r i]::l1

:

,+

Tarih ve Medenivetı

Yeni belgelerle, Reşadiye ve Sultan Osman zırhlılannın müsaderesi olap:

Gaspçl devl Et,Ingiltere

Osrnanlı hükümetinin İngiliz şirketle.rine sipariş ettiği iki zırhlının yapınxıtamamlanrnış, paraları ödenmişti, Uçüncü zırhlının da ilk iki taksidi ue-

rilmişti, Ancak İngiltere, sauaş tehlikesi bahanesiyle bu gemilere el koyuuerd,i,Ve biz, Lozan müzakerelerinde meselenin üzerinde pek durncadığımız gibi,

kendi isteğimizle tazminat hakkımızd,an dahi uazgeçtik.

Yrd. Doç. D!=!Me,]i1 Avışığı

alkan Harbi'nde uğranılan yenil-gi, donanmaya daha çok önemverilmesini zaruri bir hale getir-mişti. Bu sebeple "Donanma Ce-

miyeti" kurularak, gemi satrn almak içinhalktan yardım toplanmaya başlanmrştı.

Ancak Osmanh Devleti'nin bu teşeb-büsü daha önceleri Çeşme ve Navarin'dedonanmamızın yakılması olaylarında ol-duğu gibi, Avrupa'da ciddi kaygılaruyandırmakta gecikmedi. Nitekim Rus-ya, derhal Karadeniz'deki tersanelerinigeliştirerek dört büyük zırhlının yapıml-na başlamış, Yunanistan da Amerika'daniki savaş gemisi almak için harekete geç-mişti. (Daha sonra Limni ve Kılkış adıverilen bu gemiler Yunan donanmasmaBalkan Savaşı'ndan sonra katrlmışlar-dır. )

GemisiparişleriOsmanlı Devleti'ni denizlerde güçlü

hale getirme mecburiyeti kendini göste-rince, mevcut donanmaırn mahiyeti hak-kında bir program hazırlanarak hiikimetesunuldu. l Nisan 1912 tarihini taşıyan burapordan anlaşıldığına göre, daha Meşruti-yet'in başlannda, Ingiltere'den AmiralGamble, Amiral Williams ve AmiralLimpus getirilmişti. Ancak, Bahriye Ne-zareti'ndeki sık değişiklikler, düzenlenmişolan programın yürütülmesine imk6n ver-memiş, Türk bahriyesi bir kararsızlık için-de yönetilmiş ve adı geçen uzmanlardangerektiği şekilde istifade edilememişti.

Donanmanın takviyesi için 5 milyonliralık ek bütçesi tasdik edilen BahriyeNezareti, Almanya'dan Turgut Reis veBarbaros adı verilen iki zırhlı ile döıt

muhrip ve muhtelif nakliye gemileri satınalmak için harekete geçmişıi. Ayrıca. İn-giltere'ye de silAhlan ve cephanesi ilebirlikte bir zırhlı siparişi verilmişti. Nevar ki Büriye Nezareti'nin bütçesi ile is-tenilen gelişmenin sağlanması imkdnsızolduğundan, tatbiki mümkün ve mutedil

i

bir program ile fevka]Ade bir bütçeye ih- i

tiyaç vardı. Bu esas üzerine, donanma üstyetkilileri tarafindan, 21 Ekim 19l1 tari-hinde nezarete sunulan bir programla, do-nanmanln büyük devletlerin nazar-ı dik-katini çekmeden sür'atle, ama mutedil birsürette takviye edilmesi gerekli görü1-müştü. Böylece 8 Mayıs 1912 tarihindehazır|anan fapor çerçevesinde, 1911 yı-lında siparişi verilen 23 bin tonluk Reşa-diye zırhlısınln yan1 sıra, 1972 yılı için

iki, 1913, l9l4 ve 1915 yıllan icin de bi-rer tane daha zırhlı sipariş edildi. Aynca4 küçük kruvazör, 20 destroyer, 6 deni-zaltı ile muhtelif geminin siparişi raporaahnmrştı. O sıra inşa halinde bulunanzırhlının parası olan l milyon 800 bin İn-giliz lirasıyla birlikte, siparişlerin geneltoplamı l8 milyon l0 bh İngiliz lirası ıu-tuyordu. Ustelik daha26 milyon 2l0 binIngiliz lirası ek ödeneğe ihtiyaç vardı.

Rusya'nın teİaŞlBu lisıenin hazrrlanmasından önce İn-

giliz fabrikalarına sipariş edilip de 1911yılı programında bulunan tek savaş gemi-si olan Reşadiye zırhlısından başka, 19l2yılı sipariş programlna alınan iki savaşgemisi (Fatih ve Sultan Osmanı evvel)Ingiltere fabrikalarına, diğer gemilerinçoğu Fransız fabrika]arrna rsmarlanmrstr.Bu arada, Vickers şirketi Reşadiye zırhlı-smm yaplmmı tamamlamak üzere oldu-ğundan, tecrübe seyirlerinde bulunmaküzere, gemi komutanlığına getirilen Rauf(Orbay) ve seyir subayı Fahri (Engin)beyler Ingiltere'ye gönderilmişlerdi.

"Sultan Osman-r evvel" adı verilenzırhh ise, aslında Brezilya hükümetininsiparişiydi. New Castle'daki Armstrongrşirketi tezgahlannda imal edilmiş, denizeindirilmiş ve toplannın bir ksmı konmuşhalde iken osmanlr hiikümetince satınalınmıştı. Ancak Türk donanmasrnrn ge-

çici olsa dahi üstünlük elde etmesine ta-hammülü bulunmayan Rusya, Türkiyeiçin lngiliz tersanelerinde inşa halindebulunan iki zırhlırun teslimini mümkün

İngiltere gemileıimizi gasbettiği sırada,osmanh taiıtında sultan v. MehmedRşad bulunuyordu.

Ekim 1994

ucrl l yt]ı

olduğunca geciktirmek üzere h,ıreketegeçti. Bunu sağlamak için İngiliz ma-kamları nezdinde teşebbüste bulunduğugibi, daha önce Rus tersanelerinde yapı-mına başlanan gemileriıin planlanan ta-rihten ewel bitirilmesi çahşmalannı hız-landırdı. Özetle Rusya, Boğazlar mesele-sinin kesin olarak halli, yani Boğazlar'ınkendi kontrolü altrna verilmesi maksa-dıy|a, l9I7 yılına kadar bütiin donanmainşaatmı tamamlamakta kesin kararlıydı.

'Her gün yeni bır bahane"Sultan Osman ve Reşadiye zırhlıları-

run 1914 yılı ortalarında bitmesi bekleni-yordu.

Osmanh Bahriye Nezareti, tamam-lanmak üzere bulunan bu iki harb gemisi-nin gerektiği şekilde yapılmış olup olma-dık]arını denetlemek üzere görevlendirdi-

ği İngiliz askeıf mühendislerinden raporistedi. Anlaşılan bu çeşit bir gemi ilk de-fa Osmanlı donanmasrna katılacağı için,kendi deniz subaylarrmız yeterli görül-memişti.

Bunun üzerine harekete geçen Lond-ra Büyükelçimiz Tevfik Paşa,24 Hazi-ran'da verdiği cevapta, söz konusu tefti-şin, tes|im işini dört hafta daha geciktire-ceğini bildirdi. Gemiyi teslim almaklagörevlendirilen Rauf Bey de Paris'e gel-mis, o sırada Toulon'da denizmanevraIa-rını takip etmekte olan Bahriye NazırıCemal Paşa ile görüşerek, kendisine,'(Ingiltere'deki hAlet-i ruhiyenin garipbir hal aldığını, Sultan Osman'ı bitir-memek için her gün yeni bir bahaneuydurduklarını" söylemisti. İngilıere veFransa'nrn dostluğuna öteden beri önemveren ve bunu sağladığrna inanan CemalPaşa, "Siz gidin, bir an ewel gemiyiteslim almaya çahşın. Son taksidini degönderiyoruz" diyerek Rauf Bey'iLondra'ya geri yollamıştı. Ve Rauf Beyde, sultan osman zırhlrsını teslim almakiçin Reşid Paşa vapuruyla, yanında 1200kişilik mürettebat olduğu halde Lond-ra'ya doğru yola çıkmıştı.

Ancak zırhlı teslim alınacağı sırada,28 Haziran 19l4'te Saraybosna'da Avus-turya-Macaristan veliahdının öldürülme-si, Avrupa'daki durumu birdenbire ger-ginlestirdi. Zamanlamaya bakrlırsa, bu-nun planlı bir hareket olduğu ve arkasın-da Rusya'nın tertipleri bulunduğu kanaa-ti kuvvetlidir. Çünkü Cemal Pasa'nınböyle nazik bir zamanda Fransa'ya gelişive samimi bir şekilde karşılanışı ve İhgi-lizler'in zırh]ıları vermemek icin tiirlü ba-

sultan osman zırhlısını teslimalmaya göndorilen, ancak eli boş

dönen Rauf Bey (Orbay),

İngilterc}e sipariş edilen zırhlılann inşaatını tef-tişe memur ingiliz peısonelin yıllık maaşlan tı.ıta-

n olan 6.350 lngi|iz lirasına ilAveten 950 lira da-ha ö'denmesine dajr Meclis-i Mahsus karan.

a/+ nı ;","] . * .-.' |'ı . _i

-.:ş.; :-İ:-= --- - -*l+

,::iJ.;:';i,, j, i:*],.&

4l\:ü'4- -"' . -

^ *"'-r"::?::=-+-j}

-i: L " :, _. i,+ l :.-*-.*..'' *.;l+*%şE-L.., ,i'',:;ı::y:,, :+_ --

,*,Lk;,t'| "{ _\ \ '

. '

a),.J.**"ı,^.;_+ i- ]". * ---'4n+ "''. .-rts..-

t+. --- t- ". :A, i -*i

İ:-.:n -_*4 ji

xlg-!+ qa rı

#}§,j s._ı;i *,, {*4{:r4

*'r+ç:.ai.+fu-

,/,m!E

mişti. Tevfik Paşa, İstanbul'dan gönderi-len paranın çekilmesi sırasında bile zor-luklarla karşılaştı. Yapımcı şirket olanArmstrong ile yapılan andlaşma gereğin-ce, para Ingiltere bankasına yatınldığı an-da, gemi teslim edilerek Türk bayrağı çe-kilecekti. Üstelik bu karar şirket müdürütarafindan da doğrulanmıştı. Fakat Tev-fik Paşa, bayrak çekilmesi için RaufBey'e telgraf gönderdiğinde, ondan, İhgi-liz amiralliğinin gemiye el koymuş oldu-ğu haberini aldı.

Bu gelişmeler üzerine derhal hareketegeçen Tevfik Paşa, o saatte banka kapalıolduğundan, Armstrong şirketine telgrafçekerek, pafanın iadesini istedi. Bir yan-dan da, gemilere el konulması olaymlprotesto için Ingiltere Dışişleri Müsteşanile görüştü. Müsteşar, bunun genel birtedbir olduğunu, bayrak çekilmesi halinindurumu değiştirmeyeceğini, çünkü hükü-metinin, Ingiliz tersanelerinde yapılmışolan hiçbir yabancl gemiyi kara sulann-dan dışarı çıkartmamaya karar verdiğinisöylüyordu.

Protesto edıyoruz ama...Tevfik Paşa'nın eli kolu bağlanmışh.

Osmanlı hükümeti adına Armstrong-Withworth şirketine telgraf çekerek, çokönceden teslimi kararlaştırılmış olanzırhlının verilmemesiyle İngiItere hükü-metinin bu el koyma kararrna yol açıldı-ğını bildirdi. Ve Osmanlı Devleti'ni telA-fisi mümkün olmayan maddi ve manevizatatlara uğratmalarından dolayı şirketyetkililerini protesto etti.

Sultan Osman ve Reşadiye zırhlılan-nrn son taksitleri on gün önce ödenmişti.Ustelik Ingiltere, ambargo kararını açıkla-dığı 1 Ağustos 1914 tarihinde henüz sefer-berlik ilan etmemişti. Dolayısıyla harb

hanelere başvurduklarr bir sırada, "Sontaksidi gönderiyoruz. Gidin gemiyi tes-lim alın" diye Rauf Bey'i Londra'ya ge-ri yollaması boşuna değildi. Ancak Fran-sızlar'rn her yerde Osmanlı hiiktmetinekarşı samimi davranmaları, Rus mütte-fiklerini gücendirmeden Türkiye ile deanlaşma zemini oluştuımak istediklerineyorumlanabilir. Öte yandan, zırhlrlannTürkiye'ye gelmemesi için, Rus hiikime-tinin, Saraybosna cinayetini teıtip edip işibir dünya savaşrna kadar götiirmeyi bilegöze alabileceği uzak bir ihtimal değildir.Bu durumda, zırhlıları bir an evvel teslimalabilmek ve İstanbul'a getirebilmek içinTürkiye'nin endişeleri hususunda İngilte-re ve Fransa'yı aydınlatmak gerekirdi.

Oemilere elkonuluyorl Ağustos 1914 tarihinde son geliş-

meleri hükümete bildiren Tevfik Paşa'yapara gönderilmiş ve ancak Sultan Os-man'a Türk baytağı çekildikten sonra İn-giliz şirketine ödeme yapılması emredil-

Ekim 1994

Tarih ve MedenivetJ

tehlikesi bahanesi de geçerli olamazdı.Aılaşılan Ingiltere, müttefiki olan Rus-lar'la birlilae harbe girmek niyetindeydi.Bu arada, Türk kamuoyunda derin üzüntüve heyecan havası esiyordu. (x)

22 Ağustos 1914 tafihli gazetelerdeçıkan Osmanlı teb|iğinde. İngiltere hiikü-metinin el koymuş olduğu zuhlılann ya-nısıra, Şili hükümeti namlna inşa ediliposmanlı hükiimetince satın alınması ka-rarlaşürılan ve pazarlığı yapılmış olan1850 tonilatoluk iki torpido destroyerininde zapt edilmiş olduğu, olaylann Osman-1ı hükümeti tarafindan şaşkınlık ve üzün-tüyle. karşılandığı bildiritiyordu. Aynıgün Istanbul'daki Ingiliz Büyükelçili-ği'nin Osmanlı ajansına dikte ettirdiğitebliğde, Ingiltere'nin böyle bir muame-leye başvurmasının sadeçe askeıi ihtiyaç-lardan doğmuş dlduğu, halk arasında bazıyanlış anlamalara sebebiyet veren olay-dan üzüntü duyulduğu, eğer savaş srasm-da ihtiyaç duyulmazsa gemilerin Türki-ye'ye geri verileceği açıklanıyordu. An-cak, bu ihtima] yok denecek kadar az ol-duğundan, bedellerinin Osmanlı Devle-ti'ne ödenmesi gerekirdi. Fakat böyle biryola gidilmemiştir.

İngillz personelln maaşlarıDaha önce de zikrettiğimiz izere,

1911 yılırıda programa alınan Reşadiyezırhlrsının yapımı İhgiliz Vickers şirketi-ne verilmiş, gemi komutanlığına da VasıfBey tayin edilmişti. Başbakanlık OsmanlıArşivi'nde tesbit edebildiğimiz vesikalarışığrıda, bu gemilerin yaprmı için Osman-

lı Devleti'nin hiçbir fedakArlıktan kaçın-madığı ve bir an önce harekete hazır halegetirilmeleri için yoğun çaba sarfetmiş ol-duğu anlaşılmaktadır. Nitekim BahriyeNezareti'nin 12}..4.?İt 1912 tarihinde Mec-lis-i Mahsus'a göndermiş olduğu yazıdananlaşıldığına göre, Osmanh hüktmeti,Reşadiye zır.hlısının yaplmma flezaret et-mek üzere Inglliz zabit ve ustabasılannıgörevlendirmiştir. Taraflar arasında yapı-lan andlaşma gereğince, bunlam senelikmaaş|an karşılığı olan 6 bin 350 İngiliz li-rasınm 1325 (1909) senesi "fevkaladebütçesi"nden ödenmesine daif 19 Mart|9I2tarlhli ir6de-i seniyye, Sultan Reşadtarafindan da onaylanmıştı. Ancak Reşa-diye zırhlısı süvarisi ve inşaat komisyonubaşkanı, korvet kaptanı Vasıf Bey'den ge-len mekfupta söz konusu zabit ve ustaba-şılaırı senelik toplam maaş alacaklannın7 bin 300 Ingiliz lirası olduğuna işaretedilmekteydi. Dolayısıyla, 950 İhgiliz li-rası tutarırıdaki farkın ödenmesi gerekti-

ğinden, 1325 senesi Bahriye fevkalAdebütçesinden ödenmesi için yetki verilme-si, sad6ret makamından istenmiştir.

Bunun üzerine,.l1 Mart l9I2 tarlh:gi.-de Sadndzam Said Paşa'nırı başkanlığuı-da toplanan Meclis-i Mahsus, VasıfBey'in talep etiği 950 İhgiliz lirası farklaberaber. top|am 7 bin 300 İngi|iz lirasının1325 senesi Bahriye fevka]Ade bütçesin-den ödenmesine karar vermiştir. Bu hu-susta tanzim edilen ir6de-i seniyye de, 19Mart l9|2'de Sultan Reşad tarafindantasdik edilmiştir.

Toplam ödemelerArmstrong-Withworth ve Vickers li-

mited şirketleri ile Osmanlı Devleti ara-sında yapılan genel sipariş sözleşmesin-

den, Sultan Osman ve Reşadiye dışındabaşka siparişlerin de verilmiş olduğu an-laşılmaktadır. Bunlar "Fatih" adlı birzırhlr, iki keşif gemisi, dört torpido muh-rip ve iki denizaltıdır. Toplam değerleri 3milyon 912bn İhgiliz lirasıdır. Bu sipa-rişlerin birinci taksitleri ve Fatih zrrhhsr-nın ikinci taksiti ile birlikte toplam 453bin 866 İngiliz lirası da ödenmiş bulunu-yordu.

Sultan Osman ve Reşadiye zırhlıları-nln gerek yapım masraflan ve gerek eniyi şekilde tamamlarımalarını temin içingönderilen zAbitanrn maaşlan toplamı 5milyon 274 bin 228Ingıliz lirasıdır. Bu-nun yanı s[a, yaplml bitmiş olan SultanOsman'ın hareket edebilmesi için ihtiyacıolan kömür ve s6ir malzemeye 4 bin 650İhgiliz lirası ödenmiş, ancak müsadere sı-rasında, bu malzeme ile depo edilmişolan kömüre de el konulmuştur. SultanOsman'ın torpidolan 40 bin, Reşadiye veMesudiye zırhlrlarının cephane bedeli187 bin 354Ingl|izlirası tutmuşfur. "Der-ne" gemisinin vinci için 144, Barbaros veTurgut Reis zırhlıları için 8, Mesudiyezırhlısı cephane sandı]<lan ve 24'liik füadet top bedeli ile Mecidiye'nin mesafe61etinin (telemetre) tamir bedeli için 9 binl84 İngiliz lirası o|mak üzere toplam. 5milyon 419 bn 569 Ingiliz lirası öden-miştir. Böylece, daha önce belirtilen Fatihzırhlısının birinci "ve ikinci taksitleri ile,rsmarlanan diğer gemiler için ödenen bi-rinçi taksitlerin toplamı olan 453 bin 866Ingiliz lirasıyla beraber, ödenmiş geneltoplam 5 milyon 933 bin 346 Ingiliz lira-sıdır.

Diğer siparişlerYine Başbakanlık Osmanlı Arşivi'n-

de tesbit edebildiğimiz belgelerden anla-şıldığına göre, Fransrz ve İtalyan şirkellerine de siparişler verilmiştir. Bu husus-ta düzenlenmiş olan liste aşağıdadır.

Gambotlar için cephane bedeli olup, Pa-ris'te "Anjero" sokağınd4 "Schneider" kum-panyasına verilen: 250.000 Frank

Tahtelbahirlerin ilk taksidi olarak "Schne-ider" kumpanyasına verilen;

1.428.000 FrankToplam: 1.678.000 FrankAln adet torpido muhribi için,leEıe '

Ogust Norman Fransız şirketine verilen ilk tak-sit. (Bunlann beheri 155.000 hgiliz lirasıdu.):

93.000 Ing.lir.İtalyan "Ansaldo ve Ortaklan" şirketine si-

pariş edilen "Drama" kruvazörünün bedeli içinverilip, mahfuz bulunan 5 Ocak 1916 tarihliandlaşmanın 3. ve 4. maddeleri gereğince An-saldo ve ortak]annrn borcu olan:

' Bafui S:|a\an'ın "Biinci Dünya Harbi're NaıI Girdk?" boşlıklı yanınıtafulinildıii xue, bu gemilerin yannra Faıih, Mmmno Hiisqk Paşa ıeC ranrlı Hru Poşo kwazorleriyle, oln nuhrip ıezgahn idi . Bunlann do ıak-,ılennr vkj:dı i4ü ı,eilmişi. Yire Frorca dıh alıı muhrip ik ün denirulngnii fu aru dwwıdı bulunuıordu.

Fatih zırlıhsı... Bunun da birincive ikincitaksitleri ödenmişti.

Ekin 1994

Tarih ve Medenivet

l62.761 Ing.lir.Fransız Ogust Norman şirketine 6 torpido

muhribi: 920.000 Ing.lir.Fransız Schneider kumpanyasına iki torpi

do muhribi: 4.760.000 Frank

8 gemı dahaİhgilizler'in el koymuş olduğu bu

zırhlılardan başka, bazı Osman]ı gemile-rinin de zaptedilmiş olduğu anlaşılmakta-dır. Buna göre; toplam 20 tonluk iki is-timbot Mersiı'de Fransızlar taıafindan,218 tonluk 14 numaralı Haliç vapuru Ça-nakkale Boğazı'nda İngilizler tarafindan,4 tontuk bir başka motor Rus torpidolarıtarafindan, 1000 tonluk İttihad, 500 ton-luk Gürcistan ve tonajı belli olmayanKozlu gemileri yine Ruslar tarafindan ve5012 torıluk Karudeniz gemisi ise Bom-bay'da Ingilizler tarafindan zaptedilmiş-tiI.

Hukuki incelemeosmanlr hiikümeti, sultan osman ve

Reşadiye'nin hareket etmeleri için gerek-li kömiir ve sAir malzemeyi satın aldığıgibi, bu gemilerin bedellerini de son tak-sidine kadar ödemişti. Dolayısıyla zırhlı-larrn haksz şekilde müsaderesi üzerineharekete geçerek konunun hukuki boyu-funu incelemeye aldırdı.

Sultan Osman ve Reşadiye zırhlılanhakkında, Büriye Nezareti'nin 6 (19)Kasm 1916 tarih ve 48029141 numaralıtezkereşi üzerine, osmanlı hiikümeti, buhususta hazırlanan dosyayı "Hükuk Mü-şavirliği"ne havale ederek görüş istedi.Dosyada, diğer siparişlerle ilgili belge vebilgiler de yer almaktaydı. İngiltere'nin elkoymuş olduğu Armstrong ve Vickersşirketlerine 1 zırhlı (Fatih), 4 torpidomuhribi, 2 denizaltı,2 süratli keşif gemisi; Fransrzlar'ın\e ııarr$ehrindeki OgüstNorman şirketine 6 torpido ve Paris'teSchneider şirketine 2 denizaltı...

Hukuk Müşavirliği, el konulan SultanOsman ve Reşadiye zırhlılarının yanısrra,yine Ingiltere ve Fransa'ya sipariş edilendiğer harp gemilerinin teslimi hususundayapılmış olan andlaşmalara uyulmamasısebebiyle Osmanlı hiik0metince talepolunacak zarar ye ziyanrn tesbitini ilgilinezaretlerden istedi. Armstrong ve Vic-kers şirketleri ile Osmanlı hük0meti ara-sında yapılmış olan andlaşmayı inceleyenmüşavirlik şu sonuçlara varmlştl:

1) Sultan Osman ve Reşadiye zırhlııla-nııı iışa ve tamamlanmasını üzerinealan şirket yalnız yapımcı ve müteahhidolmayıp, malzemeyi de sağlamayı taah-hüd etmiş bulunmaktadır.

Rşadlye zırhhsı denize indiıilirken.

Ekim 1994

2) Bu gemiler teslim edilene kadarsatanların malı olduğundan, teslimdenönce ziyan olmalan halinde, uğranılacakzar ar satanlara aittir.

3) En önemlisi, zırhlılar tamamlanrp,osmanlı hükümetine teslim edilmedenönce hgiltere hük0meti tarafindan müsa-dere edilmiş bulunduğundan, hukukenziyan olmuş sayılu ki, ortaya çıkan zarar,Osmanh hükOmetine karşı sorumluluğudevam eden şirkete aittir.

4) Bu bağlayıcı durum sebebiyle, ge-milerin kaybından dolayı Osmanh Dev-leti'nin uğradığı zaıar ye ziyanın, adı ge-

çen şirketlere tazmin ettirilmesi açıktr.5) Bu şirketler, şimdiye kadar ödenen

paraları iade etmekten, ya da masraflankendilerine ait olmak üzere iki gemi inşaedip Osmanlı hiiktmetine teslim etmemecburiyetinden kurtulamazlar.

6) Tazminat talebi için şartlar müsaitgörünüyorsa da, Osmanlı Devleti'nin uğ-ratıldığı zarar ve mahrum olduğu kan İh-giltere hükümetinin tazmin etmesi gere-kir. Ancak, harb gemisi satın alma husu-su, kAr getiren bir ticari uygulama değil-dir. Dolayısıyla böyle bir talep söz konu-su olamayacağından, ancak doğrudandoğruya, uğranılan zataı ve ziyan"içintazminat talep olunur.

7) Bu teşebbüsler için ödeme yapıla-mamrş olsa da, bunların faizlei, inşaataflezaIet için yapılan masraflar ve gemile-ri harekete hazır hale getirmek için öde-nen yakrt bedelleri istenebilir. Fakat gemibedellerini temiı için yapılan masrafin,mesela Periye Bankası'yla aktedilmiş bu-

lunan istikrar neticesi meydana gelenyüzde 20.5'luk zaraI ve ziyanın bu hesa-bın içinde olduğunu iddia etmek zordur.

Hukuk Müşavirliği'ne göre. İngilterehüktmetinden tazminai ta]ebinde bulun-mak, harbin alacağı sonucun uygun olma-sına bağlıydı. Dolayısıyla, şimdilik uğra-nılan zarar ve ziyan azami ölçüde hesap-lanarak, harbin sonucuna göre aynen is-tenmeliydi. Uğranılan zatar ye ziyarılabirlikte, tam olarak düzenlenmiş kesinhesabın. şirketten mi. yoksa İngiltere hü-kümetinden mi talep edileceği ve daha negibi taleplerde bulunulacağının tesbitedilmesi gerekiyordu. Çünkii kesin hesa-bın çıkarılmasr, gelecekte takip edilecekhususlar hakk ında nazar -ı dikkati çekmekbakrmından faydalı olacaktı. Bundan do-layı ödenmesi gereken meblağın tazmınlve gemilerin teslimi halinde ne kadarmeblağ daha ödenmesi gerekeceğinin tes-biti için mukavelename suretlerinin ince-lenmesi gerekiyordu.

Ikinçi olarak, Bahriye Nezareti'ncegönderilen kesin hesaplardan anlaşıldığı-na göre, Sultan Osman ve Reşadiye zırh-hlan için muhtelif tarihlerde ödemeleryapılmışfi. Aynca ısmarlanmış olan diğergemilerin yaplmrna başlanıp başlanmadı-

ğını, başlanmlşsa ne saflıada olduğunu,zabitarı maaşlarr ve inşaata nezalet mas-raflann Bahriye Nezareti tarafindan öde-nip ödenmediğini bilmek gerekiyordu.Harbiye Nezareti'ndeki hesaplann ince-lenmesinden anlaşıldığına göre, 649 bin647 Inglliz lirasından ibaret olan son tak-sitten önce, birbirini takiben 1 milyon

Su]tan osman zırtılısının malzemelerİ yuklenmiş, hatta kömürü bile satın alınarak depo edilmi$i.

250 bin ve iki kere 470 bin olmak üzeretoplam 2 milyon 190 bin İngiliz lirasıödenmiş bulunuyordu. Bu arada BahriyeNezareti, 319 bin 800 İngiliz lirasıyla lmilyon 428 bin Frankın ödenmesi gerek-tiği hususunu Maliye Nezareti'ne bildir-mişti. Ayrıca Fatih zırhlısının ikinci taksitbedeli olan 141 bin 13 Osmanlı lirası, 28Temmuz 1914 tarlh ve 104 numarahemirle, aynı tarihte genel vezneden öden-mişti.

Üçüncü olarak, Sultan Osman için bin650 İngiliz lirası mukabilinde satın alına-rak gemiye yüklenen 600 ton malzeme ve3 bin İhgiliz lirası ödenerek Times nehriçıkrşında depo edilmiş olan kömürün be-dellerinin iade ediiip edilmediğine dairdosyada hicbir bilgi bulunmaması sebe-biyle, bu hususun da Maliye Nezareti'n-den öğrenilmesi gerektiği hatrlatılıyordu.Böylece, Ingiltere ve Fransa hükümetleri-ne karşr ortaya konacak talepleri gösterirbir cetvelin tarızimi için, daha önce ifadeedilen görüşler dikkate alınarak Bahriyeve Maliye nezaretlerine tezkere yazılmasıuygun görüldü, Ayrıca harb gemilerininher biri için ödenmiş olan meblağı göste-rir bir cetvelin tanzimi ve gerekli olantüm malumatın gönderilmesi hususundagereğinin yapılması sadAret makamınaarz edildi.

YaklaŞlk 104 trİlyon liraBuraya kadar tesbit edebildiğimiz

belgelere göre, Sultan Osman ve Reşadi-ye zırhlılarının yapım masrafları, siparişedilen bazı savaş gemileri ile iki denizal-

a,l )_+ ,-.e;pı:i'ğL, >q!=

alrJJ.J,;( --,",: dİ!?-! ö::ji;,J._'1L",, c.oi,ı, ,ı*s",*,|

"L{ -ş" .- .*-

n Sultan 1mın, Reşuıliıe ıe Faihzrhlılqnna ödınen rublağ kınwundahiı-binni pel nnwıan rakınlar ı oilmektedi. M uek Rauf Orboİ, bu uç ırhlı çinl: 4,]fun. \l: Fil,_C-p,"_, - milı-on İılili: lıraı öıleıılıPiıi'bclirirlen. YwulH.lı,aı Bar r pldr, - \ ruıiç4 ulnİIi.a ;"Pqg ,uo,14,'üaü \;\.l(apk!?ı)i;.I'*.-r_.].1ı,.,1, -al49qnlth}lqnlilgınllrydi!üp;bi'_gen;ikin\iralirldih.i ,j,ı, /q/ i lırı/ ı wırıelle unlnnhulılor

tnm birinçi taksitleri ve Fatih zırhlısınlnikinci taksiti, Sultan Osman'ın yakıt vesAir masraflarr, aynca bu zırhlının toıpi-doları, Reşadiye ve Mesudiye zırhlıları-nrn cephane bedelleri, Derne gemisi,Turgut Reis ve Mesudiye zırhlıları veMecidiye kruvazörünün bazı ihtiyaçlarıiçin I Ağustos l9l4 itibariyle İngiliz şir-ketlerine toplam 5 milyon 969 bin 434Ingiliz lirası ödenmiştir. (*x;

Fransızlar'ın Schneider şirketine ıs-marlanan gambotlar ve denizaltılann ilktaksit bedeli 1 milyon 678 bin frarık (73bin 832 Osmanlı lirası), Ogust Normanşirketine ısmarlanmış altı toıpidonun ilktaksit bedeli ise 93 bin İngiliz lirası tut-muştur. Ayrıca İtalyan Ansaldo ve Or-taklan şirketine Drama adlı kruvazörünborc hanesinde l62 bin 761 İngiliz lirasıgösterildiğine göre, daha önceden de ba-21 ödemeler yapılmlş olduğu kanaatikuvvetlidir. Ancak mevcut belgelere gö-

re şimdilik kesin verileri tesbit etme im-k6nı bulamadık. l9I4 yıh itibariyle 1 İn-giliz lirası, 1.13 Osmanh lirasına denkti.l Frank ise 1916 yılı itibariyle 4.44 Os-manh kuruşu edİyordu. Fransrz frankınınTürk lirası karşısındaki 1914 ve 1915 se-nelerindeki değeri tesbit edilemediğin-den 1916 senesindeki değeri esas alın-mıştır. 1 Osmanlı lirası (altın lira) 1914itibariyle 100 kuruş olduğuna göre, o anakadar ödenen para 6 milyon 924 bin 382Osmanlı lirası tutmaktadır. 1994 Eylülayının ilk haftası sonu itibariyle bir Re-şad altınının satış bedeli 3 milyon lira ol-duğuna göre, 20 trl|yon 773 milyar 146milyonluk bir öderne söz konusudur.Ancak ortaya çıkan sonuç yine yanıltıcı-dır. Cünkü 80 yıl önce ödenen bu mebla-ğa, yıllık yüzde 5 normal faiz hesabıylayizde 400 ilave edilmelidir. Buna göre,anaparaya iliveteı 83 trilyon 92milyar580 milyon lira tutanndaki faizle, toplam

BşbakanlıkOsmanhAışM'ndekiPu belgede,lngiliz veFransız şirket-lerine yapılanödemelerinlngiliz lirası vefrarık cinsin-den miktarlanyer alıyor.

Ekinı 199.1

miktar 103 trilyon 865 milyar 725 milyon liraya yükselmektedir.

Türklye feragatedlyorTürkiye, Sultan Osman ve Reşadi-

ye'nin bedellerini tamamen, Fatih zırhlısıve ısmarlamış olduğu diğer gemilerin be-dellerinin önemli bir kısmını ödediği hal-de, bu husus Lozarı mizakereleri srrasrn-da Türkiye ile İhgiltere arasında en önem-li mali meselelerden birini oluşturmuştur.İsmet İnönü, Lozan görüşmeleri için Av-rupa'ya gittiği sırada, lngiltere HariceyeNazırı Lord Curzon'la görüşmüş ve birara Sultan Osman ve Reşadiye zırhhlarımeselesini açmlştl. Kendisine, iki boğazarasındaki gemi sayısının tehlike teskiletmemesi için siyasi ve askeri teminatınyeterli olmadığını söyledi. Rusya kadardonanma sahibi olmanın gereğini savuna-rak zırhlıların teslimini istedi. curzon butalebi düşüneceğini söyleyerek konuyudeğiştirdi. lsmet (lnönü) Paşa'nın ifade-sinden, bu hususta Türk heyetinin fazlabir gayret göstermediği anlaşılmaktadır.

Tamirat meselesinde müttefikler, de-legelerimizden, ülkemizde bulundurduk-lan askeri birliklerin harcamalan karşılığıolmak üzere "işgal masArifi" adı altındamühim bir para istemişler, sonra bunu 30milyona kadar indirmişlerdi. Halbuki Tür-kiye'nin işgal yüzünden uğradığı zararyüz milyonlarla ifade edilemeyecek kadarağırdı. Yunan ordulan, işgal süresince ül-kemizi harabeye çevirmişti. Israrlannınen önemli sebeplerinden biri, satın alınıpbedelleri ödendiği halde harbden evvelgaspedilen savaş gemilerinden dolayıTürkiye'nin talep edeceği tazminattı. Ay-rıca Ingilizler, Avusturya Bankası'ndaOsmanlı Devleti adına yatmış olan 5 mil-yon altına da el koymuşlardı. Böylece,gasp ettikleri bu altınlarla, hakkrmız olantazminatı mahsup etmeyi düşünmüşlerdi.Fakat Türkiye, Yunanistan'dan hiçbir taz-minat alamadığı gibi, bu gemilerin bedel-lerini de tahsil edemedi. Cünkü, 24 Tem-muz 1923 tarihinde imzaIanan LozanAndlaşması'yla bu alacağımızdaıı tümüy-le feragat ettik. Andlaşmanın, ''Muhtelifhükümler, II. Fasrl'' başlığı alındaki 58.maddesi şöyledir:

"... Türl.çiye, Hükümet-i Osmaniyetarafindan Ingiltere'ye sipariş olunup,Britanya Hükümeti tarafindan 1914tarihinde vaz'-ı yed, edilmiş olan harbsefinelerine mukabil tediye kılınmısbulunan mebAliğin iadesini ne Britan-ya Hükümeti'nden ye ne de tebeaların-dan talep etmemeği kabul ve bundandolayı her türlü metalibinden feragateder,"

Neticede, Türkiye'nin bu hususta ya-pacağı her türlü teşebbüs geçersiz kılını-yordu. Yunanlılar'la harb tamiratı husu-sunda arabuluculuk etmek isteyen İtilafdevletleri, bundan vazgeçmemiz içinTrakya srnrrında bulunan Karaağaç'ı bı-rakmak teklifinde bulunmuşlardı. AncakTürk delegasyonu başkanı İsmet İnönü,Karaağaç karşılığında, tamirat ve gemibedelleri dahil her türlü tazminat hakkın-dan vazgeçmişti. (***)

Bazı sorularMevcut belgelerden anlaşıldığma gö-

re, yapımı bittiği halde Türk zırhlılarınıteslim etmemekle andlaşmayı bozan tuafIngiltere'dir. Burada birinci derecede mu-hatabımız Armstrong ve Vickers şirket-ieridir. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti'ninuğradığı zarar ve ziyanı tazmin etmek zo-runda olan da bu şirketlerdir. Üsıelik ıa-raflar arasında yapılan andlaşma gereğin-ce, o ana kadar ödenmiş olan ana paralanya iade edecekler, ya da masraflan kendi-lerine ait olmak üzere iki gemi inşaa ediposmanlı hükümetine teslim edeceklerdi.Bu bakrmdan Lozan'da,hiç olmazsa doğ-rudan doğruya uğranılan zarar ve ziyanlariçin tazminat talep edilebilirdi.

Zaten Periye Bankası'ndan yüzde20.5 nisbetle sağlanan istikraz, mevcutborç yükünü daha da ağırlaştırmıştı. Ge-

miler icin ödenen paranm faizleri, inşaatanezaret masraflan ve bu gemiler için sa-tın alınan yakıt ve s6ir malzeme bedelleriistenebilirdi. Lozarı'da bütün bu hususlardeğerlendirilmiş midir? Konunun ciddiolarak masaya getirilmesi için mukavele-nAme suretleri incelenmiş midir? Öteyandan, Fransrz ve İtalyarı şirketlerine ıs-marlanan gemiler için bir miktar ödemeyapılmıştır. Bunları geri almak için bugü-ne kadar bir teşebbüste bulunulmus mu-dur? Aynca İngiliz, Fransrz ve Ruslar ta-rafindan zaptedilen iki istimbot, bir motorve beş büyiik ticaret gemisinin akıbetlerine olmuştur? Savaş sonrası bu gemİlergeri verilmiş midir? Verilmemişse, taz-minat talep edilmiş midir? Kaldı ki, bun-lar savaş gemisi de değillerdi.

Şüphesiz, Türklerin uğradığı kayıplarbunlardaıı ibaret değildi. Ancak "Donan-ma Cemiyeti"nin büyük çabalarıyla,önemli bir kısmı halkıan toplanan para-larla satın alınan bu gemiler halkın özmalı idi. Ve zorlu bir savaştan zaferle çı-kaıı Türkiye'nin o paraya çok ihtiyacıvardı. r

.ryry Tarih ve Nledeniyet

Reşdiye zırhlnnın, Şehbal dergisi kapağında yaynlanaıı son şekli.

* Ali Fwl (Cebuoy) Paşq, Kunulı4 Snay'rulı iilkmiziı öremli bipı4 a.ının uhrip cdile rek_ }üz nülllılo: td lio ilc telaf cdikm,1e, eA hi :arorau!ı anlruım nulabil Koıulq ı ilnnl ıurctilk bu"önenli ılıvuıı bu sekilılelanura boglomvı lu:iı oloril nieleıulımisnı Alııu Aruıfulu ıuhİlleine;ı\ınh!ı dolaıı|a ıraeiik öqeni hoi: \BOil |? İı4idilti addlü Türkir lebrakılnş obrydı, bdk o zmn ımirat meselai aılil biı şeklde latleİilmğsqlırtlı, görğünü snunmhuıJır.

KAYNAIOAR

l. Afif Buyiikaığul Osı,anü, Deı,loi'nin Yapmay Taurlxlıg Son Donanına Belgelerle Ti]* Taihü krg§. Isüinbu] J%8, vy l |

-

2 Ba}ın S N6yaı It Mşutiyet'lr"Turk Doınnınası. tlıya Taü Mec-muası. Isıınbu] Ia?0. say 6 Biııııcıüinya Haıbı rn Nasıl Grdlk tlayaTaih J\4ecınuası lsıanhıl i97, say 9

3. lı.kdm Nıııa Kıııar Tükile ıe Ruş4 Anka.a l9?04. YusııfHil«ırt Bayr, Tük lnkılabı Tarihi, C, 3, Ankan 1983

5.K6amKanhkıı, t Cihan }larbi'neNden Giıdilq C. 1,IstanbıtllD46. Fendul Kan&mir tlanralan ve §illeyemedikleri ih RaufOrh1, Is-tanbu] l%5

7. Ali Fuaı Cehsoy, Siyai Hıtrabr, İstinh{ 19Y8 Ereğar A]kıüı Kayp Grnilo Do,syaı Tarpo dery]sireıı ıldhsenHiiriveı4Aralık 1929. Veİtat Eüem, Cilıan Harbi'nin ve İstiklil Saıaş'nm tkomxııik So.runlaıı, Tii*iy€ ]hi§dTaftiSğnircd Ankaıa 1973

l0. Bilel N. Şirnşir. hzan Telsafla,r.l Aıkaa ]990l l. lmıail Soysal Tü*iyt'nin Siya§al Andsında4 C. l, Aıkaja l98]12. BOA, DH.KYü D.39/65, IJi 1 Dfl§FR, D.43rn13 BOA' lrade Melbj Maiuıış m 9 Ra 1330, tef, 1, X 314. BOA, I{R.İll4ş.I§o, D 9lL3,Ld, u|,ln,3fi ,4l, 4n

Ekim 1994