Drama in de samenleving? Een kritisch literatuuronderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van televise en maatschappij

Emma Hilhorst, 4144171

23-1-2015

Drama in de samenleving?Een kritisch

literatuuronderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van

televise en maatschappij

DE MACHT VAN SMAAK EN GELDTC1V14002

Jaar 1, blok 3Docent: Berber Hagedoorn

2681 woorden

Emma Hilhorst 4144171, eindpaper De Macht van Smaak en Geld

Abstract

In dit vergelijkende literatuuronderzoek worden opvattingen van

verschillende auteurs onderzocht over de vraag hoe drama een

integraal deel van het leven van alledag vormt door middel van

televisie. In de vorige eeuw gaf het medium televisie

aanleiding tot angst voor desintegratie. Later ontstond angst

voor cultuurvervlakking als gevolg van popularisering van de

televisie. Televisieserials droegen bij aan het ontstaan van

angst voor dramatisering van de samenleving. De duidelijke

publieksbehoefte tot zelfreflectie aan de hand van series doet

verwachten dat drama in de samenleving afneemt. Dramatische

uitingen in film, boek en handel zijn sterk met elkaar

verweven, en content en format staan los van elkaar. Toch is

drama niet voelbaar in de samenleving zelf, dankzij een

voldoende groot bewustzijn bij het moderne publiek van trucs

die worden gebruikt in marketing en in het nieuws. De angst

voor dramatisering van de samenleving is dus groot, maar het

echte gevaar is nauwelijks merkbaar.

Inhoudsopgave

1. Abstract P. 0

2. Inhoudsopgave P. 0

3. Inleiding P. 1

4. Korte contextualisering P. 2

5. Wat ging eraan vooraf? P. 3


6. Verserialisering: de ontwikkeling van verhaalvertelling op

televisie P. 4

7. Hoe uit drama zich nu in media en samenleving?

P. 5

8. Slot P. 7

9. Eindnoten P. 8

10. Literatuurlijst

P. 9


Inleiding

Bij haar inauguratie haalt prof. dr. Sonja de Leeuw, hoogleraar

theater-, film- en televisiewetenschap aan de Universiteit

Utrecht, een opzienbarende term aan van Raymond Williams: de

‘dramatisering van de samenleving’. Drama, zo stelt zij, is een

integraal deel van het leven van alledag geworden1. Williams,

een Welsh academicus, schrijver en literatuurcriticus, heeft

naar deze relatie veelvuldig onderzoek gedaan. Van

verschillende auteurs zullen in dit verslag de meningen over

deze relatie tegenover elkaar gezet worden, met het doel om een

beter beeld te krijgen van Williams’ ferme en meerduidige

stelling. Dit literatuuronderzoek vormt een schakel in verder

onderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van televisie en

maatschappij.

Voor dit verslag wordt gezocht naar een antwoord op de vraag:

“Hoe wordt in de verzamelde literatuur opgevat hoe drama een

integraal deel van het leven van alledag vormt door middel van

televisie?” Nadat een korte contextualisering van de term drama

is gegeven, zal ter beantwoording van de hoofdvraag zal ee n

drietal deelvragen worden behandeld.

1. Wat ging aan dramatisering vooraf?

2. Wat was de rol van verserialisering voor de opkomst van

dramatisering?

3. Hoe uit drama zich nu? Wat zijn nu de uitingsvormen van

drama en hoe groot is dat drama?

4


Het slot kent een conclusie en een reflectie. Hierin wordt

teruggekoppeld aan de hoofdvraag en de wetenschappelijke

relevantie van de beantwoording van deze hoofdvraag.

Voor de eerste deelvraag zullen De Leeuws eigen tekst uit 2003,

en een tekst van Simons, die inmiddels veelvuldig onderzoek

heeft verricht voor de televisiestudies, uit 1994 worden

gebruikt. Over verserialisering hebben Allen en Van den Berg

literatuur verzameld in een bundel, waaruit de bijdragen van

Denson, Goggin en Hassler-Forest worden besproken. Vervolgens

wordt Simons’ meer recente tekst uit 2002 aangehaald, en het

besluit vormt een artikel uit De Correspondent van Nina Polak

over full-time televisiecriticus Hans Beerekamp.

Het doel waarmee de benadering van een kritische

literatuuranalyse wordt gebruikt, is het creëren van een helder

beeld van het besproken thema. Een zo ferme, op zoveel

verschillende manieren te interpreteren en zo opzienbarende

term stelling als die van Williams kan door discussie veel

verwarring creëren. Het kan daarom goed zijn om afstand te

nemen en de meningen van auteurs tegenover elkaar te zetten.

Korte contextualiseirng

Het woord ‘drama’ wordt door De Leeuw gebruikt, niet als een

theaterterm, maar in de betekenis van dramatische conventies

die “actief zijn als maatschappelijke en culturele conventies”,

en die bijdragen aan de vorming van de werkelijkheid1. Volgens

De Leeuw dringt in alle aspecten van de samenleving de invloed

van de televisie door. Dat is volgens haar mogelijk, doordat de

5


representatie van de werkelijkheid kan worden gegeven door

middel van vele representatievormen, of ‘formats’. Volgens haar

zou de televisie als vervanger gezien kunnen worden van de

maatschappelijke werkelijkheid2.

De visie die De Leeuw overneemt van Williams, staat lijnrecht

tegenover de visie waaraan het publiek volgens haar vaak genoeg

herinnerd wordt. Het gaat hier om een uitspraak van Marshall

McLuhan: “The medium is the message”. Hierover stelt De Leeuw

het volgende:

“Met zijn inzicht dat de werkelijkheid zoals wij die

ervaren steeds opnieuw gevormd wordt in en door de media,

leidt [Williams] ons verder weg van het technologisch

determinisme dat tot uitdrukking komt in de overbekende en

vaak geciteerde idee van Marshall McLuhan, ‘the medium is

the message’.”3

Hoe vormen de media dan steeds onze werkelijkheid? In de

volgende paragraaf zal worden besproken wat de rol van

televisie is geweest in de maatschappij.

1.Wat ging eraan vooraf?

Een belangrijke rol speelde de televisie in de maatschappij

volgens De Leeuw door de vorming van een culturele identiteit

is4. De televisie kan overeenkomsten tussen mensen binnen een

groep en verschillen tussen groepen mensen weergeven. Het is

echter niet zo simpel dat de televisie alleen homogeniseert en

heterogeniseert: “De dynamiek van de cultuur, ook die van de

televisiecultuur,” schrijft zij, “laat zich moeilijk rijmen met

6


strikte scheidslijnen.”3 Voorts stelt zij dat de technologie

niet op zichzelf staat, maar afhankelijk is van en vormgegeven

wordt door de politieke en maatschappelijke context waarin deze

zich bevindt. Het medium kan dus de boodschap niet zijn5.

In de visie van De Leeuw moet de televisie eerder gezien worden

als een spiegel van de cultuur, in welke vorm het medium kan

fungeren als horizonverbredend “podium voor verschillende

identiteiten, waartussen we ons voortdurend voortbewegen”6.

Hieruit ontstond bij regeringen een vrees voor desintegratie

van de samenleving, doordat het publiek verder leerde kijken

dan zijn eigen land en cultuur. De oplossing hiervoor vonden de

overheden in nationale publieke omroepen7. Die moesten

onpartijdig en vermakelijk televisiemateriaal verzorgen.

Een angst voor vervlakking

Toch werkte de invloed van televisie door in de samenleving.

Een nieuwe angst deed zich aan: het culturele niveau van het

televisie-aanbod maakte langzaam plaats voor de dingen waarmee

de ‘gewone mensen’ zich bezighielden, die nu niet alleen het

belangrijkste publiek waren, maar ook verschenen in talkshows

en als onderwerp van andere programma’s 2 . Het drama als

levensbeschouwend en betekenisgevend middel in televisie had

plaatsgemaakt voor slechts ‘laten zien’1. De dingen die de

televisie liet zien waren herkenbare, alledaagse scènes: een

relatie die stukgaat, een agent die een hardrijder staande

houdt, gesprekken met mensen op straat. De angst dat dit zou

leiden tot een al te grote cultuurvervlakking wordt besproken

door De Leeuw en andere schrijvers.

7


Eén van de andere schrijvers is Jan Simons, universitair

hoofddocent nieuwe media aan de afdeling media studies van de

Universiteit van Amsterdam. In 1994 schreef hij Writing for the

medium: Television in transition. In zijn hoofdstuk Questionable quality or

the undiscoverable quality of television onderzoekt hij het begrip

kwaliteitstelevisie en de vraag of dat wel kan bestaan. Hij

bespreekt de angst dat culturele diepgang in televisie verloren

zal gaan. In zijn conclusie stelt hij dat de televisie een

integraal deel van het leven van alledag is gaan vormen, met

onder andere een didactische, een nieuwsbrengende en een

vermakende functie. Dit heeft een aantal gevolgen. Enerzijds

wordt de televisie heterogener, waardoor het publiek van een

ruimer aanbod wordt voorzien. Anderzijds worden de zenders

juist meer gedwongen een breed publiek aan te spreken.8 In de

televisie vond dus een zekere popularisering plaats.

In het kort

In samenvatting ging aan de dramatisering van de samenleving

het volgende vooraf. De televisie droeg bij aan de vorming van

culturele identiteit, door verschillen en overeenkomsten tussen

mensen weer te geven. Bij overheden ontstond een angst voor

desintegratie, waarop zij nationale publieke omroepen

instelden. Later werd televisie afhankelijk van een groter en

diverser publiek, waardoor het filosofische en kunstzinnige

drama plaatsmaakte voor een popularisatie van de

televisiezenders.

8


2.Verserialisering: de ontwikkeling van

verhaalvertelling op televisie

Een zeer duidelijke uiting van de popularisering die de

televisie onderging, is de serial. De rol die de serial

uiteindelijk speelde voor dramatisering, zal in deze paragraaf

worden besproken.

Televisie oud-en-nieuw

Rob Allen en Thijs Van den Berg zijn beiden lectors aan het

departement Engelse talen en culturen aan de Universiteit van

Amsterdam. Zij stellen in hun boek Serialization in popular culture dat

verserialisering meer is dan een tijdelijke trend9. De

ontwikkeling zien zij niet alleen op de televisie, maar ook in

verschillende literaire genres en andere vormen van

audiovisuele media.

De opkomst van verserialisering bespreekt Shane Denson met

betrekking tot het subgenre ‘serial-queen melodrama’, een term

van de Amerikaanse academicus Ben Singer. Volgens Denson kan

rond het jaar 1910 een verschuiving worden waargenomen van “de

zogenaamde ‘primitieve film’” naar een nieuwe, seriëlere vorm

van verhaalvertelling. In de tijd dat een dergelijke

verandering plaatsvindt is die volgens Denson echter niet

direct aanwijsbaar. Men voelde echter wel dat iets aan het

veranderen was, en dat droeg bij aan de populariteit van de

serial. Dit genre kaartte namelijk vragen aan over de onzekere

verandering van het medium film10. Zo werd verhaalvertelling op

televisie belangrijk, waarmee het een didactische functie

vervulde: het vertelde mensen hoe ze moesten omgaan met het

9


veranderende medium. Vervolgens droeg het ontstaan van de

‘cliffhanger continuity’, een discontinue continuïteit, enorm

bij aan het succes van de serial11.

Ook volgens Joyce Goggin, een andere auteur die heeft

bijgedragen aan Serialization in popular culture, speelt een duidelijke

relatie tussen veranderingen in de samenleving en

ontwikkelingen in de televisie. Zij bespreekt het succes van de

serie Mad men, een serial die ging over over een historische

ontwikkeling die kort voor uitzending had plaatsgevonden: de

emancipatie van vrouwen. Dit hoog feministische karakter was in

een andere serie wellicht voldoende reden geweest voor kijkers

om af te haken. Bepaalde elementen uit de serial verschillen

echter niet zoveel van de situatie van vandaag de dag, en

daarom kunnen we nog er steeds lering uit trekken12. Een zelfde

ontwikkeling als die van Mad men ziet auteur Dan Hassler-Forest

in The walking dead, een zeer populaire televisieserie gebaseerd

op een eveneens populaire boekenreeks. Hassler-Forest legt

nadruk op de fundamentele aspecten uit de film die een breder

publiek aanspreken dan het zombie-fanpubliek, kijkers die

zonder die facetten uit de serial zouden zijn gestapt13. Ook

bespreekt hij de maatschappelijke invloed, de ruimte die het

zombie-genre als gevolg van The walking dead heeft ingenomen.

Welke richting de fans van de serial op gaan met het gegeven

thema, laat hij in het midden14. Hierin is een duidelijk

verschil te zien tussen gewone liefhebbers, en zeer fanatieke

fans die in de zombiewereld verdwijnen.

10


In het kort

Vanaf het einde van de vorige eeuw ontstond langzaam een

overgang van oude televisie, die Simons ook wel

‘kwaliteitstelevisie’ noemde, naar een populaire

verhaalvertelling die een groot publiek aanspreekt.

Televisieserials hebben een belangrijk onderdeel gevormd van

deze nieuwe televisie. Ze kunnen sterk bijdragen aan

verandering in een samenleving. Het is te begrijpen dat dit

inzicht leidt tot een angst voor dramatisering. De rol die

verserialisering speelde, behelsde dus voornamelijk het

vergroten van de angst voor dramatisering.

Opvallend is echter dat de argumenten van alle hier genoemde

auteurs te herleiden zijn tot zelfreflectie van kijkers als

gevolg van het zien van televisiedrama. Op basis daarvan zou

men kunnen verwachten dat de kijker juist nuchter en kritisch

leert nadenken over de eigen rol in de samenleving, en het

eigen bestaan minder zou dramatiseren. De ontwikkeling in de

samenleving hoeft dus niet noodzakelijkerwijs van minder naar

meer drama te gaan. Sterker nog, de omgekeerde ontwikkeling is

zichtbaar. Hoe dit er precies uit kan zien, komt naar voren in

de laatste paragraaf.

3.Hoe uit drama zich nu in media en samenleving?

In 2002 publiceert Simons een nieuw boek: Interface and cyberspace:

Inleiding in de nieuwe media. In het hoofdstuk Film en nieuwe media wordt

duidelijk dat de angst voor cultuurvervlakking die eerder

heerste, slechts ten dele is uitgekomen. De hedendaagse

11


filmvertelling is niet meer hetzelfde als die van de klassieke

film: film berust nu voor een groot deel op “vorm en

spektakel”16. Een goede film moet volgens Simons nu voldoende

geld en aandacht hebben besteed aan special effects, en wordt

gekwalificeerd op basis van drie woorden: “the look, the hook,

and the book”17.

Ook in series en serials is deze ontwikkeling terug te zien:

veel succesvolle series voldoen aan de eisen van een goed

vormgegeven en geadverteerde serie die gebaseerd is op een

succesvolle boekenreeks. The walking dead is hier een voorbeeld

van. Het idee dat deze extravagantie in media een extra grote

invloed heeft op de samenleving, is niet onbegrijpelijk. Om de

film te waarderen, moet de toeschouwer nu volgens Simons in een

rollercoaster18 terechtkomen, meegesleurd in een verhaal dat

volgens een vaste narratieve structuur verteld wordt. Wat

daarbij de drager is van de inhoud, is volgens Simons niet van

belang. Content en format zijn volgens hem los van elkaar komen

te staan, zodat “the medium is the message” inderdaad niet meer

opgaat. Dit is terug te zien in de verwevenheid tussen boek,

film en merchandising. Ook hierin sluit hij aan bij het

gedachtengoed van De Leeuw.

Een ander verhaal

Er klinkt echter ook een tegengeluid op al deze negatieve

beoordelaars van de invloed van drama op de samenleving. En

opvallend genoeg is dat geluid afkomstig van iemand die

veertien uur per dag naar dat televisiedrama kijkt. Hans

Beerekamp is vijfendertig jaar kritisch televisierecensent voor

de krant. Momenteel schrijft hij voor NRC Handelsblad, een taak 12


waarvoor hij bijna ieder wakend uur besteedt aan kritisch

televisiekijken. Daarbij heeft hij naslagwerken, internet en

twitter voortdurend bij de hand. Op 13 december 2014 schrijft

Nina Polak een artikel over hem in De Correspondent. De angst die

mensen wordt ingeblazen door de televisie, is volgens Beerekamp

irreëel:

“Wie de afgelopen tien jaar veel tv heeft gekeken, heeft

het gevoel belaagd te worden zodra hij zijn voordeur

achter zich dichttrekt. Door straatbendes, door illegale

Bulgaren, door ebola en IS. En ondertussen is het nog

nooit zo veilig geweest! Er is een door de media

gecreëerde schijnversie van Nederland. Dat is mijn

onderzoeksobject.”19

Ook de bijdrage die de televisie ooit leverde aan een toenemend

racisme in de samenleving begint volgens Beerekamp af te nemen,

waarbij vooral de ‘witte norm’ flink aan kracht inboet.

Tenslotte schrijft Polak dat Beerekamp meent dat het

televisiepubliek, en zeker de jeugd, zeer goed op de hoogte is

van methoden die gebruikt worden om een publiek iets voor te

houden of angst in te boezemen. Die vergrote kennis komt door

de stroomversnelling waarin grensverleggende media terecht zijn

gekomen. “Kinderen weten alles van monteren, fotofucks en

trucjes,” aldus Beerekamp.

In het kort

Drama uit zich heden ten dage in de media zelf. Rondom

belangrijke films, gebaseerd op populaire boekenseries, vindt

vaak een grote marketing en merchandising plaats. Ook moet

entertainment nu een rollercoaster zijn om de toeschouwer mee

13


te kunnen nemen, meent Simons. Beerekamp stelt echter dat het

drama voornamelijk te zien is in de media, maar in het

dagelijks leven juist nauwelijks een rol speelt. Het moderne

publiek is zich volgens hem voldoende bewust van de trucs die

media gebruiken om hun publiek op te zwepen, en laat zich dus

niet bang maken door de angst van Simons, De Leeuw en Williams.

Slot

ConclusieVolgens De Leeuw gaf de televisie als horizonverbredend

“podium voor verschillende identiteiten”6 aanleiding tot angst

voor desintegratie, die werd beantwoord met nationale publieke

omroepen7. Toen het medium groeide, ontstond volgens De Leeuw

en Simons angst voor cultuurvervlakking als gevolg van

popularisering van de televisie. Een vorm van die

popularisering zijn televisieserials, het onderzoeksobject van

Denson, Goggin en Hassler-Forest. Serials droegen bij aan het

ontstaan van angst voor dramatisering van de samenleving, door

het emotionele drama dat ze kenmerkt. De duidelijke

publieksbehoefte tot zelfreflectie vormt echter een belangrijk

onderdeel van series, een conclusie aan de hand waarvan men kan

verwachten dat drama in de samenleving afneemt. Uit Simons’

tweede publicatie blijkt dat drama in film, boek en handel

sterk met elkaar verweven is, waarbij het format van dat drama

niet meer belangrijk wordt gevonden. De ‘rollercoaster’18

waarin het publiek wordt meegenomen, is des te belangrijker.

Ondanks al dit spektakel en de vreeswekkende boodschappen uit

de media, is het drama volgens recensent Hans Beerekamp juist

14


niet voelbaar in de samenleving. Hij stelt dat dit te danken is

aan een voldoende groot bewustzijn bij het moderne publiek van

trucs die worden gebruikt in marketing en in het nieuws.19

Beantwoording hoofdvraag en relevantieIn een vergelijking van alle literatuur klinkt voornamelijk het

inzicht dat de angst voor dramatisering van de samenleving

groot is, maar het echte gevaar nauwelijks merkbaar.

Televisiedrama zet zelfs aan tot zelfreflectie, waardoor het

publiek juist meer nuchter dan dramatisch in het leven kan

staan. Ook van angstwekkende boodschappen uit de media wordt

door jonge kijkers snel de overdrijving doorzien. Op de

hoofdvraag is dus het volgende antwoord te formuleren: de

dramatisering van de samenleving is een begrijpelijke angst,

veroorzaakt door emotiegericht drama op televisie, maar vormt

vooralsnog geen reëel probleem. Deze conclusie ontkracht

gedeeltelijk de onrustwekkende gedachten van Williams, De Leeuw

en Simons. Met deze kennis kan een stap terug worden gedaan van

de paniek die sommigen behelst, en nuchter worden gekeken naar

het samenspel van televisie en samenleving.

Eindnoten1 Leeuw, S. de. Hoe komen wij in beeld? Cultuurhistorische aspecten van de

Nederlandse

televisie. Oratie, 6 november 2003, p. 132 Leeuw, S. de. Hoe komen wij in beeld? Cultuurhistorische aspecten van de

Nederlandse


Nederlandse

15



Nederlandse

televisie. Oratie, 6 november 2003, pp. 5-65 Leeuw, S. de. Hoe komen wij in beeld? Cultuurhistorische aspecten van de

Nederlandse


Nederlandse


Nederlandse

televisie. Oratie, 6 november 2003, p. 98 Simons, J. “Unquestionable quality or the undiscoverable quality of

television.” 1994, p.869 Allen, R.en Van den Berg, T., ed. Serialization in popular culture.

Routledge,

2014.Voorwoord10 Denson, S. “The logic of line segment: Continuity and discontinuity

in the serial-queen

melodrama.” pp. 67-6811 Denson, S. “The logic of line segment: Continuity and discontinuity

in the serial-queen

melodrama.” p. 7312 Goggin, J. “‘Is it true blondes have more fun?’ Mad men and the

mechanics of

serialization.” p. 8813 Hassler-Forest, D. “The walking dead: Quality television,

crossmedia serialization and

zombies.” pp. 92-94

16


14 Hassler-Forest, D. “The walking dead: Quality television,


zombies.” p. 9115 Simons, J. “Film en nieuwe media.” Interface and cyberspace: Inleiding in de

nieuwe

media. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002, p. 16816 Simons, J. “Film en nieuwe media.” Interface and cyberspace: Inleiding in de

nieuwe

media. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002, p. 17018 Simons, J. “Film en nieuwe media.” Interface and cyberspace: Inleiding in de

nieuwe

media. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002, p. 17519 Polak, Nina. “Deze man keek elf jaar non-stop televisie (en ziet

het leven toch nog zitten).”

De Correspondent (13 december 2014).

Literatuurlijst

Allen, R.en Van den Berg, T., ed. Serialization in popular culture.

Routledge, 2014.

Denson, S. “The logic of line segment: Continuity and

discontinuity in the serial-queen

melodrama.” Serialization in popular culture. Ed. R. Allen en T.

van den Berg. Routledge, 2014.

Goggin, J. “‘Is it true blondes have more fun?’ Mad men and the

mechanics of serialization.”

Serialization in popular culture. Ed. R. Allen en T. van den Berg.

Routledge, 2014.

Hassler-Forest, D. “The walking dead: Quality television,


17


zombies.” Serialization in popular culture. Ed. R. Allen en T. van

den Berg. Routledge, 2014.

Leeuw, S. de. Hoe komen wij in beeld? Cultuurhistorische aspecten van de

Nederlandse

televisie. Oratie, 6 november 2003.

Polak, Nina. “Deze man keek elf jaar non-stop televisie (en

ziet het leven toch nog zitten).”

De Correspondent (13 december 2014).

Simons, J. “Unquestionable quality or the undiscoverable

quality of television.” 1994. Writing

for the medium: Television in transition. Ed. T. Elsaesser, J. Simons

en L. Bronck. Amsterdam: Amsterdam University Press 1994.

77-88

Simons, J. “Film en nieuwe media.” Interface and cyberspace: Inleiding in

de nieuwe media.

Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002.

18

Documents

Drama in de samenleving? Een kritisch literatuuronderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van televise en maatschappij