa seminare na ovu temu, druga trećina ne želi, ali najviše je neodlučnih (43%), koje bi svakako trebalo motivisati da se opredele za ovakvu obuku.

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Dodatak �: Upitnik za nastavnice i nastavnike srpskog jezika

Upitnik za nastavnice i nastavnike srpskog jezika

U regionalnom projektu koji obuhvata Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku sprovodi se jedinstveno istraživanje udžbenika – čitanki od I do VIII razreda, sa ciljem da se utvrdi na koji način su u njima predstavljeni ženski i muški likovi i odnosi među njima. Na prostoru Srbije ovo istraživanje sprovodi „Hora“ iz Valjeva. Molimo Vas da popunite ovaj upitnik i iskreno odgovorite na pitanja.

Unapred Vam se zahvaljujemo na saradnji!

I Opšti podaci o ispitaniku/ispitanici

1. Godine života/starost ispitanika/ce (upisati broj godina) ___________

2. Stepen obrazovanja 1. srednja škola2. viša škola3. visoka škola/fakultet4. magistratura5. doktorat

3. Obrazovni profil/zanimanje? ________________________________________________________

4. Pol 1. žena 2. muškarac

5. Dužina nastavničkog radnog staža (upisati broj godina) ____________

6. Nastavničko radno iskustvo stekli ste...1. pretežno u seoskoj sredini2. pretežno u malom gradu3. pretežno u velikom gradu4. negde drugde________________________________________________________________

7. Trenutno radite u...1. seoskoj sredini2. prigradskoj sredini3. gradskoj sredini

8. Po kojoj čitanci (za završni razred) izvodite nastavu? 1. autor/ka____________________________________________________________________2. naziv udžbenika _____________________________________________________________3. godina izdavanja udžbenika____________________________________________________4. izdavač _____________________________________________________________________

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��II Sva pitanja u vezi sa udžbenikom odnose se na aktuelnu čitanku koju sada koristite u

nastavi za završni razred osnovne škole

9. Prema Vašoj proceni, među autorima/kama tekstova u čitanci zastupljeni su... (zaokružite samo jedan odgovor)1. podjednako muškarci i žene2. pretežno muškarci3. pretežno žene4. ne mogu da procenim

10. Prema Vašoj proceni, među autorima/kama slikovnih priloga (crteži/fotografije) u čitankama zastupljeni su… (zaokružite samo jedan odgovor)1. podjednako muškarci i žene2. pretežno muškarci3. pretežno žene4. ne mogu da procenim

11. Prema Vašoj proceni, likovi u tekstualnim sadržajima čitanke su... (zaokružite samo jedan odgovor)1. podjednako oba pola2. pretežno muškog pola3. pretežno ženskog pola4. ne mogu da procenim

12. Prema Vašoj proceni, likovi u likovnim sadržajima (crteži/fotografije) čitanke su... (zaokružite samo jedan odgovor)1. podjednako oba pola2. pretežno muškog pola3. pretežno ženskog pola4. ne mogu da procenim

13. U kom rodu (muškom/ženskom) se autori/ke čitanke obraćaju učenicima/ama u pitanjima i zadacima? (zaokružite samo jedan odgovor)1. samo u ženskom rodu2. pretežno u ženskom rodu3. podjednako u oba roda4. pretežno u muškom rodu5. samo u muškom rodu6. pretežno impersonalno7. samo impersonalno8. ne mogu da procenim

14. Sa ponuđene liste prideva slovima Ž (za ženske likove) i M (za muške likove) obeležite osobine koje se, prema Vašoj proceni, najčešće pripisuju ženskim, odnosno muškim likovima u tekstovima u čitanci. Uz pridev možete zaokružiti i oba slova, ukoliko smatrate da se podjednako pripisuje i muškim i ženskim likovima. Zaokružiti Ž, M ili oboje za svaki pridev posebno.


15. Prema Vašoj proceni, ženski likovi u tekstovima najčešće se pojavljuju u uzrastu... (zaokružite samo jedan odgovor)1. devojčice (0 do 15 godina)2. devojke (15 do 30 godina) 3. žene (30 do 65 godina) 4. starice (preko 65 godina)5. ne mogu da procenim

16. Prema Vašoj proceni, muški likovi u tekstovima najčešće se pojavljuju u uzrastu... (zaokružite samo jedan odgovor)1. dečaci (0 do 15 godina)2. mladići (15 do 30 godina) 3. muškarci (30 do 65 godina) 4. starci (preko 65 godina)5. ne mogu da procenim

17. Sa ponuđene liste slovima Ž (za ženske likove) i M (za muške likove) obeležite zanimanja koja se u čitanci, prema Vašoj proceni, najčešće pripisuju ženskim likovima, odnosno muškim likovima (možete zaokružiti i oba slova).

ponosan/a ž m pravedan/a ž m

dobronameran/a ž m skroman/a ž m

nepravedan/a ž m nevjeran/a ž m

nesamostalan/a ž m nesnalažljiv/a ž m

poslušan/a ž m nežan/a ž m

hrabar/a ž m spretan/a ž m

lažljiv/a ž m odlučan/a ž m

lenj/a ž m stidljiv/a ž m

pametan/a ž m pobožan/a ž m

pošten/a ž m veran/a ž m

sebičan/a ž m svadljiv/a ž m

plašljiv/a ž m zlonameran/a ž m

hvalisav/a ž m nasilan/a ž m

lakomislen/a ž m neodlučan/a ž m

iskren/a ž m nesiguran/a ž m

požrtvovan/a ž m neuredan/a ž m

državnik/ca (vladar/ka) ž m prodavač/ica ž m

inženjer/ka ž m sluga/škinja ž m

krojač/ica ž m sportista/kinja ž m

kuvar/ica ž m sveštenik/ca ž m

lekar/ka ž m umetnik/ca ž m

medicinska sestra/tehničar ž m naučnik/ca ž m


18. Sa ponuđene liste slovima Ž (za ženske likove) i M (za muške likove) obeležite vrednosti kojima, prema Vašoj proceni, u tekstovima najčešće teže ženski likovi, odnosno muški likovi (možete zaokružiti i oba slova).

brak ž m patriotizam (rodoljublje) ž m

demokratija ž m politički pluralizam ž m

deca (ljubav prema djeci) ž m pravičnost ž m

emocionalna sigurnost ž m prijateljstvo ž m

iskazivanje nacionalne pripadnosti ž m privatno vlasništvo ž m

jednakost (socijalna, rasna, polna itd.) ž m priznatost i uspeh u struci ž m

kolektivizam (primat grupe nad individualnim interesima) ž m rad i marljivost ž m

kosmopolitizam ž m razonoda i lagodan život ž m

ljubav ž m samopotvrđivanje ž m

ljudska prava i slobode ž m seks ž m

mirotvorstvo ž m skladan odnos s drugima (na poslu, u susedstvu, s prijateljima i sl.) ž m

moć (sticanje rukovodećeg položaja) ž m sloboda (kolektivna, npr. naroda) ž m

multikulturalizam ž m socijalna pravda ž m

nacionalna ravnopravnost ž m solidarnost ž m

porodica ž m tradicionalizam (porodica, patrijarhat, običaji i sl.) ž m

obrazovanost i znanje ž m ugledan društveni položaj ž m

očuvanje prirode i okoline ž m visok materijalni standard (dosta novca, stan) ž m

lična samostalnost (nezavisnost) ž m zajedništvo ž m

lična sloboda ž m život u skladu s učenjem vere ž m

moreplovac/kinja ž m vojno lice ž m

fizički/a radnik/ca ž m učenik/ca ž m

novinar/ka ž m direktor/ka ž m

nastavnik/ca ž m sekretar/ica ž m

pisac/spisateljica ž m pastir/ica, čoban/ica ž m

policajac/ka ž m domaćin/ca ž m

seljak/nka ž m plemić/kinja ž m

sudija/sutkinja ž m univerzitetski profesor/ka ž m

neko drugo – koje? ž m

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��19. U kakvom bračnom statusu se najčešće pojavljuju odrasli muški likovi u tekstovima? (zaokružite

samo jedan odgovor)1. oženjen2. neoženjen3. u vanbračnoj zajednici4. razveden5. udovac6. nešto drugo ________________________________________________________________

20. U kakvom bračnom statusu se najčešće pojavljuju odrasli ženski likovi u tekstovima? (zaokružite samo jedan odgovor)1. udata2. neudata3. u vanbračnoj zajednici4. razvedena5. udovica6. nešto drugo _________________________________________________________________

21. Slažete li se da u čitanci treba da budu prisutni različiti tipovi porodice?Za svaki primer zaokružite po jedan broj od 1 do 4, pri čemu 1 znači „uopšte se ne slažem“, a 4 znači „u potpunosti se slažem“.

22. Molimo Vas da od navedenih porodičnih uloga odaberete 3 koje se, prema Vašoj proceni, najčešće pominju u tekstovima. Pored tih uloga upišite brojeve 1, 2 i 3 i to tako da brojem 1 označite najčešće pominjanu ulogu, brojem 2 drugu najčešće pominjanu ulogu, a brojem 3 treću najčešće pominjanu ulogu.

uopšte se ne slažem

uglavnom se ne

slažem

uglavnom se slažem

u potpunosti se slažem

1. majke i očevi sa decom 1 2 3 42. majke sa decom 1 2 3 43. očevi sa decom 1 2 3 44. udovci/udovice sa decom 1 2 3 45. razvedeni sa decom 1 2 3 46. vanbračna zajednica sa decom 1 2 3 47. vanbračna zajednica bez dece 1 2 3 4

1. kćer 11. suprug2. sin 12. supruga3. brat 13. staratelji4. sestra 14. stric5. otac 15. strina6. majka 16. ujak 7. unuk 17. tetak8. unuka 18. tetka9. baka 19. ostali rođaci10. deda

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��III

23. Molimo Vas da zaokruživanjem brojeva od 1 do 4 uz svaku tvrdnju odredite koliko se slažete s tvrdnjom. Pri tome 1 znači „Uopšte se ne slažem“, a 4 znači „U potpunosti se slažem“.

Uopšte se ne slažem

Uglavnom se ne

slažem

Uglavnom se slažem

U potpunosti se slažem

1.Nije potrebno u školi decu zamarati pričama o ravnopravnosti žena i muškaraca.

1 2 3 4

2.U obrazovanje nastavnika/ca tokom studiranja trebalo bi uvesti edukaciju o ravnopravnosti polova.

1 2 3 4

3.Potrebno je decu podučavati ravnopravnosti žena i muškaraca u okviru predmeta koji predajem.

1 2 3 4

4.Trebalo bi da se deca u školi obrazuju u duhu ravnopravnosti žena i muškaraca.

1 2 3 4

5.

O ravnopravnosti žena i muškaraca bi, eventualno, trebalo razgovarati na času odeljenske zajednice ili u okviru drugih predmeta, a ne na nastavi srpskog jezika.

1 2 3 4

6. Udžbenici treba da afirmišu ravnopravnost polova. 1 2 3 4

7.

U redu je da se u udžbenicima žene većinom prikazuju kao mile, marljive i nežne, a muškarci kao inteligentne i hrabre osobe.

1 2 3 4

8.Broj autorki i autora tekstova u čitanci trebalo bi da bude podjednak.

1 2 3 4

9.Pitanja u udžbenicima nije potrebno postavljati i u ženskom i u muškom rodu (npr. Jesi li čuo/čula…?).

1 2 3 4

10. U redu je da su glavni likovi u tekstovima većinom muškarci. 1 2 3 4

11.Udžbenici nisu mesto za promovisanje ravnopravnosti žena i muškaraca.

1 2 3 4

12.

U redu je da se muškarci u udžbenicima prikazuju u tipično muškim zanimanjima (npr. vojna lica, političari), a žene u tipično ženskim (npr. učiteljice, medicinske sestre).

1 2 3 4

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��24. Kakve vrednosti u vezi sa odnosom između žena i muškaraca, prema Vašoj proceni, udžbenici

prenose učenicima/učenicama? (zaokružite samo jedan odgovor) 1. vrednosti koje promovišu ravnopravnost žena i muškaraca2. vrednosti koje promovišu neravnopravan položaj žena u odnosu na muškarce3. vrednosti koje promovišu neravnopravan položaj muškaraca u odnosu na žene 4. udžbenik je vrednosno neutralan

25. Ako ste na prethodno pitanje odgovorili sa 2 ili 3, da li ste tim povodom nekada javno reagovali?1. da 2. ne

26. Ako je Vaš odgovor na prethodno pitanje „da“, objasnite ukratko kako ste reagovali.________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

IV

27. Da li ste u nastavi predmeta koji predajete obrađivali probleme u vezi sa polnom (ne)jednakošću ili polne stereotipe?1. da 2. ne

28. Ako jeste, navedite na kojim tekstovima.naslov teksta ________________________________ autor/ka____________________________naslov teksta ________________________________ autor/ka____________________________naslov teksta ________________________________ autor/ka____________________________

29. Da li se ova problematika, po Vašem mišljenju, obrađuje u okviru nekih drugih nastavnih predmeta u Vašoj školi?1. da (navesti predmet/e)_________________________________________________________2. ne3. ne znam

30. Da li ste nekada pohađali edukaciju na temu rodne ravnopravnosti?1. ne2. da

naziv programa_______________________________________________________________organizator edukacije__________________________________________________________godina kada ste pohađali edukaciju______________________________________________mesto gde se odvijala edukacija_________________________________________________ocenom od 1 do 5 ocenite kvalitet edukacije 1--------------2--------------3--------------4--------------5

31. Ako niste, da li biste voleli da pohađate takvu edukaciju?1. da 2. ne 3. neodlučan/na sam

32. Kakav bi, po Vašem mišljenju, trebalo da bude udžbenik iz Vašeg predmeta koji uvažava ravnopravnost između muškaraca i žena, tj. rodno osetljivi udžbenik?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��V

Molimo Vas da ukratko analizirate tekst Nemušti jezik odgovarajući na pitanja od 33 do 36.

U narodnoj bajci Nemušti jezik glavni junak, čobanin, pošto izbavi zmiju iz požara, kao nagradu od zmijskog cara stiče znanje nemuštog jezika. Zahvaljujući tom znanju postaje najbogatiji čovek u selu, gazda.

Pa se opravi sa ženom kući, i pođu na konjma: pod njime bijaše konj, a pod ženom kobila. Idući tako čovek izmakne napred, a žena zaostane. Onda konj pod čovekom zarže: konj veli kobili: „Hajde brže! Što si ostala!“ A kobila odgovara: „E, lasno je tebi: ti nosiš jednoga gospodara, a ja troje: nosim gazdaricu, i u njoj dete, pa u sebi ždrebe.“ Na to se čovek obazre i nasmeje, a žena to opazi, pa brže obode kobilu i stigne čoveka pa ga zapita za što se nasmeja. On joj odgovori: „Ni za što, samo onako.“ Ali ženi ne bude to dosta nego saleti muža da joj kaže za što se nasmejao. On se stane braniti: „Prođi me se, ženo, Bog s tobom! Što ti je? Ne znam ni sam.“ Ali što se on više branjaše, ona sve više navaljivaše na nj da joj kaže za što se nasmejao. Najposle joj čovek reče: „Ako ti kažem, ja ću odmah umreti.“ Ona opet ni za to ne mareći jednako navali govoreći da drukčije ne može biti nego da joj kaže. U tom dođu kući. Odsednuvši s konja, čovek odmah naruči mrtvački sanduk i kad bude gotov, metne ga pred kuću pa kaže ženi: „Evo sad ću leći u sanduk pa da ti kažem za što sam se nasmejao; ali kako ti kažem, odmah ću umreti.” I tako legne u sanduk, pa još jedan put obazre se oko sebe, kad ali onaj matori pas došao od stoke i seo mu čelo glave pa plače. Čovek opazivši to reče ženi: „Donesi jedan komad hleba te podaj tome psu.” Žena donese komad hleba i baci pred psa, ali pas ne će ni da gleda, a petao dođe i stane kljuvati u komad; onda pas reče petlu: „Nesrećo nesita! Tebi je do jela, a vidiš gde gazda hoće da umre!” A petao mu odgovori: „Pa nek umre kad je lud. U mene ima sto žena, pa ih svabim sve na jedno zrno proje kad gde nađem, a kad one dođu, ja ga prožderem; ako li se koja stade srditi, ja je odmah kljunom; a on nije vredan jednu da umiri.” Kad to čovek čuje, on ustane iz sanduka, pa uzme batinu i dozove ženu u sobu: „Hodi ženo da ti kažem.” Pa sve batinom po njoj: „Eto to je, ženo! Eto to je, ženo!” I tako se žena smiri i nikad ga više ne zapita da joj kaže za što se smejao.

33. Da li u ovom tekstu prepoznajete pitanja tipična za rodnu problematiku?1. da 2. ne 3. nisam siguran

34. Ako da, koja?________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

35. Da sada obrađujete ovaj tekst, na koje aspekte biste deci skrenuli pažnju?________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

36. Da li ste ove aspekte i ranije obrađivali u nastavi?1. da, uvek2. da, ponekad3. ne, nikada

ZAHVALJUJEMO VAM NA SARADNJI!

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Dodatak �: Ima jedna Marija

Ima jedna Marija

Ima jedna MarijaŠto me gleda strogoOd mene je starijaAli nije mnogo

Ne ume da spremaTorte i kolačeAl’ zna da se lemaI sa plota skače

Dok igra klikereMarija ne sediNego skine cvikereI sve nas pobedi

Kike su joj dugeMisli su joj mutneZna da igra šugeI da loptu šutne

Uvek ima pravoNikog se ne bojiMarija je đavoAl’ joj lepo stoji

I zato je volim

Dragomir Đorđević (Priča bez kraja, Čitanka za četvrti razred osnovne škole, str. 108)

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��0Dodatak �: Upoređivanje najvažnijih rezultata dobijenih u istraživanju u različitim zemljama u regionu, pripremila Karin Doolan

Prvi dio – Komparacija čitanki (Tablica 1)

Cilj ove faze istraživanja bio je ispitati stupanj u kojem su čitanke književnosti za osnovnu školu u različitim kontekstima (Hrvatska, Federacija Bosne i Hercegovine, Kosovo, Crna Gora, Republika Srpska, Srbija i Vojvodina) rodno (ne)osjetljive. Ova je analiza učinjena prema razvijenoj matrici za analizu teksta iz rodne perspektive, a sadrži indikatore rodne osjetljivosti poput: podjednaka zastupljenost muških i ženskih autora čitanki, podjednaka zastupljenost muških i ženskih autora tekstova u čitankama, autora slikovnih priloga, podjednaka zastupljenost muških i ženskih likova u tekstovima i slikovnim prilozima, neutralno formiranje pitanja u tekstovima, nestereotipni prikazi likova itd.

Kao što se može vidjeti u Tablici 1, u Hrvatskoj, Federaciji Bosne i Hercegovine, Srbiji i Vojvodini, postoji podjednaka zastupljenost muških i ženskih autora čitanki od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole. Specifičnost primjera Hrvatske i Federacije Bosne i Hercegovine ovdje leži u podatku da su žene češće autorice čitanki za niže razrede, dok su muškarci češće autori za više razrede. Analize autorstva čitanki iz Kosova, Republike Srpske i Crne Gore pokazuju nam da ovdje muški i ženski autori nisu podjednako zastupljeni, već da su više zastupljeni muški autori, iako se u Crnoj Gori može primijetiti pozitivni pomak u odnosu na rezultate dobivene analizom starog nastavnog programa i čitanki.

Kod autorstva tekstova u čitankama možemo zamijetiti da dominiraju muški autori u gotovo svim istraženim kontekstima. Naime, jedino u hrvatskom kontekstu pronalazimo u nižim razredima podjednaku zastupljenost muških i ženskih autora, ali ipak i ovdje su u višim razredima češće zastupljeni muški autori. Kada govorimo o zastupljenosti muških i ženskih autora slikovnih priloga, u Tablici 1 vidimo kako su i ovdje više zastupljeni muški autori.

U analiziranim čitankama iz većine zastupljenih konteksta istraživanja primjećujemo kako u osnovnim tekstovima od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole dominiraju muški likovi. Jedinu iznimku čini primjer Crne Gore i to u prvom razredu osnovne škole gdje je u novim udžbenicima više zastupljen lik majke. Istu situaciju možemo vidjeti i kod rezultata o zastupljenosti muških i ženskih likova u slikovnim prilozima. I ovdje su više zastupljeni muški likovi. Iznimku ovim rezultatima čini primjer novih udžbenika za šesti razred u Crnoj Gori gdje 50% slikovnih priloga ima podjednaku zastupljenost muških i ženskih likova.

Jedan od indikatora rodne osjetljivosti u čitankama je i rodno neutralna formulacija pitanja učenicima i učenicama. Analiza provedena u kontekstima navedenima u Tablici 1 pokazuje da su u svim analiziranim čitankama, osim onih s Kosova, pitanja formulirana rodno neutralno.

Da bi čitanka bila rodno osjetljiva, likovi se u tekstovima ne bi smjeli prikazivati na stereotipan način. Odabrani indikatori rodne osjetljivosti u ovom dijelu analize su nestereotipni prikazi muških i ženskih likova po pitanju pozitivnih i negativnih osobina te njihovih vrijednosti, podjednaka zastupljenost različitih obiteljskih uloga i netradicionalno prikazivanje likova vezano uz njihov bračni status.

Pozitivne osobine ženskih likova su stereotipno prikazane u Federaciji Bosne i Hercegovine, na Kosovu, u Republici Srpskoj i u Vojvodini. Primjerice, žene su u Vojvodini najčešće prikazane kao osjećajne, suosjećanje požrtvovne i nesebične. U ostala tri konteksta se žene podjednako prikazuju stereotipno, npr. kao osjećajne, nježne i požrtvovne (Crna Gora, Hrvatska i Srbija) i nestereotipno tj. u osobinama karakterističnim i za muške likove (npr. hrabre, aktivne).

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Muški likovi se u većini konteksta prikazuju stereotipno, primjerice kao hrabri, pametni, odlučni

i aktivni. Jedino se u čitankama iz Crne Gore, Hrvatske i Vojvodine muški likovi podjednako prikazuju stereotipno, primjerice kao hrabri i ponosni, te nestereotipno, npr. kao osjećajni. No, čak i kada se muški likovi prikazuju osjećajnima, kao u Crnoj Gori, ta je osobina niže rangirana kod muških likova nego kod ženskih.

Negativne osobine ženskih likova su znatno više stereotipne nego njihove pozitivne osobine. U svim istraživačkim kontekstima prevladavaju stereotipni prikazi žena kao svadljivih, lažljivih, plašljivih, nesigurnih ili pasivnih.

Kod negativnih osobina muških likova također prevladavaju stereotipi. Muškarci su najčešće prikazani kao nasilni, hvalisavi, nepravedni ili sebični. Samo su u Srbiji prikazani i djelomično nestereotipno, kao lažljivi i plašljivi.

Vrijednosti ženskih i muških likova u potpunosti odgovaraju rodnim stereotipima i time doprinose rodnoj neosjetljivosti čitanki. Vrijednosti žena su najčešće djeca, obitelj, ljubav i brak, a muškaraca patriotizam. Time su žene smještene u privatnu sferu obitelji i doma, a muškarci u javnu.

Jedan od indikatora rodne osjetljivosti čitanki jest i podjednaka zastupljenost različitih obiteljskih uloga u tekstovima. Po tom kriteriju, niti jedna analiza nije pokazala da su čitanke rodno osjetljive. Naime, u svim kontekstima neka uloga dominira. U četiri konteksta je najveća pažnja posvećena majkama (Crna Gora, Federacija Bosne i Hercegovine, Hrvatska, Srbija), očevi su najčešće spominjani u Vojvodini i na Kosovu, a u Republici Srpskoj dominira uloga sina.

Zastupljenost različitih prikaza obitelji i bračnih statusa, osim obitelji s djecom, također je indikator rodne osjetljivosti čitanki. Analize su u svim kontekstima pokazale da su čitanke po ovom pitanju još uvijek izrazito neosjetljive. Naime, u svim kontekstima nisu značajno zastupljeni samci, obitelji bez djece, izvanbračna zajednica, razvedeni i udovci.

Drugi dio – Komparacija rezultata upitnika za nastavnike/ce (Tablica 2)

U ovoj istraživačkoj fazi nastojala se ispitati perspektiva nastavnika i nastavnica materinjeg jezika i književnosti (uz izuzetak Vojvodine u kojoj se radi o nastavi srpskog jezika kao nematerinjeg) o rodnoj (ne)osjetljivosti u osnovnoškolskim čitankama književnosti, te u njihovoj nastavi. Nastavnici/e u uzorku zamoljeni su da procjene na skali od 1-4 (uopće se ne slažem - u potpunosti se slažem) koliko se slažu s 12 tvrdnji koje se odnose na različite aspekte roda u obrazovanju.

Kao što se može vidjeti iz Tablice 2, odgovori pokazuju kako se većina nastavnika/ca u kontekstima u kojima je istraživanje provedeno (Hrvatska, Federacija Bosne i Hercegovine, Kosovo, Crna Gora, Republika Srpska, Srbija i Vojvodina) u potpunosti ili uglavnom slažu s tvrdnjom da bi se djeca u toku svog školovanja trebala obrazovati u duhu ravnopravnosti žena i muškaraca, te da bi se ova tema trebala podučavati u okviru predmeta materinjeg jezika i književnosti. Iz Tablice 2 može se vidjeti i kako se većina nastavnika/ca u svim kontekstima uglavnom ili u potpunosti slažu s tvrdnjom da bi se putem čitanki iz književnosti trebalo poučavati o ravnopravnosti spolova, te da bi u obrazovanje nastavnika/ca tijekom fakultetskog studija valjalo uvesti edukaciju o ravnopravnosti spolova. Jednako tako, većina nastavnika/ca uglavnom ili u potpunosti se slažu i s tvrdnjom da bi trebao biti podjednak broj muških i ženskih autora čitanki iz književnosti.

Za razliku od navedenih tvrdnji, gdje su odgovori nastavnika i nastavnica iz svih zastupljenih konteksta slični ili pak isti, postoje razlike u odgovorima na pitanja koja se tiču rodne osjetljivosti kod postavljanja pitanja, te zastupljenosti teme ravnopravnosti muškaraca i žena u nastavi. Naime, rezultati pokazuju da se u Hrvatskoj i Vojvodini nastavnici/e uglavnom slažu s tvrdnjom da je potrebno postavljati pitanja u čitankama u muškom i ženskom rodu, dok u drugim kontekstima (Federacija Bosne i Hercegovine, Kosovo, Crna Gora, Republika Srpska, Srbija) nastavnici i nastavnice procjenjuju da nije potrebno pitanja postavljati u muškom i ženskom rodu. Nejednakost u odgovorima pronalazimo i kod tvrdnje da bi se o (ne)ravnopravnosti eventualno trebalo govoriti na satu razredne zajednice ili nekom drugom satu, a ne na nastavi njihovog predmeta. U Hrvatskoj, Federaciji Bosne i Hercegovine, Crnoj Gori i Vojvodini ispitani nastavnici i nastavnice podržavaju ideju da se o rodnim pitanjima govori na satovima njihovog predmeta, dok u Republici Srpskoj i

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Srbiji većina nastavnika/ca podržava ideju da se o rodnoj ravnopravnosti valja razgovarati na satu razredne zajednice ili za vrijeme nekih drugih predmeta, a ne na satovima materinjeg jezika. Na Kosovu možemo uočiti jednu zanimljivost kod odgovora, naime većina nastavnica podržava ideju da se o rodnoj ravnopravnosti govori na satovima materinjeg jezika, dok većina nastavnika tu ideju ne podržava.

Nadalje, sličnosti se u odgovorima između različitih konteksta pronalaze i kod tvrdnje da je u redu da čitanke književnosti žene i muškarce predstavljaju stereotipno, tj. žene kao mile, marljive i nježne, a muškarce kao inteligentne i hrabre. U svojim su odgovorima nastavnici/e pokazali da se uglavnom ili uopće ne slažu s tom tvrdnjom. Iznimku ovim odgovorima čine rezultati s Kosova koji pokazuju da, dok se većina nastavnika uglavnom ne slaže s tom tvrdnjom (kao i njihove kolege i kolegice u drugim kontekstima), većina se nastavnica u potpunosti slaže s tom tvrdnjom.

Slične rezultate pronalazimo i kod tvrdnje koja se odnosi na stereotipno prikazivanje zanimanja (muškarci kao vojna lica i političari, a žene kao učiteljice i medicinske sestre). I ovdje su svojim odgovorima nastavnici/e pokazali da se uglavnom ili uopće ne slažu da je u redu muškarce prikazivati u tipično muškim zanimanjima, a žene u tipično ženskim. Naposljetku, većina nastavnika i nastavnica iz navedenih konteksta uopće se ili uglavnom ne slaže s tvrdnjama: ‘Čitanke nisu mjesto gdje treba promovirati ravnopravnost žena i muškaraca.’, ‘U redu je da su glavni likovi u tekstovima većinom muškarci.’, i ‘U osnovnoj školi je prerano djecu poučavati o ravnopravnosti žena i muškaraca’. Iznimku odgovorima čine rezultati s Kosova koji pokazuju da kod tvrdnje ‘Čitanke nisu mjesto gdje treba promovirati ravnopravnost žena i muškaraca.’ postoji razlika u odgovorima između nastavnika i nastavnica. Odgovori nastavnica sličniji su odgovorima njihovih kolega i kolegica iz drugih konteksta, tj. većina njih smatra da u čitankama treba promovirati rodnu ravnopravnost.

Iz odgovora na navedene tvrdnje možemo zaključiti kako se ispitani nastavnici i nastavnice iz različitih konteksta uglavnom slažu u svojim odgovorima. Značajnije razlike se pronalaze jedino kod tvrdnji koje se odnose na rodnu osjetljivost pitanja u čitankama, te na zastupljenost teme rodne ravnopravnosti u drugim školskim satovima pored onih službenog jezika i književnosti. Uz ovo, razlike pronalazimo u odgovorima između nastavnika i nastavnica na Kosovu. Ovi rezultati ukazuju na to da je većina ispitanih nastavnika i nastavnica rodno osjetljivo u pogledu navedenih indikatora, no u interpretaciji ovih rezultata valja ostati pažljiv zbog mogućnosti da nastavnici/e daju društveno poželjne odgovore. Ipak, i ako se radi o društveno poželjnim odgovorima, indikativno je što u ovom slučaju nastavnici i nastavnice znaju što je društveno poželjno odgovaranje.

Uz procjene navedenih tvrdnji, u posljednjem dijelu upitnika, nastavnici/e odgovarali su i na pitanje jesu li ikada pohađali neku edukaciju na temu ravnopravnosti spolova. Kao što se može vidjeti iz Tablice 2, većina nastavnika i nastavnica u svim zastupljenim kontekstima nije pohađala takvu edukaciju. Ovaj podatak ukazuje na nedostatak rodnih tema u inicijalnom i kontinuiranom usavršavanju nastavnika/ca.

No, ono što je zanimljiv rezultat u daljnjem pitanju odnosi se na odgovore o tome bi li nastavnici/e željeli pohađati takvu edukaciju. Naime, rezultati iz pojedinih konteksta su šaroliki. Dok npr. u Federaciji Bosne i Hercegovine većina ispitanih nastavnika i nastavnica zanima takva edukacija, a i u Republici Srpskoj je takvih 45.7%, u Hrvatskoj, Srbiji i na Kosovu kod većine ispitanika ne postoji taj interes. U Crnoj Gori i Vojvodini većina je ispitanika i ispitanica neodlučno u vezi takve edukacije (53% u Crnoj Gori, a 65% u Vojvodini).

Treći dio – Komparacija rezultata upitnika za učenike/ce (Tablica 3)

U ovom dijelu istraživanja se željelo ispitati koliko se na nastavi materinjeg jezika (uz izuzetak Vojvodine u kojoj se radi o nastavi srpskog jezika kao nematerinjeg) razgovara o rodnoj ravnopravnosti te koliko je interakcija većine nastavnika/ca i učenika/ca rodno osjetljiva prema osobnom mišljenju učenika/ca. Stoga su učenici/e trebali na skali od 1 do 4 (uopće nije točno - u potpunosti je točno) procijeniti kakav je odnos većine njihovih nastavnika/ca prema učenicima/cama u njihovom razredu na 12 (u Federaciji Bosne i Hercegovine, Hrvatskoj i na Kosovu) ili 11 tvrdnji (u Crnoj Gori, Republici Srpskoj, Srbiji i Vojvodini).

Jelena Stefanović Saša Glamočak ��Indikatori rodne osjetljivosti na nastavi su prisutnost diskusija o rodnoj ravnopravnosti na

nastavi te rodno osjetljiva komunikacija koja, primjerice, uključuje jednak tretman djevojaka i mladića, neprimjenjivanje dvostrukih standarda u vezi njihovog ponašanja, nestereotipna uvjerenja o sposobnostima i o nastavku školovanja djevojaka i mladića.

Kada je riječ o razgovorima o rodnoj ravnopravnosti na nastavi, rezultati jako ovise o kontekstu u kojem je istraživanje provedeno. Kao što se može vidjeti iz Tablice 3, u Vojvodini gotovo 70% učenika/ca navodi da se na nastavi nikada ne govori o rodnoj ravnopravnosti, dok na Kosovu manje od 20% učenika/ca daje taj odgovor. Rezultati ostalih istraživanja su između ova dva ekstrema. Kada ih je pitano koliko često se prilikom analize priču ili pjesme diskutira o ravnopravnosti žena i muškaraca, učenici/e većinom odgovaraju da se o toj temi razgovara ‘ponekada’.

Različiti aspekti interakcije nastavnika/ca i učenika/ca su u različitoj mjeri rodno osjetljivi. Komparacija će se započeti s onim aspektima koji su rodno neosjetljivi. U svih sedam istraživanja pokazalo se da učenici smatraju da nastavnici/e traže od dječaka pomaganje kod fizički težih poslova, a od djevojčica pomoć oko uređenja prostorija te da nastavnici/e očekuju da djevojčice budu tiše i mirnije na satu nego dječaci. Dvostruki standardi mogu se uočiti i kod češćeg kažnjavanja dječaka na satu nego djevojčica. Naime, u gotovo svim kontekstima, osim u Federaciji Bosne i Hercegovine, učenici smatraju da je takva praksa prisutna. Učenici također u većini istraživanja procjenjuju da njihovi nastavnici/ce misle kako neki školski predmeti bolje leže djevojčicama, neki dječacima. Samo se na Kosovu i u Crnoj Gori većina učenika ne slaže s time.

Neki su indikatori rodno osjetljive interakcije samo djelomično zadovoljeni. Primjerice, u većini istraživanja oko polovice učenika/ca smatra da njihovi nastavnici/e manje toleriraju nepristojno ponašanje djevojčica na nastavi nego dječaka. Sličan postotak učenika/ca u većini istraživanja procjenjuje da nastavnici/e misle da su neke srednje škole prikladnije za djevojčice, a neke za dječake.

Rodno osjetljiva interakcija na nastavi se u svim kontekstima očituje u tome što prema mišljenju učenika/ca nastavnici/e ne smatraju da jezici bolje leže djevojčicama a matematika dječacima. U kontekstima u kojim je ovo pitanje postavljeno (u Federaciji Bosne i Hercegovine, Hrvatskoj i na Kosovu) se, prema mišljenju učenika/ca, nastavnici/e ne obraćaju češće dječacima nego djevojčicama kada se obrađuje nego gradivo. Nadalje, u gotovo svim od sedam istraživačkih konteksta učenici smatraju da njihovi nastavnici/e ne misle da dječaci postižu bolje rezultate s manje truda niti da kod ispitivanja imaju veće zahtjeve od djevojčica. Jedino na Kosovu više od polovice djevojčica smatra da kod ispitivanja postoje veći zahtjevi od djevojčica nego od dječaka, a u Crnoj Gori većina dječaka smatra da njihovi nastavnici/e misle da dječaci s manje truda postižu bolji uspjeh. S obzirom da se kod većine istraživanja pokazalo da su navedeni indikatori rodne osjetljivosti zadovoljeni, može se reći da su komunikacija prilikom obrađivanja gradiva i ocjenjivanje učenika/ca rodni osjetljivi aspekti interakcije na nastavi.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Komparacija rezultata istraživanja čitanki – TABLICA 1

Indikatori rodne osetljivosti u čitankama

Hrvatska Federacija BiH Kosovo Crna Gora Republika Srpska

Srbija Vojvodina

Podjednaka zastupljenost autora/ki čitanki od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

DA. Ali žene su autorice čitanki za niže razrede, a muškarci za više razrede.

DA. Ali žene su uglavnom autorice čitanki za niže razrede, a muškarci za više razrede.

NE. Više muških autora.

NE. Ali pomak u odnosu na stari nastavni program i stare udžbenike.


DA. DA.

Podjednaka zastupljenost autora/ki tekstova od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

DA.U nižim razredima.NE.U višim razredima (više muških autora).



NE. Više muških autora i u starim i u novim udžbenicima.




Podjednaka zastupljenost autora/ki slikovnih priloga od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE.Više muških autora.



NE. Više muških autora i u starim i u novim udžbenicima.



NE. Apsolutna dominacija muških autora.

Podjednaka zastupljenost muških i ženskih likova u osnovnim tekstovima od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE.Više se govori o muškarcima, a u tekstovima također ima više glavnih muških likova nego ženskih.

NE. Više muških likova.


NE.Iako je ženski lik–majke prisutniji u I razredu reformisane nastave (novi udžbenici).




Podjednaka zastupljenost muških i ženskih likova u slikovnim prilozima od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE.Više muških likova.



DA i NE. Generalno više muških likova. Jedino u VI raz.reformisane nastave 50% slikovnih priloga sadrži podjednaku zastupljenost muških i ženskih likova.




Pitanja su formulisana rodno neutralno od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

DA. Većina je pitanja napisana u drugom licu jednine.

NE. DA. Većina pitanja napisana je rodno neutralno.

DA. Većina je pitanja napisana rodno neutralno.

DA. Većina pitanja napisana je u drugom licu jednine.

DA. U većini slučajeva ne može se odrediti rod.

Pozitivne osobine ženskih likova nisu stereotipne od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

DA i NE. Postoje neke sličnosti s muškim likovima, ali pojavljuju se i osobine nježna, odana, religiozna i pažljiva.

NE. NE. DA i NE. Iako dominiraju osjećajnost, požrtvovanost, javlja se i hrabrost kao zajednička osobina muških i ženskih likova.

NE. DA i NE.Na prvom mestu one su aktivne (preduzimljive), takođe su i odlučne, ali su i požrtvovane, brižne, marljive i osećajne.

NE. Pozitivne osobine: osećajna i saosećajna, požrtvovana i samopožrtvovana, nesebična, inteligentna, draga.


Pozitivne osobine muških likova nisu stereotipne od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

DA i NE. Postoje neke sličnosti s ženskim likovima, ali pojavljuju se i osobine hrabar, ponosan, vješt, osobine vođe.

NE. NE. DA i NE. Dominira hrabrost, ali i osjećajnost koja je niže rangirana u odnosu na rang kod ženskih likova.

NE. NE.(Hrabar, pametan, odlučan i aktivan.)

DA.Pozitivneosobine:osećajan i saosećajan, inteligentan,požrtvovan i samopožrtvovan, marljiv i nesebičan.

Negativne osobine ženskih likova nisu stereotipne od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE. Ženski likovi su svadljive, lažljive, plašljive, nemarne.

NE. NE. NE. Ženski likovi su nasilni, afektivni, oholi, plašljivi.

NE. NE.(Plašljiva, lenja, nesigurna, pasivna.)

NE. Negativne osobine: bezosećajna, lakomislena, nepromišljena, razmetljiva, nespretna, neposlušna, odbojna.

Negativne osobine muških likova nisu stereotipne od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE. Muški likovi su oholi, nasilni, hvalisavi, nepravedni.

NE. NE. NE. Muški likovi su nasilni, neodlučni, sebični i lažljivi.

NE. DA i NE.Na prvom mestu oni su nasilni, ali osim toga su lažljivi i plašljivi.

NE.Negativne osobine:nasilan, bezosjećajan, lakomislen, nepromišljen, priglup, nesnalažljiv, neodgovoran.

Vrijednosti muških i ženskih likova nisu stereotipne od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE. Ženski likovi vežu se uz djecu i obitelj, a muški likovi uz ljubav, patriotizam te obrazovanost i znanje.

NE. NE. NE. Jer su ženski likovi vezani za djecu, ljubav, rad, porodicu i brak, a muški likovi za patriotizam, dok je brak najniže rangirana vrijednost.

NE. Ali se malo govori o vrijednostima općenito.

NE.Uglavnom su stereotipne – najveća vrednost za ženske likove su deca, a za muške patriotizam.

NE.Osim tradicionalnih ženskih vrednosti kao što su deca i porodica, u grupi najčešće spominjanih vrednosti se nalaze ljubav, rad i marljivost, patriotizam, sloboda i brak.Kod muških likova najviše se pojavljuje vrednost patriotizam.

Podjednako su zastupljene različite obiteljske uloge od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE. Veća je pažnja posvećena majkama, očevima te sinovima.

NE. Veća je pažnja posvećena majkama.

NE. Veća je pažnja posvećena očevima.

NE. Dominira majka, sin, otac, brat.

NE. Veća je pažnja posvećena sinu.

NE. Veća je pažnja posvećena majkama.

NE. Najveća je pažnja posvećena očevima.

Bračni status ženskih i muških likova nije tradicionalan (porodica sa decom) od prvog do poslednjeg razreda osnovne škole.

NE. Nisu značajno zastupljeni/e samci/ice, obitelj bez djece, izvanbračna zajednica, razvedeni/e i udovci/ice.


NE. Nisu značajno zastupljeni/e samci/e, porodica bez dece, vanbračna zajednica, razvedeni/e i udovci/e.

NE. Nisu značajno zastupljeni/e samci/ice, porodica bez djece, vanbračna zajednica, razvedeni/e i udovci/ice.


NE. Nisu značajno zastupljeni/e samci/ice, porodica bez dece, vanbračna zajednica, razvedeni/e i udovci/ice.

NE. Nisu uopšte zastupljeni samci/icee, porodica bez dece, vanbračna zajednica, razvedeni/e i udovci/ice.

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Komparacija rezultata istraživanja nastavnika/ca – TABLICA 2

Indikatori rodne osetljivosti nastavnika

Hrvatska Federacija BiH Kosovo Crna Gora Republika Srpska

Srbija Vojvodina

Decu bi tokom školovanja trebalo obrazovati u duhu ravnopravnosti žena i muškaraca.

Većina se u potpunosti slaže.



Većina se uglavnom i u potpunosti slaže.


Većina se potpuno slaže.


Potrebno je decu učiti o ravnopravnosti žena i muškaraca u okviru predmeta koji predajem.




Svi se uglavnom i u potpunosti slažu.




Putem čitanki iz književnosti treba poučavati o ravnopravnosti polova.

Većina se uglavnom slaže.



Većina se uglavnom i u potpunosti slaže.




U obrazovanje nastavnika/ca tokom osnovnih studija trebalo bi uvesti edukaciju o ravnopravnosti polova.




Najveći broj se uglavnom slaže.




Broj ženskih i muških autora čitanki iz predmeta koji predajem trebalo bi da bude podjednak.








Pitanja u čitanci nije potrebno postavljati i u ženskom i u muškom rodu.

Većina se uglavnom ne slaže.

Pitanja u čitanci nije potrebno postavljati i u ženskom i u muškom rodu.

Većina se u potpunosti slaže




Većina se uglavnom ne slaže

O ravnopravnosti žena i muškaraca eventualno bi trebalo razgovarati na času odeljenske zajednice ili na drugim predmetima, a ne na nastavi maternjeg jezika.



Većina nastavnica se uopće ne slaže, većina nastavnika se u potpunosti slaže.





U redu je da se u čitanci žene većinom prikazuje kao mile, marljive i nježne, a muškarce kao inteligentne i hrabre osobe.



Većina nastavnica se u potpunosti slaže, većina nastavnika se uglavnom slaže.

Većina se uglavnom i uopštene slaže.





Normalno je da se muškarci u čitanci pokazuju u tipično muškim zanimanjima (npr. vojna lica, političari), a žene u tipično ženskim (npr. učiteljice, medicinske sestre).



Većina nastavnica se uopšte ne slaže, većina nastavnika se uglavnom ne slaže.

Većina se uglavnom i uopštene slaže.


Većina se uopšte ne slaže.


Čitanke nisu mesto gdje treba promovisati ravnopravnost žena i muškaraca.



Većina nastavnica se uopće ne slaže, većina nastavnika se u potpunosti slaže.





U redu je da glavni likovi u tekstovima većinom budu muški.

Većina se uopće ne slaže.


Najveći broj 61,6% se uopšte ne slaže, ostatak se uglavnom ne slaže.




U osnovnoj školi je prerano decu učiti o ravnopravnosti žena i muškaraca.



Najveći procenat se uopšte i uglavnom ne slaže, a 23,1% se uglavnom slaže.


Većina se ne slaže.


Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��Komparacija rezultata istraživanja učenika/ca – TABLICA 3

Indikatori rodne osetljivosti u nastavi – perspektiva učenika/ca

Hrvatska Federacija BiH

Kosovo Crna Gora Republika Srpska

Srbija Vojvodina

O rodnoj ravnopravnosti govori se u nastavi.

Jedna trećina navodi da se o tome ne govori.Prilikom analize teksta se u prosjeku o tome govori “ponekada”.

Samo ponekad.

Manje od jedne petine navodi da se o tome ne govori (Ž:19.27%; M:17.19%)Više od 50% o tome govori „ponekad“.

2/3 tvrde da jesu, djevojčice sa stat.znač.razlikom tvrde da jesu.

46,7% odgovorilo je da se nikada ne govori. Svaki treći ispitanik/ca (30,5%) izjavio/la je da se govori .

Isti procenat učenika/ca (41,83%) kaže da se o tome ne govori nikad i da se o tome govori prilikom analize tekstova. Prilikom analize teksta o tome se govori ponekad (49,50%).

Skoro 70% od ukupnog broja učenika i učenica VIII razreda daje podatke da nastavnici i nastavnice nikada ne govore o rodnoj ravnopravnosti.

...kada u školi treba pomoć, traže od dečaka pomaganje kod fizički težih poslova, a od devojčica pomoć oko uređenja prostorija.

DA. (92,3% se slaže s tvrdnjom.)

DA.U najvećem broju.

DA.(88.8% se slaže s tvrdnjom.)

DA. Najveći procenat ispitanih odgovara da je ovo “u potpunosti tačno” i “uglavnom tačno”.

DA91%, slaže se sa tvrdnjom.

DA. (84,33% slaže se sa tvrdnjom.)

O ovoj tvrdnji učenici/e VIII razreda se izjašnjavaju kao u potpunosti tačnoj (56,2%).

…više kažnjavaju dečake nego devojčice na času.


NE.Uglavnom.

DA.(75.63% se slaže sa tvrdnjom.)

Da i NE.Mladići u najvećem procentu kažu da je ova tvrdnja u potpunosti tačna, dok djevojke češće odgovaraju uglavnom tačno, ali i uglavnom i uopšte nije tačno.


DA. (72,66% slaže se sa tvrdnjom.)

Sa ovom tvrdnjom učenici i učenice VIII razreda se u potpunosti slažu (35,4%).

…očekuju da devojčice budu tiše i mirnije na času nego dečaci.


DA. Uglavnom.

DA.(69,19% se slaže s tvrdnjom.)

DA.Najveći je procenat odgovora “u potpunosti se slažem”.


DA.(70% slaže se sa tvrdnjom.)

Učenici i učenice VIII razreda se slažu da je tvrdnja uglavnom tačna (36,9%).

…smatraju da postoje školski predmeti koji više odgovaraju devojčicama i oni koji više odgovaraju dečacima.


DA Uglavnom.

NE.(Dev. 57.08%; Deč. 60.89%.)

NE. Najveći procenat ispitanih se ne slaže sa tvrdnjom.


DA.(57,67% slaže se sa tvrdnjom.)

O ovoj tvrdnji učenici/e VIII razreda se izjašnjavaju kao uglavnom tačnoj (50%).

…manje tolerišu nepristojno ponašanje devojčica na času, nego dečaka.

DA i NE. (45.9% se slaže s tvrdnjom.)

DA i NE. DA. (53.2% se slaže s tvrdnjom.)

DA i NE. 2 ekstrema: “uopšte nije tačno” ili “u potpunosti je tačno”.

DA i NE. (57,6% ispitanika/ica se slaže sa tvrdnjom.)

DA i NE(55% slaže se sa tvrdnjom.)

Učenici i učenice VIII razreda slažu se da tvrdnja uopšte nije tačna (34,8%).


…misle da su neke srednje škole prikladnije za devojčice, a neke za dečake.

DA i NE. (39.7% se slaže s tvrdnjom.)

DA i NE. NE.(53.9% se ne slaže s tvrdnjom.)

DA i NE.Statistički značajna razlika na nivou 00.5 postoji među odgovorima na ovo pitanje. Djevojke u većem procentu odgovaraju da tvrdnja“uglavnom nije tačna” ili “uopšte nije tačna”, dok mladići u većem procentu kažu da je to “uglavnom tačno” ili u “potpunosti tačno”

DA i NE.50%/ 50%

DA i NE.(49,83% slaže se sa tvrdnjom.)

Za ovu tvrdnju učenici i učenice VIII razreda slažu da tvrdnja uopšte nije tačna (37%).

…misle da dečaci treba više da uče nego devojčice da bi dobili istu ocenu.

NE. (29,8% se slaže s tvrdnjom.)

NE.Uglavnom.

DA i NE. (50.5% se ne slaže s tvrdnjom, 49.5% se slaže s tvrdnjom.)

DA i NE.Mladići češće tvrde da je to u potpunosti tačno ili uglavnom tačno, dok djevojke tvrde u većem procentu da to “uopšte nije tačno”.

NE. (35% se slaže s tvrdnjom.)

NE.(31% slaže se sa tvrdnjom.)

Za ovu tvrdnju učenici i učenice VIII razreda se slažu da tvrdnja uopšte nije tačna (40,8%).

…smatraju da su dečaci snalažljiviji od devojčica prilikom odgovaranja za ocenu.


NE.Uglavnom.

NE i DA. Dev. se ne slažu: 68.10%, dječ. se slažu s tvrdnjom: 58.14%.

DA i NE.Djevojke u znatno većem procentu tvrde da ovo “uopšte” ili “uglavnom nije tačno”, dok mladići u većem procentu tvrde da je ovo “uglavnom” ili “u potpunosti tačno”.

DA i NE.57% se ne slaže, 43% se slaže sa tvrdnjom.

NE. (29,17% slaže se sa tvrdnjom.)

Za ovu tvrdnju učenici i učenice VIII razreda slažu da tvrdnja uopšte nije tačna (38,4%).

…smatraju da maternji i strani jezici više odgovaraju devojčicama, a matematika dečacima.


NE. Uglavnom.

NE.(55.45% se ne slaže s tvrdnjom.)

NE.Odgovori su u najvećem procentu “uopšte nije tačno”, pa “uglavnom nije tačno”.


NE.(22,83% slaže se sa tvrdnjom.)

Za ovu tvrdnju učenici i učenice VIII razreda se slažu da tvrdnja uopšte nije tačna (49,6%).

…češće se obraćaju dečacima nego devojčicama kada razgovaramo o gradivu.


NE. Uglavnom.

NE.(62.6% se ne slaže s tvrdnjom.)

Nismo imali ovo pitanje.

Nismo imali ovo pitanje.

…prilikom ispitivanja imaju veće zahteve od devojčica nego od dečaka.

NE. (19,5% se slaže.)

NE. Uglavnom.

DA i NE.( 53.64% devoj. se slažu; 50.3% dječ. se ne slaže s tvrdnjom.)

NE.Najveći procenat tvrdi da ova konstatacija “uopšte nije tačna” ili “uglavnom nije tačna”.



Za ovu tvrdnju učenici i učenice VIII razreda se slažu da tvrdnja uopšte nije tačna (50%).

…misle da dečaci postižu bolje rezultate s manje truda.


NE. Uglavnom.

NE.(51.4 % se ne slaže s tvrdnjom.)

DA i NE.Razlika je najveća kod tvrdnje “u potpunosti se slažem” gdje dječaci u većem procentu to tvrde. Djevojčice češće tvrde da to “uglavnom” ili “u potpunosti” nije tačno.



U ovoj tvrdnji učenici/ce VIII razreda se izjašnjavaju da tvrdnja uopšte nije tačna (48,2%).

Rod u čitankama i nastavi srpskog jezika u osnovnoj školi��0

Documents

JS SG Rod u citankama i nastavi srpskog jezika 1 1