30
[h"qyz oeyg Û 22 dixehqid] zexe`pde cb xzq` ± '`id oin zlehp ytpd' wxniipÎbxacleb ilhp ` xear mixab ly drepzk mipeixehqidd ipira 'zexe`pd' dqtzp zeax mipy jyna dligz didy ,miteqelitd oe`zpt .izernyn ciwtz lk da e`lin `l miypy ,mixab ,miypd ly ozllkdl d`iad `l ef dagxd j` ,mipyd mr agxed mpn` ,icnl mvnevn .mixab ly dxeag dxzep zexe`pde 1 ly dixehqidd megza milretd mixwege zexweg axwa zxkip mipexg`d mixeyra .zexe`pe miyp oia xywd xg` zewgzd ly dnbn xcbine miyp 2 `yepa weqirl xarn ikxca sqep ot exwira `edy ,'zexe`pd zaygna miyp' ly xzei oyide uetpd ,mixe`pd mixabd ly daygnd 3 ,zepeebn zewihwxte miycg mihaid dzr mipgap zexe`pa miyp ly ozeaxern lr micnlne ,die`xd ald zneyzl okl mcew ekf `ly .dtewzd ly izeaxzd xvezl dlirtd oznexz lre 4 'zeizexag' byende gpend * x"cl mb dcen ip` .xn`nd zpkda daxd ezxfr lr xpiit l`eny 'text ixenl zecedl ipevxa .zelirend mdizexrd lr myd melr `xewle ,onbew lh x"cl ,oiihylnxnÎqihn lwqt 1 :e`x D. Outram, The Enlightenment, Cambridge 1995; C. Opitz & U. Weckel, ‘Einleitung’, Ordnung, Politik und Geselligkeit der Geschlechter im 18 Jahrhundert, eds. C. Opitz et.al., Göttingen 1998, pp. 7–21 2 :miaxn hrn ,e`x D. Goodman, The Republic of Letters, A Cultural History of the French Enlightenment, Ithaca & London 1994; C. Opitz et al. (eds.), Tugend, Vernunft und Gefühl. Geschlechterdiskurse der Aufklärung und weibliche Lebenswelten, Münster 2000; C. Hesse, The Other Enlightenment – How French Women Became Modern, Princeton & Oxford 2001; S. Knott & B. Taylor (eds.), Women, Gender and Enlightenment, Hampshire 2005 illk ote`a zexe`pa wqerd xtql . :e`x xcbne miyp lr agxp oeic alyn j` D. Outram, Panorama of the Enlightenment, London 2006 3 :e`x zhlea `nbecl P. Hoffmann, La femme dans la pensée des Lumières, Paris 1977 4 xeliihe hep ;(my) dqd ;(2 dxrd ,lirl) zexg`e uite` ;(1 dxrd ,lirl) lwee uite` :e`x ;(my) onceb ;(my) D. Goodman, ‘Public Sphere and Private Life: Toward a Synthesis of Current Historiographical Approaches to the Old Regime’, History and Theory, 31 (1992), pp. 1–20; U. Weckel, Zwischen Häuslichkeit und Öffentlichkeit. Die ersten deutschen Frauenzeitschriften im späten 18. Jahrhundert und ihr Publikum,

Esther Gad and the Enlightenment (Hebrew)

Embed Size (px)

Citation preview

[h"qyz oeyg Û 22 dixehqid]

zexe`pde cb xzq` ± '`id oin zlehp ytpd'

wxniipÎbxacleb ilhp

`

xear mixab ly drepzk mipeixehqidd ipira 'zexe`pd' dqtzp zeax mipy jyna

dligz didy ,miteqelitd oe`zpt .izernyn ciwtz lk da e`lin `l miypy ,mixab,miypd ly ozllkdl d`iad `l ef dagxd j` ,mipyd mr agxed mpn` ,icnl mvnevn

.mixab ly dxeag dxzep zexe`pde1

ly dixehqidd megza milretd mixwege zexweg axwa zxkip mipexg`d mixeyra.zexe`pe miyp oia xywd xg` zewgzd ly dnbn xcbine miyp2`yepa weqirl xarn

ikxca sqep ot exwira `edy ,'zexe`pd zaygna miyp' ly xzei oyide uetpd,mixe`pd mixabd ly daygnd3,zepeebn zewihwxte miycg mihaid dzr mipgap

zexe`pa miyp ly ozeaxern lr micnlne ,die`xd ald zneyzl okl mcew ekf `ly.dtewzd ly izeaxzd xvezl dlirtd oznexz lre4'zeizexag' byende gpend

*x"cl mb dcen ip` .xn`nd zpkda daxd ezxfr lr xpiit l`eny 'text ixenl zecedl ipevxa.zelirend mdizexrd lr myd melr `xewle ,onbew lh x"cl ,oiihylnxnÎqihn lwqt

1:e`xD. Outram, The Enlightenment, Cambridge 1995; C. Opitz & U. Weckel,‘Einleitung’, Ordnung, Politik und Geselligkeit der Geschlechter im 18 Jahrhundert,

eds. C. Opitz et.al., Göttingen 1998, pp. 7–212:miaxn hrn ,e`xD. Goodman, The Republic of Letters, A Cultural History of the

French Enlightenment, Ithaca & London 1994; C. Opitz et al. (eds.), Tugend,Vernunft und Gefühl. Geschlechterdiskurse der Aufklärung und weiblicheLebenswelten, Münster 2000; C. Hesse, The Other Enlightenment – How FrenchWomen Became Modern, Princeton & Oxford 2001; S. Knott & B. Taylor (eds.),

Women, Gender and Enlightenment, Hampshire 2005illk ote`a zexe`pa wqerd xtql .:e`x xcbne miyp lr agxp oeic alyn j`D. Outram, Panorama of the Enlightenment,

London 20063:e`x zhlea `nbeclP. Hoffmann, La femme dans la pensée des Lumières, Paris 19774xeliihe hep ;(my) dqd ;(2 dxrd ,lirl) zexg`e uite` ;(1 dxrd ,lirl) lwee uite` :e`x

;(my) onceb ;(my)D. Goodman, ‘Public Sphere and Private Life: Toward a Synthesisof Current Historiographical Approaches to the Old Regime’, History and Theory,31 (1992), pp. 1–20; U. Weckel, Zwischen Häuslichkeit und Öffentlichkeit. Dieersten deutschen Frauenzeitschriften im späten 18. Jahrhundert und ihr Publikum,

wxni ipÎbxacleb ilhp

76

)sociability,zexe`pa 'iaihwipenew'd otd lr ybcd ,(5wcwecnd oeird oke

miypd ly onewn xwgl miycg miwit` egzt ,zextqd dcya miypd zetzzydazeaven miypd ± xcbine miyp itlk zexe`pd zcnr ± oey`xd `yepay cera .zexe`pa

onvr miypd oexg`a ,(mixab aexl) mibed icia zeqgiizdl `yenk ,liaq hwiiae`kzeynyn.zerce zepeirx ly dvtdae xeviia wlg zelhepd ,zelirt zepkeq

cb xzq` ly zil`ehwlhpi`d dzenca wqerd ,igkepd xn`nd sxhvn ef dnbn l`,zexe`pd l` dxyr ryzd d`nd dptna ef dlikyn dyi` ly akxend dqgi z` ogeae

dzc z` dxind j` dicedik dlcbe dclepy ,cb xzq` .dizepeirx l`e dikxr l`dwenr zeaxern dpibtd ,diigl miyelyd zepya dxyr ryzd d`nd ziy`xa zexvpl

.dnzeg z` da driahde zitexi`d zixeaivd dxifd l` dxcg s`e zexe`pd giya,uxd dhiixpde oeqlcpn d`izexec ,oiel lgx odipiae ,dinia zexg` zeicedi miypk

l` dipnxb icedi z` dbxcda axiwy (divxehlew`) zeaxizd jildza wlg cb dlhp.zaaeqd zeaxzd6zeiqlwd zexividn ,zitexi`d zextqd ly zadlp z`xew dzid cb

dipnxb ixra zexte`ae mipexh`za zexicza dxwia ,xzeia zipxcend zextql cr

zepeirx dbtq jk ick jez ;zeaxze xtq iyp` mr miwecd mirbn dniiwe ,dtexi`ehetiyd xyek z`e mc`d ly zipeazd zlekid z` eyibcdy ,dztewza mivetp eidy

.cigid ly inepehe`d

Tübingen 1998; H. Albrect et al. (eds.), Formen der Geselligkeit in Nordwest-deutschland, 1750–1820, Tübingen 2003:eeyde .J.B. Landes, Women and the Public

Sphere in the Age of the French Revolution, Ithaca & London 1988;G. Eley, ‘Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in theNineteenth Century’, Habermas and the Public Sphere, ed. C. Calhoun, Cambridge

1994, pp. 289–339, esp. 307–3195:e`xJ. van H. Melton, The Rise of the Public in Enlightenment Europe, Cambridge

2001; H.E. Bödeker, ‘Aufklärung als Kommunikationsprozeß’, Aufklärung, 2, 2(1988), pp. 89–111; L.E. Klein, ‘Enlightenment as Conversation’, What’s Left ofEnlightenment? A Postmodern Question, eds. K.M. Baker & P.H. Reill, Stanford

2001, pp. 148–1666itxbeixehqid oeicl ± zepey zeaihwtqxtn df jildz epga miax mixeaigoia ,aewlee 'y :e`x

jildz ly ixcbnd ota oeirl .b"qyz aia` lz ,1918-1780 dipnxb icedi ,drinhl cegii:e`x ,oilxa lr ybca ,dipnxba zeaxizdS.M. Lowenstein, The Berlin Jewish

Community: Enlightenment, Family and Crisis, 1770–1830, New York, 1994;D. Hertz, Jewish High Society in Old Regime Berlin, New Haven–London 1988;ziy`xe dxyrÎdpenyd d`nd seqa zexe`pd zeaxze oilxaa zeicedi miyp ,wxniipÎbxacleb 'pzhiqxaipe` ,diteqelitl xehwec x`ezd zlaw myl xeaig ,ixcbn gezip ± dxyrÎryzd d`nd

;d"qyz ,oli`ÎxaN. Naimark-Goldberg, ‘Reading and Modernization: TheExperience of Jewish Women in Berlin around 1800’, Nashim, 15 (2008), pp. 58–87

zexe`pde cb xzq`

77

,zexe`pl zipiite` zizxewia dyiba zcievn ,cb xzq` cvik oegal ywan df xn`n

lr xbiz z`xew `idyk ,daizkd mler l` dtxhvde zizaygn ze`nvr dgtihmibed oda elbcy zeixcbn zeqitz lr jkn zegt `le ,zeizxeqn zenxep lre zecqen

qez`l ,lynl ,`le) zexe`pl cb ly dzaxw ik orh` .dinia mihlea mixe`pzeicedid dizecici zeaxl ,dztewz zepan zeax ly odizenya xywpy ,dwihpnexd

,dly dlertd jxce daygnd ote` aevira rixkn lwyn zlra dzid (lirl exkfedyjk ± zxge`nd zipnxbd zexe`pl cb ly dzaxw .'dxe`p dyi`' dzepkl ozip ok` ike

ly olew zlabd lr zetiwzae ianeta xrxrl dze` d`iady `id ± oeicd on dlridgeexy dibele`ci`l cebipa ,z`f .ixeaivd giya die`x zxaec dnvra ze`xle miypd

`pd ixt `id s` ,dztewzaziaa diciwtzl dyi`d z` liabdl dywiay ,zexexyt`i mihlead dixeaign miipya oeird .zixeaivd dnad on dxicdle dgtynae

zra da j` zexe`pd lr dqqazd xen`ky ,zihqipintd dzxewia xg` dligz aewrlzinvrd dzqitz ogaiz okn xg`l .da dpenhd zeikxrdÎec z` dtyge dcbp d`vizavrnk zizeaxzd dpvqa lirt ciwtz `lnl dpevx .zil`ehwlhpi` dyi`k cb ly

,dxe`p dyi` ly rcen crvk ,zihxe`zd dzxewia ly iyrn meyiik bvei ldw zrcly enekiqae ,zpwezn dxag ly dpepikl dpeilr zeaiyg ef oirn zelirtl zqgiind

.zexe`pd qez`a ahid mirehp diyxeyy zihqipint dcnrk ,xac7

a

mieewa dly ditxbeiad z` xfgyl mixyt`n miniiwd zexewnd ?cb xzq` dzid in,alvexe meid) e`lqxaa dclep cb .miillkWroclaw(ziqext dhilya f` ,oiletay ,

,1767 zpya d`xpd lkk8ezckp mb `et` dzide ,uiyaii` lqipe cb l`tx ly mzak

7xn`na ea yeniya ze`xl oi` dxyr ryzd d`nd seqa wx rited 'mfipint' gpendy it lr s`miypd ceary z` ,zixabd dipenbdd z` exwiay zeqitze zeixe`z :ihqipexk`p` yeniy dfzxewial ik m` ,ok iptl daxd zeniiw eid gek ly micwenn ozxcd z`e oziiltd z` ,mixabl

:e`x ± ote` ox`w ixack ,'my did `l' oiicr efK. Offen, European Feminisms1700–1950, Stanford 2000, p. 30

8dclep cb bpilixa (cxpxa) ac itl .dzxihte dzcil ikix`z lr wiecn rcin `vnpa oi`:e`x - aexiwa 1820 zpya dxhtpe ,1770 zpy zeaiaqaB. Brilling, ‘Eibenschütziana –

Anhang: Die Nachkommen des RJE’, Hebrew Union College Annual, 35 (1964),p. 270oi`e ,1767 zpyl d`xpk ,dzcil jix`z z` micwdl yi ik mixeaq mixg` mixweg .

:e`x ± dpy dze`a dglyy azkn `vnp oky ,1833 iptl dxhtp ik gipdlK. Rudert, ‘DieWiederentdeckung einer deutschen “Wollstonecraft”: Esther Gad Bernard Domeierfür Gleichberechtigung der Frauen und Juden’, Quaderni. Dipartimento di Lingue e

wxni ipÎbxacleb ilhp

78

.rcepd uiyaii` ozpedi 'x ly9cr mle` ,cxpxa l`enql d`yip `id 1791 zpya

,befd ipa eyxbzd cala mipy yng xearke oehxy lr mdi`eyip elr dxdn10zeawraezegiztd on dzpdp `id .oilxal e`lqxan dixebn z` wizrdl cb dhilgd dcixtd

,zexg` zexe`p miyp mr rbna d`ae ,dzc ipa itlk ziqextd dxiaa dxxyy ziqgid,zeicediÎ`le zeicedi11lg 1801 zpya .miipnxb lynin iyp`e mil`ehwlhpi` mre

xii`nec jixcixt mldlieel d`yipe dilbp`l dipnxbn dxary zr ,diiga sqep dptn)Domeier`l ,(jixcixt hqebe` ilbp`d jiqpd ly iyi` `tex yniy xy`) ixvepd (

dxfg seqal j` ,zepey zevx`a dlra cvl cb dccp jk xg` .dzc z` dxindy iptlryzd d`nd ly miyelyd zepya ,dnlerl dkldy cr drwzyd day ,oecpell

.dxyrmileyknd lr xabzdl ick miax mivn`n cb driwyd mipy oze` lk jldna

.zipxcen zil`ehwlhpi`k dcnrn z` gthle ,dpin lkl lrne ,dzc dipta eaivdyztlgdl dinia zelikyn miyp axwa zevetp eidy zewihwxta dwtzqd `l cb

dpin zepa ziaxnk `ly :zeiyi` zeieazkzd e` miizxag miybtn oebk ,zepeirx`id

dzelirta wdaen iehia `hazd xacde ,dizerc z` miaxa rinydl dywiadiigl mixyrd zepy ziy`xn ± dzexba zepy ziaxn jxe`l dqxtzdy ,zizextqd

mixn`n ,mixiy dnqxt ,zilbp`a mb j` zipnxba xwira dazk cb .dzenl cr hrnke.minebxz oke ,zxewiae rqn ixtq xe`l d`ived ,mipey zr iazka qenlet ixace

icedi xtq zia zkepg lbxl ilikyn xywda dazky otec `vei cg` xiy `ivedl,1791 zpya e`lqxaa ipxcen12izeaxzd agxnl uegn dldpzd zizextqd dzelirt

dlert agxn drivdy drepz ,zicedid dlkyda od ze`xl yi jkl mxebd z` .icedid

Lettere Straniere, Università di Lecce, 10 (1988), p. 220; B. Hahn, ‘“GeliebtesterSchriftsteller”. Esther Gads Korrespondenz mit Jean Paul’, Jahrbuch der Jean-Paul-

Gesellschaft, 25 (1990), p. 149i`) lqip znwenn uiyaii` ozpei 'x ly ei`v`v zniyxa± zipinyd ezak (cb xzq` ly Dn

268 'nr ,(8 dxrd ,lirl) bpilixa e`x.10cxpxa l`enql d`yip cb xzq` ik dler e`lqxaa zicedid dlidwd ineyixn ,bpilixa itl

270 'nr ,my ± 1796 zpya epnn dcxtpe 1791 zpya.11) qilpb dc m`cn mr cgeina miwecd mixyw cb dxvi oilxaa dzedy jldnaGenliszxteq ,(

dglyy azkn lynl e`x - zr dze`a xira dxxebzdy ,dwfg ziyp drcez dl dzidy diztxv,[8 dxrd ,lirl] o`d lv` `aen) 1800 ipeia (xhkix) le`t o`'f ipnxbd xteql cb

:zipnxbl ziztxvn qilpb ly xtq dnbxz s` cb .(29 'nrDie beiden Mütter oder dieFolgen der Verläumdung, Von Frau von Genlis. Aus dem Französischen übersetzt

von Esther Bernard geb. Gad. 3 Theile, Berlin 1800–180312:e`xEsther Bernard, geb. Gad, ‘Gedicht’, Nachricht von dem unter dem Namen

Wilhelmsschule zu Breslau errichteten Institut zu einer verbesserten Unterweisung

zexe`pde cb xzq`

79

,dnvr cba ode ,lirt wlg da lehil miypl dxyt` `l j` miipxcen micedil izextq

itk ,zillkd zeaxzd l` divn`n z` zeptdl dticrde zecdid on dwgxzd xy`dxkdl cb dzkf diig inia .dztewzae dzaiaqa mixg` micedi mil`ehwlhpi` eyry

miicedi mibega od miicediÎ`l mibega od ,zil`ehwlhpi`e zxteqk znieqn,'miipxcen'13zeipnxb zexweg enqxt dpexg`l wxe dxdna dgkyp dzenc mle`

.dizece` lr micg` mixwgn14

dici zgzn cb d`ivedy miwzxnd mixeaigd cg`15mr dwenr zedcfd syegy -

dibedy ixcbnd xcqa miypd ly onewn mr zipexwr zeccenzd onfa eae zexe`pd icriiqenletd xn`nd `ed - opekl eywia‘Einige Äußerungen über Hrn. Kampe’ns

Behauptungen, die weibliche Gelehrsamkeit betreffend’zecg` zeie`hazd)zrd azka 1798 zpya xe` d`xy ,(ziypd zepcnld lr dtn`w oec` ly eizeprh lr

der Kinder dasiger Juden-Gemeinde und der am 15. März 1791 erfolgtenfeyerlichen Einweihung desselben, Breslau 1791, pp. 85–88

13) lney ailheb o`dei jepigd yi`e xteqd dxyr ryzd d`nd ziy`xa jxry xeaigSchummel() 'cxpxa m`cn' e` ± cb xzq` ly zizextqd dziiyr lr rcin llekMadame Bernarditk ,(

:e`x ± my dzpekyBreslauer Almanach für den Anfang des 19. Jahrhunderts, Breslau1801, 1, pp. 53–60xe` e`xy mixg` mineqxta mb dxkdl dzkf cb ly zizextqd dzcear .

:oebk ,dztewzaC.W.O.A. von Schindel, Die deutschen Schriftstellerinnen desneunzehnten Jahrhunderts, Leipzig 1823–1825 (Reprint: Hildesheim, New York

1978), 1, pp. 102–106; 2, pp. 74–75ianeta exicdde da e`bzdy micedi eid diig inia .lr lney ly itxbeiad jxrd z` ycgn qitcd xra xht likynd .mil`ehwlhpi`d dibyid z`

) 'zinley' zrd azka ,cb xzq`Sulamith, 5, 1 [1817], pp. 252–258zpya ,xzei mcwen .(z` xikfd ,b`xta xe` d`xy ,'htixyh`p`n ryhiic yicii' mini jix`d `ly zrd azk ,1802zeicedid miypd zg`k 'cb dclepy ,xzq` cxpxa m`cn zllednde znqxetnd dyi`d'

:e`x hehivl) dpnfa zecnelndR. Kestenberg-Gladstein, Neuere Geschichte der Judenin den böhmischen Ländern, 1, Tübingen 1969, p. 206(.

14lka mixkfen odizenyy ,uxd dhiixpde oeqlcpn d`izexec ,oiel lgx oebk miypl cebipazewegx mizrl wx mipeixehqidd ici lr dlred cb xzq` ly dny ,dtewzd zeyp l` zeqgiizd

) bpilxfiiw xi`n did df oiipra otec `vei .dzen ixg`M. Kayserlingextqa (Die jüdischenFrauen in der Geschichte, Literatur und Kunst, Leipzig 1879 (Reprint: Hildesheim,

Zürich, New York 1991), pp. 234–236xn`n hxcex oixw dnqxt mixeyr ipyk iptl wx .:mb e`xe .(8 dxrd ,lirl) zizextqd dzelirt lr ivelgB. Hahn, Unter falschem Namen.

Von der schwierigen Autorschaft der Frauen, Frankfurt a/M 1991d`ived s` o`d .:mb e`xe .(8 dxrd ,lirl) o`d e`x ± cb ly dhr ixtn micg` miazkn xe`lG. Schulz, ‘Jean

Paul und die Breslauer Schriftsteller’, Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau, 15 (1970), pp. 329–354meid riten cb ly dny .

mipey mipewiqwla.15261-258 'nr , (8 dxrd ,lirl) hxcex e`x dtiwn mineqxt zniyxl.

wxni ipÎbxacleb ilhp

80

ipnxbdDer Kosmopolit) qee l`ipc o`ihqixk zkixra ,Voßzenyde mihehivd lk ;

maizkk md oldle o`k.(xewna16mixre e`lqxa ,oilxaa micedi mixteqy dryazeptdl cb dxga ,igxf`d mcnrn z` mcwl oeiqipa mixe`p zepeirx lr epryp ,zexg`

dyg ik okzii .miypd :dkiizyd dil`y zxg` dveaw ly dzpbdl divn`n z`,micedil divtivpn` ozpiz m` mby dpiad ike dicedik xy`n xzei dyi`k zelabn

ziibeq z` mcwl dticrd okle - dcnrna izernyn xetiyn dpdz `l dyi`k `id.miypd17lr ylgy ,agxp ixeaiv oeicl obtena cb dtxhvd df xn`n zervn`a

zncwzn zixcbn dqitz swyn dxeaig .dxaga oceriie miypd jepig lr ,dlek dtexi`.dilyk z` dgiken zra dae zexe`pd on dpefipy ,zipktdne

eid cb xzq` ly dizerc geqipl xiyid ripnd ,xeaigd ly ezxzek dcirny itkccenzdl ywan cb xzq` ly dxn`n .'ziypd zepcnld lr dtn`w oec` ly eizeprh'

dibebctd megza eritydy drtydd zeax zeiencd zg` ly zeixcbnd dizeriaw mr) dtn`w jixpiid mik`ei ,zxge`nd zipnxbd zexe`paCampe, 1746–1818itk ,(

extqa eyaeb dl`yVäterlicher Rath für meine Tochter.(izal zida` dvr)18

miixletetd mikixcnd cg`l dxdna dide 1789 zpya dpey`xl xe` d`xy ,df xtqa,miypd jepig `yepa dipnxb zevx`a miritynde19hqipitexzplitd jepigd yi` gtih

16exewna rited xn`ndÎaDer Kosmopolit. Eine Monathsschrift zur Beförderung wahrerund allgemeiner Humanität, 3, ed. C.D. Voß, Halle 1798, pp. 577–590`aen `ed .

:e`x ± oldl mihehivd migewl o`kne ,jepige miyp lr miixehqid zexewn sqe` jezaE.Kleinau & C. Mayer (eds.), Erziehung und Bildung des weiblichen Geschlechts. Einekommentierte Quellensammlung zur Bildungs- und Berufsbildungsgeschichte von

Mädchen und Frauen, 1, Weinheim 1996, pp. 56–6317:e`x micedid ly divtivpn`d ivn`n oial zeihqipintd zeprhd oia daxiwd zcin lr

J. Carlebach, ‘The Forgotten Connection. Women and Jews in the Conflict betweenEnlightenment and Romanticism’, Leo Baeck Institute Yearbook, 24 (1979), pp.107–138; U. Frevert, ‘Die Innenwelt der Außenwelt. Modernitätserfahrungen vonFrauen zwischen Gleichheit und Differenz’, Deutsche Juden und die Moderne, ed.

Sh. Volkov, München 1994, pp. 75–94lbrna ,aewlee 'y ;minyihp` ,micedi ± syeknd'nr ,(6 dxrd ,lirl) wxniipÎbxacleb ;140-130 'nr ,2002 aia`Îlz ,mixg` mipnxbe

230-216.18`ed xtqd ly `lnd enyVäterlicher Rath für meine Tochter. Ein Gegenstück zum

Theophron. Der erwachsenern weiblichen Jugend gewidmet von Joachim HeinrichCampe’n(1796 biieeype`xa zxecdn hhevz o`k).

19`vi xtqd ,zeihxitd zeqtcdde zexfegd zeqtcdd z` oeayga `iadl ilan' ,ciny dit itl:e`x - 'dtewza zepa jepig lr xzeia ixletetd xtql dide 1832 cr zexecdn xyraP. Schmid, ‘Weib oder Mensch, Wesen oder Wissen? Bürgerliche Theorien zurweiblichen Bildung um 1800’, Geschichte der Mädchen- und Frauenbildung, 1, eds.

zexe`pde cb xzq`

81

diciwtza dwetiq z` z`vene invrd dyenin lr zxzeeny drepk dyi` ly ienic

.dxeqn zia zxwre dirx ,m`k20zipbxead dibele`ci`d on wlg deeid df iyp ienicdpenyd d`nd jldna dtexi` zevx`ae dipnxba dhytzdy ,zexitqd zcxtd ly

ixeaivd agxnd on miypd zxcdl d`xwe ,dxyr ryzd d`na z`y xziae dxyrmiax mixwgn migikeny itk ,dglvd ly zlaben dcina - iziad agxna ozlabdle

.epinia21

peig irvn`k jepigl dax zeaiyg dtn`w wiprd zexe`pd yi` bebctkozxykdl i

xara dxkipy dgpfdd z` xwia ok lre ,iziad agxna odiciwtz zyelyl miypd lyl`ci` did `l miypd jepig ezqitz it lry oeeikn mle` .miypd jepigl rbepd lka

,zipbxead dyi`d ly daevir ,epiidc - zg` zixwir dxhn el dcrep `l` envr ipta'Dzeia' `ny e`22miypl wiprdl ywia `edy rcid ly etwid z` dtn`w liabd -23

E. Kleinau & C. Opitz, Frankfurt & New York 1996, p. 331zniyx it lr hetyl m` ..dlev`d one ddeabd zepbxead on xwira ,miyp axwa dcd`a lawzd xtqd ,y`xn miiepndzetyl dpy dxyr yng jez mbxez `ede ,dipnxb inegzl xarn bxg xtqd ly ezvtd agxn

,ziztxv ,zicpled oebk zepey:e`x ± zipce ziplet ,ziqexC. Kersting, ‘Prospekt fürsEheleben, Joachim Heinrich Campe: Väterlicher Rath für meine Tochter’, Sklavinoder Bürgerin? Französische Revolution und Neue Weiblichkeit 1760–1830, ed. V.

Schmidt-Linsenhoff, Frankfurt 1989, pp. 371–390, esp. pp. 373–37520) 'ocerii' it lr ,ze`xwp zeipbxea miyp ,dtn`w zprhlBestimmunginvr lehia oibtdl ,(

zedn` ,zebprn zeirx'k zecwtzn ody drya ,mixg` ikxvl oxqnzda oxye` z` `evnle) 'zepeap zia wyn iy`xe zekpgnbeglückende Gattinnen, bildende Mütter und weise

Vorsteherinnen des innern Hauswesens.17-16 'nr ,(18 dxrd ,lirl) dtn`w ± (21dxar xcbin it lr zepgaend zecxtp zexitq izyk ixeaivd agxnde ihxtd agxnd zqitz

ixehqidd gezipa oda dyniyy zeax mipy xg`l ,mipexg`d mixeyrd ipya zxkip dlhlhmicwenn mixwgn .dycgd zra hxtae ,xara miypd ly onewn zpadl ziqiqa zxbqn ixcbndeywiay (dtn`w ly extq oebk) miihnxbext miazk ly iaihtixwqxtd miite` z` meid mityeg,cere z`f .ze`ivnd oial mpia xrtd z` mihilane ixabde iypd agxnd oia dcxtd xevil

vd dxitqd zbvd mvr ik mb mi`xn mixwgndmiinehekic migpena zihxtd dxitqde zixeai:e`x ± dceqin zirhen miix`pia miktdkG. Bock, ‘Challenging Dichotomies:

Perspectives on Women’s History’, Writing Women’s History. InternationalPerspectives, eds. K. Offen et al., London & Bloomington 1991, pp. 1–23;A. Vickery, ‘Golden Age to Separate Spheres? A Review of the Categories andChronology of English Women’s History’, The Historical Journal, 36, 2 (1993), pp.383–414; L.E. Klein, ‘Gender and the Public/Private Distinction in the EighteenthCentury: Some Questions about Evidence and Analytic Procedure’, Eighteenth-

Century Studies, 29, 1 (1995), pp. 97–10922l`k ipnxbd bebctd ly jepigd hwiext l` bpihqxw dhqixw zqgiizn dtn`w ly extq gezipa

389 'nr ,(19 dxrd ,lirl) bpihqxw e`x ± 'miypd zeial zipkz'.23zxwre zlyan ly dnxl ltyez zipbxead dyi`dy zexyt`d on dtn`w biizqd cg` cvn

wxni ipÎbxacleb ilhp

82

.miaxa ezpbtde eneyii z` oke24dyi`l mewn did `l dtn`w ly zixcbnd ezqitza

miweqirk eqtzp ziaa dyi`d iciwtze ziypd zepcnld - zxteq e` zipcnldbved zxteqde zcnelnd dyi`d .hlgen ote`a df z` df milleyd ,miinehekic

s`e dyi`e lra oia zcneln dgiy s` ,ezprhl :dgtynd iigl ziynn dpkqk extqalr ,mrh xqg e` sexy ,geln lk`n lr mixtkn mpi` zia zxwr ly dqenlewn onex

wepit lr ,dqiakd zgpfd lr ,zipfafa zia zlklk lr ,ziad wyna diqenlxcp`.cenilae daizka ziad zxwr ly dweqirn zexiyi miraepy minbt - miclid25

miypd ly diiyrd agxn z` mvnvl zet`eyd ,el` oirn zevxgp zeriaw cbpocerii ielinl uegp eppi` (dtn`w zprhl) xy` il`ehwlhpi` weqir lkn owigxdle

drc"a wifgn dtn`w oec`' ,dzrcl .dtixg zxewia cb xzq` driad ,xvd ipzlrezd) "zizvltnmonströsen Begriffz` repnl dzid dzti`y ;'zeipcnl miyp lr (

ozekf lr obdle ,cg`k miype mixab axwa dl` oirn 'mirhen zepeirx' ly mzehytzdly ezbvda daeyg ziqiqa dgpd dgec cb oi` .aezkle cenll miyp ly ozlekie- iziad agxna miixwird miciwtzd micwten miypd icia ik dprhd `ide ,dtn`w

obtena z`f dyer `id oi` mipt lk lr26d`ex dppi` `id eil` hlgen cebipa j` -dcewtz cb ipira .daizke zepcnl lleyd weqir `l i`ceeae icrla cerii ef zegilya

mi`yep l` dziipt mvrn mbtp epi` dl miicegiid minegza dyi`d lymipyxc ,lynin iciwt miynynd mixab ly mzelirty myk ,miil`ehwlhpi`

z` mirpdl lkezy ick mb ,dnÎzcina dizerici z` aigxdl dl uilnd ok lre ,zinzq ziamyl mb j` ,dizepa z` jpgl dicia dlrie dpeap dxeva mixirvd diclia lthl ,dlra ly epnf

i`d dcinlde d`ixwd zeawra ik yyg `ed ,ipy cvn .ziqiqa zinvr d`pdzcnelnl didz dydxrd ,lirl) bpihqxw lv` jk lr oeic e`x ± iziad agxna ie`xd dcewtzl wifi xacd ike icn

386-382 'nr cegiia ,(19.24xeng weti` did miypd on dtn`w ly (cb ly dzpigan ,zennewnde) zehlead eizeriazn zg`

58 oeiv cil ,oldl oeic e`x ± miaxa odizerici zpbtda.25.53 'nr cegiiae ,72-46 'nr ,(18 dxrd ,lirl) dtn`w26,dgeexy drcd mr dnikqd `l `id ik wiqdl ozip cb xzq` ly dhr ixt mixg` miazkn

oeciie ,xn`nd zaizk xg`l zecg` mipy dnqxty xtqa .iyp ciwtz ozedna od ziad zecearys` minieqn mixwnae ,ziyrn zexyt`k dyi`e lra oia miciwtz ztlgd dbivn `id ,oldlmavn s` lr ,zizgtyn dilici`a igy bef cb dybt oecpell oilxan dzriqp jldna .dievxlk z` `liny df `ed ,ezcear xyek z` ok lre eci z` cai` xy` xbp ,lrad :dpeyndziad ixcq lr dxiny ,leyia) oi`eyipd iiga dyi`l llk jxca mixenyd eidy miciwtzddzgtyn z` qpxtl dgilvde dcearl d`vi ,zxyken zxtez ,ezy` eli`e ,(eizepa jepigejixvy `ed xzeia wfgd ik `ed yecw rah weg' ,cb ici lr ehhevy itk ,dyi`d ixacl .ceaka

) 'dwfgd ip` zrke ,qpxtlEs ist ein heiliges Gesetz der Natur, daß der erwerben muß,der der Stärkere ist, und das bin ich jetzt:e`x ± (Briefe über England und Portugal

an einen Freund, 1, Hamburg 1808 (new ed.), pp. 18 ff20 cenrn o`k hehivd ;.

zexe`pde cb xzq`

83

oi` ,cb dprh ,jkitl .zepcnld mr cia ci miax dk mixwna zkled ,miphtyne

.'ef z` ef gxkda ze`ivend ,zeipbexhd zelrn lrk zedn`de zepcnld lr fixkdl'mb ,zeiepnein xqege zepcnl xqeg mr cgi miiwzdl dieyr ziyp zeaic` m`' ixdy

.'zeaeyg zeizia zepekz lhal aiig eppi` dyi` lv` ircn rci27

swez lr xrxrl cb d`vi ,dwibeld mlern mibyenae miircn milka zcievn

zepwqnl ribdy ink ,izaygn lyka eze` dniy`d `id .dtn`w ly eizeriawzegpd jnq lr zkl zewigxn odizeklydyixeixtÎ`,xgy zexqgk zexazqnd

zxfra dgikene ,xzei dwven rwxw lr zavip `id eli`e .ieby ibelenhqit` jildzamiperihixe ixhqetÎ`zencwend eizegpd ik (xewna zeybcdd izy ;dixack)

dcewtz oial dyi`d ly zil`ehwlhpi`d zelirtd oiay xywl rbepa jk .zeafekd ly mzn`zdÎi` lr fixkn dtn`w :ziaa,cb zpreh ,dgiken ze`ivnd cera ,miipy

dliren s` `l` dwifn dppi` zepcnldy cala ef `l ik.dl` miciwtz ielinldi`xl:'ixkn ly mvnevnd bega' dizeitvzn milerd mipezp zqiibn `id

,zepievnd izexagn dnk ly zeiziad odizelrn z` miaxa bivdl il did xzen m`

`l yi` if` ,zexteqk owlg z`e ,icnl zelikyn miypk xakn df oze` xikn mlerdy

izrpkzydy `ltzn didixe ixhqetÎ`ippd ;dwifn izla ziypd zepcnld ik

mb zeidl dieyr `idy dxeaq ip` ,llka m`d e` ,dnk cr - dwifn izla zpreh

.ixac jynda z`f xne` ,dliren28

dtn`w ly ezebdpzd ,zeixcbnd eizeriawl qiqa ynynd rerxd ceqid xe`l

eizepwqny it lr s` oky ,zixeaiv zeixg` zxqgk cb xzq` ly dipira zxiihvn,dzin`l zn`k zeqtzp ,miaxa zenqxtzn od zeweca zecaer lr zepryp opi`

zeiekf lra yi` ly ecvn zeixg` xqeg edf ok lr' :agx xeaiv ly elxeb z` zerixknezerc hlet `ed xy`k ,dtn`w oec`k zewdaen,ixe ixtÎ``wptyeb zelawn dl`e ,

.'ezenk yi` ly zxkend ezeknql zeced29

dxe`pd dzebiizqd z` dpibtn `idy jez ,zeplyxa wx `l dtn`w z` dniy`n cb'zglqp izla zeaiwr xqeg'a mb `l` ,zenecw zerc lr zeqqeand zecnrn

)unverzeihliche Inkonsequenz`exwl ezal uilnd dtn`w .ely daygnd ewa (zezin`d' zyikx z` el ag envr `edy ,'jpinn mc`' azky zc `yepa xtq

2763 ,58 ,57 'nr ,(16 dxrd ,lirl) cb.28.59-58 'nr ,my29‘Unverantwortlich ist es daher, wenn ein Mann von Herrn Campe’s entschiedenen

Verdiensten, Meinungen a priori, öffentlich hinwirft, die durch die anerkannteAutorität eines solchen Mannes, zu Gesezzen gestempelt werden’.59 'nr ,my -

wxni ipÎbxacleb ilhp

84

.eixack ,zcde dibele`zd megza eixerp zepya 'zepey`xd30dxin`a dz`x cb xzq`

oec` cvik qetzl zlbeqn ippi`' :extq jxe` lkl ezcnr xe`l ,zibel dxizq ef`veiy xtqa ,dtn`wcbply zcnelnd dzxivi z` hhvl lbeqn ,ziypd daizkd

aiig envr `ed dly ,dyi`zeax dkdxen` dzid zizaygnd zeaiwrd ,cb itl .'zeibele`zd zezin`d ly okxr z` lhal :zetelg izyn zg`l dtn`w z` liaedl

oind zepa ly ozlekia zecedl' e` ,iyp oinn zxagnl zeced ykx xy` zeizcdezecear caln ,liren dnÎxac aipdl ,odipian zecg` ly weic xzil e` ,eply

.'ziad31mixabl dneca ,dtn`w oky ,cenild `yepa cb zrcl dlbzn dnec dxizq.okpgln wqet epi` j` zecneln miypl brel ,mixg` miax32

ixaca zcwenn dzid cb ly dztwzd ik wtq oi` dk cr e`aedy mixacd xe`lxy`n xzeil dt`y cb ik xexiaa xkip z`f mr cgi .lirl oievy itk ,dtn`w

sxhvdl dywia `id dxeaig zervn`a :mqxetnd xteqd ixac mr ziyi` zeqnltzdzeax zevx`a ldpzdy xr ixeaiv oeic l`miypd ly onewn zece` lr dtexi`a

.ei`iyn cg`l ,ziztxvd dktdnd zeawra ,minid mze`a ribde ,zipxcend dxaga

mixeyrd jldna ,mdipia dtn`we ,mihlea mibed egqip df ixcbn oeicn wlgkzeprhd .zexe`pd gexa zeixcbn zeixe`z dxyr dpenyd d`nd ly mipexg`d

oia ,'zeiyp' zepekze 'zeixab' zepekz oia zexexa zewelg ly oneiw xaca ernyedympn` eid `l ,'miiyp' dlert inegze 'miixab' dlert inegz oia ,'iyp' rahe 'ixab' rah

dibeleia lr zklede zxaeb dcina dzr eqqazd j` ,ziaxrnd zeaxza zeycg,rcne33z`fae ,dpeaza inepehe`d yeniyd on miypd zxcd z` wicvdl ick eyniye

30.62 'nr ,my ,cb d`iad dtn`w ixac z`31‘unserm Geschlechte, oder vielmehr einzelnen Individuen desselben, die Fähigkeit

einzuräumen, etwas wahrhaft nüzliches, auch ausser unserer Haushaltung hervorbringen zu können’my ,my -.

32die`x m`e dirx zeidl dieyr dyi`' :(63-62 'nr) cb ly dixac jynd mb e`xe .60 'nr ,myÎde j"pzd `ed diiga d`xwy dn lk m` mb ,dkxrdlHamburger Kochbuch.[leyia xtq]

'zcneln zeidl dl l` wx ± xzei daxd elit` ± xzei envra yxec dtn`w xn j`.33cpixec zpiivny itkmilcadd z` xiaqdl ick mii`etxe mibeleia miwenip lr ybcd ,mxhe` d

lr daygnd z` cgiiy oiit`nd ile` `ed dxaga zixcbnd miciwtzd zwelg z`e mipind oiaxcbin it lr miciwtz zwelge mipind oia milcad lr miperih ixdy ,zexe`pd ztewza xcbin:mb e`xe .95-80 'nr ,(1 dxrd ,lirl) mxhe` e`x ± cinzne f`n mzqd on miniiw eidJ. Rendall, The Origins of Modern Feminism: Women in Britain, France and theUnited States 1780–1860, London 1985, pp. 7–32; S. Toppe, ‘Mutterschaft undErziehung zur Mütterlichkeit in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts’, Geschichteder Mädchen-und Frauenbildung, 1, eds. E. Kleinau & C. Opitz, Frankfurt & New

York, pp. 346–359

zexe`pde cb xzq`

85

oeica ceqid ipa` igipnn cg` ,eqex w`'f o`'f .zexe`pd ly dicri znybdn dyrnl

ly d`xydd zexewnne ,dxyr dpenyd d`nd ly diipyd zivgna dtexi`a ixcbndmqxetnd exeaiga xicbd ,envr dtn`wEmile ou de l’éducationxac lr e` lin`)

milcad jnq lr ,miype mixab oia dxexa miciwtz zwelg ,1762 zpyn (jepigde` ,xabl diig lk drepk didz dyi`d .mipind ipy ipa axwa lekiak oigady miclen

ewlga eqex raw ,eilrn dnvr z` miyl diiyteg didz `l mlerle ,xab ly ehetiyl.dxivid xeaib lin` ly eziieel za ,iteq ly dkepigl ycwend ,xtqd ly iyingd

onewne miypd jepig ly eaih iabl zkl zewigxn zeklyd ef zixcbn dikx`xiidl;mixg`l mirpi xy` z` zxne` dyi` ,rcei `ed xy` z` xne` xab' :zeaxzae dxaga

.'mrhl zg` rcil wewf cg` ,xacl ick34axwa - oerihd ew z` eqex jiynd - jkitlyi miypd axwa eli`e ,dnverde gekd ,zi`nvrd daygnd z` gthl yi mixabd

.dlral dnirp dirxl dze` ektdiy zepekz gztl35

m`zda ,mixe`pd zxeaga dyi`d ly dnewn mevnvl szey did hp`w l`epnr mb,'zrcl une`d' mr zexe`pd jildz z` recik ddif ipnxbd seqelitd .'iypd drah'l

,dpeaza inepehe`d yeniyd mr36eknzqda .miypd z` llk `l `ed df jildza j`

34‘L’homme dit ce qu’il sait, la femme dit ce qui plaît; l’un pour parler a besoin deconnaissance, et l’autre de gout’ – J.J. Rousseau, Emile ou de l’éducation, Paris

1964, p. 471(oldl oke ± p"bp ± ily mebxzd).35zeidl ,mdl mirpdl .mixabl iqgi zeidl aiig miypd jepig' :eqex ixackmexbl ,zlrezl mdl

,mze` mgpl ,mdl uriil ,mixbeak mda lthl ,mixirvk mze` jpgl ,oze` cakle aed`l mdlocnll yi dn dpde ,mipnfd lka miypd ly odizeaeg dpd ;miwezne minirpl mdiig z` zeyrl

] 'ozecli onl‘[T]oute l’éducation des femmes doit être relative aux hommes. Leurplaire, leur être utiles, se faire aimer et honorer d’eux, les élever jeunes, les soignergrands, les conseiller, les consoler, leur rendre la vie agréable et douce: voilà lesdevoirs des femmes dans tous les temps, et ce qu’on doit leur apprendre dès leur

enfance’,mc` zeidl mikpeg lin` z`y drya' ,ciny dit z`f dbivdy itk .455 'nr ,my ± [± 'ad`zdl lkei `ed day dyi` :weic xzil e` ,mc` eze` ly ezy` zeidl mikpeg iteq z`miypd jepig zgpfd cbp df xtqa dgn eqexy it lr s` ,jk .329 'nr ,(19 dxrd ,lirl) ciny

xeca`yepd z` dlrde mincew ze`l`l eizetwyd ,ixeaivd meid xcq`weec emr eaihd± miypdzeixcbne zeikepig zeixe`zl rbepd lka miritynd mixeaigd cg` did 'lin`'y mb dn

dxyr dpenyd d`nd ly diipyd zivgna.36) i`pilxad oegxia mqxtzdy ,'?idn zexe`p :dl`yl daeyz' exeaigaBerlinische

Monatsschrift`edy ,ezexbaÎxqegn mc`d z`ivi'k zexe`pd z` hp`w bivd ,1784 zpya (zkxcd ila elkya ynzydl mc`d ly ezlekiÎi`' mr zexbad xqeg z` ddife ,'ea my` envr

) zrcl frd' :drecid eznqiqa hp`w zvniz zexe`pd gex z` .'zlefdSapere audeune` xef` !(hwiext ± zexe`pd ,'?idn zexe`p :dl`yl daeyz' ,hp`w 'r :e`x ± '!jly jlkya ynzydl

eqn yy ?mlyp `ly.45 'nr ,1997 aia` lz ,dx`ya 'r zkixra ,mfipxcene zexe`p lr z

wxni ipÎbxacleb ilhp

86

oind od miyp :zepcnld on miypd z` xicd `ed mipind ipy ipa ly 'dpeyd mrah' lr

- dtia zwqer ozpeaz elit` .1764 zpya azk ,iteil xeywd lka oweqire ,dtidzeirahd dizepekza zrbet mvra zepcnld .xabd ly dwinrnd dpeazd znerl z`f

zerwzyd e` rbiin cenil' :dyi`d lyjka dyi`d gilvz m` mb ,zeaygna dai`knzepekz ,ozexicp lya .'dpinl zecgeind zelrnd z` miqxed ,dax dcina

'dxixw zelrtzd' xxerl zeieyr dyi` lv` zeritend zewinrn zeil`ehwlhpi`)kalte Bewunderungoind lr dlirtn dyi`dy mqwd z` zeyilgn od onfa ea j` ,(

,diiq`c m`cn oebk ,zipeeia `ln dy`xy dyi`' :ipyd37miqenlet zldpny e`,dlhy dc dfiwxnd oebk ,dwip`kn ipiipra38.'owf zlra zeidl s` dleki39zepeirx

,dtexi`a miax mibed ly mdiazka miiyi` miybcae mipey mipeeba erited ef gexaig iyp` zeaxlzepeirx mzqd on ik m` .dtn`w jixpiid mik`ei znbec mihlea jep

evne`e agxd xeaivd axwa epecip md ,ze`ivnd z` eaizkd `weec e`l dl`.miax ici lr zepey zeiv`ixeea40

37) diiqc o`Dacier, 1654–1720ziztxvl zipihle zipeein zeiqlw zexivi dnbxz (.38) dlhy dc dfiwxndChâtelet, 1706–1749lr .diztxv zi`wifite zi`wihnzn dzid (

:e`x dztewz xywda zil`ehwlhpi`d dzelirtL. Schiebinger, The Mind has no Sex?Women in the Origins of Modern Science, Cambridge, Mass. & London 1989,

pp. 59–6539:e`xI. Kant, Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen, Leipzig

[s. a., 19–], p. 37dpy miyelyn xzei xeark mbe ,1764 zpya mqxtzd hp`w ly df xtq .xtqa azk ,'zipcnld dyi`d' .zeax dzpzyd `l dlkydl zt`eyd dyi` lr hp`w ly ezrc`id eay ote` eze`a dixtqA zynzyn' ,1798 zpya mqxtzdy ,dibeletexzp` lr eize`vxd¦§

jxcay zexnl ,cg`a dwifgn `idy e`xi miyp`y ick z`yep `id eze`y ...dperya zynzyn:e`x ± 'ynyd it lr oeekn eppi` e` lret eppi` `ed llkI. Kant, Anthropologie in

pragmatischer Hinsicht, ed. Raymund Schmidt, Leipzig 1943, p. 27740eyniye zicegii zepyxt mizrl elaiw dtewzd ibedn miax evitdy zeixcbnd zeqitzd

dn ik cirn xacd .aizkdl eywia mnvr mibeddy zenxepd on dbxgy zebdpzd zwcvdldid xyt`y dcig`e zyaebn dcnr bviin eppi` 'zixcbn zipbxea dibele`ci`' zepkl mibdepydqitzd zpigan zakxen dcnrl (zeax ipn zg`) zhlea dnbec .dzenlya dzegcl e` dlawld`vede dkixr ± otec z`vei zelirta ewqry zeipnxb miyp ly odiazka `evnl ozip zixcbndly odiciwtz z` liabdl ick eyniyy miperih lr eknzqd od .miypl zr iazk ly xe`l

:e`x ± ixeaivd agxna oziiyr z` wicvdl ick dgtynle zial miypdU. Weckel, ‘The BriefFlowering of Women’s Journalism and its End around 1800’, Gender in Transition:Discourse and Practice in German-Speaking Europe, 1750–1830, eds. U. Gleixner

& M. Gray, Ann Arbor 2006, pp. 175–201zexg` zexteq ly zakxend ozcnr mb e`xe .:eqex ly eizepeirx ly diigce dlaw zalynd ,dtewzaK. O’Brien, ‘The Feminist

Critique of Enlightenment’, The Enlightenment World, eds. M. Fitzpatrick et al.,London & New York 2007, pp. 621–632, esp. pp. 629–632

zexe`pde cb xzq`

87

ly ezenlbzd z` oda ze`xl oi` ,dl` oirn zeqitz ly ozrtyde ozeaiyg s` lr

ztewza ldpzdy ixcbnd oeica ,ote` ox`w driavdy itk .'xcbind lr zexe`pd giy'ly miyxn lpqx`' mityegy mixg` miaeyg zelewl xexiaa oif`dl ozip zexe`pd

.mixbz`n miihqipint 'miperihe mibyen ,zepeirx41cbp d`gn dxxerzd dtexi`aizlad avnd z` xnyl ,mixg`e dtn`w ,hp`w ,eqex znbec mibed ly mdizepeiqp

lrtna mixabd cvl miypd ly ozealzyd z` repnle mipind ipy ipa oia ipeieeydxyr rayd d`nd seqn .mii`nvre miipeaz mihwiiaeqk zipxcend dxagae zexe`pd

zwizr zixabd dipenbdd cbp zxewiad dtixgde dkld dxyr dpenyd d`nd jldnaezeqgiizdd z`e miypd ly oavn z` xtyl dyixcd dxabe ,mipind oia miqgia oineid

zeizxage zeizeaxz zeaiqp ly axd olwyn z` eyibcd ixcbnd xcqd ixwan .odil`(iepiyl zepzip izla 'zeirah' zepekz ly zrxknd ozrtyd z` xy`n xzei daxd)

axwa jepigd zgpfd lr eriavd md - dxaga miype mixab oia oeieeydÎi` zxiviaxtqa wdaen iehia e`vn dl` zeqitz .zegpd ocnrnl miixwird minxebd cg`k miyp

) htxwpehqlee ixn xe`l d`ivedyWollstonecraft, 1759–1797jepig zy` ,(

'dy`d zeiekf lr dpbd'a .cb ly dxeaig meqxt iptl zexetq mipy ,dilbp` zxteqe)A Vindication of the Rights of Woman, 1792ianet oeic epnfa xxery xeaig - (

dtexi`a zexg` zepicna mbe dilbp`a42miiqlwd miazkd cg`l minid zeaxa dide,iypd oind ly eizeiekf lr zetiwza htxwpehqlee dpbd - zihqipintd daygna

.jepiga zeiepncfd oeieeye zeihilet zeiekf df llkae43zg` `id htxwpehqlee

41.31 'nr ,(7 dxrd ,lirl) ote`42mr ,zipnxbl mebxzd mb .zepey zetyl xtqd mbxez zilbp`a xe`l ez`v xg`l hren onf

egpd mipewizddxdna xe` d`x ,jxerd ixack ,zxteqd dyi`d ly dizerc z` 'of`l' ick miv:ziqgi dglvdl dkfeMaria Wollstonecraft, Rettung der Rechte des Weibes mit

Bemerkungen über politische und moralische Gegenstände. Mit einigenAnmerkungen und einer Vorrede von Christian Gotthilf Salzmann, 1–2,

Schnepfenthal 1793/94zexewiad it lr dipnxba htxwpehqlee ly dxtq zelawzd lr .:e`x zipnxbd zepeziraU. Weckel, ‘Gleichheit auf dem Prüfstand. Zur

zeitgenössischen Rezeption der Streitschriften von Theodor Gottlieb von Hippel undMary Wollstonecraft in Deutschland’, Tugend, Vernunft und Gefühl, Geschlechter-diskurse der Aufklärung und weibliche Lebenswelten, eds. C. Opitz et. al., Münster

2000, pp. 209–247, esp. pp. 224 ff43,(zekxer) zexg`e me`a 'c ly oxtqa jeza ixar mebxza dpexg`l erited xtqd jezn mirhw

'nr ,2006 aia` lz ,zihqipint daygna ceqi iknqne mixn`n ,d`xwn ± mfipint cenlldtewz dze`a zeixcbnd zecnrd z` mvnvl oi` ik d`xn htxwpehqlee ly dxwnd .30-18.zeihqipintÎihp` zerca ewifgdy mibed ly dpgn oial ihqipint dpgn oia ziphyt dwelglzeifkxnd zeiencd zg`k dzdefy in ly miypd z`pey dzcnr xaca dpexg`l elredy miperih

wxni ipÎbxacleb ilhp

88

ote` meya j` ,miypd itlk ipeieey qgi erazy dl` oian xzeia zerecid zeiencd

,miiyi` miybcde mipey miqp`eipa j` ,dnec gexa .dcigid e` dpey`xd dzid `loebk ,dtexi`a zetqep zepicna od dilbp`a od mixg` miax mixabe miyp e`hazd

dipnxb ,ztxv44.cere45

d z` ,zpiit`n oiicre ,dpiit`y zeakxend lr micirn iaxrnd mfipintd zligzalr daiyg:e`x ± miyp zece`B. Taylor, ‘Misogyny and Feminism: The Case of Mary

Wollstonecraft’, The Age of Cultural Revolutions, Britain and France, 1750–1820,eds. C. Jones & D. Wahrman, Berkeley & London 2002, pp. 203–217oeir mb .

aihdl oevx jezn elrt zegtl mwlg ik d`xn 'miiypÎihp`'k midefnd mibed ly mdizecnramdipir ze`x itl mipt lk lr ,miypd mr.

44za ly dfn xzei s` ipeviw dpbd azk 1790 zpya dnqxt xy` ,zxg` dilbp` zil`ehwlhpi`) ilewn oixzw zipeixehqidd `id ,htxwpehqlee dztewzMacaulay`xwp dxtq .(Letters on

Education`yepa dax dcina ztxva ixcbnd oeicd cwnzd dxyr dpenyd d`nd idlya .dqxecpew dc fiwxnd rcepd iztxvd l`ehwlhpi`d .miypl zeihilet zeiekf zwprd

)Condorcetmya dqn 1790 zpya mqxit ,(Sur l’admission des femmes au droit de cité'feb dc tn`le` d`vi ,1791 zpya ,eixg` xvw onfe ,(zeigxf` zeiekfl miypd zelawzd lr)

)Olympe de Gougeszipktdnd dzxdvda (Déclaration des droits de la femme et de lacitoyenneciwt ly ehrn d`a dipnxba oeicl daeyg dnexz .(zigxf`de dyi`d zeiekf zlibn)

) ltid oet ailheb xece`iz ,xika iqextHippelextq z` 1792 zpya mqxity ,(Über diebürgerliche Verbesserung der Weiberzexteqd oia .(miypd ly igxf`d ocnrn xetiy lr)

ytlxa ilin` ,cb xzq` caln ,eid miypd ly dlertd inegz zlabd z` ianeta epiby)Emilie Berlepsch) onxd` o`ixn ,(Marianne Ehrmann) hqled diln`e (Amalie Holst± (

:e`xR.P. Dawson, ‘“And this shield is called – self-reliance”: Emerging FeministConsciousness in the Late Eighteenth Century’, German Women in the Eighteenthand Nineteenth Centuries, A Social and Literary History, eds. R.E.B. Joeres & M.J.Maynes, Bloomington 1986, pp.157–174, esp. pp. 160 ff.; eadem, The ContestedQuill, Literature by Women in Germany 1770–1800, Newark 2001, pp. 221–285;

.19 dxrd lirl ,ciny45vn ote` ox`w,lirl) ote` ± diceeye cxtq oebk ,dtexi`a zexg` zevx`a elrt xy` zebed zpii

eyr ± ixcbnd oeica wlg elhp zebed e` mibede zexteq e` mixteq wx `l .40 'nr ,(7 dxrdly miixletetd zrd iazke mipezird zervn`a xwira ,dxeyd on milikyn miyp` mb z`foegxid' itc lr ldpzdy ixcbnd `yepa ipxr giyl micr ep` lynl dipnxba .dtewzd

Îd itc lrn oke ,zipnxbd zexe`pd ly hlead oe`hiad ,'i`pilxadBerlinische Archiv derZeit und ihres GeschmacksÎeDer teutsche Merkur,oeqec e`x mineqxtd on wlg gezipl .

:e`x miypd cnrn aiaq 'i`pilxad oegxi'a ldpzdy oeicd lr .44 dxrd lirlF. Schubert,Die Stellung der Frau im Spiegel der Berlinischen Monatsschrift, Bonn 1980cg` .

- miypd ly 'mpbn'k `weec ritedy ,cec oa qexvl icedid likynd did df oeica mitzzynd:e`xL. Bendavid, ‘Und er soll dein Herr sein. I Mose, III, 16’, Berlinische

Monatsschrift, 28 (1796), pp. 354–367,lirl) wxniipÎbxacleb e`x df xeaig lr ..230-226 'nr ,(6 dxrd

zexe`pde cb xzq`

89

,ipxzgde iqenletd dxeaiga cb xzq` dtxhvd miihqipintd zelewd l`46dkify

dipnxbd htxwpehqlee' iepika ,dztewza xak ,dze`.'47cb dbivn dixac ziy`xadwelgde mipind oia milcadd xaca itexi`Îllkd ixeaivd oeicl dnexzk dxeaig z`

zxacn ippi` zn`d ornl') mly ldw ly zxaecd ciwtz zlihp jez ,dxaga zixcbnd'ipin zepa mya m` ik ,inya48.zipxcend dxaga ipeligd l`ehwlhpi`l xenyd (

z` mqxtl oekpl d`vn recn cb dxidan dxn`n gzta dkex` miiley zxrda,'htxwpehqlee 'ab' weic xzile ,diptl mixg` ik zrcei `idy it lr s` ,dizepeirx

xac qetcl zxqen ippdy lr wchvdl ilr ik zayeg ippi`' .dibeq dze` lr eazkz`f lkae - di`xewl dxiaqn `id ,'eilr dazk xak zxg` dyi`y `yepa wqerd

z`] eze` dzvin [htxwpehqlee] `idy jka zwtwtn ip`' :zexdada cin zgzet.'qetcl ixn`n z` zxqen iziid `l zxg` ,mez cr [`yepd49ly zabypd ezeaiyg

) 'iyep`d oind zivgn ly dzekf' - oecipd `yepd[d]as Recht des halbenMenschengeschlechtsdidi ozip jk wx ixdy ,'eiccv lkn' ogaii ik zyxec - (

exe`iz xy`n xzei `yepd oeaill mxezd xac oi`' ,dixacl .cinzle zg` ea lthl

.'mipey miyp` ici lr oeebnd50ik cb dyibcn zertydn diiwp dzrc ik yy`l ick`ed) l"pd xn`nd z` izazky xg`l ax onf' htxwpehqlee ly dxeaig lr dl rcep

xiaqdl zlbeqn ippi`y oeirx lya' mewn lkne ,'(izazkna xtqn mipy gpen didokzii .[htxwpehqlee ly dxtq] df mqxetn xtq iz`xw mxh ,zibelekiqt dpigan

.'izepibd z` ca`l izyygy51dyi` ly dizercn dwzrd zexyt`n zbiizqn cb`ivedl yi zn`d z` ,epnvr jezn xevil yi' ik dpin`n `id oky ,zxg`jezn

46knk mpn` gqepn xn`nd) 'xwi cici' l` dptend azWerthester Freundjxer ,d`xpd lkk ;azk ea ze`xl yi j` ,ornpde zprend oia zcneln zeazkzd ly dziy`xk ,(envr zrd azkdynzyd cb xzq` ,dxivid gezipa hxcex oixw dz`xdy itk .dlind oaen `elna qenletmzcnr mre) dtn`w ly ezcnr mr ltletne sixg gekie ldpl ick zixlehqit` zipxev zxbqna,lirl) hxcex e`x ± xac lkl 'ipktdn hltnt' dyrnl df did .(siqedl ozip ,mixg` ly

.229 'nr ,(8 dxrd471801 zpyn extqa lney ailheb o`dei dcici ici lr dpey`xl cb xzq`l wpredy ,df iepik

lxw ici lr dxyr ryzd d`nd ly mixyrd zepya lw iepiya une` ,(13 dxrd ,lirl e`x)zepkl oekpl `vn `ed :dxyr ryzd d`na zeipnxbd zexteqd lr extqa lcpiy oet mldlieipgex jepigl mb dpin zepa ly oceriie odixeyik lr dpbn'y in z` 'diipyd htxwpehqlee'k± zixewnd ezxeva diigzl mw iepikd .104 'nr ,1 ,(13 dxrd ,lirl) lcpiy e`x ± 'abyp

.(8 dxrd ,lirl) hxcex ly dxn`n zxzeka ± 'dipnxbd htxwpehqlee'4857 'nr ,(16 dxrd ,lirl) cb.4956 'nr ,my.50my.51my.

wxni ipÎbxacleb ilhp

90

epkez.'52giyl zexagzd lr riavdl cb dticrd drtyd ly xyw lr xacl mewnae

xe`l .oeicl dhan zcewp z` dkxca znxez dyi` lkyk ,ddf `yepa weqir lr ,dnecmc`d xye` dyrnle ,miypd ly ozaeh ,xen`k - miipf`nd sk lr milheny mixacd

wxy in lk ly ezeqiibzdle oeebn letihl dkfi `yepdy ievx s`e wcven - llka.lynl denk ,eizepaezn mexzl ieyr

dzcnr z` cb dgqip ,'miypd zpbd'l mly xtq dyicwdy ,htxwpehqleen licadlrepv zipazamixg` mibede zebedke denk j` .cala mixetq micenr za ,ziqgi d

miaeygd milcadd s` lre ,dipnxba miccea mb j` dilbp`e ztxva xwira ,dztewzadlhp - miypl ihilet oeieeyl driaz ly dpexqg xwira zhlea - zeyixcae miybcda

lr zxewia zg` zaa daliyy ,zilqkecxt dxe`kl ,dletk dniyn dnvr lr cbon dlerd zizaygnd zeaiwrdÎi` ztiyg cg` cvn :mdilr dpbde mixe`p mikxr

llkidl miypl xyt`l dyixc ipy cvne ,mixe`p mibed edeyaiby itk ixcbnd xcqdmigewld miperih lr zpryp `idyk z`f lk .ziyep`d dnciwde 'dx`d'd jildza

.xe`pd mibyend mlern

ziibeq l` cb ly dqgia ahid xkip mixe`p zepeirx ueni` oial zxewia oia aeliyditk rcid ly ezlreze ekxr xaca xe`pd oeirxd z` dniptdy dyi` .miypd zlkyd

dpin lya wxe j` dzepxwq z` oqxl dyixcd mr milydl dzywzd ,cb z`f dzyryibed axwn miax mytpa enicy iypd l`ci`l mi`zdl ick minly rci itebn xfpzdle

ly zexzeqd zeprhd mr ccenzdl dze` `iad cala iyi` iyew `l j` .zexe`pdly miqxhpi`d z` zbviiny ink dyg cb ,xen`k .rcid zagxdl rbepa zexe`pd

zewigxn zeklyd zlrak cenild ziibeq z` dz`x `ide - miypd - dnily dveawoewizd jildza ifkxn ciwtz jepigl dqgii `id zexe`pd iyp` ziaxnk oky ,oxear

dz`x `ide ,mixcew mirava dipira exiihvd miypd ly meiwd i`pz .izxagdmiypd z` ynyl did ieyr rcid ,dzrcl .df ibelezt avnl ynn ly dtexz dlkyda

ick wypk mb yxetna `l` ,dnvr dl dzidy ef oirn dcinl zee`z wtql ick wx `l.oze` miaaeqd ipirae dxaga onewn z` mcwl icke ,miypk ribtd ocnrna cexyllwdl rcid did ieyr ,zepcnld z` miypdn mirpen eid ileli` ik dxaq cb :cere z`f

z` eliabd xy` bdpnde wegd awr zeiexy eid eay mebtd avnd z` z`yl odilreicici z`e eyekx z` cai` xy` dlegl dneca .zlaqp izla hrnk dxeva oneiw

'zelgn'n zlaeqd ,dyi`d ok ,ekeza `yep `edy rcid mlera ezecical dngp `veneixdy .rcil dwewf ,xg` mc` lk xy`n xzei

52my.

zexe`pde cb xzq`

91

hrnk zaiig `id eledip z`y ,dyi`d ly dyekx xy`n xzei geha epi` in ly eyekx

- miihilete miixqen ,miifit miweg it lr - crep in ?xg` mc` icia ciwtdl cinz

,rpnp izlad laqd iptn opebzdl lkez `id cvik ?dyi`d xy`n xzei zecical

ick dze` wfgl lkei dn ?oitiwrae oixyina dilr milihn igxf`d avnde rahdy

dlra ipira zlaqp dzeyrle ,mizrl srefde gikyd iptebd a`kd z` zeplaqa z`yl

eze`y ,mler epkeza xveid ,iyeniy ,aeh rci zyikx `l m` ,diclies`epi` refrf

l lbeqn?hhen53

miypd ly oneiw z` eyry miihiletde miizxagd ,miilklkd ,miihtynd mi`pza.rcid dzid miypd iiga cb xzq` d`vny dcigid zeaivid ,zecicae laq ly zkqnl

mixaca dztewza miypd aex ly oweqirn db`c driad cb xzq` ik `et` dniz oi`.ocnrn xetiyl liaedl eid miieyry ,miizedn mipiipra `le okez ixqge miipevig

axwa d`pw iybx xxerl dieyr dizerici z` daigxnd dyi` ik qxb dtn`wxzq` dpiiv ecbpk .dievx dppi` dwinrnd ozlkyd ik orh ok lre ,zexg` miyp

aehxew xy`n xzeia .ze`ivnd z` dpn`p swyln dwegx ezriaw ik ax xrva cboniq da ze`xl dywy zxewia) onvr miypd cbp zxewia zalynd ,dipexi` ly

aex' ik zpiivn `id ,(htxwpehqlee ixnl lynl dqgeiy ef znbec miyp z`pylzlbeqny ina xy`n ,mrh aeha hxq xeywl cvik zrceiy ina xzei e`pwi [miypd]

.'qcilwe` htyn z` zepipya xeztl54ozebdpzd z` dzpib cb ,xen`k ,mpn`miypy riztn df oi` .oavna my`d xwir z` odilr dlihd `l `id j` miypd ly...icrla ote`a zewqer' miypd ixdy ,dtiqed ,miipivx mi`yepa zepiiprzn opi`

.'zedn lk oda oi` ik ,orpkyl hrnk miqpny oeeikn ,dtilwd heyiwa55izla jldnaaehd wefigd irvn` z` miypd icin lehil miqpn ,cb xzq` zlaew ,ipeibd

dxn`na cb ly dizexhnn zg` .zrcd zagxd :odl zqgeind dylegd cbp,miypd lr lrty oepbpnd z` seygl dzid jk xg` zizextqd dzelirtae 1798 zpyn

iaie` ly mdizeprh zezin` xaca orpkyl mii`e ,oiite` z`e ozrcez z` avir,zeipqxdd eizeklyd lr ,df jildz ztiyga .ziypd zepcnld56`l - cb dzeeiw

5360-59 'nr ,my.54,ilewne htxwpehqleek zeilbp` zebed erinydy zxewial oeinc cb ixaca yi .60 'nr ,my

) iheyiwd jepigd lr eppelzdyornamentalzegtynn zepal wiprdl ebdpy zlrezd xqge (40 'nr ,(7 dxrd ,lirl) ote` e`x ± zeliv`e zecin`.

5560 'nr ,(16 dxrd ,lirl) cb.56mifad mirhen zepeirx ly mzehytzd zeawra xvepy dipira ipeibd izla avn zx`zn cb

xneg ewtiq ziypd zepcnld lr zenfben zeie`hazd' :miypd ly zil`ehwlhpi`d zelirtlmiyp .zepyi zeierh xewrl mewna ,zeycg ze`ibyl enxbe ,zerhen zepwqn xetq oi`l

wxni ipÎbxacleb ilhp

92

miypd axwa dycg drcez ligdl jke ,ezrwedl `iadl - zeaexn zeitiva cinz

.oznvrdl mexzle57

ipf`a eid dcinld megz mevnvl d`ixwd on minxev zegt `lwizydl mivn`nd cb

.iypd lewd z`dztewza miax ly zeyxetnd mdizeriaz z` zetixga dxwia cbjldy ocira ,zizebde zil`ehwlhpi` zelirta miypd ly ozetzzyd z` liabdl

oewizk qtzpy dnle ldwd zrc aevirl ezpeazn mxz xy` xe`p xeaiv ea yabzde.ziyep`d dxagd58ici z` elak xy` mibed ly mdiperiha izaygn lyk dzdif cb

zexe`pd icri ly myenin z` eakir jkae ,zizextqd ozelirt z` eriwede miypdmdil`yrcid zagxd ik xnben xack milawn cnelnd mlera m`' :mnvr md exzg

zeqitz dl` lk - 'illkd xye`d z` jk ici lre ,zn`d zehytzd z` mb zncwnzlbeqn `id m` ,dyi` ly hr mb z`f dyri `l recn d`ex ippi` if`' - zexe`p

.'jkl59zelbeqn opi` ollka miypd ik dnikqd cb dl` mixacn dlery itk ,mpn`e` zlekid ik mb dpin`d `id j` ,igkepd oavna `l i`ceea ,daizka weqrldpgadd okle ,opina zeielz eid `l ixeaivd oeicl sxhvdl miypd ly zlekidÎi`

z` jxia `l rahd .zihpalx dppi` zixcbndlkodl mixyt`nd mixeyika miypdz` `l mb j` - zizextq dnexz mexzllk.mixabd60

eriady efl dnec dcnra cb xzq` dwifgd rnyidl iypd lewl xyt`l dzriaza) 'zxee'cb` dixn zihixad zxteqd znbeck dztewza zexg` zebedEdgeworth, 1768–

1849mya xeaig 1795 zpya dnqxty ,(Letters for Literary Ladies,lr dpbd eayozlekia - dixg` zecg` mipy cb enk - zrpkeyn .daizka weqrl miypd ly ozekf

dieyry daxd zlrezd z` dyibcd `id ,illkd rcil oqenlewa siqedl miypd ly

zeaexw mizrl ,dvnyl zxkfend zepcnl dze`n `l wx ,opinl ipiite` mbt lkn zelaeqdokxr z` zegiken od "zcneln `l ixd ip`" oxne`a ik zepin`n od .jk lya onvr z` zex`tnly dcvn oeiqip xkip dl` mixaca .62 'nr ,my ± 'zecnelnd odizeig` ly oztxg z`e ,iypd

ozyiba iepiyl mexble ozerh lr miypd z` cinrdl cb.57dnivrn drceza (ihqiqkxn gpen le`yl m`) miypd ly 'zafekd drcez'd z` xindl oeiqipd

dxwna enk ,my mb .xn`nd jynda oeciiy xtqd oebk ,cb ly mixg` miazka mb riten.ezglvd iiekiql rbepa wetwta ledn df oeiqip ,epiptly

58:e`xJ. Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere, translated byT. Burger, Cambridge, Mass. 1989; J. van Horn Melton, The Rise of the Public in

Enlightenment Europe, Cambridge 200159.62 'nr ,(16 dxrd ,lirl) cb60) ileb`n zafil` zi`wixn`d zxteqd ly dzyibl eeydElizabeth Magawley:1730 zpya (

) lky ilra miyp` oia dpgad drivd `id zixcbn dinehekic mewnapeople of sensemiyp ;) lky ixqg miyp` oial (mixabepeople deficient in sense,lirl) oiilw e`x ± (mixabe miyp ;

100 'nr ,(21 dxrd.

zexe`pde cb xzq`

93

il`ehwlhpi` dlert seziya 'mdixeyik z` alyl' mipind ipy ipal dyxei m` genvl

.dxet61xyt`l `l' ,onvrl odizerici z` xenyl miypd on dtn`w ly ezyixc'z`f zeyrl eyxcpy ilan zcneln dgiya axrzdl `l mlerl ,ze`xidl odizericil

,cb z`f zgqpny itk)‘daß sie alle die empfohlenen Kenntnisse nicht blikkenlassen, daß sie sich niemals unaufgefordert in ein wissenschaftliches

Gespräch mengen soll’62'deepr'a efg`p einece dtn`w .mrfa cb ici lr dlawzd ()Bescheidenheitdaxiq `id eli`e ,mdizeyixc wefigl ,miypd z` lekiak znledd ,(

dizerici z` dxizqne zwzeyd dyi`a :dxear eaizkdy miciwtzd wgyna szzydl`l'?deepr z`f izepka z`f ocr`y recn' .zeytihl m` ik ,zeripvl oniq lk dz`x

)[W]arum sollte ich es veredlen, und Bescheidenheit nennen?cb dazk ,(.dtiwz oeyla63

odizerc iehiaa oeqix oibtdl miypl e`xw xy` mixe`p mibede miteqelitl cebipal`ivphetd z` cb dyibcd ,miizxag mibegae zizextqd dxitqa cgeina ,odizericie

zeynd iyep`d.'`id oin zlehp ytpd' dzrcl ixdy - cg`k miype mixabl s64dzrcl

jezn zenc` ilr xye`de zn`d oepikl mexzl dpin zepale dl xyti` df l`ivphetzepexwrd .dgtynae ziaa odiciwtz z` sqd lr zegcl ilan ,miypk ozcnr

dyi`k ,dxear ineiw oiipr eid dtn`w cbp dxeaiga dpbd `id mdilry miihqipintdlr zihxe`z diqwltx deeid df xn`n .daizkle zrcd zagxdl diig z` dyicwdy

lirt wlg lehil ozekf lr zwnepn dpbde ,zexg` zelikyn miyp lye dly dzeldpzd.daezkd dlind zervn`a zexe`pd zvtd jildza

b

dxaga miypd ly onewn zece` lr ihxe`zd oeicl cb xzq` ly zicegiid dznexz l`

dzcnr .dinia ehlyy zeixcbnd zenxepl ziivl iyrnd daexiq deelzd zeaxzae

61:e`xE. Eger, ‘The Bluestocking Circle: Friendship, Patronage and Learning’,Brilliant Women, 18th-Century Bluestockings, eds. E. Eger & L. Peltz, London 2008,

p. 536261 'nr ,(16 dxrd ,lirl) cb.63.my64‘die Seele hat kein Geschlecht’mixeaiga dvetp dzid ,wizr dxewny ,ef dnqiq .my ±

xa dl dc olet d`eqpxt iztxvd da ynzyd f`n ,dpy d`nn dlrnl mihqipintÎext)François Poulain de la Barrepyn exeaiga ,ip`ifhxw zerc dbed ,(1673 zDe l’égalité

des deux sexes – Discours physique et moralik raw my ,‘l’esprit n’a point desexe’:e`x ±S. Stuurman, Francois Poulain de la Barre and the Invention of Modern

wxni ipÎbxacleb ilhp

94

miypd ly onewn oiipra uitdl eywia mixe`p mibedy zeifkxn zeqitz cbp zipxzgd

xzeia ziygend dzecr z` dxized j` ,diiga mipey mihaida d`hazd dxagacwtzl zyxetn dti`ya hrd z` dlhp cb ik dler diazkn .zxteqk dzelirta

miyp rizxdl s`yy l`ci`d ly dhea diigc jez ,zixeaivd dxitqa zil`ehwlhpi`kweqird mvra wx `l d`hazd l`ci`d on dzebiizqd .ef oirn zelirta weqrln

dze` dlicady dcnr - jk dzeyra dhwpy zfrepd dcnra lkn xzei `l` daizkazizextqd dziiyr lr dpbnd zxveia xaecn oi` ixdy .dinia zeax zexteqn

weqir z` wicvdl oda didy zenxep ly dnecn ueni` ly dibhxhq` lr dpryidailklk gxkdk daizkd z` ewnip xy` ,zeax miyp ly okxck - daizka miypd

,odizegtyn z` z`fa od zezxyn eli`k ,miihbelet` miperiha oweqir z` evxize.'dbixg'd ozebdpzdl zrcd lr lawzn weciv ewtiq jke65zipqqd zxteq dzid `l cb

itk) dlra mya e` ,ieca mya ,my melira diazk z` znqxtne dzedf z` dxizqnd.(oeqlcpn d`izexec dztewz za dicedid zxteqd xzid oia dbdpy66,`axc`

wnera oeghia dygy ,zipzt`y zxteqk cb zxiihvn dtprd zizextqd dzelirta

e dizepaezxzeie ,likynd ldwd axwa oiipr xxerl miieyr dizepeirx ik dpin`d`l aeyg .meqxtl miie`x ok lre iyep`d oinde dxagd xetiyl mexzl miieyr ,jkn

oi` dxi`yd `idy zexewnae ,dl` zexnei dzeeqd `l llk cb ik yibcdl zegtly dzewfgzd dlv` zhlea z`f znerl .milkd l` z`agpd zxteqd ly dzencl xkf

Equality, Cambridge, Mass–London 2004, esp. pp. 87–123,(38 dxrd ,lirl) xbpiaiy ;.mixg` mixeaiga mb ef dnqiq lr dxfg cb .35-34 'nr ,(7 dxrd ,lirl) ote` ;1 'nr

65tehpf ofeq dyibcd dxyr ryzd d`nd ziy`xae dxyr dpenyd d`na ziyp daizkl dqgiizdamizrl exikfd ode ,miipzlrez minrha zizextqd ozelirt z` wicvdl jxev eyg zeax miyp ik

:e`x ± miyp zlkyd e` dqpxt :zeixwir zexhn izy zeaexwS. Zantop, ‘Trivial Pursuits?An Introduction to German Women’s Writing from the Middle Ages to 1830’, BitterHealing. German Women Writers 1700–1830 – An Anthology, eds. J. Blackwell &

S. Zantop, Lincoln & London 1990, pp. 31–3266,(dbef oae ipnxb xteq) 'lbly jixcixt zkixra' ,my melira onex 1801 zpya dnqxt oeqlcpn

:xryd cenra myxpy itkFlorentin, Ein Roman herausgegeben von FriedrichSchlegel:e`x zxteqk oeqlcpn d`izexec ly zinvrd dzqitz lr .F. Deibel, Dorothea

Schlegel als Schriftstellerin im Zusammenhang mit der romantischen Schule, Berlin1905; L. Weissberg, ‘Nachwort’, D. Schlegel, Florentin. Roman, Fragmente,Varianten, ed. L. Weissberg, Frankfurt a.M & Berlin 1986, pp. 205–238; eadem,‘The Master’s Theme, and some Variations: Dorothea Schlegel’s Florentin alsBildungsroman’, Michigan Germanic Studies, 12 (1987), pp. 169–181; B. Becker-Cantarino, Schriftstellerinnen der Romantik. Epoche – Werke – Wirkung, München

2000, pp. 112–149151-139 'nr ,(6 dxrd ,lirl) wxniipÎbxacleb eeyde ..

zexe`pde cb xzq`

95

fa od dyi`k zilkyd dzlekia od dzpen`e ,dwenr zihqipint drcezynyl dzek

zeax zevx`ae) dipnxba gztzdy ziqgi ycgd ixeaivd agxna dievxe ziweg zxaec.dxyr dpenyd d`nd jldna (dtexi`a

(exwira ixabd) ldwd zrc iavrn bega llkidl cb xzq` ly dielbd dzti`y.1801 zpya aezkl dlgdy zerqnd xtq zeaxl ,dineqxtn cg` lka ahid zxkip

dcirny itk ,dglvd xvw `ede ,1803-1802 mipya miwlg ipya xe` d`x xeaigd`xwp oey`xd ewlgy ,xtqd .mipy xtqn xeark diipy dxecdna ezqtcdBriefe

während meines Aufenthalts in England und Portugal an einen Freundipyd ewlge (lbehxete dilbp`a izedy jldna cici l` miazkn)Neue Reise durchEngland und Portugal. In Briefen an einen Freunddilbp`a ycg rqn)

izya dzedy jldna cb dazky 'zexbi`' lr qqean ,(cici l` miazkna ,lbehxete

l` epreny ,ynn ly miazkn dl` eid dligz .oilxa z` dafry xg`l ,dl` zevx`yabzd mzaizk jldna ik d`xp mle` ,(xhkix) le`t o`'f ipnxbd xteqd ,aexw cici,cb dyhyih dxdna .rqnd inyxa mi`xew ly agxzne jled lbrn szyl oevxd da

zazek `idyk ,diecal zeazkzdd z` dzyre ,ixeaivl ihxtd oia leabd z` ,oeeknaazknd z`' .miaxd zeyx l`e qetcd l` o`iadl ick dligz daygna dizexbi` z`

l` miazkn') zxzekd xyt z` dxiaqn `idyk ,dxtql dncwda cb zpiivn ,'oey`xdcici l` iziptd ok`' ,('cicicg`xg`le ,micici dnk lr xak izayg ipyd [azkn]a ,

) mly ldw lr izayg oknein Publikum.'(67

dxbne liren ,oiiprn izextq xvez bivdl cb xzq` dywia crein ldw eze` ipta

,zipxcen zil`ehwlhpi`k ,miyp xear ziqgi ycg ciwtza dnal dzlr `id .daygndcnr geqip jez ,ixeaiv oeicl zecewp zelrdl mb j` ,likydle xi`dl dciwtzny

drqn z` .mi`xewd ly mzrc z` avrl oeiqipa ,zwelgna zepezp zeibeqa ziyi`yexita dxidvdy itk ,xwgn ly zegily oirnk dax dcina dz`x `id zexfd zevx`a

dazk ,'miyp`d ziaxn xear zxken `l ux` `id lbehxet' :lbehxetl dz`v iptlmy mildpzn ...cvik xewgl ipevxa' .oeaqill dzriqp lr driced eay 'azkn'aikxc

mlerd.'68z` dzptd ,zxwegÎzrqepk dzniynl ziaxn zepivxa dqgiizdy ,cb

xwegd mr edefy dlert ikxc dvni` jk myle ,okcerne icegii rcin zbydl divn`naexl) miwgexn mixtkl drqp ,oeaqile oecpel zeaegxa dxiiq dnevr zepxwqa :ixabd

lre mdizerc lr oey`x xewnn cenll ick miinewn miayez mr zegiy dnfie (dtba

67'nr ,(26 dxrd ,lirl) cbxevn df xn`na .ozipy itky ,xtqd ly diipyd dxecdnd zhhdpey hrn zxzeka drited ze`xl.

68136-135 'nr ,my.

wxni ipÎbxacleb ilhp

96

.mdizepen`69,zeiqpkd ,mipe`fena mixewiad zeawra dxav cby rcinl xarn

zlekiay lk dzyr `id ,mixrd zeaegxe zepenx`dicaexa dxe`iz z` xiyrdl ick doin`e mi`zn xneg dpnn dzlce zniiwd zextqd l` dybip `id .mitqep rci70wtqnd

cb .dxwia `id mday mixz`de zepicnd lr agxp ixehqid rwx ,lynl ,mi`xewl;i`d iayez ly ipz`d mxewn z`e dilbp`a zeayiizdd zeclez z` lynl zx`zn

miycgd mixvepd ly mzrted ,lbehxetn micedid yexib z` znkqn `id xg` mewnae.divifieewpi`d icin axd mlaqe dixehqidd zna lr71dizerici z` xtqa zxfey `id

zextqa zeiqlw zexivi mr (dyi`k otecd z`veie) daexwd dzexkid z`e zeagxdoebk mixteqe mibed eazky mixac lr zxrxrn s` e` zhhvn `id mizrl - zitexi`d

zetwyde miperih wfgl ick - qehecexd elit`e ,hp`w ,xhlee ,diwqhpen ,uipaiilze`lwgd megza xebitd z` zxwan `id xy`k ,lynl jk .xtqd jxe`l dbivn `idy

:dzxfrl diwqhpen ixac z` d`ian `id ,lbehxeta dihehiy zra dipirl dlbzdy,zi`xt dne` dze` enk drc dze`a miwifgn milbehxetd ik dnec ,ze`lwgl rbepa'lcbl ekxhviy mlg`a diaie` z` zllwn `idy dpin`d ik diiwqhpen xtiq dilry

.'mdizecy z`72alynd oeebne xiyr xeaig `id dlawzdy d`vezd xac ly eteqadl` lk .zeiyi` zepaeze miiteqelit mixedxd hrn `l mb ,ax rcin caln ,ekeza

.dyi` ly dqenlewn `viy xeaiga mdil`n mipaen mpi`y mipiit`n mddizerc z` `hal ick zeycg zeieaxz mr ybtnd z` dlvip cb xzq` ,xen`k

lr ecnre ldwd zrc z` ewiqrdy mipeicl mexzl jkae ,mipey mi`yepa dizecnredriade zeax zeibeqa drbp `id dzriqpn zehecwp` zeawra .ixeaivd meid xcq

eli`ae zeen yper bidpdl llk ie`x m` oebk zeipexwr zel`yl rbepa ziyi` dcnrsicrdl yi `ny e` mrd axwa zexe`pd z` mcwl yi m` e` ,ebidpdl ie`x zeaiqp

eldpzd ef dibeq aiaq) zenecwd mdizerca mirewy ,mzexeaa mipendd z` xi`ydl

69oiipra zekex` dpc eniry ,iztxv mixtq zepg lra mr dniiwy dgiy lr lynl zgeecn cb272-271 'nr ,my ± lbehxeta dxengd dxefpvd.

70llkidl ie`x `ed m` dhilgd epepiq xg`l wxe d`xw `idy mixtqa `aedy rcind z` dpga cbdriad xhqpinhqee ziiqpka zexev`d zepn`d zexivi z` x`zl d`eaa ,lynl jk .dxeaigamb mizrle ,miax dk mifxten milelid' millek df `yepa miwqerd mixtqdy lr dlekqz z`.123 'nr ,my ± 'oen` lk mda mica`n mipey`xd micenra xak ik cr ,mdixe`iza miax mixqg

) xtqd ly ipyd ewlga mb e`xeBriefe über England und Portugal an einen Freund, 2,Hamburg 1808 [new ed.]zeixtqa mixfeg mixewial zecr cb d`ian dxtqa .7 'nr ,(

.275 'nr ,jli`e 237 'nr ,(26 dxrd ,lirl) cb ± oeaqila71.424-420 ,90-87 'nr ,my7225 'nr ,(70 dxrd ,lirl) cb.

zexe`pde cb xzq`

97

.(dxyr dpenyd d`nd ly mipexg`d mixeyra dipnxba mixr mipeic73on wlgk

,zexe`pl zipiite` zizxewia gexae zerqn ixtq zaizk ly zitexi`d zxeqnddciled ef zeppeazde ,zexfd zeieaxzae zexaga zirvn` izla dxeva cb dppeazd

dxagd ly dite` lr ,mc`d rah lr :mipeebne miax mi`yep lr mixedxd dxtqazertez .mipind oia miqgid lre ,zcd lr ,wegde oehlyd zexev lr ,ziyep`d

cb xzq` dwiqd odizeawrae ,dcg oira epgap zeizce zeihilet ,zeizeaxz ,zeizxagzipnxbd dxagd lr mb `l` odizevx`a dxwia `idy zene`d lr wx `l zepwqn

.dxtqa dzpt dil`e d`vi dpnny74

dpin`dy inke ,da zepezp zeax dk miyp ly odiigy dwevnl dxr dzidy ink

zgily df xtqa mb ynyl cb xzq` dxga ,mizeeire zeleer owzl dxagd ly dzeixg`amikxc dbivde ixeaivd meid xcq lr oavn z` zelrdl ick dxtq z` dlvip cb .miypd

z xetiyl - dztewza zeipycge - zeiyrnenqxty mixg` mirqepy drya .oneiw i`pe` ze`hiqxaipe` oebk 'miixab' zecqena mixewia lr daxd egeeic rqn ixtq md s`

,zeircn zeceb`75,zilkza mipey zecqenn dnyxzd ,dilbp`a dxewia zra ,cb

fr myex .dzellka dxagl elired zra dae miypd zgeexl eb`cyipy dilr eyr- dax dcd`a dgeeic `id mdilre ,okl mcew dxikd `l mzenky zecqenwtq `ll

.dipnxb ,dvx`a mb minec zecqen znwd ccerle ritydl deewzazia `ed cg` cqen- ze`eyp miyp ipta wx `l eixry z` gzty ,zeipr miypl zeclei,xne` deed

eid df reiq `llye oi`eyipl uegn ecliy miyp ipta mb `l` - 'zepbedn' miyp

73dl`yl zxge`n daeyzk mi`xwp mrd zlkyd lr cb ixac .15-9 'nr ,(26 dxrd ,lirl) cbdf idi ,lley eze` mikileny mrl liren m`d' :1778 zpya oilxaa mircnl dincw`d dbivdy

dy dl`a ezwfgda e` zeycg zeierhl ezlaeda) '?mda rewy xak `eEst-il utile au peupled’être trompé, soit qu’on l’induise dans des nouvelle erreurs, ou qu’on l’entretienne

dans celles où il est?dibeqd lr .df `yepa iqextd lynnd zeipicn itlk dcnr zhiwpke ,() 'mrd zlkyd' lyVolksaufklärung:e`x (A. Conrad, ‘Aufgeklärte Elite und

aufzuklärendes Volk? Das Volk im Visier der Aufklärung’, Das Volk im Visier derAufklärung. Studien zur Popularisierung der Aufklärung im späten 18. Jahrhundert,eds. A. Conrad et. al., Münster 1998, pp. 1–15; R. Wittmann, Geschichte des

deutschen Buchhandels, München 1992, pp. 186–21774z` zepbl dlir wtqn mewnd ztya mi`hazny milbp` mihxwehqix` mr ybtnd ,lynl jk

,(26 dxrd ,lirl) cb - mvx` oeyla milflfne zexf zety miticrnd ,dipnxb iliv` ly mlbxd73±72 'nr.

75.oefciec slee icedid xteqde `texl qgeind ,okl mcew zecg` mipy mqxtzdy xtq lynl e`xxcg llek) mircnl dincw`ae mi`tex oecrena mixewia ,mixac x`y oia ,mix`zn xtqd iwxt

:e`x ± (zeteb gezipl dinehp`d[W. Davidson], Briefe über Berlin, [Berlin] 1798

wxni ipÎbxacleb ilhp

98

.xfk` lxebl zexwten76`ed ;zepfa okl mcew ewqry miypl dqgn zia did ipy cqen

,xtqa mixg` zenewnae ,o`k .cb ly dizegayzl dkfy xac ,miyp ici lr ldepmitvne miici weaiga miayei mpi` xy` dl`l dygx cby dkxrdd zrnzyn

mnvrl xefrl ick mivn`n miyere dnfei mihwep `l` ,zeieygxzdl zeiaiqtaeltihe opin zepa ornl eyry miypd eliby gexd zeliv`n zelrtzd z`ln .mixg`le

xzei miyp axwa zeaeh zecin ea `evnl ozipy mewn oi`' - dxva miypa zexiqna'o`k xy`n xzei cqga dxiar l` ea miqgiizny mewn oi`e ,o`k xy`n77`id -

,dixacl :izxagd xeyina od iyi`d xeyina od ,df cqen ly zepexzid z` dhilanrevwnd z` xeg`n exized odn zeax ,miypd elaiwy cecirle dkinzl zeced

`iai wtq `ll xy` xac - ztenl zedn`e zia zexwrl ektd s` owlge wtwetnd.dpicnl mb dax zlrez78

egeex `ly dl`k ,jkn xzeie ,miypl `weec mixeyw mpi`y ,miillk mi`yep mbzvxgp dcnr driad `id mzece` lre ,cb xzq` z` zeax ewiqrd ,miypd iazka(gxfnd zevx`l rqnd zextq z` xwira dpiit`y) 'zihqilhpiixe`' dyiba .zipwqte

zlf` milbnd ,dihily lr xwirae ,diayez lr ,lbehxet lr dyw zxewia dgzn `idzeaegxa jelkld ,dxhynd ly zegkepd herin) ixeaivd xcqd zgpfd .ziplyx ci

(dagxda dxiaqn `idy itk ,xzid oia) zlyekd dlklkd ,mix`en `l e` milelqÎ`ld,miax dk mixven ly `eaie dpicna miaxd rahd ia`yn levipÎi` lya79lyae

;(dpicnl uegn l` ax oed migixan xy` mixf micaer ly deabd xtqnd80iiga oeeipd,dciaknd dxefpvde ,zepeirx zxarde zEizexagl zecqen ly mpexqg) zeaxzd

gexd meciw z` zakrne miyp` oia zerc ztlgd zrpend81;(82'zelvr'd lkl lrne

76139 'nr ,(26 dxrd ,lirl) cb.77141 'nr ,my.78,'mi`ad zexeca mb z`yl miieyr dl` oirn mipeap miyrny ziaixd z` aygl ozip m`d'

wx `l ,eikxc z` xiyidl dqpn mc` xy`k ,dzrcl .(140 'nr ,my) df xywda cb zazek.dlek dxagd zaehl ode ely ezaehl od ± ea jenzl daegd zlhen s` `l` dxfrl ie`x `edy

79on mixven zegt da miwteny e` ,lbehxet xy`n dk`ln iza zegt da mi`veny dpicn oi`',(26 dxrd ,lirl) cb ± 'ilbehxet xven s`a miynzyn oi`y hrnk lbehxeta .dnc`dzepicnn mi`aen ,mda dkxazd lbehxety ,mibcd elit` ik dndcza zpiivn cb .241 'nr

242 'nr ,my ± mewnd iyp` ly dnfeid xqege dgpfdd lya zexg`.80255 'nr ,my.81zencwzd z` zakrne daygnd yteg z` znvnvnd ,dpicna zxxeyd dxiee`d z` dpbn cb

eppi` yi` ,cb zpreh ,lbehxeta divifieewpi`d ly dini exary it lr s` .(272 'nr ,my) gexd.zce dwihilet ipiipra zeiyi`d eizerc z` `hal frn

82) znfben d`ixw ik wtq oi`'Vielleserey,dipexi`a cb zazek ,'ef dne` oiit`nd mbt dppi` (274 'nr ,my ± lbehxeta d`vn `idy dzrcl aelrd mixtqd weyl dqgiizda.

zexe`pde cb xzq`

99

,izeaxzd xebitl ixwir mxeb deedne df mr zpiit`nd,dl` lk - ilklkde izxagd

l` sxhvdle ,zlgeind 'dnciw'd aizpa cervl lbehxet iyp`n mirpen ,cb zpga`nm` mb ,zizeaxz dpigan odn zwgexn dk lbehxety ,'dlikynd dtexi`' zepicn xzi

.zitxbe`b `l83,dinbt z` seygle dxf zeaxz xwal wx dzid `l cb ly dzxhnz` dzpib `id xy`k .di`xewa mieqn qez` xicgdl - lkn xzei ile`e - mb `l`

mdizepexzi z` lldl cgeina dl aeyg did ,lynl ,milbehxetd axwa yrnd xqeg`idy drya z`f - onfd ly ze`p levip ,zeliri ,zeiaihwecext oebk mikxr ly

leflfn zeraepd zeililyd ze`vezd z` ,lbehxet ly dxwnd zervn`a ,dyignd.dl` mil`ci`a

'cexi mr' - lbehxetl ycwend xtqd ly ewlga xexiaa zxkip ze`ypzd znip)gesunkene[s] Volk.xqend mleq zizgzl xcxczdy (84on mlrzdl ozip `l mle`

izxewiad xe`izd zervn`a di`xew axwa uitdl dywia cb xzq`y zipnedd dtwyddly elaq itlk dne`a micigi eliby zeyic`d on drfrcfd cb .ef zlygp dpicn ly

- dndcza zazek `id - j` ,dxfrl miwref ,zeaegxa mitwzen miyp` .zlefds`'

ly cgtd zegeev z` epelg zgz `ed rney m` mb ,ci hiyedl xdnn epi` ilbehxet.'qqeby in ly eixegxg z` e` swzeny in85zelbzn ,cb dkiynn ,xgyd zelra

mialv ;mxaw lrn aven xegy ur alve m`vnid mewna mipnhp mde ,migvxpd zeteb.mixfd caln jkn ybxzn epi` yi` j` ,xird iwlg lka miqqepzn dl` oirn86mb

mixrtd lr dnrxzd `id .dze` ennewe cb ly dzlng z` exxer miywd iperd ze`xnmrd oia xrtd lr lkn xzeie ,diqelke`a mipey mixfbn ly meiwd i`pza minevrd

.cb ly dcvn mitixg zxewia ivigl dnvra dkefd - zilezwd zcd ibivp oial87

oia jtypd oiide zxcednd ezpib ,eixcg ze`n lr ,dxwia eay xfpna 'fxtend x`td'

kcb dpiiv ,xfpnd jeza .dpand z` eaaqy 'hih itixv ipend'l dxizqa ecnr ,eilz,'[mixnkd z` zepkl cb dbdp jk] miplha ze`n yely dgeexa miig' ,gex zxena

migwel cinz dl` oirn mixfpn' ixdy ,miiprd miayezd xzil hrn j` mixizenymda did' dxenkd iyp` z` eyniyy mia`ynd z`f znerl .'mipzep mpi` mlerle

83.273 'nr ,my849 'nr ,(70 dxrd ,lirl) cb.85229 'nr ,(26 dxrd ,lirl) cb.86oeaqila miayezd oeghaae ixeaivd xcqa xkip xetiy lr cb driavn dxtqn 'a wlga .my

.oehlyd iy`x ly zeycg zenfei zeawra87e`x .dcilq ixac mb ik ,dibivpe zilezwd zcd itlk cb ita dzid zxewia wx `l ,dyrnl

363 'nr ,(26 dxrd ,lirl) cb ± dxwia day diqpka dybt xy` mixnkd xe`iz z` lynl.

wxni ipÎbxacleb ilhp

100

.'!miarx itl` yialdle lik`dl ick witqn88wtiq ,mixg` miax zenewnae ,o`k

dyw zilwixlwÎihp` zxewia rinydl ick zepncfd dxf zeaxz mr ybtnd cb xzq`l.dztewza miax mil`ehwlhpi` ly mzebd z` dpiit`y zxewia - zcd zecqen cbp

`l j` ,zlaewne zipepw zizextq dbeq - rqnd zextq l` cb ly dziipt mvrcb ly zinvrd dzqitz zpadl `ed s` ihpalx - miyp xear zirah dxiga

odixeyik z` azpl eticrd daizka f` ewqry miypd ziaxn .dbede zil`ehwlhpi`kzixlehqit` zextq oebk ,opin zepal xzei zegep ,zexg` zebeq l` miizextqd89e`

.miypl dni`zn dbeqk eqtzp `l rqn ixtq ,dl` zebeqn dpeya .mipnex zaizkrqn xtq zaizk eli`e ,mikxcd `l i`ceeae ,miypd ly ie`xd onewnk qtzp ziad

dze`a miypd ly "milibxd" miigdn dvixt' mzernyny ,micecpa dkexk dzid.'dtewz90miax ,zerqnd ixtqn wlg ly inihpi`de iyi`d miite` s` lr ,cere z`f

ixeaiv oiipr mda didy mi`yepa obtena ewqry miipeir mixtq zxkip dcina eid mdnok lreewqr xak m` - etiv odn ixdy ,miyp ly oqenlewl zegt miie`xk eqtzp

- daizka.hxtd megzn bexgl `l

xzq` z`f dzyry iptl daxd rqn ixtq eazke miwgxnl e`viy miyp oaenk eid) eibhpen ixn iciil dgqip dxyr dpenyd d`nd ly ipyd xeyra .cbMontagu(

Îd z` dilbp`dTurkish Embassy Lettersick dcitwa 'dizexbi`' z` dkxr s`e;dzen xg`l enqxetiy91) 'f`wea ic o` ixn diztxvd zxteqdBoccagexe`l d`ived (

88,lynl jk .dxtqa mipey zenewna zelere zexfeg dl` oirn zexrd .365-364 'nr ,mysl` yaiil' ick zewitqn eid dziipa ze`vedy dkan `id zx`etn dlxczwa dxewia zeawra

286 'nr ,my ± 'miarx ipend lik`dle ,miax mixeay zeaal `txl ,zeikea miipir.89it lr s` ,df oaena .zeihxt zeidl zexniiznd dl`k e` ,zeihxt zeieazkzdl `id dpeekd

oi` ,'miazkn'l wlegn `edy it lr s`e 'cici l` miazkn' `id igkepd xtqd ly ezxzekyagx ldw xear azkp xtqd ,dzncwda yexita dpiiv cby itk .zixlehqit` zextqa xaecn

ornpe oren oeive jix`z oeiv oebk ,zxbi`d ly miipevig mipnnq lr dxzie s` zxagnde.90:e`xE. Frederiksen, ‘Der Blick in die Ferne. Zur Reiseliteratur von Frauen’, Frauen

Literatur Geschichte. Schreibende Frauen vom Mittelalter bis zur Gegenwart, eds.H. Gnüg & R. Möhrmann, Stuttgart & Weimar 1999, p. 152oerhl dpeek oi` ,xen`k .

,(21 dxrd ,lirl) e`xd mixg`e oiilw ,ixwieey itk .iziad l`ci`d z` dyrnl eniiw miyp ikdcewpd .ziziad 'zihxtd dxitq'k qtzpy dnl uegn miax zenewna miyp `evnl did ozip

df l`ci` ly zpbtend diigcd `id cb ly dxwna yibcdl yiy.91zxzeka 1763 zpya mqxtzd drqn xtqLetters of the Right Honourable Lady M[ar]y

W[ortle]y M[ontagu]e, written, during her travels in Europe, Asia, and Africa topersons of distinctionzn`a eibhpen iciily zexbi` lr eqqazd dl` 'miazkn'y okzii .

,mewn lkn .oekizd miae dixbpeda drqn jldna dnyxy onei lr e` ,dixkne dicicil dgly:e`x ± ci azk ickl dnvr eibhpen ici lr ekxrpe ewzred mixacdR. Halsband (ed.), The

zexe`pde cb xzq`

101

dxtq z` 1762 zpyaLettres sur l’Angleterre, la Hollande et l’Italiedipnxba ;

dxyr dpenyd d`nd ly mipenyd zepya dnqxt) yexl oet iteqLa Rochezg` ,(,dvx`a zextqd dcya xzeia zeixetd miypd92;zerqn ixtq dyely931796 zpyae

,icnl gilvne ixletet rqn xtq htxwpehqlee ixn xe`l d`ivedLetters writtenduring a Short Residence in Sweden, Norway and Denmark.

,my melira mizrl ,ef dbeqa ogek z` eqipy zexg` mpn` etxhvd dl` miyp l`.ziqgi merf xzep oxtqn mxa94zerqnd xtq did `l cb xzq` ly dxtq ik s` ,okl

dcizry ,ziqgi zlaben drtezn wlg did `ed ,dyi` icia azkpy cigid e` oey`xd.dxyr ryzd d`nd jldna wx hytzdl dzid95z` znled ef dbeqa cb ly dzxiga

`ly dxga `id dbeqd qekipa .zxteqk dnvrl dzvwdy mewnd z`e zinvrd dzqitzrebtl ilan zianet zxewia geznle zecnr riadl miypl exyt`y zewihwh lvpl

,dheae xiyi ote`a ,o`k .zipeica zextq zervn`a lynl ,dxagd iaizkza obtenadlikyn dyi`k ,zekfd z` dnvrl dlhpe zihqipintd dz`gn z` cb xzq` dpibtdzabypd 'zn`'d zakxdl dly ziyi`d ze`xd zcewp z` mexzl ,dpeaz zlrae

.dinia miax dk mixteqe mibed dil` exzgy

c

cgeinae) mixweg axwa zwelgna dpezp dibeq `id zexe`pl mfipint oia xywd zednipyk df ldpzny oeicd .dl` miipxcen minxf ipy oia dwifd lr mixdxdny (zexweg

Complete Letters of Lady Mary Wortley Montagu, 1, (1708–1720), Oxford 1965, pp.vi–vii

92:e`xR.E.B. Joeres, ‘“That girl is an entirely different character!”: Yes, but is she afeminist? Observations on Sophie von La Roche’s Geschichte des Fräuleins vonSternheim’, German Women in the Eighteenth and Nineteenth Centuries – A Socialand Literary History, eds. R.E.B. Joeres & M.J. Maynes, Bloomington 1986, pp.

137–1564 dxrd lirl ,lwee ;44 dxrd lirl ,oeqec ;.93:e`xH. Schutte Watt, ‘Woman’s Progress: Sophie La Roche’s Travelogues

1787–1788’, The Germanic Review, 69, 2 (1994), p. 5094:dilbp` ly dxwna mipezpd lynl e`xJ. Phillips Stanton, ‘Statistical Profile of Women

Writing in English from 1660 to 1800’, Eighteenth-Century Women and the Arts, eds.F.M. Keener & S.E. Lorsch, New York & Westport, Conn.& London 1988,

p. 25095riavn ,mil xarn zeilbp` miyp ly rqn ixe`izl dqgiizda,zine`ztd dziilr' lr onln ilia d

± zeagxzn zexitqd' ,onln 'a e`x ± 'miyp icia dazkpy dxiyr zerqn zextq ly ,19Îd d`na49 'nr ,(1987) 24 ,mipnf ,'19Îd d`na zeilbp` miyp iazka hpiixe`l rqnd.

wxni ipÎbxacleb ilhp

102

.dfa df mixeywd micnn ipyl qgiizn 'zexe`pe mfipint' ly `yepd aiaq mixeyr

zepeirx ly mzgixtl dcr dzid zexe`pd ztewz m`d - ixehqid `ed cg` cnindtewz ef dzid `ny e` ,zeaxzae dxaga miypd ly ocnrn xetiyle miihqipint

?drtyde gek ly zecnrn miypd zxcd dxabe zixcbnd dinehekicd da dwinrdyz`vl ieyr meid mfipintd m` dl`ya cwnzne ,deedd oa iteqelit `ed xg` cnin

ezefg zgz ,df qez` m` ,jtdl e` xe`p qez`a zizxeqnd ezewac jyndn xkyp`weec miixab miqxhpi` mcwn ,(el zqgeiny itk) dpeazl ezcibqe 'zilqxaipe`'d

.epnn wgxzdl mfipinta milbecd eaihii ok lre ,zeiype miyp mi`kcny96df oeicmr zedefnd zeqitz oial mfipintd oia xywd wezipl driazn ,zepeebn zecnr ciled

oial epia zixad yecig e` jyndl d`ixwe xe`p qez`a zxwean dkinzl cre zexe`pd.ihqipintd wa`nd97

dxin` ea yi gxkda ik m` ,oeicd ly ixehqidd otl xwira qgiizd igkepd xn`ndzeiexyt` oeebin dkeza dxv` zexe`pd lirl epi`xy itk .iteqelitd gekieed iabl mbdaeyg dnexz dnxz `id zixehqid dpigan .ixcbnd xcqle miypl qgia zecnre

Îihp` zepeirx dgtihy dcin dze`a ,dxyr dpenyd d`na mfipintd zrtedlexniyy zepey zecnrl qiqa dyniy zexe`pdy myk j` .dtewzd ipa oia miihqipint

zegpd ocnrn z` egivpde mipyd zkex` zilkx`ixhtd zxeqnd z` dkxca zg` lkzexe`pl dzid `l mfipintl dznexza mb ,miypd lyzeyixc cvl .dcig` zyxen

zecqena oteziye miypl ihilet oeieey zwprdl driaz ellky ,zeipeviw zeihqipint,xzei zepezn zeyibl mb zexe`pd dliaed ,(df alya elykpy zeriaz) oehlyd

96lr driavn hewq .onceb dpce hewq jl`ee o`e'f zeipeixehqidd oia zecnrd cebip lynl e`xgiya 'miqwecxt wx' d`exe ,zeixabl zeilqxaipe` oia zexe`pd ala ziniptd dxizqdz` midfny ,hewq znbec mixweg zxwany ,dznerl ,onceb ;drepz dze`n gnvy ihqipintdz` yibcdy dxgzn giy caa ca miiwzd zexe`pa ik d`xn ,ilqxaipe`d giyd mr zexe`pd± meid mb mfipintl zeiexyt` rivdl egekae ,ixcbnd ipeyd df llkae ,ipeyd ly ezeaiyg

:e`xJ.W. Scott, Only Paradoxes to Offer. French Feminists and the Rights of Man,Cambridge, Mass. & London 1996; D. Goodman, ‘More Than Paradoxes to Offer:Feminist History as Critical Practice’, History and Theory, 36, 3 (1997), pp. 392–405;eadem, ‘Difference: An Enlightenment Concept’, What’s Left of Enlightenment? APostmodern Question, eds. K.M. Baker & P.H. Reill, Stanford 2001, pp. 129–147

97ozcnr z` zeqqan xe`p qez`a mfipintd ly zepryidd jynda zeccvny zeihqipint zebed'divfipenc' ick cr zexe`pd ly dgexe dite` ly zirhen zepyxtk ze`ex ody dn zxewia lr

:e`xe .(129 'nr ,[2001 ,96 dxrd ,lirl] onceb dpc ly dgeqipa) drepzd lyPaulineJohnson, ‘Feminism and Enlightenment’, Radical Philosophy, 63 (1993), pp. 3–12.

2 dxrd lirl ,xeliihe hep mb e`xe.

zexe`pde cb xzq`

103

cnlny itk ,miyp itlk mixab eliby zepc`d qgi mr zeccenzdl ,xzei zeiyrne

.cb xzq` ly dxwndzakxen dcnr dtyg ef dlikyn dyi` ly zizextqd dzelirt l` hand ziiptd

ueni` .mipind ipy ipa oia ipeya dxkdl oeieeyl dyixc oia daliyy ,ixcbnd `yepldzidy dilt`a dxkdl cb xzq` z` liaed ,zizxewiad dyiba eybcd lr ,xe`p qez`

dwelgd lr cb dxrxr zexe`pa zpbernd dqitz jezn .dinia miypd ly owlg zpnzexe`pd iazka dvetp dzidy ,mixabe miyp ly mzlekie mdiciwtz oia ziahewd

ipa ly mraha lekiak mirehpd milcad lr dqqazdy ,ef dinehekic mewna .dnvrzikx`xiide xzei zpcern miciwtz zwelg (dztewza mixg`e) cb drivd ,mipind ipy

megza xwira `l` miigd inegz lka `l j` - zixabd dipenbdd cbp dqixzdy ,zegtmixabe miyp oia oeieeyd z` dyibcd cb .izeaxzdmiip eaz mixevikdf jnq lre ,

zeaxza izernyn ciwtz odl wiprdle fkxnl miileyd on miypd z` xiardl dyxcitk ,oehlyd zecqena miyp ly iynn seziy draz `l cb ,hlea ote`a .dxagaeoaeliyn dbiizqd s` `id ;mixg`e ltid ,dqxecpew ,htxwpehqlee ,'feb dc erazy

.qe`ine dcilqa dqgiizd eil`y megz ,dwihileta miyp ly98wiqdl oi` ,mxaly ozwevnn dnlrzd eli`k wegd ipta oeieey e` ihilet oeieeyl `exwln dzerpnidn

,xn`nd on dlery itk :`ed jetdp .elld minegza zegpd oavn mr dnilyd e` miypdleera ahid dxikd ik micnln dnqxty miazka (zerlaen mizrle) zexeft zexrd

elly ,mixabd icqgl zepezp oze` exizedy mibdpne miweg zeawra miypl mxbpy.zihtyn dpigan oze` eltde zilklkd oze`nvr z`

minegza ocnrn xetiyl zyxetn dyixc dciled `l ef zercen recn xryl wx ozipmibedd ly mdizepeiqp elykpy ixg` zehrn mipy ,f` `weec cb ly dzaizk .elld

dktdnd dxxery zeewzd ebenpy zr ,xzei zipeieey ze`ivn mcwl lirl exkfedy.df oiipra dcivn dtiwz d`gn ly dpexqg z` (ziwlg ele) xiaqdl dieyr ,ziztxvd

,miypd zeiekf zpbd lr htxwpehqlee ly dxtq z` d`xw `l ik dprh mpn` cb xzq`mdy zepelykd lre df oirn miilwicx miazk exxery zeaebzd lr drci wtq `ll j`,zlyek dktdn lr miizbxcd mibyid miticr ik dwiqd jk lya ik okzii .mpnfa elgp

daeh dgizt ynyl dieyr ianet lew ziipwde rci zervn`a miypd znvrd ikez` aigxdl miypl xyt`l dzid zixwird dzyixc ok lr .ocnrn xetiyl dgihane

sxhvdl xnelk ,zixeaivd dxitqa milikyn mixab cvl mewn qetzle okepigznieqn dcin odl wiprdy ciwtz - zipxcend mixtqd zwilaetxl zeil`ehwlhpi`k

98zrd azka jxerd zxrda ehhevy itk ,iyi` azkna `yepd lr dazk cby mixac e`x258-257 'nr ,(13 dxrd ,lirl) 'zinley'.

wxni ipÎbxacleb ilhp

104

xvd oaena dwihilete miyp oia xyw lk dzgc `idy it lr s` ,jk .drtyde gek ly

) ztxv ly mipelqd zeypl dneca ,dlind lysalonnières) dilbp`e (bluestockings(onfa eae ,xzei agx oaena miihiletd miiga miypd ly oaeliyl d`xw `id ,diptl

ly aeyge cxtp izla wlgk ,dglvdl xzei miaeh miiekiq lra ok lre zegt ipktdnldw zrc zeavrnke drc zeriank ,dycgd zeixeaivd99`id el dyicwdy ciwtz -

.divn`n ahin z` dnvr

99:e`x dilbp`a miypd lr .(2 dxrd ,lirl) onceb e`x ztxv ly dxwnd lrH. Guest,‘Bluestocking Feminism’, Reconsidering the Bluestockings, eds. N. Pohl & B.A.

Schellenberg, San Marino, California 2003, pp. 59–80(61 dxrd ,lirl) ulte xb` ;.