١

دانشگاه تهران

ادبیات وعلوم انسانی ۀدانشکد دکتری مهپایان نا

تصحیح انتقادی دیوان شوکت بخارایی

نگارش ترگای شفق

استاد راهنما امیر بانو کریمیدکتر

مشاوراناستاد

دکتر شهرام آزادیان ابراهیم خدایاردکتر

رسالۀ برای دریافت درجه دکتری

ت فارسیدر رشتۀ زبان و ادبیا

1386تیر ماه

چکیده

٢

شوکت بخارائی یکی از شاعران اواخر دوره صفوی . حاضر تصحیح انتقادی دیوان شوکت بخارائی استیپایان نامهمفردات، پاره هایی از غزل ها، , رباعی , غزلیات , دیوان او مشتمل بر نه قصیده . هندی سبک هندی به شمار می آیدیخهو شا

.ماده تاریخ استیک قطعه و یک

. آمیز دیده می شود مهمترین ویژگی شعر شوکت بخارائی نازک اندیشی و خیال پردازی است که به طرز آمیز مبالغهدر خیال پردازی از شاعران دیگر سبک هندی جلو تر رفته و . وارستگی و صوفی مشربی در اشعار او بسیار تاثیر گذاشته است

برای دریافت اشعار شوکت باید دنیای . ون آفرینی های او شعر او را از فهم دور ساخته استگاهی این خیال پردازی و مضم . خیالی او را پیدا کنیم

در دیوانش غیر از صائب از شاعران سبک هندی مانند عرفی . شوکت در شاعری از صائب تبریزی پیروی می کرد

. ولی از شاعران متقدم فقظ اسم حافظ را در دیوانش آورده استشیرازی و طالب آملی و نظیری نیشابوری نیز یاد کرده

بین . شوکت در ایران چندان شناخته نیست ولی در سرزمین امپرطوری عثمانی طرفدار پیروان زیادی پیدا کرده است چندین بار نیز به دیوان شوکت .اند شاعران عثمانی سه شاعر برجسته شعرهای سرودند که کامال تحت تاثیر سبک شوکت بوده

. بیشتر نسخ دیوان شوکت در کتابخانه های ترکیه نگهداری می شود. است ترکی عثمانی ترجمه و شرح شده

شوکت بخارائی، سبک هندی، شعر عثمانی، نازک خیالی، دیوان شوکت: های کلیدی وازه

فهرست مطالب

.....................................................................................................................................................چکیده 1.................................................................................................................................................پیشگفتار 3...............................................................................................................................................بخش اول زندگی شوکت بخارائی: فصل اول 3..............................................................................................................................................نام و نسب

4...................................................................................................................................تحصیالت شوکت 5......................................................................................................................................سفرهای شوکت

٣

7........................................................................................................................................مذهب شوکت 9.........................................................................................................................................اخالق شوکت

10..................................................................................................................................ممدوحان شوکت 11............................................................................................................................یاد شوکت از شاعران 12.............................................................................................................................وفات و مزار شوکت

13....................................................................................................................ی شاعری شیوه: فصل دوم 15...........................................................................................................................................معنی بیگانه 16..........................................................................................................................................معنی رنگین

16..................................................................................................................های خاص ها و ترکیب واژه 17.............................................................................................................................................پارادوکس

17...........................................................................................................................................حس آمیزی 18............................................................................................................................................تکرار قافیه

18....................................................................................................................................................تمثیل 19....................................................................................................................................................تلمیح

20...............................................................................................تاثیر شوکت بر شعر عثمانی: فصل سوم 25.......................................................................................................................................روش تصحیح 26.......................................................................................................................................ها شرح نسخه

27.......................................................................................................ضرورت این تصحیح و پیشینۀ کار 30...................................................................................................................متن دیوان شوکت بخارائی

31...................................................................................................................................................قصاید 59.................................................................................................................................................غزلیات 299..............................................................................................................................................رباعیات 303............................................................................................................................................ها دو بیت 354..........................................................................................................................................ها تک بیت

412...................................................................................................................................................قطعه 412...........................................................................................................................................ماده تاریخ 413.......................................................................................................................................ها نسخه بدل

.474....................................................................................................................................منابیع و مĤخذ 477................................................................................................................................................فهارس

..............................................................................................................................چکیده انگیلیسی

۴

پیشگفتار

در این میان شعر به عنوان . های بررسی فرهنگ و ادبیات ایران باز خوانی و تصحیح متون گذشتگان است یکی از راه

. کانون و عصارۀ فرهنگ و ادبیات ایران از جایگاه مخصوصی برخوردار است

نی و آسیای میانه شناخته شده شوکت یکی از شاعران مهم سبک هندی شاخۀ هندی است که در عصر خویش در سرزمین عثما

های به عنوان مثال در کتابخانه. شوکت در ایران کامال ناشناخته است. عثمانی شهرت زیادی پیدا کرده بودبود و در ببین شاعران

۵

امر این. های ایران تعداد آن از ده نسخه تجاوز نمی کند ترکیه بیش از صد نسخه از دیوان شوکت موجود است، ولی در کتابخانه

پادشاهان عثمانی نیز با ارادتی خاص به شوکت نگاه می کردند و . گواهی عالقه شاعران عثمانی نسبت به شوکت می باشد

است دیوان شوکت چندین بار به زبان ترکی عثمانی ترجمه و شرح شده. سلطان مراد دستور داد تا دیوان شوکت را شرح کنند

. مانیان می باشدکه این نیز دلیل اهمیت شوکت در نزد عث

بعد از فوت . او در بخارا به دنیا آمد و تا نوجوانی در بخارا زیست. این رساله تصحیح دیوان شوکت بخارائی است

پس از این . روزی از طرف ازبکان مورد آزار قرار می گیرد. پدرش که شغل صرافی داشت او نیز مدتی با این کار سرگرم شد

مدتی در هرات و مشهد و خراسان زندگی می کند و . یچ وقت به زاد گاه خویش بر نمی گردداتفاق ترک وطن می گوید و ه

دیوان شوکت مشتمل بر قصیده، غزل، رباعی، تک . در آخر به اصفهان سفر می کند و اواخر عمرش را در اصفهان می گذراند

.بیت و دوبیت، یک قطعه و یک ماده تاریخ می باشد

خطی را مورد بررسی قرار های نسخه وردن نسخۀ صحیح تر از دیوان شوکت نخست فهرستنگارنده برای به دست آ

های استنابول تک تک دیده شد و از نظر تاریخ و صحت نسخه مورد بررسی قرار های موجود در کتابخانه نسخه. است داده

هنگام . اشتباهات زیادی داشت خهها نزدیک به تاریخ فوت شاعر بوده ولی با این حال نس تاریخ برخی از نسخه. گرفت

نگارنده در . تر این موضوع را نیز در نظر گرفتم که اقدم بودن نسخه لزوما صحیح بودن نسخه نیست ای صحیح جسنجوی نسخه

. است های موجود دیوان شوکت استفاده کرده تصحیح دیوان شوکت بخارائی از سه نسخه خطی و در مواقع مورد نیاز از چاپ

های استانبول فراهم شد ه از کتابخانههر سه نسخ

در پایان بر خود الزم می دانم به اساتید محترم گروه زبان و ادبیات فارسی اظهار ارادت کنم که در طول مدت تحصیلی، لطف و

استادان مشاور همچنین از استاد راهنمای این پایان نامه سرکار خانم دکتر امیر بانو کریمی،. عنایاتی به این جانب ابراز نمودند

پاس گزارم که از آغاز تحقیق تا پایان آن زحماتی متحمل و جناب آقای دکتر شهرام آزادیان سجناب آقای دکتر ابراهیم خدایار

شایان ذکر است در این . شدند و اگر لطف و نظر ایشان شامل حال این جانب نبود این رساله چنانکه باید به انجام نمی رسید

. .لیت هر گونه خبط و خطای احتمالی با این بنده استپایان نامه مسئو

۶

زندگی شوکت بخارائی:فصل یکم

نام و نسب

اسم کامل وی . های هم روزگار او یافت نمی شود زئیات زندگانی شوکت حتی در تذکرهاطالعات چندان دقیقی از جو موالنا 3محمد اسحق. 2بو اسحاق شوکت بخارائیا. 1محمد اسحاق تخلص شوکت بخارائی: در تذکره ها چنین آمده است

"نازک" گویا در آغاز تخلص های، از نظر برخی از تذکره نویسان،تخلص او را شوکت و شوکتا نقل کرده اند .4شوکتشوکت این تخلص را به قول . ها به چشم نمی خورد ولی در دیوان شوکت این تخلص5 را برای خود برگزیده بود "تارک"و

فقط نقل شده است . نسب وی در منابع اطالعات زیادی دیده نمی شودرۀ دربا6.عد از سفر خراسان انتخاب کرده استحزین بدر منابع ترکی پدر وی از امیران . به این پیشه مشغول بودی و بعد از وفات پدر خود نیز چند7که پدر وی شغل صرافی داشت

شوکت که برای کار خود این نسخه را اساس قرار دادیم به زبان دیواننسخه های یکی از ای و مقدمه،8بخارا معرفی شده استفی بلده البخارا من نسل ....": عربی نوشته شده است و در کتابخانه توپقاپی سرای نگهداری می شود درباره شوکت می گوید

او در 10.امیری مجبور به ترک بخارا شده است که پس از مرگ پدرش بر اثر آزار مخالفان و مدعیان 9 "....نسیل شاه البخارا :یک بیت چنین به نسب خود افتخار می کند هفت پشت من ز هم چون آسمان ها برترند

230ص, منتخب اللطایف 1 128ص,همیشه بهار 2 386ص,نتایج االفکار 3 643ص,تذکره نصرآبادی 4 162,ص تذکرۀ المعاصرین;281ص, خزینه عامره; 387 االفکارصنتایج 5 163ص, تذکرۀ المعاصرین 6 162ص, تذکرۀ المعاصرین 7 2881ص ,4وس االعالم ج مقا8 827 شماره، , سرایکتابخانه توپقاپی, نسخه خطی, دیوان شوکت 9

290ص, تعلیقات تذکرۀ المعاصرین 10

٧

می کند افالک فخر از نسبت آبای من

دکتر احمد . ند ولی درباره تاریخ تولد وی هیچ کدام از منابع سخن نگفته ا11زادگاه شوکت در همه تذکره ها و منابع بخارا است است مذکراالصحاب ۀ شوکت تذکرۀرمهمترین منبع دربا 12.اند هـ حدس زده1037آتش و علی میالنی تاریخ تولد شوکت را

حمد شریف سمرقندی متخلص به ملیحای سمرقندی است این تذکره محمد بدیع بن م نوسندۀ.ولی هنوز به چاپ نرسیده است از این تذکره دو نسخه 13. هجری می باشد11النهر در قرن ءان و ماورابارۀ رابطۀ ادبی ایره درعات بسیار ارزندکه این تذکره اطال

14. و در کتابخانۀ وزارت فرهنگ افغانستان نگهداری می شود610 هدر کتابخانۀ آکادمی علوم تاجیکستان با شمار

تحصیالت شوکت ":در تذکره چنین آمده است. یز دیگری نمی دانیم تحصیل شاعر جز آن چه در تذکره حزین یاد شده است چۀدربار

پدری داشتم صراف مرا به دبستان فرستاد خط و سواد را آموختم چون سن رشد و تکلیف رسید پدر رحلت نمود ناچار بر سر در . شوکت نتوانسته است ادامه تحصیل بدهد، یعنی بعد از فوت پدر15."بازار به شغل پدر نشسته وجه معاشی حاصل می شد

: حزین چنین نقل می کند. بعد از رسیدن به اصفهان با بزرگان آن شهر الفت گرفت.این مورد اطالع دیگری در دست نداریمبرای ما معلوم نیست که آیا شوکت در این 16". چندی به صحبتی نیکان افاضل آن دیار و الفت با بعض شعرا رغبت می نمود"

؟ در تذکره حزین دیده می شود که وقتی وارد اصفهان شد با خلیل اهللا طالقانی که از میان تربیت عرفانی و تصوفی دیده یا نه 17.بزرگان آن روزگار بود با وی انس گرفت و شبهه هایی که در او وجود داشت رفع شد

سفرهای شوکت مشهد و هرات و خراسان شوکت در بخارا به دنیا آمد و بعد از درگیری با ازبکان ترک وطن گفته و از بخارا به سوی

همه از حزین تاثیر در تذکره حزین و منابع دیگر که،درباره ترک بخارا. و اصفهان رو نمود و دیگر به زادگاه خود برنگشتروزی دو سوار ازبک نزدیک مکان من به همدیگر رسیده به سخن گفتن ایستادند و اسبان پای بر ": اند چنین می آید گرفته

مرا دل ،ستم آنچه خواستند کردند ]و [از هم پاشیده مرا در نکوهش آنان سخنی از زبان برآمد به ضرب تازیانهبساط من نهاده

643ص, رآبادیتذکره نص, 162ص, تذکرۀ المعاصرین 1112 ,Şevket Buhari: hayatı ve divanından seçmeler,s1 İstanbul kütüphanelerindeki farsça manzum eserler

kataloğu,s526 ٧٧، ص ١٧ و ١٦روابط ادبي ايران و ماوراءالنهر در سده 13 همان 14 162ص , تذکرۀ المعاصرین 15 163ص, تذکرۀ المعاصرین 16 164ص, تذکرۀ المعاصرین 17

٨

دربارۀ ترک وطن شوکت در مقدمۀ دیوان شوکت18".بشورید و هماندم بی راحله و زاد از بخارا برآمده روی به خراسان نهادمکردن شوکت را بعضی از مĤخذها بمقصد سیاحت ایران و برخی بطعن علت جالی وطن " : چنین می نویسدچاپ تاجیکستان

است و قسمتی ظلم و تعدادی اهل زمان اهل ادب نسبت بشوکت که گویا وی اشعار شوکت عراقی را دذدیده بنام خود کرده 19. اند وابسته کرده

:بازتاب این حادثه یعنی ترک وطن در اشعار شوکت بسیار دیده می شود

جواب نامه ننوشته ما راکه می آرد

را کند آواز سوی خود نیستان بوریاها

چون شوی دور از وطن آواز کن فغفور را

وطن را نه ز ما نه از وطن ما را خبر باشد هم اهل وطن را نگسلد پیوند روحانی ز

تاب غربت نیست ای چینی ترا نازک دلی

با توجه به روایت حزین که می گوید نمدی که 20. هرات رفتهـ به 1088 در سال به گفتۀ نصرآبادیشوکت 21. می شود1073 سال در تن داشت، با این حساب تاریخ خروج از خراسان 34هنگامی بیرون آمدن از خراسان بر تن او بود و

ن درست به نطر نمی ولی این روایت چندا. راه یافت ، می کرد22به دربار میرزا سعدالدین که خود نیز شاعر بود و راقم تخلص 1077 سال قبل از وفات خود از خراسان روان اصفهان شده بود، با این حساب شوکت در سال 34رسد چرا که به گفتۀ حزین مجمال چون وارد هرات گردید میرزا سعدالدین محمد راقم وزیر خراسان که از ":حزین می گوید. از خراسان بیرون آمده استشوکت سال ها در مشهد مقدس و هرات با آن .......هان بود به حالش اطالع یافته نوازش و یاری نمودمستعدان و عالی همتان ج در یک بیت می ، شوکت در اشعار خود این وزیر را مدح کرده و به عنوان آصف یاد کرده است23".وزیر صافی ضمیر می بود

:گویدچون آصف از رگ قلم اشعار تر کشید

ز آب گوهر استافشان سر بیاض صدف

162ص, تذکرۀ المعاصرین 18 ديوان اشعار شوآت بخارائي، دو 19 643ص,تذکره نصرآبادی 20 ١٤ديوان شوآت بخاري، ص 21 . موچود است858 ، دیوان راقم در کتابخانۀ توپقاپی سرای شماره 989ص, صیادان معنی. ک.ر 22 162ص, تذکرۀ المعاصرین 23

٩

ولی به سبب نازک دلی و وارستگی از زندگی درباری رنجیده ،این که شوکت تا کی در هرات بوده است بر ما معلوم نیست روزی میرزا او را طلبید از بی دماغی که در آن : رنجیده شدن شوکت از وزیر چنین روایت کرده اندۀدربار. شد و به مشهد رفت

ی اعتنائی جواب داد و میرزا را از آن یک گونه رنجشی بهم رسید چون این حرف شوکت شنید متاثر گشته زمان داشت به ب در تذکره حزین نیز چنین آمده 24".بهمان ساعت از همه اعراض نموده و نمد درویشی در بر کرده روبه جانب اصفهان نهاد

سر و پا ،ل مالمت نموده نمدی خراسانی ساتر تن ساخته و چون بغایت نازکدل و وارسته طبیعت بود از الفت اهل د":است : در یک بیت شوکت می گوید25".برهنه از خراسان عزم عراق کرده و اصفهان رسیده است

از طال بودن پشیمانیم ما را مس کنید

منّت اکسیر ما را زنده زیر خاک کرد

بیت کنایه از همان اتفاق است که ناراحتی خود را بیان کرده این: می گویند"سروآزاد" و "همیشه بهار"مولف های تذکره 26.است

آیا شوکت سفرهای دیگری داشته است؟ اگرچه پاسخ این سوال را نمی دانیم و در تذکره ها نیز در این باره سخنی

:نرفته است ولی در دیوان شوکت ابیاتی به چشم می خورد که حکایت از سفر او داردیش من هم از خود می رومگر رود رنگ حنا

عازم کشور هندم به عزیمت سوگند

ام گوهر کشیدهۀ خود را به هند سای

[[

)؟(آرزوی هند بسیار تر در خاطر مرا شوکت از دیدن ایران جگرم پر خون شد

ایران چو رشته بس که مرا داد پیچ و تاب

.شاید به دلیل همان اتفاق که در دربار سعدالدین افتاده بود،د این دو بیت نشان می دهد که شوکت از ایران دلزده شده بو :در جای دیگر نیز

بهر سیر هند چون شوکت ز کابل بگذرد

شهر و صحرایش بود یک سبزه زار از حسن سبز

ولی باز هم از هند خیلی راضی نبوده و بوریا های. انگار مسیر خود را برای سفر مشخص کرده است :خمل هند ترجیح می دهد و می گویدوطن را به م

387ص, رنتایج االفکا 24 163ص, تذکرۀ المعاصرین 25 ) 296ص, به نقل از تعلیقات تذکرۀ المعاصرین(122-120ص , سرو آزاد;129ص, همیشه بهار 26

١٠

کسی ز مار سیاه رهش سالمت نیستبه مخمل سیه هند خواب راحت نیست

نصیبم از سفر هند غیر محنت نیست به بوریای وطن می کنم شکر خوابی

:د در هند یافته امام و بخت خو وطن گریزان شده اساس ما وجود دارد شوکت بازهم می گوید از ۀدر یک غزل که فقط در نسخیافتم در هند بخت خویش را

چون غالمی کو گریزد از وطن

از این ابیات شوکت می توانیم نتیجه بگیریم که اگرچه به هند سفر کرده ولی در آنجا زیاد ،هر چند در منابع ذکر نشده باشد . نمانده است و دوباره به اصفهان برگشته است

مذهب شوکت

مذهب شوکت بخارائی بطور قطعی و مسلم می توانیم بگوییم مذهب او شیعه اثنا عشر بوده است و در قصاید خود از ۀدربار :دوازده امام نام برده است

ده شفاائمه معصوماز همّت پیرانه سر ز مهر جوانمرد الفتا

النساةام الکتاب دین و دول زبد آن احسن الهداحسندایم به ماتم

اش بود از خاک کربال شنجرف سوده جازین العبادشاید کند به درگه

گردد به چشم آهوی زنهار توتیا آن شفق صبح اهتداصادقاز مهر

طور است داغ هاآتش فشان چو شعلۀرضاخود را ز مشهد تو به رفتن دهد

پر مغز معرفت بود و خالی از هواام صفاآئینه خانه دل خود داده

است آشناچشمم به خواب سکر ممات کنم فدامهدیآخر به راه مقدم

دانید خرقه پوش خودم یا اولی العبا

تا کی بود به علت عصیان دلم اسیرمانند ذوالفقار دو تا گشته قامتم

فاطمهدارد عروس ملّتم آزار ست چشم منا زهرۀاز اشک تلخ کاس

منقّش استحسینمایوان دل ز داغ اشکزینت دهم عبادت خود را به درّ

پس از وفاتباقرخاک من از محبّت شده استجعفریخم بهار گل رنگ ز

ام به سینهموسی کاظماز اشتیاق یا رب چنان مباد که جای دگر دلم

سرم کاسۀتقیدوری است کز خیال بدر بی مثالنقیاز صیقل خیال

عسکریبیگانه چون شود دلم از یاد بستم به گاهواره تن طفل روح را

ت شمایم یا هادی االمماز امّ

١١

در دیوان شوکت ناراحتی از تعصبات مذهب . می گوید از امت شما هستم )ع(در بیت آخر دیده می شود که خطاب به مهدی .نیز به چشم می خورد

بهر میراث است جنگ این برادر ها به هم

اختالف اهل مذهب از برای جنّت است

:های زیر آغاز می شوند در مدح امام هشتم هستند قصایدی که با مطلع ،غیر از این

: شودیک قصیده نیز در مدح رسول صلوات اهللا علیه دارد که با این مطلع آغاز می

مرحبا آفتاب عالمتاب

شبنم تشنه لب ز تو سیراب

اخالق شوکتای که در بخارا حادثه.ت توضیحات جالبی آمده است های دیگر درباره خلق و خوی شوک در تذکرۀ حزین و تذکره

نیز از سخنان حاسدان همچنین در دربار . روحیه حساس وی استۀ نشان دهند،اتفاق افتاد و به ترک وطن شوکت منجر شد چون به غایت نازکدل و وارسته طبیعت بود از ":حزین چنین روایت می کند. رنجیده بود و نمدی بر تن کرده و راه افتاده بود

27" سر وپای برهنه از خراسان عزم عراق کرده به اصفهان رسیده،الفت اهل دل مالمت نموده نمدی خراسانی ساتر تن ساخته : نیز درباره نازکدلی خود اشعار وجود دارددر دیوان شوکت

چون شوی دور از وطن آواز کن فغفور را

ناز آن خورشید عالمتاب می باید کشید

تاب غربت نیست ای چینی ترا نازک دلی

شبنم نمی آید به کاراین قدر نازک دلی

163ص, تذکرۀ المعاصرین 27

که می توان ز رگ سنگ کرد تار حریر

کردم از برگ سفر بال و ز بستان رفتم [

وجود کوه چنان نرم شد ز ابر مطیر

آشیان را زدم آتش ز گلستان رفتم

١٢

دیگر درباره زندگی او در اصفهان چنین نتایج االفکار و تذکره های . شوکت مردی گوشه نشین و مردم گریز بودتا آخر حیات به زاویه انزوا آرمید و دامن از مخالطت خالیق کشید و چونکه مذاق عشق و چاشنی درد بمرتبه کمال ": نوشته اند

28".داشت بیشتر چشم پرآب می بود و از فرط نفس کشی بعد دو سه روز بلب نانی افطار می نمود ، اکثر اوقات را به عزلت در آن مقام به سر می برد و رفته رفته به ریاضت و انزوا فزوده": خبر می دهدحزین نیز از احوال او

ترک معاشرت با خلق نمود و بسیار کم تکلم کردی و در دو سه روز یک بار به لب نانی اکتفا و افطار نمودی نحافت بدن و پوشیده چنان دریافت شد که در مدت سی و چهار سال تبدیل گدازش تن از حد درگذشته بود و همان نمد که در خراسان

وقتی از عقالی مجانین سخن می گوید از شوکت نیز تصوف ایران در،دنباله جستجودکتر زرین کوب در کتاب . 29نیافته است :این حالت جنون آمیز در اشعار او بسیار دیده می شود30.نام می برد

ما رابه سر از پنبه داغ جنون افسر بود

شرار سنگ طفالن آتش منزل بود ما را

دو سر آید به هم چون حلقه زنجیر سوزن را

چشم آهو قالب خشت لحد باشد مرا

جنون ز موج پری می دهد حصیر مرا

ما یک پر افتاده می باشدۀهما در کوچ

جنون از زحمت دیوانگی کامل بود ما را

ز بار محنت جیب جنونم دوختن شوکت

ته ام شوکت بیابان مرگ صحرای جنونگش

مرا به کنج خیال تو نیست حاجت فرش

در اشعار او می ،اندهاگرچه منابع درباره جنون او سخن نگفت. در دیوان شوکت از این نوع ابیات بسیار دیده می شوددیم می دانیم که دیوانه ها را با زنجیر در رسوم ق. بینیم که وقتی از جنون می گوید از زنجیر و سنگ طفالن نیز سخن می آید

ای را می بینند او را سنگ باران می کنند و می بستند و هنوز هم در بعضی جا ها دیده می شود که بچه های محله وقتی دیوانه :این واقعه نیز در دیوان او دیده می شود

387ص, نتایج االفکار 28 163,ص تذکرۀ المعاصرین 29 44ص,در تصوف ایران,دنباله جستجو 30

١٣

ز بس دیوانه من رو به بازار است از دستت نار خندان شدسر مجنون ما از سنگ طفالن

متاع روی دست سنگ طفالن شد گران آخر نسیم از گلشن خونین دالن بوی جنون آورد

- حزین این روایت وجود نداردۀ گرچه در تذکر- شوکت از حزین نقل می کند نیز دربارۀریاض العارفینصاحب جی متخلص بحزین از عرفای هیان شیخ محمد علی الاز وارستگان زمان خود بوده و در بالد ایران سیاحت می نمود در اصفه":

متاخر ویرا مالقات نموده گفته است که در ایام شتا او را دیدم نمد پاره بردوش و سر و پا برهنه در میان برف می گذشت و خواستم بقدر یک شبر برف بر سرش جمع شده بود و از شوریدگی حال و پریشانی خیال در مقام ریختن آن نمی آمد چنان که

31"با وی تکلمی کنم ملتفت نگشته از من در گذشت

ممدوحان شوکتشوکت در زندگی خود فقط . مدیحه سرا نیست شاعروقتی دیوان شوکت را مالحظه می کنیم می بینیم که شوکت

شوکت . بدر گذشته استبعد از آن زندگی شوکت درویشانه و در. یک بار وارد دربار شده و از آنجا با ناراحتی بیرون آمده بودشوکت فقط سعدالدین را که از وی . در کل نه قصیده سروده و در بین این قصیده ها بیشتر ائمه معصومین را مدح کرده است

:حمایت کرده بود را مدح کرده و در بعضی از غزل هایش او را آصف نامیده است ادراک می گرددکف خاکستر من شعلۀ

اندهطون کردخشت خم را تخته مشق فال

نگاه گرم آصف چون فتد شوکت به سوی من

امهنکته سنجانی که من در بزم آصف دید

یاد شوکت از شاعران

: یاد می کنددر این بیت از حافظ چنان. شوکت در دیوانش از شاعران متقدم فقط از حافظ یاد کرده است

: و در غزل دیگری می گوید که ساقی دیده از دیوان حافظ بارها فالم

شیراز دردم رابود شوکت عالج از بادۀ

356-355ص, ریاض العارفین 31

شعر حافظ شد خط ساغر می شیراز را

انیت از هم نگسلد پیوند روحۀرشت

١۴

آملی و نظیری نیشابوری نیز یادکرده است طالب، عرفی،شوکت چند تن از شاعران متاخر مانند صائب

:

:از عرفی در یک قصیده دو بار یاد کرده استتا صنم خانه کفر و در ایمان رفتم

همه شوق آمده بودم همه حرمان رفتم

بارها همره عرفی در توحید زدم

تا بود مصرع عرفی به بیاض ایام

آورده است به نام شاعران ناظم هروی و ناصر علی " ادبیات تاجیکۀنمون"در یک غزلی که سعد الدین عینی در کتاب ارزشمند . ما یافت نشدۀ های مورد استفادبر می خوریم، ولی این غزل در هیچ کدام از نسخه

32شوکت نازک سخن مو از دل مو می کشد

ناظم و ناصر علی و صائب ندارد این نمک

:شوکت هرچند از خاقانی نام نبرده است ولی قصیدۀ که با این مطلع آغاز می شود

بس که جوشد شعلۀ حل کرده در معنای من آتش کند صهبای منشیشه را فوارۀ

: یاد قصبدۀدخاقانی می اندازد که با این مطلع شروع می شودمارا به صبحدم چون کله بندد آه دود آسای من

160 ادبیات تاجیک، صینمونه 32

صائب که باشد سرو گلزار وفاۀخام

بهر این مطلب چه موزون ریخت رنگ این دو بیت

روغن معنی ز خاک طالب آمل کشید

بس که شوکت به سر خاک نظیری رفتم

تا روشن کند شوکت چراغ طبع رخواست

شابور رگ فیروزه است جاده را راه ن ج

١۵

33چون شفق در خون نشیند چشم شب پیمای من

وفات و مزار شوکتلی و. 34هـ نقل کرده اند1107 نتایج االفکار و تذکره حزینتاریخ وفات شوکت را . وفات شوکت در اصفهان اتفاق افتاده است

و فقیر در کودکی روزی او را دید که وارد مجلس والد ": چنانکه حزین نقل کرده است،این چندان درست به نظر نمی آید مرا از کسوت و حالت او تعجب آمد و از یکی محرمان ،مرحوم گردید و آن واال مقام او را احترام نموده در پهلو خود جا داد

هـ است که اگر شوکت را در آخر عمر دیده باشد باید چهار سال 1103د حزین در سال تول35".پرسیدم او گفت شوکتا است 36. کمی محال به نظر می اید،داشته باشد و این

هـ نوشتند که با توجه به روایت حزین 1111وفات وی را خزانه عامره ، شمع انجمن ،مرآت الصفادر منابع دیگر مثل یعنی ،عد از فوت شوکت او را در همان جایی که سال ها در آن بسر برد به خاک سپردند ب37.هـ درستتر به نظر می آید1111

.ای که منسوب به شیخ علی بن سهل بن ازهر اصفهانی است گرچه امروز از مزار شوکت خبری و اثری نیستدر مقبره

شاعریۀشیو: دومفصلمانند؛ شاعران .های کامال جداگانه و مستقلی داردند سبک شناختی شاخصهسبک هندی دو شاخۀ مشخص دارد که از نظر

هندی شاخۀ ایرانی محسوب سبکصائب تبریزی، کلیم کاشانی، طالب آملی، ظهوری ترشیزی و نظیری نیشابوری سرایندگان 38.یر شهرستانی، بیدل دهلوی، غنی کشمیری و شوکت بخارائی شاخۀ هندی هستند اسمثل شاعرانی از طرفی دیگر .می شوند

سبک ۀشوکت یکی از شاعران بلند آواز .نامیدندشیوۀ خیالبندی نیز اخۀ هندی را طرز خیال و شاخۀ ایرانی را شیوۀ تمثیلی و ش. او در زمانی می زیست که شاعران سبک هندی به ویژه صائب تبریزی پیروان زیادی پیدا کرده بودند. استۀ هندی شاخهندی

گفته است اشعار ناهنجاری در پیروی صائب می سرودم که باب شکسته نفسی ی از در جوان،شوکت که ذوق شاعری داشت چون طبع موزون بود و کالم میرزا صایبا در آن دیار رواج ": خود این را از زبان شوکت چنین نقل می کندۀحزین در تذکر

می خواندم تارک تخلص خود ساخته یافته با انس آن اشعار ذوقی حاصل می شد و مصرعی چند ناهنجار گفته بر اقران خویشحتی از نظر شوکت لفظ زندان معنی . اهمیت می داد تا لفظ معنی شوکت مانند دیگر شاعران سبک هندی بیشتر به39"بودم

:است در این بیت می گوید ام و لفظ بود زندانم یوسف معنی

تنم از مصرع پیچیده به زنجیر بود

٣٢٠ديوان خاقاني، ص 33 387ص, تایج االفکار; 164ص, تذکرۀ المعاصرین 34 164،163 ص,معاصرین التذکره 35

Şevket Buhari: hayatı ve divanından seçmeler,1636 37 Şevket Buhari: hayatı ve divanından seçmeler,16 ١٩طرز تازه، ص 38

162ص,المعاصرین تذکره 39

١۶

: نند بوی گل است که اصل می باشددر بیت دیگر می گوید معنی ما بوی گلی به برگ گلی بند می کنیم

معنی به لفظ نازک پیوند می کنیم

:در این بیت نیز اشاره می کند که لفظ باید خیلی نازک باشد تا معنی روشن گردد بود گوهر چراغ زیر دامان حباب من

ز لفظ نازکم شوکت نظر کن معنی روشن

این ویژگی در دیوان او هویدا است و تذکره . مهمترین ویژگی سبک وی در نازک خیالی و خیال پردازی است نقود نازک خیالی به بساط خوش مقالی فرا چید و به جواهر معانی آبدار ":نویسان نیز همین نازک خیالی وی را اشاره کرده اند

:باره بیت هائی دارد خود شوکت نیز در این 40.عروس سخن را آرایش بخشید نازک خیالی های منۀباد راه جلو

که روی خامه نقاش از تصویر برگردد

ز عریانی قبا چون نکهت گل ساختن دارد

مجلس نازک خیاالن از چمن رنگین تر است

زیر زینت ابلق موزون خرام نظم و نثر

نمی باشد تغافل روی دل نازک خیاالن را

اشد تن نازک خیاالن راحریر گل گران ب

رشته های شمع خود را از رگ گل می کنند

. ه چشم می خورددر دیوان شوکت نمونه های از خیال پردازی های وی ب 41" سخنور تازه خیال و استاد صاحب کمال است":درباره نازک خیالی شوکت رحم علی خان ایمان می گوید

برای دریافت .شوکت مردی وارسته بود و با قید و بند این دنیا کاری نداشت او در دنیای خیالی خود زندگی می کردگاهی خیالپردازی او به جایی می رسد که برخی ابیات بی . یالی او فرو رفتمعنی درست از شعر شوکت باید در ژرفای دنیای خ

376 ص, نتایج االفکار 40 230ص,منتخب اللطایف 41

صدا خیزد رسانم چون به یکدیگر دو مصرع را

کسی چو نکهت گل نشنود کالم مرا

که سنگین کرد مطلع را خیاالت متینم بس

خیال معنی نازک ز بس ضعیفم کرد

١٧

شعر شوکت نیز تابع حالت وارستگی و شکستگی حال او بود ":دکتر صفا در این مورد چنین می نویسد. معنی به نظر می رسدبی که در گفتارش بکار برد هرچه سرود و هر ترکی. وی در حقیقت گوینده ایست که درعالم بی منتهای خیال سرگشته استتشبیه های وهمی و استعاره های که بر خیال های . معنی ها و ترکیب های تازه ایست که بر پایه تخیل های او استوار است

و به همین سبب است که گاه رسیدن به کنه مقصود او در بعضی از بیت . ......در کالمش بسیار زیاد است. ژرف بنا شده باشد نزاکت افکارش به حدی رسیده که بعضی از ":واله داغستانی سبک او را بی نظیر می شمرد و می گوید 42"استهایش دشوار

سر زمره معنی بندی ": چنین یاد شده است"همیشه بهار" از مقام شاعری شوکت در تذکره 43".آنها در نهج اعتدال نمانده استر صاحب فطرت و معنی آفرین عالی قدرت تا حال بعرصه شهود نیامده از خاک توران همچون او سخنو.........و خیال آرائی

44".....شوخی الفاظ و بلندی خیال بدرجه دارد که های زمانه، بی ها و بی عدالتی در اشعارش ناسازی": وی چنین می گویندۀ المعارف شوروی تاجیک دربارةدر دائر

ویری اهل دین مذمت گردیده، صبر و قناعت و سخاوت، اخالق فهمی جاهلی و نا توانی حسودی حکومت داران، مکر تز 760 رباع، 23 نه قصیده، شامل بر دیوان شوکت ٤٥".است های زندگی ترنم شده حمیده دوستی، صداقت عاشقی و خوشی

ههای ک ولی نسخه46شوکت گویا یک مثنوی نیز داشت. است تک بیت، یک قطعه و یک ماده تاریخ567 دو بیت، 268غزل، . نگارنده بررسی کرده است مثنوی از شوکت برنخورد

معنی بیگانه

:ای می گشت که قبل از خود کسی استفاده نکرده باشدشوکت همچون صائب تبریزی دنبال معنی بیگانه ز کلکم معنی بیگانه حرف آشنا باشد

به قدر دانش مردم زبان گفتگو دارم

1335 ص 2 بخش 5 تاریخ ادبیات در ایران ج 42 1154 ص, ریاض الشعراء 43 129 ص, همیشه بهار 44 ٣٤٥، ص ٣المعارف شوروي تاجك، ج ةدائر 45 ٣٠٤ المعاصرين، صة تعليقات تذآر٣٢ديوان شوآت بخاري، 46

ی دارم ۀبه لفظ آشنایی معنی بیگان

که باشد معنی بیگانه حرف آشنای من

کس چون من نمی فهمدهیچرموز دوستی را

چنان دور است بر اهل جهان از من سخن کردن

ز بس لفظم ز جوش معنی بیگانه مضمون شد

نمی گردد به گوشی آشنا شوکت کالم من

١٨

معنی رنگین :ار از معنی رنگین و پیچیده می داندشوکت ابیات زیادی در این مورد دارد که شعر خود را سرش

اندهگل ها به رنگ معنی رنگین کشید همچو من شوکت کجا حرف آفرین پیدا شود ندیدم نقطه کز وی معنی رنگین برون آید نرمی لفظ بود بستر سنجاب سخن حنا را معنی رنگین ز انگشت قلم رفته ۀچاک زن سینه اگر معنی رنگین خوا

ام به دیوار خانهشوکت نظاره کن که می شود محسوس چون گل معنی رنگین من به جز خالش که بیرون شد از او موی سیه شوکت گل بالین قلم معنی رنگین باشد

سواد سرمه مضمون ز مژگان رقم رفته تا جراحت نبود خون نتراود بیرون

:عنی پیچیده شعر او فرش می شوددر بیت زیر می بینیم که می گوید شاعر احتیاج به گلیم و فرش ندارد م ز موج معنی پیچیده خود بوریا دارد به طومار بیاض استخوان من تماشا کن

زمین شعر ارباب سخن فرشی نمی خواهد

ندارد معنی پیچیده دیگر غیر پیکانش

واژه ها و ترکیبات خاص رنگ و حنا و سرمه و ، جنون،کت از واژه های رگشو. در دیوان شوکت برخی ترکیبات دیده می شود که مختص شوکت است

رگ ، رگ ابر بهار، رگ جاده،رگ شراب :جواله و مینا بسیار استفاده کرده و از این واژه ها ترکیبات فراوانی به کار برده است ،ت رگ زمین خرابا، رگ لعل، رگ سنگ مزار، رگ جان، رگ کوهسار، رگ خواب، رگ تاک، رگ سراب، رگ طول امل،برق

رنگ ، رنگ اقامت، رنگ وطن، رنگ رخسار، رنگ طمع، رنگ خلوت، رگ کاه، رگ شب، رگ حنا، رگ اندیشه،رگ خیال خاکستر ، خون عنقا، دریای شرر، موج جلوه، موج جنون، خون جنون، دشت جنون، بزم جنون، صهبای جنون، داغ جنون،جنون همچنینی برخی ترکیبات کاربرد زیادی . گردن مینا، شعله آواز چینی، آواز پای اختر، تار نگاه، فرنگی خانه تار جاده،عنقا

. تصویرۀغبار دید، عیش، رم آهو، حموشی حرف، آتش شوقۀ یاقوت، سنگ صنم، شیشۀدیوار حریم، سود: است داشته

پارادوکس :ادوکس به کار رفته استدر شعر شوکت نیز نمونه های فراوانی از پار. پارادوکس از ویژگی های عمومی سبک هندی است

مرحبا آفتاب عالم تاب

شبنم تشنه لب ز تو سیراب

١٩

وز تو آب حیات موج سراب

جیب باشد ز دهن جامه عریانی را

ره روزی سفیدی می رند از شیر طفالن را

عدلت بنای شعله به موم استوار کرد

آرزویم گر چه بسیار است از کم بیش نیست

کوثراز تو دوزخ چو چشمه

مرد آزاده به گفتار برون آرد سر

تو چون نادان شوی دانی که رزقت از کجا آید

حفظ تو کرد شیر و شکر آب و شعله را

می توان دادن از آن گنج دهن کام مرا

حس آمیزی

،استدر هم آمیختن دو یا چند حس با یکدیگر را حس آمیزی می گویند که یکی از ویژگی های بارز سبکی هندی :در دیوان شوکت نمونه های زیادی دیده می شود

این الله ها ز تربت مجنون دمیده اند

نظاره کرد به گوش و سخن شنید به چشم

گوش نظاره کر و چشم شنیدن کور است

بوی جنون ز داغ دلم می توان شنید

ز بس ز گفت و شنو چشم و گوش شوکت بست

نشینشد هنر مهر به لب گشت سخن پرده

تکرار قافیه. در این میان در شعر شوکت نیز تکرار قافیه بسیار دیده می شود47.در شعر تمامی شاعران سبک هندی نمونه های فراوان دارد

بزرگترین عیب شعر شوکت تکرار قافیه است که ":حتی به نظر دکتر شمیسا این بزرگترین عیب شعر شوکت است او می گوید

235ص , طرز تازه47

٢٠

ار شده است بار تکر18 "پا"واژه . برای نمونه وقتی قصیده اول را نگاه کنیم متوجه می شویم که48".رسیده استبه حد افراط . نیز مکرررا قافیه شده اند، دعا، توتیا، نما، صفا، حنا، رضا، بوریا، کبریا جداهمچنین واژه های وفا،

تمثیل

:ان شوکت دیده می شودیکی دیگر از ویژگی های سبکی هندی تمثیل است و در دیومرهم کافور باشد صبح مطلب ریش را

سبک پرواز می سازد فالخن را گرانجانی

دهن شیر بود نقش قدم آهو را

بید مجنون چون خزان گردید زنجیر طالست

کند آواز سوی خود نیستان بوریاها را

زان بدل دادم تسلّی جان درد اندیش را

رگشتگی عاشقز بار خاطر خود می کشد س

مرد وحشت زده را نام و نشان دام بال است

مردم دیوانه در پیری به دولت می رسند

زهم اهل وطن را نگسلد پیوند روحانی

تلمیح

های تاریخی، اساطیری، آیات، احادث، سخنان بزرگان و شخصیت های تاریخی که در ی است به بخشی از داستان اهتلمیح اشارتلمیحاتی که در دیوان شوکت وجود دارد بیشتر داستان های قرآنی و شخصیت های تاریخی . ز دیده می شودشعر شوکت نی

:در این این ابیات تلمیح داستان حضرت یوسف دیده می شود. است تنگ شکّر مصر باشد کاروان مور را

از صدای خنده یوسف بود بانگ ردا

که یوسف نام می باشد غالم خانه زادش را

اد راه مصر ما جز نام فرزندی نماندز

مدّعا حاصل به هر جا گشت ما را منزل است

کاروان راه مصر حسن تقریر ترا

به مصر روزگار آخر عزیزی شد خریدارم

یوسف ما را ز بس گشتند اخوان راهزن

23 ص, دیوان شوکت بخاری 48

٢١

:ونه از این ابیات می آوردیمدر دیوان شوکت تلمیحات گوناگون به داستان حصرت سلیمان نیز وجود دارد، که چند نم شاهراه است کف دست سلیمان ما را

پر برآوردم و از دست سلیمان رفتم

سواد ملک سلیمان ز سایه پر مور

که باد شهپر موری کشد تخت سلیمان را

صف این مور میل سرمه شد چشم سلیمان را

مور ما عزم ره ملک قناعت دارد

پا مالمورم و تا نکند منّت چرخم

بیا به ملک قناعت که کمتر است اینجا

دعای خاکساران می کند امداد شاهان را

فزون گشت از سواد خط فروغ حسن جانان را

:در این ابیات اشارتی به داستان فرهاد و شیرین دارد بیاض گردنش بنمود جوی شیر شد پیدا

لعل شیرین غنچه الله است کهسار مرا

فرهاد شیرین ساز ماآفرین ای تیشه

جج

به لوح بیستون فرهاد می زد نقش شیرین را

بیستونم خورده است از تیشه فرهاد آب

مغز عالم را ز یک تصویر کردی جوی شیر

.و حضرت ابراهیم نیز وجود دارددر اشعار شوکت بخارائی اشارات به داستان های قرآنی دیگر همچو حضرت موسی به نظر دکتر صفا نشاناین ماده تاریخ . را را دارندت یک ماده تاریخ وجود دارد که بیشتر نسخ این در دیوان شوک که ما در این "ح"در این میان یک سؤال پیش می آید که یسخۀ 49. می باشد 1093تاریخ تدوین دیوان که سال دهدندۀ

نی قبل از این که خود شاعر دیوانش را تدوین کرده باشد در یع. است نوشته شده1062تصحیح استفاده کردیم تاریخ کتابتش .است استانبول کتابت شده

تاثیر شوکت بر شعر عثمانی : سومفصل

1336 ص 2 بخش 5تاریخ ادبیات در ایران ج 49

٢٢

50ادبیات دیـوانی تـرک و نـائلی دربارۀ همبستگی ادبیات فارسی و ترکی استاد علی نهاد تارالن در مجلۀ وحید و در کتاب دیوان , آثار مانند مثنوی. امر پوشیده نیست که شاعران عثمانی چگونه به ادبیات ایران می نگرستندسخنی بسیار گفته است و این

از این شروح مثـل . بوستان و گلستان سعدی مکررا از طرف شارحان عثمانی شرح شده و چندین بار نیز ترجمه شده اند , حافظ . و چاپ شده استشرح مثنوی انقروی و شرح سودی بر حافظ نیز به فارسی ترجمه

دی شاعران سبک هن، اینده بلکه عالوه بر فقط به این شاعران محدود نمان به ادبیات فارسی شاعران و ادیبان عثمانی عالقۀدربارۀ گسترش زبان و ادبیات فارسی در 51. و شوکت بخارایی نیز ترجمه و شرح نموده اندمثل صائب تبریزی، عرفی شیرازی،

52است زبان و ادبیات فارسی در قلمروی عثمانی توضیحات زیادی دادهدر کتاب دکتر محمد امین ریاحیسرزمین عثمانی نمونه های . عثمانی طرفدار بسیار پیدا کرده است شاعران سبک هندی هر چند در ایران مورد استقبال قرار نگرفته اما در نزد

م قدیم هیاولین شعرای که به سبک هندی شعر می سرودند ف. ود دیده می ش. م17سبک هندی در ادبیات عثمانی بعد از قرن مهمترین شاعر که در سبک هندی .م18در قرن و.) م1674وفات ( نشاطی ،.)م1666م ( نائلی،.)م1665. م(عصمتی،.)م1647.م(

.می باشد)هجری1213وفات(شعر سروده است شیخ غالب نفوذ و عظمتی است که در ادبیات ترکیه دارد گیب در تاریخ ": مقام شوکت در شعر عثمانی براون می گویددربارۀ

اختری بود که اکثر شعرای عثمانی را بیش از نیم قرن ":ادبیات ترک کرارا از مشارالیه اسم برده و وی را می ستاید و می گویددشاهانی عثمانی نیز با پا53".در حضور ذهن و کثرت اختراع مجاز و تشبیهات تازه شهرتی عالمگیر داشت ،راهنمائی کرد

دیوان شوکت چندین بار . ارادتی خاص به شوکت نگاه می کردند و سلطان مراد دستور می دهد تا دیوان شوکت را شرح کنندهای که بر شعر شرح .عثمانیان می باشد است که این نیز دلیل اهمیت شوکت در نزد به زبان ترکی عثمانی ترجمه و شرح شده

:ها چنین است های ترکیه نگهداری می شود و مشخصات این شرح ت در کتابخانهاس شوکت نوشته شده 433کتابخانۀ محمد مراد با شمارۀ - 1 715کتابخانۀ حالت افندی با شمارۀ - 2

2606کتابخانۀ یحیی افندی با شمارۀ - 3

F.Y. 9671کتابخانۀ دانشگاه استانبول با شمارۀ - 4

20691کتابخانۀ بایزید با شمارۀ - 5

.است ابیات فقط ترجمه شده83د چیفتچی با شمارۀ کتابخانۀ سرم - 6

. شرح بعضی قصاید است738کتابخانۀ سرمد چیفتچی با شمارۀ - 7های دیگر ترکیه یک دلیل دیگر که در سرزمین عثمانی برای شوکت احترام خاص قائل بودند این است که در استانبول و شهر

د نسخه از دیوان شوکت موجود می باشد در حالی که در ایران بیشتر از ده تا آنجا که ما توانیستیم مشخص کنیم بیشتر از ص 54.نسخه به نظر نمی رسد

. ١٣٤٩تارالن، علي نهاد ، ادبيات ديواني ترك و نائلي، ترجمه حميد نطقي، تهران 50 . است به چاپ رسيده٢٠٠٠اين آتاب در سال . اي عثماني برخي ابيات مشكل عرفي را شرح آرده است يكي از شاعران برجسته 51

Şerh-i müşkilat-ı ba’z-ı ebyat-ı urfi, Neşati, haz. Süleyman çardak ve kazım yoldaş, Malatya 2000. 1369: تهران, مروی عثمانیزبان و ادبیات فارسی در قال, امینمحمد, ریاحی 52 60-59ص,گلزار ادبی ایران 53 2385ص,فهرست نسخه های خطی فارسی 54

٢٣

تخیل او مشعشع . زیسته است. م18 دوم قرن ۀشود در نیم شیخ غالب که از شاعران درجه اول عثمانی محسوب میرین آثار عرفانی اوست در طریقت پیرو موالنا مثنوی حسن و عشق از زیبات.دقیق است و دارای احساس بسیار باریکی است و

مخصوصا ،کرد از شعرای سبک هندی پیروی می.در زبان فارسی اشعار بسبار سروده است .55 افسوس که دیری نزیست،استاز نظر استاد تارالن سبک هندی در شعر عثمانی نوعی رمانتیسم است و ترکیبات و . عاشق اسلوب شوکت بخارائی است

بسیار از شعر خویش از شوکت یاد شیخ غالب در. 56ی را که تا آن زمان به کار نمی رفت در بر داردا و عناصر تازهمضامین 58.در تذکره ها به عنوان شوکت روم از شیخ غالب یاد کرده اند 57.کرده است و نظیره های بر اشعار شوکت نوشته است

59 معرفی می کند"شوکتانه"خودش نیز سبک خود را شوکت به عجز خویش مرا افتکار کرد

فکرم چو تنگنای خیاالت وا گشود

)شیخ غالب(

تنگ شکّر مصر باشد کاروان مور را

مدّعا حاصل به هر جا گشت ما را منزل است

)شوکت ( تنگ شکر مصر باشد کاروان مور را

این جواب آن غزل غالب که شوکت گفته است

)شیخ غالب (

خاک من چون آب خواند سرنوشت شعله را

طینت مشت گلی داند سرشت شعله را

)شوکت (

انتخاب آسان نباشد خوب و زشت شعله را

غالب شوکت آتش زبانفکرتت را سوخت

)شیخ غالب ( شعله تقریر ما چون بی صدا شد صاف شد

خامشی آواز ما را آتش بی دود کرد

) شوکت (

شعله تقریر ما چون بی صدا شد صاف شد

غالب از اشراق دل دارد به شوکت گفتگو

851 ص, سال هفتم ,7 شماره ,وحید 55 14ادبیات دیوانی ترک و نائلی، ص 56 15، ص همان 5758 Şeyh galib s, 5 59 Şeyh galib divan’ından seçmeler s,ııı

٢۴

)شیخ غالب( چون سیه گشت رگ تار نگه مژگان است

نگه از دیدن آن چشم سیه مژگان است

) شوکت (

فش همه چون مد نگه مژگان استکه ردی

غالب این آن غزل شوکت نادیده ادا ست

)شیخ غالب (

ی می رسد زیبای"عه ذات الصور در صفت قل"شیخ غالب در مثنوی تمثیلی خود که حسن و عشق نام دارد وقتی در قسمت :های قلعه را تشبیه می کند به نازک خیالی شوکت

Hep ândaki hurde kâr sûret Bârik idi çün hayâl-i şevket

در بیت دیگری می گوید در روم شعر . 60یعنی نقش و نگار که در آن قلعه وجود داشت مانند خیاالت شوکت نازک بوده است :را من ایجاد کرده امگفتن با طرز شوکتانه

Muhal addeylemişlerken gazelde şâiran-ı rûm Ben icâd eyledim ol şevketâne tarz-ı eşârı61

:در این بیت نیز رنگین خیال شوکت را مورد نظر گرفته استAçılıp reng-i hayâl-i şevket Nakş-ı bârikine vermiş sûret62

:راه می شمارد و می گویددر بیت دیگری طرز شوکت را ادامهء Tarz-ı şevket kepenek pûş-i reh-i monlânın Görünen bahyesidir hırka-i peşmineden63

مهمترین ویژگی های . ویژگی های که شیخ غالب تحت تاثیر شوکت قرار گرفته بود بیشتر جنبه مضمون دارد حتی واژه ها و ترکیب ،غالب کامال تحت تاثیر شوکت است شوکت در نازک خیالی و معنا آفرینی است که دراین مورد شیخ

.های خاص که شوکت بکار می برد در شعر شیخ غالب عینا دیده می شود ،آتش حسن ، مضمون رنگین ، معنی رنگین، طوفان شراب ، سرشت شعله ، کف افسوس ، بهشت شعله ، سرنوشت شعله

.64شعله جواله .ن قبیل ترکیب ها و لغات فراوان دیده می شوددر دیوان شیخ غالب از ای

آرپا امینی زاده یکی دیگر از شاعران عثمانی که از نظر مضمون آفرینی و خیال پردازی از شوکت تاثیر پزیرفته است نظیره برای این قصیده. سامی نیز مانند شیخ غالب در خیال پردازی پیروی شوکت بوده است. است)هـ1146م ("سامی"مصطفی

:شوکت نوشته است بس که جو شد شعله حل کرده از مینای من شیشه را فوّاره آتش کند صهبای من

60 Hüsn ü aşk s.348 61 Şeyh galib, s14 62 Şeyh galip divanı, s 227 120ص , عناصر قرهنگ و ادب ایرانی در شعر فارسی 63

Şeyh galib divanı صفحات مختلف 64

٢۵

:سامی در یک قصیده فارسی به شوکت چنین اشارتی دارد در ملک هنر خامه ام افراشت علم را

آن خسرو پر شوکت نظمم که با قبال

65صیت سخنم رفته بخارا و عجم را

کالمم شرف ملکت روم استتنها نه

قوجا راغب پاشا صدراغظم دربار . یکی دیگر شاعرانی که از شوکت تاثیر پزیرفته است) هـ 1176 (قوجا راغب پاشا

جا راغب پاشا اشعار وق. دپای از شعرای سبک هندی بویژه شوکت دیده می شودردر شعر این شاعر نیز . است عثمانی بودهغزل شوکت که با . وی از مضمون های شوکت بسیار استفاده کرده و دو غزل او را تخمیس کرده است. استفارسی نیز سروده

66:این مطلع شروع می شود گل آیینه را خاکستر گلخن چمن باشد

صفای جوهر جان های آگاه از بدن باشد

:با این غزل تخمیس کرده است لطافت بخش آب زندگی خاک وطن باشد

ر جان های آگاه بدن باشدصفای جوه

فروغ آتش صهبای جان از فیض تن باشد مرا این نکته روشن از غبار طبع من باشد

لخن چمن باشد کگل آینه را خاکستر

:غزل دیگری شوکت که با این مطلع آغاز می شود

ز موج اشک بلبل آب تیغ زبانم را

ر کرامت کن فغانم را الهی رنگ تاثی

:نخمیس کرده است

65 Arpa emini zade mustafa sami divan s, 619 66 Soysal, Faysal;Koca ragip pasa divanindaki farsca manzumeler, van yüzüncü yıl üniversitesi yüksek lisans tezi,

2005.

٢۶

بفرما روشنی از شید شهرت دودمانم را الهی رنگ تاثیر کرامت کن فغانم را

ناله چون پروانه جانم را نخواهم سوزشی بی چو گل ظاهر شود برهان قطعی تا بیانم را

زموج اشک بلبل آب ده تیغ زبانم را

آصف حالت یکی از شاعرانی که ،ی معاصر نیز توجه شاعران ترکیه را به خود جلب کرده استشوکت همچنین در دوره

67. منتشر کرده است(yeni Adam)ینی آدمشوکت را به ترکی ترجمه و در مجلۀ ۀ نام دارد ابیات از دو قصید)م1958(چلبی

روش تصحیحدیک تر به متن ه نزرض دانش و فن تصحیح به دست دادن متنی هر چغ: " اند هدف تصحیح را چنین تعریف کرده

نگارنده برای به دست 68.ای تراوش یافته است ای خارج شده یا از بیان شاعر یا گوینده اصیلی است که از زیر قلم نویسندههای که در نسخه. است خطی را مورد بررسی قرار داده نسخههای آوردن نسخۀ صحیح تر از دیوان شوکت نخست فهرست

ها نزدیک تاریخ برخی از نسخه. اند اند تک تک دیده شد و از نظر تاریخ و صحت نسخه بررسی شده های استنابول بوده کتابخانهتر این موضوع را نیز در نظر ای صحیح هنگامی جسنجوی نسخه69. داشتزیادی اشتباهات به تاریخ فوت شاعر بوده ولی نسخه

در تصحیح دیوان شوکت بخارائی از سه نسخه خطی و در نگارنده. نسخه لزوما صحیح بودن نسخه نیستگرفتم که اقدم بودندر مرحله . های استانبول فراهم شد هر سه نسخه از کتابخانه.های موجود دیوان شوکت استفاده شد مواقع مورد نیاز از چاپ

ستنساخ گردید، با فراهم نمودن دیوان و فهرست نمودن ی توپقاپی سرای است ا اساس که مربوط به کتابخانهۀنخست نسخهر جا که در خواندن متن با مشکل روبرو شدیم به چاپ دکتر . ها مقدمات مقابله آماده و کار آغاز گردید اشعار سایر نسخه

. است"ش"ایم که عالمت اختصاری آن حرف شمیسا مراجعه کرده :در این تصحیح رسم الخط چنین ثبت شده است

. آورده شده استفرهنگستانبر اساس رسم الخط . بود پیوسته آمدهه حرف اضافه در نسخ ما گاه جدا و گا" به" - 1

پنهانباشد : به جای پنهان باشد: اند، مانند پیوسته آمده بود، جدا نوشته شدههدو کلمه گا - 2 . جدا نوشته شده استتانفرهنگسبر اساس رسم الخط . جدا نوشته شده بوده پیوسته وگاهاستمرار گا" می" -٣

. است در تمام موارد جدا از کلیمه نوشته شده" را " -۴

.هاء جمع همه جا جدا نوشته شده است -۵

.ای نوشته شده است ای، دلخسته ای، رفته سشته" ها بوده و به جای این" ء، رفتهء، دلخستهء شسته" خطاب " ی" -۶

67 Yeni Adam Haftalık Fikir Gazetesi, Sebat Matbaası, c. X, Say. 316, 340 İstanbul, 1941, s.6

١۴راهنماي تصحيح متون، ص 6869 Yazma bağışlar; 2258) سليمانيهآتابخانة (

٢٧

آورده الخط فرهنگستان برآساس رسمها ر ترکیبکلمات که حرف آخرشان با ـه غیر ملفوظ تمام می شود د -٧ دو سالهۀ دوست، بادۀخان: است شده

ای ای، شانه خانه. است وحدت بعد از ـه به صورت ای نوشته شده" ی" -٨

.آمده باشدها است، مگر بعد از مصوت ها جدا نوشته شده" است"تمام -٩

که، در موارد استثنا مانند؛ بلکه، آنکه ، چنانکه سباز : است، مانند از کلیمۀ پیش از خود نوشته شده جدا"که" -١٠

شرح نسخه ها و هر صفحه 24/12,5 ورق دارد به ابعاد 205. نگهداری می شود"توپقاپی سرای" در کتابخانه 827این نسخه با شماره - 1

ها در حاشیه در برخی برگ. ار و مذهب مرصع استجلد نسخه ترنج دار، خط تعلیق، سر لوحه شمسه د. سطر دارد19

م بن مصطفی است که در هیاسم کاتب جزبی ابرا .ی عربی دارد یک مقدمه. نخسه بدل و گاهی توضیحات ترکی دارد

های احتماال کاتب نسخه.ثبت نسخه را کسی بنام محمد راشد انجام داده است.تاریخ استنساخ ندارد . است مقدمه آمده

های از ابیات صائب نیز دیده می شود که این نشان دهنده است آشنا بودن در حاشیه مثال ه گا. دیگری در اختیار داشت

این نسخه را برای کار خود نسخه اساس قرار دادم و عالمت اختصاری این .کاتب با شاعران دیگر سبک هندی است

. است"ت"نسخه حرف

ورق دارد به ابعاد 153. ی می شود نگهدار"الال اسماعیل" در کتابخانه سلیمانیه در قسمت 452این نسخه با شماره - 2

هـ و اسم 1114تاریخ کتابت . اش مذهب است خط آن تعلیق و سر لوحه. سطر وجود دارد18 و در هر صفحه 19/21,5

. است"ل"عالمت اختصاری این نسخه حرف . کاتب ثاقب است

ورق و در 133. نگهداری می شود"سی حالت افندی عالوه"در کتابخانه سلیمانیه در قسمت 164این نسخه با شماره - 3

هـ ثبت شده ولی اسم کاتب 1067تاریخ کتابت آن . سطر دارد، خط آن تعلیق و دارای سرلوحه است18هر صفحه

عالمت اختصاری این . در این نسخه فقط غزلیات و رباعیات و یک قطعه و یک ماده تاریخ وجود دارد.نیامده است

. است"ح"نسخه حرف

و پیشینۀ کارصحیحضرورت این ت

٢٨

.٧٠"قد طبع بایران کما فی بعض الفهارس و" : گوید میدربارۀ چاپ دیوان شوکت آقا بزرک طهرانی در کتاب ارزندۀ خود

چاپی از دیوان شوکت در ایران قبل از چاپ دکتر شمیسا هیچداند نیست؛ چرا که تا آنجا که نگارنده میدرست نظر ظاهرا این

مؤلف در .71م در استانبول به اهتمام علی میالنی چاپ شد1961 در سال از اشعار شوکتای هلین بار گزید برای او.وجود ندارد

های ترکیه از دیوان شوکت که در کتابخانه نسخه58وضیحات داده و در فصل دوم فصل اول این کتاب دربارۀ زندگی شاعر ت

. است تک بیت انتخاب شده32 دو بیت و 9 غزل، 26 ده، قصی4در این منتخب . نگهداری می شود معرفی کرده است

این . است در تاجیکستان با مقدمه و توضیح میرزا احمدوف به چاپ رسیده1968یک منتخب دیگری نیز در سال

1987دیوان شوکت بطور کامل اولین بار در سال 72. ابیات پراکنده و رباعی را در بر گرفته است163 غزل، 193، قصیده6چاپ

های شوروی های موجود در کتابخانه ه کوشش جابلقا داد علیشایف در تاجیکستان به چاپ رسید که در این چاپ از نسخهب

:ها چنین است مشخصات نسخه .است استفاده شده

. برگ، قصاید وجود ندارد117، 1109آکادمی علوم تاجیکستان، - 1

.ست، در این نسخه اشتباه زیاد ا1260آکادمی علوم ازبکستان، - 2

، منتخب از اشعار شوکت است1189 کتابخانۀ لنینگراد، - 3

.، فقط قصاید وجود دارد1257آکادمی علوم تاجیکستان، - 4

قصاید ندارد 1164آکادمی علوم تاجیستان، - 5

، قصاید ندارد1190آکادمی علوم تاجیکستان، - 6

در این چاپ مقدمه بقلم مصحح . نیستنددر این جا معلوم می شود که بیشتر نسخ چاپ تاجیکستان یا متاخر هستند ویا کامل

.نوشته شده است

به اهتمام دکتر سیروس شمیسا به چاپ رسیده است که دکتر شمیسا 1362در ایران در سال اولین بار دیوان شوکت

ه مشخصات نسخ ک.است رضوی استفاده کردهس آستان قدۀ از هندوستان و یک نسخه از کتابخان برای کار خود از دو نسخه

:دکتر شمیسا استفاده کزده است، چنین است

٥٥١ ص ٩/٢الذيعه، ج 70

Şevket Buhari: hayatı ve divanından seçmeler71 ديوان اشعار شوآت بخارائي، يك، دو 72

٢٩

. برگ، تاریخ ندارد200مدرسۀ عالیۀ داکا، - 1

. اسم کاتب و تاریخ ندارد. است منشاء این نسخه ترکیه بوده کتابخانۀ دانشگاه داکا، - 2

.کتابخانۀ آستان قدس رضوی، تاریخ کتابت ندارد و نسخۀ بسیار پریشان است - 3

ام و امیدوارم در در خارج از ایران هستند ندیدهۀ نسخ خطی دیگر را که عمد": یش می گویددکتر شمیسا در مورد کار خو

یعنی دکتر شمیسا نشان می دهد که این کار ناقص است و باید دوباره ٧٣".آینده به تدریج به برخی از این نسخ هم دست یابم

.٧٤"یگر را هم با این چاپ مقابله کندالزم است در آینده کسی نسخ د" : در جای دیگر می گوید. تصحیح شود

شمیسا در قصیده مثال در چاپ دکتر. هائی وجود دارد های قبلی از نظر کمی و کیفی تفاوت ما و چاپۀ بین نسخ

آمده و "آجیده"این واژه در نسخ ما . ایم ها پیدا نکرده ای را در فرهنگ که چنین واژه دیده میشود"آچیده "ۀ واژ15اول، بیت

تبارک اهللا "ها و در چاپ تاجیکستان در همه نسخه51 ششم، بیتۀمثال دیگری نیز در قصید. صحیح آن نیز همین استشکل

از نظر تعداد ابیات نیز . است آمده" به تارک افتاد از آن توسن سبک رفتار" ولی در چاپ دکتر شمیسا " از توسن سبک رفتار

رباعی وجود دارد در حال که چاپ دکتر 23 و نیز در نسخ ما .شمیسا دارد بیت بیشتر از چاپ دکتر 924در چاپ حاضر

. رباعی دارد15شمیسا

دیوان شوکت بخارائی

٣٣ديوان شوآت بخاري، 73 ٣۴ همان، 74

٣٠

قصاید

الف }در مدح سعد الدین محمد{ 1

1 ۵

10

ــاتوانم ا ــه دارد نـ ــس کـ ــالع بـ ــعف طـ ــاضـ ز جفـــد ــالن آب ش ــنگ طف ــر س ــه زی ــضایم ب ــه اع ــس ک ب

ــردد ز ســختی ــزون گ هــای بخــت خــواب ســنگینم ف ما ۀهمچــــو پرگــــار آهنــــین پــــایی ره گمــــرا

مـــی زیـــر دامـــان الف تقـــوی مـــی زنـــم ۀشیـــشــل پیمانــــ ــشت گــ ــود مــ ــبکروحی بــ ما هاز ســ

ــر ــه س ــودا ب ــعله س ــمع ش ــو ش ــروزی چ ــست ام نی دست و پایم مانـد یـک جـا بـس کـه زیـر سـنگ غـم

ــشت ــین مـ ــزد از زمـ ــه زور آه خیـ ــن بـ ــاک مـ خـــه اســت ــار دل خــود حلق ــه از ب ــن بــس ک قامــت مــوهرم ــی ج ــن ب ــر م ــشته دامنگی ــت گ ــاک غرب خــدن ــود شـ ــی خـ ــود بـ ــا بـ ــاتوانی هـ ــنم از نـ رفتـ

ــبکروحان ــار ســ ــیض رفتــ ــشان از فــ ــی نــ ما هبــ ما هآرزوهـــا کـــرده انـــد از شـــش جهـــت سرگـــشت

گـــر روم بـــا ایـــن قـــدر طـــول امـــل از خویـــشتنــتم ز ــن دش ــشمان ت دام ــیه چ ــوالن س ــی ج ــته اس

ــا ــاه آب کهربـ ــون کـ ــن چـ ــان مـ ــود طوفـ ــی شـ مـــا ــنگ جــ ــد درون ســ ــوهرم باشــ ــو آب گــ همچــ

ــ ــیا ا هدانـــ ــد آســـ ــواره باشـــ ــبش گهـــ م را جنـــ مـــی شـــود گـــرداب ســـرگردانی او نقـــش پـــا

ــت ــا هرشـــ ــار ردا ۀم از پنبـــ ــی تـــ ــای مـــ مینـــ مــــی رود ســــاغر ز دســــتم همــــره رنــــگ حنــــا

را بـــه طفلـــی ایـــن همـــاخـــورده شـــیر اســـتخوانمــا ــشت پ ــشد از پ ــی ک ــر م ــن س ــت م ــار روی دس خــص ــد ع ــی باش ــرمه م ــل س ــف ز می ــر ک ــرمه را ب اســ ــرا زنجیرپــ ــشانی مــ ــین پیــ ــوج چــ ــشته مــ اگــ

آهـــن افتـــاده اســـت شمـــشیر و فـــسان آهنربـــا ــا باشـــــد آواز شکـــــست رنـــــگ مـــــن آواز پـــــا نیـــست از رنگـــی بـــه رنگـــی آمـــدن را نقـــش پـــا ــرداب آب کهربـــ ــاده در گـــ ــن افتـــ ــاه مـــ کـــ مــــی شــــود آجیــــده روزی دامــــن دشــــت قبــــا ــا ــار پـ ــشم از خـ ــی کـ ــزاالن مـ ــان غـ ــا ز مژگـ تـ