EBRÛ SANATI VE RUH SAĞLIĞI

Arş. Gör. Feyzi AYDIN

feyziaydin@gmail.com

Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi

Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Güldeste Sokak No: 4, 35320 Narlıdere – İZMİR Geleneksel Türk Sanatları Bölümü 5. Kat

+90505 513 53 73

ÖZET

Sanat ve psikoterapi yapısal olarak benzerdirler. Herikisinde de içe atılmış veya içe alınmış yaşantıların şimdi veburadaki yaşantıya etkileri yansımaları vardır. İçe atılmışyaşantılar bir yolla dışa vurulmazsa ruh sağlığı riskaltındadır. Sanat bu riske karşı koruyucu işlev görür. Çeşitlitekniklerle pek çok sanat dalı psikiyatrik rehabilitasyon dakullanılmıştır. Bu sanat dallarından biri de “ebrû” sonucaçabuk ulaşılabilen, böylece yapan kişiyi tatmin edebilen birsanat dalıdır. Ebrû ile terapi projesi belli gruplarınrehabilitasyonuna elverişli bir sanat dalı olması açısındanönemlidir.

Bu düşünceden yola çıkarak Süleyman Demirel Üniversitesi,Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümündegerçekleştirilen TÜBİTAK destekli 2209 numaralı “HayalleriniziRenklendirelim” Adlı projede Ebrû sanatı ile Süleyman DemirelÜniversitesi Araştırma Uygulama Hastanesi, Psikiyatrikliniğinde 12 ay boyunca belirlenen günlerde hekim gözetimindeebrû sanatı hastalarla birlikte uygulanmıştır. Bunun sonuncundaçeşitli psikiyatrik hasta guruplarının ebrû sanatı ileilgilenmeye başladıktan sonraki tedavi süreçlerinde görülendeğişimler, gerek hastane çalışanları, gerekse projeyöneticileri tarafından gözlemlenmiştir. Bildiride, var olanhasta guruplarının ebrû sanatına olan ilgileri, ebrû sanatı ileterapi öncesi ve sonrası davranışlarında görülen farklılıklar,yapmış oldukları uygulamaların görselleri ile sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ebrû sanatı, Psikoterapi, Rehabilitasyon,Ruh sağlığı, Sanat terapisi

EBRÛ SANATI VE RUH SAĞLIĞI

Feyzi AYDIN

ÖZET

Sanat ve psikoterapi yapısal olarak benzerdirler. Herikisinde de içe atılmış veya içe alınmış yaşantıların şimdi veburadaki yaşantıya etkileri yansımaları vardır. İçe atılmışyaşantılar bir yolla dışa vurulmazsa ruh sağlığı riskaltındadır. Sanat bu riske karşı koruyucu işlev görür. Çeşitlitekniklerle pek çok sanat dalı psikiyatrik rehabilitasyon dakullanılmıştır. Bu sanat dallarından biri de “ebrû” sonucaçabuk ulaşılabilen, böylece yapan kişiyi tatmin edebilen birsanat dalıdır. Ebrû ile terapi projesi belli gruplarınrehabilitasyonuna elverişli bir sanat dalı olması açısındanönemlidir.

Bu düşünceden yola çıkarak Süleyman Demirel Üniversitesi,Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümündegerçekleştirilen TÜBİTAK destekli 2209 numaralı “HayalleriniziRenklendirelim” Adlı projede Ebrû sanatı ile Süleyman DemirelÜniversitesi Araştırma Uygulama Hastanesi, Psikiyatrikliniğinde 12 ay boyunca belirlenen günlerde hekim gözetimindeebrû sanatı hastalarla birlikte uygulanmıştır. Bunun sonuncundaçeşitli psikiyatrik hasta guruplarının ebrû sanatı ileilgilenmeye başladıktan sonraki tedavi süreçlerinde görülendeğişimler, gerek hastane çalışanları, gerekse projeyöneticileri tarafından gözlemlenmiştir. Bildiride, var olanhasta guruplarının ebrû sanatına olan ilgileri, ebrû sanatı ileterapi öncesi ve sonrası davranışlarında görülen farklılıklar,yapmış oldukları uygulamaların görselleri ile sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ebrû sanatı, Psikoterapi, Rehabilitasyon, Ruhsağlığı, Sanat terapisi.

ABSTRACT

Art and psychotherapy are structurally similar. They bothinclude crucial introjectional effects and reflections onpresent life. If introjections are not expressed in one way, itwould not be surprising to see its devastation effects onpsychology and mental health. Art has a protective functionagainst this risk. That is why many types of art and differenttechniques have been used to treat various psychiatricillnesses. As being a good example of these arts “Ebrû ” is abranch which supplies a quick achievement by the doer and givesself-satisfaction to its artist in a short time. A therapyprojects by the use of Ebrû is seen an important tool for therehabilitation of certain patient groups.

Based on this idea, I wrote a project proposal when I wasa 3rd grade student at university. I received payment byTUBITAK (The Scientific and Technological Research Council ofTurkey). I worked on the art of marbling psychotherapy andart therapy about one year in Süleyman Demirel Hospital. Thisproject namely “Hayallerinizi Renklendirelim” (Let’s color ourdreams) is carried out at the hospital psychiatry ward for 12months with the patients making Erbû under the watch of thedoctors on duty. I finalized my project successfully. As aresult, some significant positive changes and improvements areobserved with the patients taking part in the project by boththe hospital staff and the project conductors. In thepresentation, it is aimed to show the current patientsinterest in Ebrû, the behavior changes before and after thetreatment with Ebrû and their final works of Ebrû art.

Key Words: Art Theraphy, Ebrû art, Psychotheraphy, Psycology, Rehabilitation

*

* Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Güldeste Sokak No: 4, 35320 Narlıdere İZMİR Geleneksel Türk Sanatları Bölümü 5. Kat, feyziaydin@gmail.com

EBRÛ SANATI VE RUH SAĞLIĞI

Giriş

En eski Türk kâğıt süsleme sanatlarımızdan biri olan ebrû,bulut veya bulutumsu anlamına gelen Farsça “ Ebrî ”kelimesinden değişime uğrayarak dilimize “ Ebrû ” olarakyerleşmiştir (Eriş, 2007). Aynı zamanda hâre gibi dalgalı veyadamarlı anlamına gelen Çağatayca bir kelime olan “ Ebre ” dengeldiği de düşünülmektedir. Çünkü Ebrûnun vatanı olan Buharabir Çağatay bölgesidir( Arıtan, 2006 ). Ebrû, kitre veyabenzeri maddelerle yoğunluğu arttırılmış su üzerine özelfırçalar yardımıyla boyaların serpilip, orada meydana gelendesenlerin kâğıda alınmasıyla elde edilen bir sanateseridir( Arıtan, 2001, 3 ). Ebrû, uyumlu renkler dünyasınıngöze hoş gelen harika eserlerini bizlere sunması yanında,fiziğin ve kimyanın kanunlarının uygulandığı bir sanat olarakkarşımıza çıkmaktadır( Sungur, 1994, 54).

Ebrû sanatının nerede ve nasıl olarak ortaya çıktığı kesinolarak bilinememektedir. El yazması eserlerin ciltlerinde yankâğıdı olarak rastlanan ebrû, eski murakkaların içindekiyazıların kenarlarında ve pervazlarında, ayrıca bazı kıt’ayazılarında da zeminde hafif ebrûlu olarak görülmüştür. Bunarağmen bunların hangi tarihte yapıldığı tam olarakbilinememektedir. Ebrû sanatına ait bazı eserlere UygurCumhuriyeti’nin Hoten eyaletinde yapılan kazılarda rastlandığıve bunların miladi 800-1000 yıllarına ait olduğu, ayrıcaAzerbeycan’da yapılan bir kazıda da miladi 1400 yıllarına aitolduğu, iddia edilen çini üzerine yapılmış ebrûlu eşyalarbulunduğu da söylenmektedir( Eriş, 2007, 4 ).

Türk Ebrûsu’nun başlangıcı kesin olarak bilinmemeklebirlikte, 1518 tarihinden önceye ait, zemininde talîk yazılı veMîr Ali Kâtib imzalı bir kitaptaki hafif ebrûlarıngelişmişliğine bakarak genel bir kanaatle XV. yüzyıl olarakkabul edilmektedir. Bundan sonraki erken dönem ebrûlar 1539-40,

1554 ve 1595 yıllarına aittir( Arıtan, 2006, 26 ). Bu ebrûlarınhepsi zemin ebrûsu, gelgit ve şal şeklindedir.

1595 tarihli “Hadîkatü’s-Süedâ” isimli eserde ebrûlarıbulunan Şebek Mehmed Efendi, bilinen ilk ebrûcudur. ŞebekMehmed Efendi’den sonra adını bildiğimiz ebrûcu, Ayasofyahatîbi Mehmed b. Ahmed İstanbulî’dir. Hatib Mehmed Efendi, Türkebrûsuna, bilinçli olarak ilk müdahaleyi yapan ve ebrûda serpmetekniği yanında damlatma tekniğini de uygulayan kişidir. Busebeple de Mehmed Efendi’nin yaptığı ebrûlar “ Hatib Ebrûsu ”adıyla anılmıştır. Hatîb ebrûsu, aynı zamanda çiçekli ebrûnunilk örneğidir. Hatîb Mehmed Efendi’nin vefatından sonra XIX.yüzyıl da bu san’atı Buhara’da öğrenen Şeyh Sadık Efendi ( Ö.1846 ) ile hayat bulmuştur( Arıtan, 2006, 26 ).

Ebrû XX. yüzyıl da Hazarfen Şeyh İbrahim Edhem Efendi ( Ö.1904 ) ile taşınmıştır. Bu dönemin diğer ebrûcuları Hattat Samive Hattat Aziz Efendilerdir. XX. yüzyılda yine Edhem Efendi’ninöğrencisi Necmeddin Okyay (Ö.1976) bugünkü çiçekli ebrûyuyapmasıyla tarihe geçmiştir. Necmeddin Okyay’dan sonra MustafaDüzgünman, ebrûnun yaşatılması ve tanıtılması için çabalar sarfetmiş ve bu sanatın günümüze ulaşmasında büyük hizmetlergörmüştür. Türk Ebrûsu Mustafa Düzgünman’la teknik ve kaliteolarak zirveye ulaşmıştır( Arıtan, 2006, 26).

Klâsik Türk ebrûsu battal, şal, gel-git, taraklı, hatip,çiçekli ebrû, bülbülyuvası, hafif, kumlu, akkâse, ebrûluakkâse, yazılı, koltuklu ebrû olarak sıralanabilir( Eriş, 2007,12). Kullanılan malzemeleri de tekne, su, fırça, kâğıt,boyalar, öd, kıvamlaştırıcılar, yardımcı aletler olaraksıralayabiliriz( Barutçugil, 2001, 57-71 ).

Bazı sanat alanlarının psikolojik sorunların tedavisindekullanıldığı öteden beri bilinmektedir. Ebrû sanatı da bazıpsikolojik rahatsızlıkların tedavisinde yararlanılabilecekkarakteristikte bir sanat dalıdır. Çünkü ebrû yapılması kolay,zevkli, uygulama aşamasında kullanılan renkler nedeniyleuygulayan kişiyi rahatlatan tarzda bir sanattır.

Alanda uzman kişilerle yapılan mülakatlar sonucu ebrûsanatının rehabilitasyonda elverişli olabileceği tahmin edilenpsikolojik rahatsızlıklar genel anlamda belirlenmiştir.Psikiyatri kliniklerinde şizofreni, depresyon, duygu durumbozuklukları alkol ve madde bağımlılığı tanısı almış olan

hastalara “uğraş terapileri” kapsamında ebrû sanatı yapılmasıönerilmiştir. Bu öneri doğrultusunda mevcut çalışma planlanarakyapılan araştırmalar ve planlamalar neticesinde TÜBİTAKdestekli lisans öğrencilerine yönelik 2209 numaralı “Hayallerinizi Renklendirelim ” isimli proje önerisi onay almışve on iki aylık bir sürede Süleyman Demirel ÜniversitesiAraştırma Uygulama Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde başarıylauygulanmıştır.

Sanat ve psikoterapi yapısal olarak benzerdirler. Herikisinde de içe atılmış veya içe alınmış yaşantıların şimdi veburadaki yaşantıya etkileri yansımaları vardır. İçe atım,sanatın içeriğini, içe alım süreci ise bilim ve tarzınıoluşturur. İçe atılmış yaşantılar bir yolla dışa vurulmazsa ruhsağlığı risk altındadır. Sanat bu riske karşı koruyucu işlevgörür(Eracar,2006).

Psikolojik sorunu olan bireyleri, topluma yenidenkazandırma çabalarını ebrû sanatı ile geliştirme düşüncesimodern psikiyatrinin önem vermesiyle şekillenmektedir.Öncelikli amacımız hastalara ebrû sanatını öğretmek olmamıştır.Ana amaç; yukarıda tanımlanan psikolojik rahatsızlıklarınterapi ile rehabilite edilmesinde ebrû sanatının bir araçolarak nasıl kullanılabileceğini ortaya koymaktır.

Bu çalışma Isparta ilinde bulunan Süleyman DemirelÜniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi’nde psikiyatrikliniğinde bulunan, yatarak ve ayaktan tedavi gören şizofreni,alkol ve madde bağımlılığı, duygu durum bozuklukları vedepresyon tanıları almış hastalar dâhil edilmiştir. İlgilidoktorların ve hemşirelerin belirlediği hasta gruplarına,haftanın iki gününde verilen randevu ile ebrû uygulamalarıyapılmıştır. Bu gruplara ebrû terapisi, doktor ve hemşireleringözlemleriyle hastanın ebrûya devamı, ebrû öncesi hal vedurumu, ebrû yaptıktan sonraki hal ve durumu ebrû terapisürecinde (en az 6 ay an fazla 12 ay) devamlılık gösteripgöstermediği, davranış durumları ve değişiklikleri klinikçalışanları tarafından incelenmiştir. Hastalar üzerinde anketdeğerlendirmesi yapılmıştır. Bu süre zarfında hastalarınservise adaptasyonu, devamlılık süreci, ilgilendikleri renkler,yaptıkları şekiller, çalışmalarında incelenerekgruplandırılmıştır.

Gözlemlenen hastalarda ebrû sanatına ilgili olduğu,çalışmalara devamlılık gösterdiği ve yaparken zevk aldığıgörülmüştür. Aynı zamanda psikiyatri kliniğinde yatan hastalarda uyku sorunu çekenlerin artık daha rahat uyudukları vesorunlarının azaldığı uzman doktor ve hemşireler tarafındangözlemlenmiştir. Önceleri korkan, çekinen iletişim kuramayanhastalar, ebrû sanatını yakından tanıyıp öğrendikçe bukorkularından kurtularak çok rahat iletişim kurmaya kendilerinirahat bir şekilde ifade etmeye başlamışlardır. İçlerindekikorku yerine kendi yaptıkları ürünlerinin, yani ebrûlarınınverdiği özgüvenle daha rahat iletişim kurulmaya başlanılmıştır.Adeta ebrûda kullanılan renklerin kişiler üzerinde tedavi ediciözelliği olduğu gözlenmiştir. Genel tanıların yanı sıra hastagruplarına göre yapılan gözlemleri şu şekilde sıralayabiliriz.

Depresyon Hastaları: Başlangıçta yapmış olduklarıçalışmalarda daha soluk renkler tercih etmişledir. Ebrûteknesine attıkları boyalar frapan olmayıp, tek düze şekilleryaptıkları gözlemlenmiştir. Daha sonraki haftalarda iyileşmesüreçleri de dikkate alınarak renk seçimlerinde canlı renklereilgileri artmış daha düzgün şekilli ve daha anlamlı çalışmalarmeydana getirmişlerdir. Klinik içerisinde ise ebrû yapılangünlerde hastaların sıkıntılarının azaldığı, meşguliyetodasında geçirdikleri sürenin uzadığı gözlemlenmiştir.

Psikotik Hastalar: Hastaların başlangıçta ilgisizoldukları gözlemlenmiştir. Çoğunun zorlayarak ve devamlılıksürecini arttırma amaçlı motivasyonlarda bulunarak çalışmalarakatılımları sağlanmıştır. Yaptıkları ilk örneklerde kırmızı,yeşil ve daha koyu renkleri tercih ettikleri, uygulatılan ebrûçeşitlerinin aksine kendilerince anlamlandırdıkları şekillerdeebrû yaptıkları görülmüş, daha sonraki süreçte ebrû sanatınısevmiş ve çalışmalara düzenli olarak katılmışlardır. Servisuyumlarında da artış olmuş, odaklanma süreçlerinin de arttığıgözlemlenmiştir.

Anksiyete Hastaları: Başlangıçta aşırı sıkıntısı olan buhastaların, çalışma süresince odaklanamadıkları hemençalışmalarını yapıp gitmek istedikleri gözlemlenmiştir. Dahasonraki süreçte ise ilgilerinde aşırı olmamakla beraber birartış olduğu görülmüştür. Kullandıkları renkler konusunda daimayardım istemişler, bağımsız renk seçme istekleri olmamıştır.

Yaptıkları şekiller daha çok helezonik ve yatay çizgilerdenoluşan şekillerdir.

Bipolar ( duygu durum bozuklukları ) - DepresyonHastaları: Depresyon epizodunda olan hastaların yaptıklarıçalışmalara başlangıçta katılmak istemedikleri, kullandıklarırenklerde tercihlerinin fazla olmadığı, uygulamacınınyardımları ile çalışmalara devam ettikleri gözlemlenmiştir.Daha sonraki haftalarda renk seçimlerinde soluk renkten canlırenge doğru tercihlerinde değişme olduğu görülmüştür.Yaptıkları şekiller daha çok yatay çizgiler, gelgit vehelezonlardan oluşan şekillerdir. Özellikle ilerleyenhaftalarda yürek (kalp) ve çiçek motiflerinin hastaların kendiistekleri doğrultusunda kullandıkları gözlemlenmiştir.

Mani Hastaları: Çalışmalara katılımda en başından sonunakadar devamlılık arz eden bu hasta grubu aşırı frapan renklertercih etmişler, yardım istememişler ve öğrenmekabiliyetlerinin diğer hasta gruplarına göre daha fazla olduğugözlemlenmiştir. Kullandıkları renkler çok dikkat çekici veparlaktır. Çalışmalarında yaptıkları şekiller de hareketliformlar, gelgitler, daire formları, zigzaglar ve battalebrûlarındaki öbek öbek şekiller dikkati çekmektedir.

Alkol ve Madde Bağımlılığı Hastaları: Meşguliyetin ihtiyaçduyulduğu bu hasta grubu, çalışmalara en istekli ve öğrenmesüreci kısa olan grup olarak gözlemlenmiştir. Yaptıklarıçalışma örneklerinde içten dışa doğru yapılan helezonlar,düzgün şekilli formlar, dengeli kompozisyonlar ve oldukça güzelbattal ebrûlar görülmüştür. Bu guruptan dört hasta profesyonelanlamda ebrû sanatını öğrenmek istemiş ve çalışmalara süreklikatılabilecekleri yerler konusunda ısrarla bilgi almışlardır.

Toplam da 48 hasta üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda,genel olarak hastaların iyileşme süreçlerinde olumlu sonuçlarelde edildiği gözlemlenmiştir. Birimde yer alan hekimlerin vehemşirelerin bu konuda hem fikir oldukları görülmüştür.

Son dönemlerde ruhsal bozukluklar dünya da olduğu gibiülkemizde de önemli sağlık sorunları olarak karşımızaçıkmaktadır. Ruhsal bozuklukların birey, aile ve toplumaçısından problemlere neden olduğu görülmektedir. Bubozukluklar toplum ve birey açısından yaşam kalitesini

düşürmekte, beraberinde başka rahatsızlıklara sebep olmaktadır.Bireysel olarak ruh sağlığının iyi olması, toplumsal olarakyaşam kalitesinin yükselmesinde de önemli rol oynamaktadır. Buyüzden ruhsal bozuklukların tedavi edilebilmesi bireydenbaşlayarak toplumsal bir bütün halinde çok önemli bir etkendir.Uygulanan bu projede olduğu gibi sanatsal faaliyetler ciddianlamda hastalıkların tedavisinde olumlu ilerlemeye sebebiyetverdiği anlaşılmıştır. Dünyada da sanat terapisi oldukça önemlibir yere sahiptir. Ülkemizde de hastanelerin psikiyatrikliniklerinde sanat faaliyetleri düzenli olarak uzman kişilereşliğinde yapılmalı, bu tip hastaların tedavi süreçlerindedestekleyici unsur olarak kullanılmadır. Bununla birliktekendilerini rehabilite edebilecekleri sanat toplum sağlıkmerkezleri kurularak ruh sağlığı bozukluğu olan hastalarıniyileşme süreçlerinde uzman kişiler eşliğinde destekverilmelidir.

UYGULANAN EBRÛ ÇALIŞMALARI

Depresyon Hastalarının Çalışma Örnekleri;

Psikotik Hastaların Çalışma Örnekleri

Anksiyete Bozukluğu Hastalarının Çalışma Örnekleri

Bipolar (Duygu Durum Bozuklukları) - Depresyon Hastalarının Çalışma Örnekleri

Mani Hastalarının Çalışma Örnekleri

Alkol ve Madde Bağımlılığı Hastalarının Çalışma Örnekleri

KAYNAKÇA

ARITAN, A.S. ( 2001 ), Türk Ebrû San’atı ve Günümüzdeki

Ebrû Uygulamaları, Konya-2001

ARITAN, A.S. ( 2006 ), Kitap San’atlarımızın

Değerlendirilmesi Bağlamında Türk Cild San’atı’nın Geleceği,

Uluslar Arası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu, Nuray Yılmaz,

Gonca Karavar, Esra Kavcı Özdemir, uluslararası geleneksel

sanatlar sempozyumu düzenleme kurulu tarafından basılmıştır.

Cilt I s.26.

BARUTÇUGİL, H. ( 2001 ), Suyun Rüyası Ebrû Yaşayan

Gelenek, Ebristan Yayınları, İstanbul.

ERİŞ, M.N ( 2007 ), Mustafa Esat Düzgünman ve Ebrû, Kültür

A.Ş Geleneksel Sanatlar Serisi IV, İstanbul.

ERACAR, N. 2006, Otistikler ve Diğer Farklı Gelişenlerin

Eğitim ve Tedavisinde Sanatla Çalışma, Sapiens Kış 2006, Yıl: 2

Sayı: 8 .

SÖNMEZ, N.Y- SÖNMEZ, Y.J, TÜRKISCH PAPIER EBRU TURKISH

MARBLED PAPER, Druckerei Harwalik, Reutlingen Repro Studio 16,

Dublingen.