1

GELİŞEN DÜNYA DÜZENİ İÇERİSİNDE TÜRK

DÜNYASI ENERJİ KORİDORU

Hakan Beyaz

Öz

Sistemli olarak gelişmekte olan dünya da etkin bir güç olabilmek ya da mevcut

konumu koruyabilmek için sistemin bir parçası olmak zorunluluk haline gelmiştir.

Mevcut sistemin küreselleşme ve çokuluslu şirketler olarak geliştiği süreçte bölgesel

hareketliliğin, siyasi ve kültürel alandaki etkinliğinin ekonomik alandan daha düşük

olduğu açıktır. Bu sebeple Türk dünyasında etkinliğin ve yükselişin ekonomik anlamda

olması gerekmektedir. Türk Cumhuriyetlerinde çıkarılan petrol ve doğalgaz

kaynaklarının Türkiye üzerinden Avrupa’ya aktarımı bu düşüncenin temelini

oluşturmaktadır. Bu çalışmada küreselleşme sürecinin teorik açıklamaları, dünyada ki

enerji politikaları ve gelişmekte ki düzen içerisinde ki rolü ve Türk dünyasının bu

sürecin neresinde olması gerektiği analitik olarak ortaya koymaya çalışacağım.

Anahtar Kelimeler: Türk Dünyası, Küreselleşme, Enerji Politikası

Giriş

20.yy son çeyreği önemli gelişmelere sahne olmuştur. Soğuk savaşın sona ermesi

Sovyetler Birliğinin kendini fesih etmesi, yeni bağımsız devletlerin ortaya çıkması gibi

gelişmeler sonucunda dünya üzerinde yeni bir sistem ortaya çıkmak durumunda kalmıştır.

Gelişen teknoloji ve popüler kültürün de etkisiyle yeni pazar arayışlarını daha da kolay hale

getirecek bu sistem ''Küreselleşme'' olarak (karşımıza çıkmaktadır)adlandırılmıştır. Bu

gelişmeler ışığında dünya üzerinde ki güç odakları da yerini yavaş yavaş büyük devletlerden

çok uluslu şirketlere devretmiştir. Birçok ülkede, birden fazla alanda faaliyet gösteren bu

şirketler, sağlamış oldukları istihdam, sosyal projeler ve ekonomik anlamda ki gelişmişlik

sayesinde birçok dünya ülkesinden daha zengin ve etkin bir konum kazanmışlardır. Bu tür

şirketlerin iş kollarından en önemlileri teknoloji, petrol ve doğalgazdır.

Belli başlı zengin ülkeler, gelir-gider dengesi arasındaki farklılıklarını koruyabilmek için

yeni bir tür işbirliği ve yeni bir tür ekonomik düzen kurmak zorundadır. İşte kurulmakta olan bu

düzen ''küreselleşme'' düzenidir.1

Bu yeni sistem. ''Yeni Dünya Düzeni''nin yürüteci haline

gelmektedir. Nitekim özellikle yeni teknolojilerin bulunması ve uygulanmasıyla ve pazar tabanlı

2

kapitalizmin de etkisiyle, bunların yanında küreselleşmeyle gelen ekonomik değişikliklerle

ülkelerin ve çok uluslu şirketlerin pazarlık güçlerinde değişimler yaşanmakta, bu değişimler

birbiriyle bağlantılı olarak gerçeklesmektedir.2

Yeni Dünya Düzeni

Siyasi krizler ve ekonomik çıkmazlar içerisinde çıkar yol bulma çabası içerisinde giren

büyük devletler, 80'li yıllardan itibaren farklı bir piyasa düzeni inşa etme yoluna gitmişlerdir.

Bu yeni kapitalist düzen için birçok farklı propaganda yürütmüşler ve bunun içerisinde en

uygun olanı küreselleşme olarak benimsetmişlerdir. Bunun neticesinde de gelişmekte olan ve az

gelişmiş ülkelere başka bir seçenek bırakmamışlardır.

Her ne olursa olsun, günümüzde küreselleşme, ekonomiden uluslararası ilişkilere kadar

çeşitli alanlarda dünyayı etkileyen, uluslararası toplumun dokusunu ve yapısını eskiye oranla

tanınmayacak ölçüde değiştiren bir güç olarak karşımıza çıkmaktadır. Birleşmiş Milletler 1945

yılında kurulduğunda, uluslararası ilişkileri belirleyen temel aktörlerin devletler olduğu

konusunda herhangi bir kuşku yoktu. Sadece devletler, uluslararası ilişkileri etkileyebilecek

kaynaklara sahipti. Oysa günümüzde, uluslararası ilişkileri ve dünya ekonomisini zaman zaman

devletlerden çok daha fazla etkileyen yeni aktörler ortaya çıkmıştır. Çokuluslu şirketler,

hükümet dışı örgütler, medya kartelleri, araştırma ve düşünce (think-tank) kuruluşları, hatta bazı

devletlerin yıllık GSMH’sinden daha fazla şahsi serveti bulunan bireyler ve yatırımcı

konsorsiyumlar son 10 yıl içerisinde oluşan uluslararası sistemin yeni aktörleri olarak ön plana

çıkmışlardır.3

Küreselleşme aslında tam olarak ülke sınırlarının ortadan kalktığı bir sistem değildir.

Ülkeler ucuz iş gücü için gerekli görülmektedir. Ancak, bu durum ulus kavramına da uzaktır.

Uluslararası şirketler maliyeti düşürmek için mevcut ülke ve işçileri kullanırken pazar olarak

gelişmekte olan ülkeleri seçmektedirler. Üretim maliyetlerini en alt seviyeye düşürmek için bazı

üçüncü dünya ülkeleri tercih ediliyorsa da bu durum şirketlerin merkezinin bulunduğu ülkelerde

istihdam sorununa neden olduğundan bu konuda farklı yöntemler izlemek durumunda

kalınmıştır.

---------------------------------------------------------

1 Özer Ertuna, Kapitalizmin Son Direnişi, Alfa yayınları, 2005, İstanbul.

2 Rajneesh NARULA – John H. DUNNING, Endüstriyel Kalkınma, Küreselleşme ve Çokuluslu Şirketler: Gelişmekte Olan Ülkeler

İçin Yeni Gerçeklikler, Çev. Hidayet Keskin, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Y.2008,

C.13, S.2 s.415-443

3 Feza ÖZTÜRK, Küreselleşme-Yeni Dünya Düzeni, http://www.mfa.gov.tr/kuresellesme-yeni-dunya-duzeni.tr.mfa

3

Çok Uluslu Şirketler

Yeni dünya düzenin oluşturulması ve küreselleşme sürecinin hızlanmasıyla birlikte daha

etkin bir rol alan çokuluslu şirketler, bu durumu biraz da sermayelerinin sağlam oluşu ve gelişen

teknolojiyi en iyi şekilde uygulamalarına borçludur.

Net bir tanım yapmak gerekirse; üretim, araştırma, yatırım, strateji, politika ve karar alma

işlemlerinin belli bir ülkede olan genel merkezi tarafından belirlenen, birden fazla ülkede

faaliyette bulunan ve şubeler aracılığıyla koordine edilen büyük işletmelerdir.

Günümüzde özellikle uluslararası ticaret alanında etkin bir konuma sahiptirler. Bu

konumlarının sayesinde uluslararası alanda bir çok yönden ve bir çok farklı kurum ve

kuruluşlarla yoğun etkileşim içerisindedirler. Bu ayrıcalığın farkında olan uluslar üstü işletmeler

kendilerini bu yöne doğru hızlı bir şekilde geliştirme çabası içerisine girerek, dünya üzerinde

her açından söz sahibi olma pozisyonuna gelmek istemektedirler. Günümüzde bu duruma

paralel olarak bu tür oluşumların sayısı ve etkinliği büyük bir artış göstermektedir.

Çokuluslu şirketlerin ev sahibi ülkeye yaptığı katkıların en önemlisi ihracat rekabet

gücünü arttırmasıdır.4 Çokuluslu şirketler herhangi bir ülkede yatırım yaparken beraberinde

sermaye, teknoloji ve yönetim bilgisi getirir; ev sahibi ülke dünya çapında pazarlara kolayca

erişme olanağına sahip olan çokuluslu şirkete mal ve hizmet tedarik eden yerli firmalar

sayesinde bölgesel ve global piyasalara erişim olanağına kavuşabilir. Yerli firmalar, yaparak

öğrenme süreci sonrasında ihraç ürünlerinin çeşitlenmesini sağlarlar. Çokuluslu bir şirketin

herhangi

bir ülkede yatırım yapması halinde çokuluslu şirketin ev sahibi ülkeye getirdiği sermaye, bilgi

ve beceri ile teknoloji ölçüsünde ev sahibi ülkenin reel milli gelirinde artış olur. Ev sahibi

ülkenin vergiler yoluyla elde ettiği ek gelirler ile toplumun elde ettiği dolaylı faydalar çokuluslu

şirketin elde ettiği getiriden daha yüksekse çokuluslu şirketin doğrudan ekonomik etkileri ev

sahibi ülke lehine gelişir.5

---------------------------------------------------------

4 UNCTAD (2002), World Inwestment Report 2002: Transnational Corporations and Export Competitiveness, New York: United

Nations, s.151.

5 Coşkun Can Aktan - İstiklal Y. Vural, Globalleşme Sürecinde Çokuluslu Şirketler, s.15

4

Yeni dünya düzeninin vazgeçilmez bir parçası olan bu sistem içerisinde ülkemizin de

toplam yabancı varlığı 36,7 milyar Amerikan doları, yurtdışı satışları 23,4 milyar Amerikan

doları ve istihdam ettikleri yurtdışı işgücü 115.539 kişiye ulaşan 29 Türk çokuluslu şirketi

bulunmaktadır. İlk en büyük beş şirket toplam piyasanın %58’ini diğer bir deyişle 21,4 milyar

Amerikan dolarını kontrol etmektedir. En büyük on şirket ise toplam yabancı varlığın

%70’inden biraz daha fazlasını (toplam 26,4 milyar Amerikan dolarını) kontrol etmektedir.6

Yurtdışında 426 iştiraki olan bu yirmi dokuz çokuluslu şirketin iştiraklerinin 326’sı Avrupa ve

Orta Asya’da, 53’ü Ortadoğu ve Afrika’da, 31’i Doğu Asya, Güney Asya ve Kalkınmış Asya-

Pasifik’te7 ve 16’sı ise Kuzey ve Güney Amerika’da faaliyet göstermektedir.8

Çokuluslu şirketlerin küreselleşmeyle paralel olarak devam eden bu gelişmeleri

ekonomik, sosyal ve kültürel anlamda topluma sağlayacağı katkıların ve oluşacak türlü

fırsatların yanı sıra yine aynı çeşitlilikte tehlikeli durumların da oluşabileceği gerçeğine karşı da

bir takım önlemlerin alınmasında faydalı bir gereklilikte bulunmaktadır.

Yeni Dünya Düzeni İçerisinde Türk Dünyası

Yeni düzen oluşurken Türkiye’nin de bu sistemin içerisine jeostratejik konumu ile dolaylı

olarak entegre olduğunu rahatlıkla görebiliyoruz. Yukarıda detaylı olarak verilen bilgiler

ışığında da sistemin içerisinde ki pay ve oranlarını belirtilmiştir. Bu süreç özellikle siyasi

yapının değiştiği 1980 yılı ve sonrasında başlamıştır. Yeni yapı ile birlikte ekonomik sistem

kendini yenilemiş serbest piyasa ekonomisi ve teşvik sistemi, dış ticaretin, faizin ve sermaye

dolaşımının serbestliği ile yeni bir döneme geçiş yapılmıştır. Ekonomik boyutunun yanı sıra

jeostratejik konumundan kaynaklı siyasi olarak da önemli bir rol üstlenmektedir. Avrasya’nın

merkezinde olmasından dolayı Akdeniz, Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz, Orta Asya ve Orta

Doğu gibi merkezi noktaların hem birbirleriyle hem de Avrupa ile bağlantılarının sağlanması

durumunda bölgesel bir güç odağı konumundadır.

Türkiye’nin bu konumu sayesinde önemli bir güç odağı olmasının birçok getirisi vardır.

Bu durumun sonuçları kendini özellikle enerji alanında göstermektedir. Komşu olduğu

bölgelerin dünyanın en zengin petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip olması ve bu kaynakların

---------------------------------------------------------

6 Sedat Aybar, Utku Ören KHÜ, Barış Sazak DEİK, Çokuluslu Türk Şirketleri Araştırma Raporu, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu

(DEİK), Kadir Has Üniversitesi Ekonomi Bölümü, New York Columbia Üniversitesi Vale Center Columbia (VCC), İstanbul ve

New York, 24 Mart 2014

7 Kalkınmış Asya-Pasifik ülkeleri Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda’dır.

8 Sedat Aybar, Utku Ören KHÜ, Barış Sazak DEİK, “a.g.m.”

5

Doğu-Batı istikametinde taşınması konusunda iktisadi açıdan en kısa ve en az maliyetli

güzergahı sunmaktadır. Türkiye’nin katkılarıyla Doğu-Batı Enerji Koridoru Projesi’nin

gerçekleştirilmesi, bölgesel olduğu kadar küresel anlamda da ekonomik sonuçlar doğuracaktır.9

Günümüzde aynı gelişmeler ışığında Orta Asya ve Kafkasya’da da değişimler

yaşanmaktadır. Özellikle Sovyetler Birliğinin parçalanmasından sonra ortaya çıkan devletler

içerisinde, serbest piyasa ve ekonomik özgürlüklerine kavuşan Türk Cumhuriyetleri de aynı

süreçlerden geçmiş bulunmaktalar. Yeni kurulan devletlerin hızlı bir şekilde ulus bilinci

oluşturma ve devletin vazgeçilmezi olan millet olgusunu oluşturarak ekonomik anlamda

gelişmelere başlanmıştır. Enerji rezervleri sayesinde hem ekonomik özgünlüklerini kazanmış

hem de dünyada ki güç odağı devlet ve uluslar üstü kurumların ilgi odağı haline

dönüşmüşlerdir. Özellikle 19.yy ve 20.yy'lar da İngiltere ve Rusya’nın Orta Asya üzerinde

politik baskı ve kontrol uygulama çalışmalarına günümüzde İran ve Çin'in de dahil olduğunu

görmekteyiz. Bölgenin jeopolitik konumu ve enerji rezervleri büyük devletlerin gözlemi altında

ve bölge üzerinde yoğun bir nüfuz mücadelesine sahne olmaktadır. Bölgede etkin olan dış

odakla üç güç merkezi Rusya, Çin ve İran Türk cumhuriyetlerini çevrelemekte ve baş güç

odaklarının bölgeye müdahil olmasına engel olmaktadırlar. Ancak Azerbaycan ve Kazakistan’ın

daha sonra da Özbekistan’ın merkeze dahil olmaları dengeleri değiştirmeye başlamıştır.

Türkiye’nin içerisinde olmayan hiçbir oluşumun bölgeye ve bölge halklarına yarar

sağlamayacağı aşikardır. Ancak bu oluşumun ne tür bir örgütlenme olacağı konusunda somut

adımlar atılamamaktadır. Halihazırda bölgede faaliyet gösteren oluşumlardan en etkilisi

''Şangay İşbirliği Örgütü'' , ''Bağımsız Devletler Topluluğu'' ve ''Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma

Örgütü’dür. Fakat Türkiye bu oluşumların hiçbirinde bir etkinliğe sahip değildir.

Tarih boyunca Orta Asya Türk Milleti’nin ana vatanı olmuştur. Bozkırda göçebe bir hayat

esası yaşayan Türkler bu coğrafyada kurdukları devletler ve yerleşik hayata teşkil etikleri büyük

şehirler ile Türk medeniyetinin ve bölgesel kalkınma ve refahın ticaret yolu ile de gelişiminde

yararlı olmuşlardır.10 Türkiye bölgesel bir aktör olarak öncelikle Türk devletleri ile işbirliği

modelleri geliştirmek durumundadır.

---------------------------------------------------------

9 Fırat Bayar, Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, S: 32, (2009),

s.34

10 V.V. Bartold : “Türkistan ve Türkler”, Çev. D. Ahsen Batur: “Orta Asya, Tarih ve Uygarlık”, Selenge Yayınları, İstanbul 2010, s.

28-36.

6

Enerjinin Ekonomi Politiği

Günümüzde enerji politikalarını anlayabilmek için öncelikle enerji jeopolitiğini

incelemek gerekmektedir. Enerji jeopolitiği hem ülkeler hem de bölgesel dengeleri oluşturan

önemli faktörlerdendir. Devletlerin güç durumlarını ve hükümet politikalarını önemli ölçüde

etkilemektedir. Enerjiye ulaşım, devletlerin teknolojik yöntemleri, ham madde erişimi ve bu

erişim araçlarının kullanımı, uluslararası alanda meşru gösterme gibi durumların yanı sıra; her

durumda kaynaklara erişimi sağlamak gibi çıkar mücadeleleri ve bu süreçlerin getirisi

karşısında alınan önlemler ve uygulanan yöntemlerin hepsi enerji eko-politiğinin zorlu

parçalarıdır.

19.yy ikinci yarısında ortaya çıkan petrol yeni keşiflere, endüstrisinin gelişmesine ve yeni

bir ticari faaliyet alanına sebep olmuştur. Ülkeler kendi altyapılarını oluşturmuş gelişme

sürecinde uluslaşma akımı ile kaynaklarını millileştirmeye gidilmiştir. Ülkelerin yanı sıra petrol

şirketleri de kendilerine bir taban oluşturarak varlıklarını, konumlarını sağlamlaştırarak

sürdürmeye çalışmışlardır. 20.yy başlarından itibaren savaşların hem varlık sebebi hem de

yürüteci konumuna gelmiştir. Dünya sahnesinde ki önemi arttıkça uğrunda savaşlar verilmeye

başlanmıştır. 1950'lerde Dünya da petrolün üretim merkezi ABD'den Orta Doğu ve Kuzey

Afrika’ya kaymış ve fiyatı alternatiflerine (kömür, linyit vb.) göre daha da ucuzlamıştı. Bununla

beraber piyasaya çıkan yeni petrol ürünleri ile petro-kimya sanayisi de gelişmekteydi. Petrol

artık Dünyanın yeni kalkınma ve itici gücünü oluşturmaktaydı.

Enerjinin bir savaş sebebi olması ve bugünkü enerji coğrafyaları üzerinde yaşanan

sıkıntıların temeli ilk olarak 1960 yıllarda petrolün bir silah olarak kullanılmasını öngören ve

sonucunda İsrail'in Mısır'a saldırmasıyla alevlenen devamında Arap-İsrail savaşlarının yaşanması

durumudur. Arap milliyetçiliğinin yaygınlaştığı Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde başlayan bu

yeni dönem ile batı karşıtı tutumlar sonucunda petrolün, İsrail ve onu destekleyen ABD ye karşı

bir koz olarak kullanılmasıyla beraber Petrol Krizi sürecine girilmiş ve bu süreci ''Petrol İhraç

Eden Arap Ülkeleri Teşkilatı''nı (Organization of Arap Petroleum Exporting Coutries - OAPEC)

kullanarak şekillendirmişlerdir.11 Bu süreç karşısında artan petrol fiyatları karşısında çoğunluğu

''Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü'' (Organisation for Economic Co-operation and

Development-OECD) üyesi ülkeler olan gelişmiş Batılı ülkeler, 1973 Arap petrol ambargosu

---------------------------------------------------------

11 OAPEC ile ilgili ayrıntılı ve güncel bilgi için bkz. http://oapecorg.org/index.html.

12 Uluslararası Enerji Ajansı ile ilgili ayrıntılı ve güncel bilgi için bkz. http://www.iea.org/

7

benzeri gelişmelere karşı güvenliklerini sağlamak amacıyla ''Uluslararası Enerji Ajansı''nı

(International Energy Agency - IEA) kurdular.12 Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre, mevcut

koşullar altında küresel enerji talebinin 2035 itibarıyla bugünkü seviyesine oranla yüzde 50’den

fazla artması beklenmektedir.13

Avrupa’nın enerji tüketiminin 2020 itibarıyla yüzde 70'inin yabancı kaynaklarca

karşılanıyor olması beklenmektedir. Bu bağlamda 2030’da Avrupa’da ki gaz tüketiminin de yüzde

85’i ithal ediliyor olacaktır.

Bu gelişmeler ışığında ve Sovyetler Birliği'nin dağılması, Körfez Savaşının çıkması ve

yeni petrol ve doğal gaz rezervlerinin ortaya çıkışı yeni bir Enerji ekonomi politiğinin de

oluşturulmasına sebep olmuştur. Bu durum, Türkiye’nin dünyada ki toplam petrol ve doğal gaz

rezervlerinin yaklaşık yüzde 70'inin bulunduğu bölgede yer alması, jeopolitik konumu

dolayısıyla doğu-batı koridoru ile Orta Asya, Orta Doğu ve Kafkasya'da ki petrol ve doğal gazı

Avrupa’ya aktarımda potansiyel hat olması, OECD ülkeleri arasında en yüksek elektrik üretimi

artışına sahip olması14 ve kendi bölgesi içerisinde bir enerji terminali olma iddiası ile çok büyük

bir önem taşımaktadır.15

Türk Dünyası Enerji Profili

Türk Dünyası coğrafyasında petrol ve doğal gaz rezervlerinin büyük bir bölümü Hazar

havzasında bulunmaktadır. Hazar'ın böyle bir potansiyele sahip olması beraberinde birçok

soruna da zemin hazırlamaktadır. Özellikle Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Hazar

havzasında kıyısı olan devletler arasında, kaynakların sahipliği, yatırımcı teşviki ve

vergilendirme gibi hakların hangi ülkeler tarafından kullanılacağı tartışması devam etmektedir.

Bu hukuki statü sorunu genel olarak iki farklı görüşe sahiptir. Hazar'ın bir göl olduğunu iddia

eden İran ve Rusya bir tarafta, deniz olduğunu kabul eden Azerbaycan ve Kazakistan bir taraftır.

Türkmenistan’ın tutumu belirsizlik göstermektedir. Hazar deniz olarak kabul edildiğinde bütünü

ulusal bölgelere ayrılacak, göl olarak kabul edildiği takdirde kıyısı olan ülkeler belli bir uzaklığa

kadar özel alanlara sahip olacak, ortada kalan kısımda ortak alan olarak kullanılacaktır.16 Bu

konuda Kazakistan ve Rusya arasında 1998 yılında imzalanan bir anlaşma ile Hazar Denizi’nin

dibi ulusal bölgelere ayrılmış fakat yüzey kısmı herkesin kullanımına sunulması

kararlaştırılmıştır.

---------------------------------------------------------

13 World Energy Outlook 2012, Paris, OECD/IEA, 2012.

14 International Energy Agency, Turkey-1997 Review, OECD Basım Merkezi, Paris, 1997.

15 Hakan Akbulut, Enerji Diplomasisi, http://www.mfa.gov.tr/enerji-diplomasisi.tr.mfa.

16 Alaeddin Yalçınkaya, Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar›, Bağlam Yayınları, Ankara, 1998, s.70

8

Türk Dünyası enerji jeopolitiği belirleyen etkenler arasında yer alan petrol rezervi en

yüksek olan ülke Kazakistan’dır. Bu durum Kazakistan'ın ekonomi ve siyaseti için de büyük bir

taşımaktadır.

Hazar Bölgesi Ham Petrol Rezervleri17

Ülke Ham Petrol Rezervi

(Milyar Varil)

Potansiyel Ham

Petrol Rezervi

Toplam

Azerbaycan 7 – 12,5 32 39 – 44,5

İran 0,1 15 15,1

Kazakistan 9 – 29 92 101 – 121

Rusya 0,3 7 7,3

Türkmenistan 0,546 – 1,7 38 38,546 – 39,7

Özbekistan 0,3 – 0,594 2 2,3 – 2,594

Toplam 17,246 – 44,194 186 203 – 230,194

*Yalnızca Hazar kenarındaki bölgeler dahil edilmiştir.

Orta Asya da Sovyetler Birliği'nden ayrılan ülkeler arasında Rusya Federasyonundan

sonra ikinci en büyük petrol üreticisi olan Kazakistan, Petrol sektöründe ki dev yatırımcılar

tarafından ilgi ile takip edilmekte ve ülkenin petrol sahalarına büyük yatırımlar yaparak

sahaların kapasitesi geliştirilerek dünya pazarına entegre olmak için projeler geliştirilmektedir.18

Aynı durum Azerbaycan içinde geçerlidir. Rusya ve Kazakistan’dan sonra üçüncü sırada gelen

Azerbaycan da aynı dönemlerden geçmiştir. Birliğin dağılması ve yeni devletlerin ortaya

çıkışından sonra piyasanın öncüleri ile Azerbaycan arasında 1994 yılında ''Asrın

Mukavelesi'' adı verilen petrol anlaşmasının imzalanmış ve bu durum ülkenin dünya ile

entegrasyonu konusunda ilk ciddi adım olarak yorumlanmıştır.19

Petrolün yanı sıra zengin doğal gaz kaynaklarına da sahip olan Hazar havzası, Türk

Dünyası Enerji jeopolitiğinin vazgeçilmez coğrafyasıdır. Rusya ve İran'dan sonra en geniş doğal

gaz rezervlerine sahip olan Türkmenistan’ın yıllık doğalgaz tüketimi 10milyar metreküptür. Bu

oranın yüzde 55'i sanayi yüzde 35'i de elektrik sektöründe kullanılmaktadır. Ülkede faaliyette

bulunan elektrik santrallerinin toplamı 6 ve bu santrallerin 5'i doğalgaz ile çalışmaktadır.20

---------------------------------------------------------

17 Necdet Pamir, Kafkaslar ve Hazar Havzasındaki Ülkelerin Enerji Kaynaklarının Türkiye’nin Enerji Güvenliğine Etkileri,

Türkiye’nin Çevresindeki Gelişmeler ve Türkiye’nin Güvenlik Politikalarına Etkileri Sempozyumu, Harp Akademileri, İstanbul,

2006, s.14

18 Saule Baycaunova, Kazakistan Petrol ve Gazının Türk ve Rus Dış Politikalarında Önemi, Avrasya Dosyası, Cilt:6 sayı:2 (2000)

s.252-275.

19 Yusifzade, Khoshbakht., “The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan”, Azerbaijan International, SOCAR

Section, Summer, 1996

20 Caspian Oil and Gas, International Energy Agency, Paris, 1998, s.254.

9

Hazar Bölgesi Doğalgaz Rezervleri21

Ülke Doğalgaz Rezervleri

(Trilyon cubic feet)

Potansiyel

Rezervleri

Toplam

Azerbaycan 30 35 65

İran 0 11 11

Kazakistan 65 88 153

Rusya - - -

Türkmenistan 71 159 230

Özbekistan 66,2 35 101,2

Toplam 232 328 560

*Yalnızca Hazar kenarındaki bölgeler dahil edilmiştir.

Türk Dünyasının önemli bir devleti olan Özbekistan da dünyanın en büyük 8. doğal gaz

üreticisidir. Aynı zamanda petrol tüketimini de büyük ölçüde karşılayacak üretime sahiptir.

Ancak Özbekistan petrol ihracatı yapan bir konumda değildir. Dünyanın sayılı gaz

üreticilerinden birisi olmasına rağmen ihraç ettiği ülkelerin başında Ukrayna, Kazakistan,

Kırgızistan ve Tacikistan gibi tamamı eski Sovyetler Birliği üyesi ülkeler gelmektedir.

Özbekistan’ın tek petrol ihraç yolu Rusya üzerinden Özbekistan rafinelerine petrol ürünleri

taşımak üzere inşa edilen hattın tersidir. Bunun yanı sıra Türkmen ve Özbek petrolünü,

Afganistan üzerinden Pakistan'a ulaştırmayı hedefleyen ''Orta Asya Petrol Boru Hattı''

projesinin gerçekleşmesi durumunda yeni bir imkana kavuşmuş olacaktır.22

Türkiye

Türkiye toplam enerji tüketiminin yüzde 90'ını petrol, doğalgaz ve kömürden sağlamakta

büyük çoğunluğunu ithal ederek sağlamaktadır. Toplamda 43,1 milyon ton ham petrol, 6,2

milyar metreküp doğal gaz rezervine sahiptir.23 Yukarıda belirtilenlerin ışığında Türkiye’nin

Türk Dünyası Enerji Profili içerisinde ki rolü üretimden ziyade transfer alanındadır.

---------------------------------------------------------

21 Necdet Pamir, ‘’a.g.m’’.

22 Necdet Pamir, “Orta Asya ve Kafkasya’da Güvenlik Arayışları Sürecinde Enerji Kaynaklarının Rolü”, İdris Bal(edit). 21.Yüzyılda

Türk Dış Politikası, Ankara 2004, s.514

23 Sektör Raporu, BOTAŞ, 2013

10

Ülkemizin enerji kaynakları tüketimi içerisinde en büyük paya yüzde 35 ile doğal gaz

sahiptir. Başta Rusya Federasyonu olmak üzere Azerbaycan, İran, Cezayir ve Nijerya’dan doğal

gaz ithal etmekteyiz. İran, Rusya, Suudi Arabistan ve Irak'tan da petrol ithalatı

gerçekleştirilmektedir.24 Bunların yanı sıra 2003 yılından yapılan anlaşma ile 2007 yılından

itibaren Yunanistan'a doğal gaz ihracatı yapmaktayız.25

Türkiye’nin enerji alanında ki üretim, ihracat ve ithalat verileri göz önünde

bulundurulduğunda, ülkede sektörün gelişmeye açık bir potansiyel oluşturduğu net bir şekilde

görülmektedir. Bu verilere enerji profili açısından ülkemizin bir diğer önemli sektörü olan

transfer projelerini de eklediğimiz de piyasa etkinliği daha da belirginleşecektir.

Tengiz-Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi (BTC)

Azerbaycan ve Türkiye arasında 1991 yılından itibaren yapılması planlanan, yapımına

2003 yılında başlanılan ve 2006 yılında da açılışı yapılan proje ile Azerbaycan petrolünün

Türkiye'ye ve batı pazarlarına ulaştırılması sağlayan projedir. BTC yıllık 50 milyon ton varil

kapasiteye sahiptir. Bu projeye 2006 yılında Kazakistan’ın da katılması ile hem Türk Dünyası

hem de Enerji piyasası açısından çok büyük önem taşımaktadır.26

Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı

Bu proje ile Azerbaycan doğal gazının Gürcistan üzerinden Türkiye'ye taşınması

amaçlanmaktadır. 2001 yılında yapılan anlaşma ile 15 yıl süreli yılda 16 milyar metreküp doğal

gaz alımı tasarlanmıştır. 2010 yılı içinde toplam 6,8 milyar m³ gaz taşınmış olup, bu miktarın

4,4 milyar m³’ü BOTAŞ’a satılmıştır. Projenin ana hedefi ikinci aşamada bölgede üretilecek

doğal gazın Türkiye üzerinden Avrupa’ya iletilmesidir.27

Hazar Geçişli Doğal Gaz Boru Hattı

Türkmen gazının uygun güzergah üzerinden Türkiye'ye Avrupa pazarlarına ihracını hedefleyen

bir projedir. 1991 yılında yapılması planlanmış ancak çeşitli sebeplerden dolayı faaliyete

geçirilememiştir. Hazar geçişli ismini Hazar Denizi'nin altından döşenecek bir boru hattıyla

Azerbaycan'a ve Türkiye'ye taşınması sonrası Avrupa'ya ulaştırması düşüncesinden

almaktadır.28

---------------------------------------------------------

24 Sektör Raporu, BOTAŞ, 2013

25 Sektör Raporu, BOTAŞ, 2013

26 Zafer Ateş, Doğu-Batı Enerji Koridoru: 2 Tamam 1 Eksik, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, s:23

27 TPAO, http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_tr/sub_icerik.aspx?id=146

28 TPAO, http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_tr/sub_icerik.aspx?id=146

11

Mavi Akım

Mavi Akım Projesi, Türkiye ve Rusya arasında yapılan üçüncü doğal gaz alım

anlaşmasıdır. Rus doğalgazının Karadeniz’in altından Türkiye'ye 25 yıl süreli yılda 16 milyar

m³ doğal gaz taşınması kararlaştırılmıştır. Anlaşma süresince Rusya'dan toplam 365 milyar

metreküp doğal gaz alınması planlanmıştır. Mavi Akım Projesi'nin en önemli özelliği Rusya

Federasyonu ile daha önce yapılan iki anlaşmadan farklı olarak herhangi bir geçiş ülkesi ile

muhatap olmaksızın, doğrudan Türkiye'ye doğal gaz verecek olmasıdır.29

Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP)

2012 yılında İstanbul'da Azerbaycan ile Türkiye arasında imzalanan anlaşma ile

Azerbaycan'ın Şahdeniz II alanından bir yılda 16 milyar metreküp gazı Türkiye üzerinden

Avrupa'ya ulaştırılması planlanan bir proje gerçekleştirilmiştir. Projenin, %20 payı BOTAŞ'a ve

%80’i Azerbaycan petrol şirketi olan SOCAR’a aittir. Boru hattının başlangıç kapasitesinin

yıllık 16 milyar metreküpe ulaşması bekleniyor. Yaklaşık 6 milyar metreküp Türkiye'ye, geri

kalanı ise Avrupa'ya teslim edilecek.30

Ayrıca, Irak’ın kuzeyinde yer alan doğal gaz sahaları için saha geliştirme, üretim, gaz

işleme ve boru hattı yapımını içeren kapsamlı bir proje geliştirilmiştir. Proje ile Irak doğal

gazının Türkiye’ye ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya transit taşınması ile iki ülke arasında bir

doğal gaz koridoru geliştirilmesi amaçlanmaktadır.29

SONUÇ

Günümüzde Türkiye ekonomisi, gelişmekte olan ülkeler kategorisinde üst sıralarda yer

almaktadır. Nüfus bakımından yeterli işgücüne sahip olması, nüfus yoğunluğunun genç ve

dinamik özellikte olması ve temel refah verilerinin yeterli düzeyde gelişmişlik göstermesi ile

yükselmeye de devam etmektedir. Bu özellikler ve jeo-stratejik konumu ile Türkiye diğer

alternatiflerine göre daha ayrıcalıklı konumdadır.

---------------------------------------------------------

29 Sinan Oğan, Mavi Akım Projesi: Bir Enerji Stratejisi ve Stratejisizlik Örneği, Stradigma Strateji ve Analiz E-Dergisi, sayı 7,

(2003)

30 Gulmira Rzayeva, Burcu G. Punsmann ve M. Mete Göknel, Tanap Raporu, Hazar Strateji Enstitüsü, Enerji Araştırmaları Merkezi,

(2012)

29 Sektör Raporu, BOTAŞ, 2013

12

Türkiye Soğuk Savaşın bitmesi, Doğu Blok'unun dağılmasından sonra bölge içerisinde

rahat bir nefes almaya başladı. Özellikle Sovyetler Birliği'nin dağılması siyasi açıdan önemli

avantajlara sahip olmasını sağlamıştır. Türkiye içerisinde bulunduğu bölge siyaseti sayesinde

uluslararası ilişkilerde öne çıkmaya başlamıştır. Türkiye'yi öne çıkaran olgular yalnızca

jeopolitik konumu değildir. Sovyetlerin dağılmasından sonra ortaya çıkan bağımsız Türk

Cumhuriyetleri’nin de etkisi oldukça fazladır. Öyle ki bu devletlerin Türk asıllı olmaları din, dil,

ırk ve tarih gibi ortak birliklerinin olması bu devletler ile gerçekleştirilebilecek her türlü

işbirliğine zemin hazırlamakta, karşılıklı siyasi ve ekonomik çıkarlar açısından güvenilirlik

sağlayacaktır. Bugünkü gelinen nokta da gösterilen somut gelişmeler ile Azerbaycan ve

Kazakistan başta olmak üzere Türkmenistan ve Özbekistan ile yakın ilişkiler içerisine

girilmektedir. Bu devletlerin bölgede etkin bir güç durumda olan, başta Rusya olmak üzere Çin,

ABD ve AB gibi dışarıdan baskı unsurlarının kendi sistemlerini kurmaya çalıştıkları ve adına

''Yeni Dünya Düzeni'' dedikleri sömürgeciliğin sevimli gösterilen diplomatik boyutlu

politikalarına boyun eğdirilmek durumda kalmaları oldukça üzücü bir durumdur. Bu nedenle

Türkiye'nin daha gerçekçi ve gözle görünür adımlar atarak bölgeye yönelmesi ve bu şekilde

politikalar geliştirmesi gerekmektedir.

Yıllar boyunca Rus egemenliği altında Sibirya bölgesinde bulunan Türk devletleri, Çin

kontrolünde ki Doğu Türkistan, Irak'ın Türk bölgesi olan Kerkük ve İran' da Türklerin yoğun

şekilde yaşadıkları bölgelerde çıkarların petrol ve doğal gaz rezervleri dünya yüzdesinin önemli

bir çoğunluğunu oluşturmaktadır. Genel olarak Türk Dünyası dünya petrol rezervlerinin yüzde

20'sine, doğal gaz rezervlerinin yüzde 50'sinden fazlasına sahip konumdadır. Ancak petrol

üretiminin yüzde 18'i, doğal gaz üretiminin ise yüzde 30'luk kısmı Türk Dünyası topraklarında

gerçekleşmektedir. Özellikle bir Türk gölü olan Hazar havzası Türk Dünyasının Basra Körfezi

konumundadır. Hazar denizine kıyısı olan başta Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan'ın

petrol ve doğal gaz açısından dünyanın önemli ülkeleri arasında yer alıyor olması bu ülkeler

adına sevindirici bir durumdur. Fakat gerçek anlamda bağımsız ve güçlü bir devlet olabilmenin

en önemli koşulu ekonomik anlamda bağımsız olabilmektir. Bu koşulu sağlayabilmeleri için,

ülkelerin Rusya'dan geçerek uluslararası pazarlara çıkan tüm ihraç yolları ve sanayi alanında ki

bağımlılıklarına yeni ve güvenilir bir alternatif bulmaları gerekmektedir. Aksi takdirde Rusya

hala kendisini Sovyetler, bu ülkeleri de doğal uzantısı olarak görmeye devam edecektir.

Türk Cumhuriyetlerinin tam olarak hem ekonomik hem de siyasi bağımsızlıklarına

kavuşabilmeleri için kendi petrol ve doğal gaz boru hatlarına sahip olmaları gerekmektedir.

Bunun içinde en doğru alternatif Doğu-Batı Enerji Koridoru'nun merkez noktası durumunda

Türkiye hattıdır. Tengiz-Bakü-Ceyhan projesi ile Azerbaycan ve Kazakistan'ın doğal

13

kaynaklarının uluslararası pazarlara kesintisiz yollardan ulaşmasını sağlayarak Rusya'ya olan

bağımlılığını bir ölçüde azaltmaktadır. Aynı şekilde Türkmen gazının da alternatif güzergah

olarak Hazar denizinin altından Türkiye kanalıyla uluslararası pazarlara çıkışının sağlanması

Türkmenistan'a da ekonomik anlamda nefes aldıracak bir projedir. Bu güzergah içerisinde bir

diğer önemli durum da işgal altında bulunan Azerbaycan topraklarının geri kazanılması ve

Rusya-İran protokolüyle Türkiye'nin, Türk Dünyası ile olan bağlantısının kesilmesini

amaçlayan bu projeye bir son verilmesidir. Nitekim Türkmen gazının bağımsızlık mücadelesine

Ermeni işgali altında ki Dağlık Karabağ'ın da bağımsızlığıyla yeni bir boyut getirerek dünyaya

tam anlamıyla Türk petrol ve gaz ihracının yapılması, tam bağımsız Türk Dünyası'nın imzası

olacaktır.

Bu durum sonucunda; Türkiye enerji kaynakları bakımından stratejik çeşitliliğe sahip

olacak, Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan petrol ve doğal gaz ihracatında doğal

alternatiflere kavuşmuş olacak ve Doğu-Batı Enerji Koridoru ile Türk Dünyası ülkeleri,

Avrasya’nın stratejik öneme sahip, bölgede söz sahibi devletleri konumuna geleceklerdir. Bu

konumları ile gelecekte uluslararası siyasete yön veren, petrol ve doğal gazla sınırlı olmayan,

her alanda yetkin ve söz sahibi yumuşak güç unsuru bir ülkeler topluluğu olacaklardır.

KAYNAKÇA

Akbulut Hakan, Enerji Diplomasisi, http://www.mfa.gov.tr/enerji-diplomasisi.tr.mfa. (08

Nisan 2015)

Aktan Coşkun Can ve İstiklal Y. Vural, Globalleşme Sürecinde Çokuluslu Şirketler,

http://www.canaktan.org/ekonomi/cok-uluslu/aktan-makale.pdf , s.15 (15 Mart 2015)

Ateş Zafer, Doğu-Batı Enerji Koridoru: 2 Tamam 1 Eksik, Uluslararası Ekonomik

Sorunlar Dergisi, s:23

Aybar Sedat ve Utku Ören KHÜ, Barış Sazak DEİK, Çokuluslu Türk Şirketleri

Araştırma Raporu, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), Kadir Has Üniversitesi Ekonomi

Bölümü, New York Columbia Üniversitesi Vale Center Columbia (VCC), İstanbul ve New

York, 24 Mart 2014

Azerbaijan International, SOCAR Section, Summer, 1996

Bartold Vasily Viladimiroviç , “Türkistan ve Türkler”, Çeviren D. Ahsen Batur: “Orta

Asya, Tarih ve Uygarlık”, Selenge Yayınları, İstanbul 2010, s. 28-36.

Bayar Fırat, Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye, Uluslararası

Ekonomik Sorunlar Dergisi, S: 32, (2009), s.34

Baycaunova Saule, Kazakistan Petrol ve Gazının Türk ve Rus Dış Politikalarında Önemi,

Avrasya Dosyası, Cilt:6 sayı:2 (2000) s.252-275.

14

Ertuna Özer, Kapitalizmin Son Direnişi, Alfa yayınları, 2005, İstanbul.

International Energy Agency, Turkey-1997 Review, OECD Basım Merkezi, Paris, 1997.

http://www.iea.org/ (27 Şubat 2015).

NARULA Rajneesh ve John H. DUNNING, Endüstriyel Kalkınma, Küreselleşme ve

Çokuluslu Şirketler: Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Yeni Gerçeklikler, Çev. Hidayet Keskin,

Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Y.2008, C.13, S.2

s.415-443

OAPEC http://oapecorg.org/index.html. (27 Şubat 2015).

ÖZTÜRK Feza, Küreselleşme-Yeni Dünya Düzeni, http://www.mfa.gov.tr/kuresellesme-

yeni-dunya-duzeni.tr.mfa (25 Şubat 2015).

Oğan, Sinan. “Mavi Akım Projesi: Bir Enerji Stratejisi ve Stratejisizliği Örneği”, Ağustos

2003. http://www.stradigma.com/turkce/agustos2003/makale_04.html (05 Mart 2015).

Pamir Necdet, Kafkaslar ve Hazar Havzasındaki Ülkelerin Enerji Kaynaklarının

Türkiye’nin Enerji Güvenliğine Etkileri, Türkiye’nin Çevresindeki Gelişmeler ve Türkiye’nin

Güvenlik Politikalarına Etkileri Sempozyumu, Harp Akademileri, İstanbul, 2006, s.14

Pamir Necdet, “Orta Asya ve Kafkasya’da Güvenlik Arayışları Sürecinde Enerji

Kaynaklarının Rolü”, İdris Bal(edit). 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, Ankara 2004, s.514

Rzayeva Gulmira, Burcu G. Punsmann ve M. Mete Göknel, Tanap Raporu, Hazar Strateji

Enstitüsü, Enerji Ararştırmaları Merkezi, (2012)

Sektör Raporu, BOTAŞ, 2013

TPAO, Petrol ve Doğal Gaz Boru Hattı Raporu

http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_tr/sub_icerik.aspx?id=146 (07 Mart 2015)

UNCTAD (2002), World Inwestment Report 2002: Transnational Corporations and

Export Competitiveness, http://unctad.org/en/docs/wir2002_en.pdf , New York: United Nations,

s.151. (24 Şubat 2015)

World Energy Outlook 2012,

https://www.iea.org/newsroomandevents/speeches/weo_launch.pdf , Paris, OECD/IEA, 2012.

Yalçınkaya Alaeddin, Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar›, Bağlam Yayınları,

Ankara, 1998, s.70 (03 Mart 2015)

Yusifzade, Khoshbakht., “The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan”,

Caspian Oil and Gas, International Energy Agency, Paris, 1998, s.254.