a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 8

Dostępne online www.sciencedirect.com

ScienceDirect

journal homepage: www.elsevier.com/locate/alergo

Artykuł oryginalny/Original research article

Epidemiologia Chorób Alergicznych w Polsce (ECAP)

Epidemiology of allergic diseases in Poland

Bolesław Samoliński *, Filip Raciborski, Agnieszka Lipiec, Aneta Tomaszewska,Edyta Krzych-Fałta, Piotr Samel-Kowalik, Artur Walkiewicz, Adam Lusawa,Jacek Borowicz, Jarosław Komorowski, Urszula Samolińska-Zawisza,Adam J. Sybilski, Barbara Piekarska, Anna Nowicka

Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik:prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński, Warszawa, Polska

i n f o r m a c j e o a r t y k u l e

Historia artykułu:Otrzymano: 11.03.2014

Zaakceptowano: 18.03.2014

Słowa kluczowe:� epidemiologia� astma� alergiczny nieżyt nosa� ECAP� ECRHS II� ISAAC

Keywords:� Epidemiology� Rhinitis� Asthma� ECAP� ECRHS II� ISAAC

a b s t r a c t

In the last few decades the prevalence of allergic diseases has dramatically increased. In

Poland, the multicentre, wide-ranging, standardized, and randomized epidemiological

research was required. Aim: The aim of this study was to estimate the prevalence of

allergic diseases in Poland. Method: A survey and medical examination according to the

ECRHS II and ISAAC standards in selected 9 regions of Poland. Sample was randomized

based on the personal number, stratified and representative of age and sex. The comple-

ted questionnaires were collected from 18,617 respondents. Nearly 25% of them subse-

quently underwent a medical examination. Results: Asthma was self-reported in 4.72%

and doctor diagnosed asthma was in 11%. Symptomatic asthma was declared be over

12% of population. In the past 12 months, wheezing and whistling were declared by

12.4% adults, and in the whole life by 18.8% children and 16.1% adolescents. Asthma was

first diagnosed during the ECAP project in 70% of respondents. Allergic rhinitis was

recognized among over 22% of population. Association between asthma and allergic rhi-

nitis was declared by 73.6% patients. Conclusion: Allergic diseases are common in Polish

population and it is a big social problem. Standards of early detection and prevention of

these disorders should be introduced.

© 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o.

All rights reserved.

* Adres do korespondencji: Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii, Wydział Nauki o Zdrowiu WUM ul. Banacha 1a,02-091 Warszawa, Polska.

Adres email: boleslaw.samolinski@wum.edu.pl (B. Samoliński).http://dx.doi.org/10.1016/j.alergo.2014.03.0082353-3854/© 2014 Polish Society of Allergology. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 8 11

Wprowadzenie

Epidemiologia to królowa nauk. Stanowi podstawę planowejpolityki zdrowotnej, profilaktyki i prewencji, także istotnąpodstawę interwencji diagnostycznych i terapeutycznych.Wyniki badań epidemiologicznych stanowią zasadniczy zbiórdanych niezbędnych do edukacji zarówno profesjonalistów,jak i chorych i ich najbliższych. Umożliwia ona również ocenęznaczenia choroby (częstość występowania, wskaźniki choro-bowości i zachorowalności) w różnych przedziałach wieko-wych i regionach, zmiennych zależnych od rasy, płci, warun-ków życia, jak również poznanie czynników ryzyka zachoro-wania: uwarunkowań genetycznych i rodzinnych orazzależnych od środowiska wewnątrz- i zewnątrzdomowego.

Obserwujemy gwałtowny wzrost zachorowań na chorobyalergiczne, a szczególnie alergiczny nieżyt nosa i astmę [1].Dane te pochodzą z dwóch systemowych badań epidemiolo-gicznych, które objęły wszystkie kontynenty: The InternationalStudy of Astma and Allergy In Childhood (ISAAC) oraz TheEuropean Community Respiratory Health Survey II (ECRHS II) [2, 3].

W Polsce pierwsze próby przeprowadzenia badań epide-miologicznych opracowujące występowanie chorób alergicz-nych i nadzorowane przez PTA miały miejsce w połowie lat90. [4, 5]. Tymczasem w wyniku zmian cywilizacyjnych nastą-piło gwałtowne zwiększenie ilości osób chorych na alergięw społeczeństwie polskim. W odpowiedzi na te niepokojącedane zorganizowano zakrojone na szeroka skalę badanie epide-miologiczne, wykorzystujące oba systemy: ISAAC i ECRHS [6].

Cel

Ocena częstości występowania chorób alergicznych w popu-lacji polskich dzieci, młodzieży i młodych dorosłych.

Materiał

W badaniu kwestionariuszowym wzięło udział 22 703 osób,w tym w części zasadniczej 20 454. Spośród 20 454 zebra-nych ankiet ostateczną weryfikację jakości przeszło 18 617.W części zasadniczej badania było 4510 (24,2% ogółu bada-nych) dzieci w wieku 6–7 lat, 4721 (25,4%) dzieci w wieku 13–14 oraz 9386 (50,4%) młodych dorosłych w wieku 20–44.W części ambulatoryjnej zbadano 4783 pacjentów, co stano-wiło 25,7% osób uczestniczących w badaniu ankietowym.

Metoda

Przy projektowaniu ECAP wykorzystano również założeniaoraz metodologię badań ECRHS II i ISAAC, włączając popula-cję dorosłych w wieku 20–44 lat oraz dzieci 6–7 i 13–14 latzamieszkującą osiem spośród największych polskich aglo-meracji miejskich oraz jeden obszar o charakterze wiejskim.Wyboru obszarów badawczych dokonano na podstawiewytycznych ECRHS. Obszary badawcze wybrano w sposóbcelowy, natomiast respondentów wewnątrz tych ośrodkówdobrano w sposób losowy, wielostopniowy, z losowaniem

proporcjonalnym warstwowym w oparciu o operat PESEL.Badanie realizowane było techniką wywiadów indywidual-nych wspomaganych komputerowo przy użyciu urządzeniaPDA (Personal Digital Assistant). Wszystkie zebrane dane byłyautomatyczne przesyłane do centrali z wykorzystaniem sys-temu GPRS. Prowadzono czterostopniową kontrolę jakościzebranych danych. Wykorzystane oryginalne kwestionariu-sze ECRHS II i ISAAC zostały połączone, przetłumaczonei zwalidowane. Badanie ambulatoryjne obejmowało badanielekarskie, badanie spirometryczne, badanie drożności nosametodą PNIF, punktowe testy skórne. Lekarze ustalali roz-poznania na podstawie ujednoliconych kryteriów rozpozna-nia astmy (oparte na GINA) i alergicznego nieżytu nosa(oparte na ARIA). Badanie otrzymało pozytywną decyzjęKomisji Bioetycznej WUM w Warszawie oraz GłównegoInspektora Ochrony Danych Osobowych. Całość zastosowa-nej metodologii została opisana na stronach www.ecap.pl

Wyniki

Badanie ankietowe

W zależności od regionu i płci cechy alergii deklaruje nawetdo 40% respondentów (Ryc. 1–3), stany zapalne błony śluzo-wej nosa przekraczają 35% populacji niektórych wielkichmiast, alergiczny nieżyt nosa występuje w ponad 22% naterenie regionów miejskich i znacznie rzadziej na terenachwiejskich. Astma rozpoznana to 4 do ponad 65%, ale objawytej choroby deklarowało od 7 do ponad 20% populacji,w zależności od grupy wiekowej i regionu (najwięcej na terenieWrocławia – prawie w 28%). Zmiany skórne deklaruje 40–45%Polaków. Objawy alergiczne, takie jak świsty i gwizdy w klatcepiersiowej, zgłaszane są na terenie miast w 10,5–20,1% i jestto o 30% więcej niż na terenach wiejskich.

Badanie ambulatoryjne

Ponad 40% badanych ma dodatnie testy na powszechniewystępujące alergeny, u prawie 50% rozpoznano jedną lubwięcej cech alergii. Poszczególne schorzenia o podłożu aler-gicznych przedstawia szczegółowo rycina 4.

Tylko 19% respondentów wielkich miast deklarującychw kwestionariuszu objawy świstów i gwizdów w klatce pier-siowej miało rozpoznaną astmę oskrzelową przed włącze-niem do programu, co widać na rycinie 5. Na 100% respon-dentów, którzy mieli rozpoznaną astmę przez lekarzyw programie ECAP, tylko 30% miało postawione prawidłowerozpoznanie astmy przed włączeniem ich do badań (Ryc. 6).Sugeruje to, że nierozpoznanie w zakresie tej jednostkichorobowej sięga 70%, zarówno wśród mieszkańców miast,jak i terenów wiejskich.

Aż 42% wszystkich hospitalizowanych miało rozpoznanąwcześniej astmę, a 58,5%, spośród wszystkich, którzy bylihospitalizowani w ciągu ostatnich 12 miesięcy, zgłaszałodolegliwości w postaci świszczącego oddechu. Sugeruje to,że zdecydowanie najczęstszą przyczyną hospitalizacjiw badanej grupie 18 617 ankietowanych są objawy zestrony dolnych dróg oddechowych powiązane z astmą osk-rzelową.

[(Ryc._2)TD$FIG]

Ryc. 2 – Występowanie nieżytów nosa (NN), alergicznych nieżytów nosa (ANN), astmy, objawów świszczącego oddechu orazegzemy i zmian skórnych u dzieci w wieku 13–14 lat wg danych kwestionariuszowych programu ECAP (n = 4721)

[(Ryc._1)TD$FIG]

Ryc. 1 – Występowanie nieżytów nosa (NN), alergicznych nieżytów nosa (ANN), astmy, objawów świszczącego oddechu orazegzemy i zmian skórnych u dzieci w wieku 6–7 lat wg danych kwestionariuszowych programu ECAP (n = 4510)

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 812

Objawy alergii dróg oddechowych występują przez więk-szą cześć roku, a odsetek chorych aktywnie przez więcej niż4 tygodnie rocznie wynosi ponad 50% ogółu uczulonych.Wyraźne zaostrzenia dolegliwości chorzy zgłaszają w okre-sie letnim (Ryc. 7).

Jednak nie znajduje to potwierdzenia w wynikach testówskórnych. Zarówno słabo dodatnie reakcje (od 3mm), jak

i wyniki oceny bąbla poalergenowego u silnie uczulonych(powyżej 5 mm) w zestawieniu z nasileniem dolegliwości pokontakcie z analizowanymi alergenami, wskazują, że alergenycałoroczne mają priorytetowe znaczenie w chorobowości(Ryc. 8). Jednak klinicznie „cichy’’ przebieg alergii całorocznejprowadzi do jej nierozpoznawania. Jest to przyczynek doprogramu masowych badań w tym zakresie, tym bardziej, że

Ryc. 4 – Rozkład częstości rozpoznańw badaniach lekarskich programu ECAP w zależności od wieku respondentów (n = 4783)Legenda: alergia_roz – procent osób z rozpoznanymi schorzeniami alergicznymi; alergia_testy – procent osób z dodatnimitestami skórnymi; ANN – alergiczne nieżyty nosa

[(Ryc._3)TD$FIG]

Ryc. 3 – Występowanie nieżytów nosa (NN), alergicznych nieżytów nosa (ANN), astmy, objawów świszczącego oddechu orazegzemy i zmian skórnych u dorosłych w wieku 20–44 lat wg danych kwestionariuszowych programu ECAP (n = 9386)

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 8 13

[(Ryc._6)TD$FIG]

Ryc. 6 – Niedorozpoznana astma (V160) wśród osób z rozpoznaną astmą w badaniach ambulatoryjnych ECAP

[(Ryc._5)TD$FIG]

Ryc. 5 – Odsetek osób z rozpoznaną astmą przed wejściem do programu ECAP (V160) wśród respondentów deklarującychwystępowanie gwizdów i świstów w klatce piersiowej (V136), stanowiących 100% analizowanych na wykresie osób

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 814

przewlekłe całoroczne schorzenia alergiczne są znaczniepoważniejsze.

Omówienie

Stwierdzono znaczący wzrost częstości występowania aler-gicznego nieżytu nosa i astmy oskrzelowej w ciągu ostatnichkilkudziesięciu lat w wielu krajach [1, 7, 8]. Częstośćwystępowania alergii szacuje się na 20–30%. W ostatnichlatach w krajach Europy Środkowo-Wschodniej nadanoistotną rolę problemowi narastania częstości alergicznegonieżytu nosa i astmy (Ryc. 9).

Wieloośrodkowe badanie PMSEAD obejmujące 16 238osób, przeprowadzone pod patronatem Polskiego Towarzy-stwa Alergologicznego w latach 1998–1999 wykazało, żeczęstość astmy oskrzelowej w populacji polskich dzieciw wieku 3–16 lat wynosi 8,6%, natomiast w populacjidorosłych – 5,4% [5].

Porównanie częstości występowania chorób alergicznychu dzieci w środowisku miejskim i wiejskim przeprowadzonezostało na grupie 404 dzieci w wieku szkolnym zamieszku-jących w centralnej Polsce. Stwierdzono znamiennie wyższączęstość chorób alergicznych u dzieci zamieszkującychw dużym mieście w porównaniu z dziećmi ze środowiskawiejskiego (astma oskrzelowa 16,42% vs 1,97%, alergiczny

Ryc. 7 – Rozkład objawów alergii nosa na przestrzeni roku

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 8 15

nieżyt nosa 38,81% vs 10,84%). Ponadto 4-krotnie wyższyodsetek dzieci z alergią zamieszkujących duże miasto w po-równaniu z dziećmi alergicznymi ze środowiska wiejskiegookazało się być uczulonych na co najmniej 5 alergenów,natomiast znamiennie wyższy odsetek dzieci alergicznych

Ryc. 8 – Rozkład dodatnich testów skórnych na powszechne ale

na wsi miał alergię monowalentną lub uczulenie na niewięcej niż 2–4 alergenów [9].

Badanie zgodne z protokołem ISSAC przeprowadzonezostało w populacji dzieci szkolnych 6–7-letnich oraz 13–14--letnich w Poznaniu i Krakowie w latach 1994–95 oraz 2001–02.

rgeny wziewne w badaniu ambulatoryjnym ECAP (n = 4783)

[(Ryc._10)TD$FIG]

Ryc. 10 – Epidemiologia astmy w Polsce w latach 1990–2010[3, 4, 8–10, 30–46]

[(Ryc._11)TD$FIG]

Ryc. 11 – Dodatnie testy skórne z powszechnymialergenami w populacji polskiej w latach 1990–2010[3, 4, 8–10, 30–46]

[(Ryc._9)TD$FIG]

Ryc. 9 – Epidemiologia chorób alergicznych w EuropieŚrodkowo-Wschodniej w latach 1990–2010 [11–29]

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 816

Wnioski płynące z uzyskanych wyników wskazują na to, żew ciągu 7 lat oddzielających pierwszą i drugą fazę badaniaczęstość objawów i rozpoznań alergicznego nieżytu nosa orazalergicznego nieżytu nosa i spojówek w obu grupach wieko-wych dzieci istotnie wzrosła i wyniosła: w grupie młodszejw Krakowie 33,6%, w Poznaniu 31,3%, w grupie starszejw Krakowie 41,4%, w Poznaniu 39,6%, a częstość ustalonychrozpoznań w grupie młodszej w Krakowie 21,1%, w Poznaniu19,5%, w grupie starszej w Krakowie 29,9%, w Poznaniu 32,6%[10].

W 2003 roku przeprowadzono badania pilotażowe, któremiały na celu walidację ankiety adaptowanej do warunkówpolskich na podstawie wersji ankiety przygotowanej w ramachprogramu European Community Respiratory Health Survey II(ECRHS II). Badanie przeprowadzono na grupie 1000 respon-dentów wybranych z przeciętnej polskiej populacji miejskiej,w Świdnicy koło Wrocławia. Wyniki wykazały dwukrotniewiększe nasilenie występowania chorób alergicznych, niżwynikało to z badań przeprowadzonych w połowie lat 90. [11],aczkolwiek zastosowanie odmiennych metod ankietowych niepozwala na bezpośrednie porównanie tych badań. Analizaporównawcza badań epidemiologicznych dotyczących wystę-powania dodatnich testów skórnych w populacji polskiej orazschorzeń o podłożu alergicznych wskazuje na wyraźne ten-dencje wzrostowe, co zaprezentowane jest na rycinach 10 i 11.

Obserwacje poczynione w ramach badania ECAP kores-pondują z danymi uzyskanymi w innych krajach Europy.Badania ISAAC opierające się na grupie dzieci i młodzieżyrównież wskazują na ogromne zróżnicowanie w występowa-niu astmy oskrzelowej [6]. Przyjmując niedoszacowaniewystępowania astmy i porównując wyniki badania ECAPz uzyskanymi w badaniu ISAAC, należy stwierdzić, że Polskajest w średniej przeciętnej dla Europy. Już wcześniejszeprojekty badawcze przyniosły podobne wyniki. Badanie pilo-tażowe chorób alergicznych układu oddechowego – RespiratoryHealth Survey Poland ,,Świdnica 2003’’, które miało na celu,między innymi, walidację ankiet adaptowanych do warun-ków polskich na podstawie kwestionariusza ECRHS II, prze-prowadził zespół pod kierunkiem Samolińskiego. W bada-niach tych na grupie 1000 respondentów stwierdzono, żeastma występuje u 4,8% młodych dorosłych, a gwizdy i świsty

(zgodnie z pytaniem ankiety ECRHS) u 13,4% [10]. BadanieECAP potwierdziło te wstępne doniesienia, rozszerzając swójzasięg, jak również dając możliwość porównania tych danychz uzyskanymi w innych częściach świata.

Badania ECAP potwierdziły również wiele wcześniejszychobserwacji o częstym współwystępowaniu astmy i nieżytunosa [30–46]. Te dane powinny szczególnie uczulić lekarzyi przekonać do konieczności wczesnego i skutecznego lecze-nie nieżytów nosa, gdyż wpływa to na prewencję rozwojunadwrażliwości dolnych dróg oddechowych i astmy oskrze-lowej.

Poważnym problemem w wynikach omawianego pro-gramu okazało się nierozpoznanie astmy. Spośród osób,które przeszły badanie lekarskie, około 70% pierwszy razw życiu miało postawioną diagnozę astmy oskrzelowej.Interpretacja tych wyników powinna być bardzo ostrożna.Wynika to z faktu, że na badania ambulatoryjne mogłyzgłaszać się częściej osoby mające problemy z oddychaniem

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 8 17

lub podejrzewające u siebie alergię bądź astmę. W związkuz tym częstość diagnozowania tych jednostek będziewyższa. Mimo to, wydaje się, że stopień niedodiagnozowa-nia astmy jest wysoki, a to wymaga odpowiednich działańśrodowiska alergologicznego.

Bardzo wysoka jest zgłaszalność zmian skórnych (Ryc. 1–3).Jednak analiza tego materiału, a przede wszystkim treścipytań, wskazuje na ich małą wartość epidemiologiczną. Szcze-gółowe badania lekarskie tych spośród respondentów, którzyzgłosili się do ambulatorium w programie ECAP, wskazująbowiem na niższy odsetek istotnych z klinicznego punktuwidzenia zmian skórnych, niż wynikałoby to z badania kwes-tionariuszowego (Ryc. 5 i 4). I tak pokrzywkę stwierdzono u 6–8%, a atopowe zapalenie skóry u 4–8%. Warto przy tymzauważyć, że reprezentacja populacji ze schorzeniami aler-gicznymi jest nadmiernie obecna w części ambulatoryjnej, cowynika z faktu, że osoby zdrowe niechętnie zgłaszały sięna badania, zaburzając w ten sposób reprezentatywnośćpróby. Należy zatem domniemywać, iż rzeczywisty odsetekalergicznych zmian typu AZS i pokrzywka są na terenie miastniższe.

Zakładając niedoszacowanie rozpoznań astmy, co uwi-doczniły przedstawiane badania, można wnioskować, żePolska plasuje się w średniej europejskiej. Jednakże przekła-dając te dane na liczby bezwzględne i uwzględniając niedo-rozpoznanie astmy, należy podkreślić, że w Polsce na astmęcierpi ok. 4–5 mln osób. Dowodzi to, że astma należy dobardzo częstych schorzeń i stanowi poważny problem spo-łeczny oraz wymaga wprowadzenia standardów wczesnegowykrywania i prewencji.

Wnioski

Alergiczne choroby, szczególnie układu oddechowego, sąistotnym i narastającym problemem w populacji polskiej.Wymagają monitorowania, gdyż nie osiągnęły jeszcze stop-nia wysycenia populacji, co widać na podstawie metaanalizydanych epidemiologicznych zestawionych wszystkich do-stępnych w literaturze badań.

Podziękowania/Acknowledgement

Autorzy pragną szczególnie podziękować za współpracę:prof. Annie Bodzenta-Łukaszyk, prof. Annie Bręborowicz, drMarcie Chełmińskiej, dr. Danielowi Paczesnemu, prof. And-rzejowi Emerykowi, prof. Andrzejowi Falowi, dr. hab. Rado-sławowi Gawlikowi, prof. Wiesławowi Glińskiemu, dr TeresieHoffman, prof. Mirosławowi Jaroszowi, prof. Ewie Jassem,prof. Piotrowi Kunie, prof. Jerzemu Kruszewskiemu, prof.Teresie Kulik, prof. Markowi Kulusowi, prof. GrzegorzowiLisowi, prof. Sławomirowi Majewskiemu, prof. MichałowiMusielakowi, prof. Barbarze Rogali, prof. Wojciechowi Sil-nemu, prof. Andrzejowi Szpakowi, prof. Janowi Zejdzie.

Wkład autorów/Authors' contributions

Według kolejności.

Konflikt interesu/Conflict of interest

Nie występuje.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadamiDeklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymiwymaganiami dla czasopism biomedycznych.

p i �s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s

[1] European Allergy White Paper, The UCB Intitute of Allergy.Allergic diseases as a public health problem in Europe. UCBInstitute of Allergy; 1997.

[2] The International Study of Asthma and Allergies inChildhood (ISAAC) Steering Committee: Worldwidevariation in prevalence of symptoms of asthma, allergicrhinoconjunctivitis, and atopic eczema: ISAAC. Lancet1998;351:1225–1232.

[3] Małolepszy J, Liebhart J, Wojtyniak B, Pysiewicz K, Płuska T.Występowanie chorób alergicznych w Polsce. AlergiaAstma Immunol 2000;5(2):163–169.

[4] Liebhard J, Małolepszy J, Wojtyniak B, Pisiewicz K, Plusa T,Gladysz U, et al. Prevalence and risk factors for asthma inPoland: Results from the PMSEAD Study. J Investig AllergolClin Immunol 2007;17(6):367–374.

[5] www.ecap.pl[6] Asher MI, Montefort S, Bjorksten B, Lai CK, Strachan DP,

Weiland SK, et al. Worldwide time trends in the prevalenceof symptoms of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, andeczema in childhood: ISAAC Phases One and Three repeatmulticountry cross-sectional surveys. Lancet 2006;368:9537.

[7] European Community Respiratory Health Survey:Variations in the prevalence of respiratory symptoms, self-reported asthma, and use of asthma medication in theEuropean Community Respiratory Health Survey. EurRespir J 1996;9:687–695.

[8] Majkowska-Wojciechowska B, Pełka J, Korzon L. Prevelance ofallergy, patterns of allergic sensitization and allergy riskfactors in rural and urban children. Allergy 2007;62:1044–1050.

[9] Lis G, Bręborowicz A, Cichocka-Jarosz E, Sobkowiak P,Gazurek D, Swiatły A, et al. Częstość alergicznego nieżytunosa i spojówek u dzieci szkolnych w Krakowie i w Poznaniuw Świetle badania ISAAC (International Study of Asthma andAllergies in Childhood). Otolaryngol Pol 2004;58(6):1103–1109.

[10] Samoliński B, Hałat Z, Samolińska-Zawisza U.Epidemiologia nieżytów nosa, astmy i AZS na podstawiebadań ECRHS i ISAAC w Polsce. Alergia 2007;3:10–12.

[11] Pekkarinen J, von Hertzen L, Laatikainen T, Makela MJ,Jousilahti P, Jousilahti T, et al. Disparity in the association ofasthma, rhinitis and eczema ith allergen-specific Igebetween Finish and Russian Karelia. Allergy 2007;62:281–287.

[12] Priftanji A, Strachan D, Burr M, Sinamati J, Shkurti A,Grabocka E, et al. Asthma and allergy in Albania and theUK. Lancet 2001;358:1426–1427.

a l e r g o l o g i a p o l s k a - p o l i s h j o u r n a l o f a l l e r g o l o g y 1 ( 2 0 1 4 ) 1 0 – 1 818

[13] Leonardi GS, Houthuijs D, Nikiforov B, Volf J, Rudnai P,Zejda J, et al. Respiratory symptoms, bronchitis and asthmain children of Central and Easter Europe. Eur Respi J2002;20:890–898.

[14] Bjorksten B, Dumitrascu D, Foucrad T, Khetsuriani N,Khaitov R, Leja M, et al. Prevalence of childhood asthma,rhinitis and eczema in Scandinavian and Eastern Europe.Eur Respir J 1998;12(2):432–437.

[15] Vuković D, Bjegović V, Vuković G. Prevalence of chronicdiseases according to socioeconomic status measured bywealth index: health survey in Serbia. Croat med J 2008;49(6):832–841.

[16] Harangi F, Lorinczy K, Lazar A, Orkenyi M, Adonyi M, SebokB. prevalence of childchood asthma in Baranya County,Hungary, between 2003 and 2006. Orv Hetil 2007;148(35):1643–1648.

[17] Ender L, Lang S, Vamos A, Bobvos J, Paldy A, farkas I, et al.Increase in prevalence of childhood asthma in Budapestbetween 1995 and 2003: correlation with air pollution dataant total pollen count. Orv hetil 2007;148(5):211–216.

[18] Jannus-Pruljan L, Meren M, Polluste J, Loit H-M, Kviloog J,Baburin A, et al. Postal survey on asthma, chronicbronchitis and respiratory symptoms among bronchitis anrespiratory symptoms among Estonians and non-Estonians (FinEsS-study). Eur J Public Health 2004;14:114–119.

[19] Barback L, Breborowicz A, Julge K, Knutsson A, Riikjarv MA,Vasar M, et al. Risk factors for respiratory symptoms andatopic sensitization in the Baltic area. ArchDis Childhood1995;72(6):487–493.

[20] Dardynskaia I, Luk'ianova E, Antipkin Iu, Shkiriak-NizhnikZ, Hryhorczuk D, Chislovskaia N, et al. The prevalence ofasthma-related symptoms among children in threeUkrainian cities with environmental problems (preliminaryresults). Lik sprava 2007;(3):13–18.

[21] Lasitsa OI, Akopian AZ. The interrelationship of bronchialhyperreactivity and wheezing in children. Lik sprava 1999;(6):60–64.

[22] Gherghe S, Nanulescu MV, Panta-Chereches P, Popa M. Theprevalence of bronchial asthma in 13- to 14-year-oldschoolchildren in the city of Bistrita. Pneumologia 2000;49(2):95–99.

[23] Popescu IG, Mazilu M, Jianu E, Banescu O, Nastase C. Studyof the incidence and prevalence of children bronchialasthma in Romanian town. Med Intern 1997;15(1):35–40.

[24] Von Hertzen L, Haahtela T. Sings of reversing trends inprevalence of asthma. Allergy 2005;60:283–292.

[25] Glushkova AV, Grjibovski AM. Prevalence and correlates ofasthma among children in central St. Petersburg, Russiacross-sectional study. Croat Med J 2008;49(6):741–750.

[26] Pekkarinen PT, Von Hertzen L, Laatikainen T, Mäkelä MJ,Jousilahti P, Kosunen TU, et al. A disparity in theassociation of asthma, rhinitis, and eczema with allergen-specyfic IgE between Finnish and Russian Karelia. Allergy2007;62(3):281–287.

[27] Svatko AG, Malanicheva TG, Rafailov VV, Krasnozhen VN.Epidemiology and a course of allergic rhinitis in children.Vestn Otorinolaringol 2004;4:7–8.

[28] Fedoseev GB, Emel'ianov AV, Sergeeva GR, Ivanova NI,Zibrina TM, Maksimenko IN, et al. Prevalence of bronchialasthma and allergic rhinitis in the adult population of. St.Petersburg. Ter Arkh 2003;75(1):23–26.

[29] Vartiainen E, Petäys T, Haahtela T, Jousilahti P, Pekkanen J.Allergic diseases, skin prick test responses, and IgE levels inNorth Karelia, Finland and the Republic of Karelia, Russia. JAllergy Clin Immunnol 2002;109(4):643–648.

[30] Pikhart H, Bobak M, Gorynski P, Wojtyniak B, Danova J, CelkoMA, et al. Outdoor sulphur dioxide and respiratorysymptoms in Czech and Polish school children: a small-areastudy (SAVIAH). Small-Area Variation in Air Pollution andHealth. Int Arch Occup Environ Health 2001;74(8):574–578.

[31] Braback L, Bręborowicz A, Dreborg S, Knutsson A, Pieklik H,Bjorksten B. Atopic sensitization and respiratory symptomsamong Polish and Swedish school children. Clin Exp Allergy1994;24(9):826–835.

[32] Bręborowicz A, Burchardt B, Pieklik H. Astma, alergicznynieżyt nosa i atopowe zapalenie skóry u dzieci w wiekuszkolnym. Pneumonol Alergol Pol 1995;63(3–4):157–161.

[33] Pawlinska-Chmara R, Wronka I, Muc M. Prevalence andcorrelates of allergic diseases among children. J PhysiolPharmacol 2008;59(Suppl. 6):549–556.

[34] Emeryk A, Chojna E, Bartkowiak-Emeryk M, Postępski J.Prevalence of asthma and some respiratory symptoms inthe years 1995 and 2001 in schoolchildren from ruralregions of Poland. Ann Agric Environ Med 2004;11(1):63–66.

[35] Mossakowska M, Pawlinska-Chmara R, Broczek KM.Asthma, allergy, and respiratory symptoms in centenariansliving in Poland. J Physiol Pharmacol 2008;59(Suppl. 6):483–489.

[36] Jedrychowski W, Flak E, Mróz E, Lis G. Sensitization tocommon airborne allergens in school children withbronchial asthma. Przegl Lek 2000;57(9):441–445.

[37] Bant A, Kruszewski J. Increased sensitization prevalence tocommon inhalant and food allergens in young adult Polishmales. Ann Agric Environ Med 2008;15(1):21–27.

[38] Sozanska B, Macneill SJ, Kajderowicz-Kowalik M,Danielewicz H, Wheatley M, Newman Taylor AJ, et al. Atopyasthma in rural Poland: a paradigm for the emergence ofchildhood respiratory allergies in Europe. Allergy 2007;62(4):394–400.

[39] Stelamch I, Smejda K, Kaczmarek J, Stelmach W, Kuna P.Prevalence of atopy and atopic diseases inchildren living inan orphanage in Lodz area—pilot study. Pol MerkurLekarski 2006;20(119):531–534.

[40] Kubik M, Grzelewska-Rzymkowska I, Kardas-Sobantka D.The prevalence of atopic diseases among children andadolescents and describing the strongest risk factor ofdeveloping these diseases. Pol Merkur Lekarski 2004;17(99):220–224.

[41] Michnar M, Trembas-Pietras E, Milanowski J. Incidence ofallergic respiratory diseases in the Lublin region incorrelation with the level of environmental pollution. AnnUniv Mariae Curie Sklodowska [Med] 2003;58(1):481–487.

[42] Lis G, Bręborowicz A, Cichocka-Jarosz E, Swiatły A, GłodzikI, Gazurek D, et al. Increasing prevalence of asthma inschool children – ISAAC study (International Study ofAsthma and Allergies in Children). Pneumonol Alergol Pol2003;71(7–8):336–343.

[43] Jaźwiec-Kanyion B, Szkliniarz P. Allergies in children fromSosnowiec, Poland. Wiad Lek 2002;55(Suppl. 1):164–169.

[44] Kasper K, Sladek K, Duplaga M, Bochenek G, Liebhart J,Gladysz U, et al. Prevalence of asthma with aspirinhypersensitivity in the adult population of Poland. Allergy2003;58(10):1064–1066.

[45] Czarnobilska E, Klimaszewska-Rembisz M, Gaweł B,Obtułowicz A. Prevalence of allergic diseases in primaryschool children in Cracow and surroundings—risk factors.Przegl Lek 2002;59(6):422–426.

[46] Czarnecka-Operacz M, Jenerowicz D, Silny W. Non-allergictype of atopic dermatitis among patients of AllergicDiseases Diagnostic Center, University of Medical Sciencesin Poznań. Przegl Lek 2005;62:1332–1336.