-\tUloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine, Radovi (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija), Filozofski fakultet Sarajevo,

$Page 1: -\tUloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine, Radovi (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija), Filozofski fakultet Sarajevo,$
FACULTE DES LETTRES ET DES SCIENCES HUMAINES DE SARAJEVO

TRAVAUX TOME 1

(Histoire, Histoire de l’art, Archéologie)

SARAJEVO2010


FILOZOFSKI FAKULTET U SARAJEVU

RADOVI KNJIGA 1

(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)

Ova knjiga Radova posvećena je prof. dr. Ibrahimu Tepiću (1947-1997) povodom šezdesetogodišnjice rođenja i desetogodišnjice smrti

SARAJEVO2010

RADOVI Filozofskog fakulteta u Sarajevu(Historija, Historija umjetnosti, Arheologija)

Knjiga 1

2010.

Ova knjiga Radova posvećena je prof. dr. Ibrahimu Tepiću (1947-1997) povodom šezdesetogodišnjice rođenja i desetogodišnjice smrti

REDAKCIONI ODBORSrebren Dizdar, Enver Imamović, Dubravko Lovrenović, Pejo Ćošković, Zijad Šehić, Senadin Musabegović, Mirza Hasan Ćeman, Snježana Vasilj

REDAKCIJAEnes Pelidija, Esad Kurtović, Edin Radušić, Aladin Husić, Amila Kasumović,

Fahd Kasumović, Salmedin Mesihović, Amir Duranović

SEKRETAR REDAKCIJEEmir O. Filipović

UREDNIKVesna Mušeta-Aščerić

Naučna gledišta u pojedinim prilozima odraz su stavova autora, a ne nužno i Redakcije časopisa.

Ovaj broj Radova dio je izdavačke aktivnosti Filozofskog fakulteta u Sarajevu planirane za 2008.

• 5 •

sadržaj

S A D R Ž A J

Riječ redakcije .........................................................................................................................9

OKRUGLI STO – IBRAHIM TEPIĆ (1947-1997), ŽIVOT I DJELOSrebren Dizdar, Obraćanje na skupu povodom obilježavanja deset godina od smrti prof. dr. Ibrahima Tepića, Sarajevo, 27. 11. 2007. godine ............................. 13

Vesna Mušeta-Aščerić, Prof. dr. Ibrahim Tepić (1947-1997) ..................................... 15

Zijad Šehić, Bibliografija radova prof. dr. Ibrahima Tepića ......................................... 19

Husnija Kamberović, Osvrt na knjigu Ibrahima Tepića “Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856-1878” ................................................................. 23

Ismet Dizdarević, Vrijedno i jedinstveno historiografsko djelo (Ibrahim Tepić: Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856-1878, Veselin Masleša, Sarajevo, 1989) ....................................................................................... 27

Zijad Šehić, Ibrahim Tepić – Trgovina Bosne i Hercegovine od 1856. do 1875. godine ........................................................................................................ 31

Edin Radušić, Osvrt na zbirke izvora “Освободительная борьба народов Боснии и Герцеговины и Россия” ...................................................................... 35

Fahd Kasumović, Doprinos prof. dr. Ibrahima Tepića izučavanju socijalne i ekonomske historije Bosne i Hercegovine u 19. stoljeću ................................ 39

Amila Kasumović, Vojno-politički i kulturološki aspekt bosansko-hercegovačke historije pred kraj osmanske uprave: ruski kontekst i interpretacija prof. dr. Ibrahima Tepića .................................................................................................... 43

Emir O. Filipović, Povijesni atlas Bosne i Hercegovine ................................................. 49

ČLANCI I RASPRAVEEnver Imamović, Arheološka topografija Donje Neretve prethistorijskog i antičkog doba .......................................................................................... 55

Salmedin Mesihović, Dezitijati u rimskoj armiji .......................................................... 67

Adnan Busuladžić, Prilog poznavanju starokršćanskih svjetiljki iz zbirke Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine ......................................................... 77

Salmedin Mesihović, Značenje željeznih mačeva u procesu razvitka ljudske kulture ......................................................................................... 91

• 6 •

sadržaj

Pejo Ćošković, Četvrt stoljeća historiografije o Crkvi bosanskoj .................................. 97

Esad Kurtović, Bišće i Blagaj u doba vojvode Sandalja Hranića Kosače ..................127

Aladin Husić, O imamskoj službi u tvrđavama Bosanskog sandžaka u 15. i prvoj polovini 16. stoljeća ...................................................................149

Emir O. Filipović, Lajos Thallóczy i bosanska heraldika ...........................................173

Elma Korić, Sedam godina u Bosni: Mustafa Âlî (1570-1577) ................................191

Arifa Isaković, Bihaćka krajina u historiografskoj literaturi (16-18. stoljeće) .........201

Haris Dervišević, Zaboravljena baština: Mustafa Sin Omera Mostarac, kaligraf 18. stoljeća ..........................................................................................209

Elvira Bijedić, Über die Fälle von “Vampirismus”in den Balkangebieten des Osmanischen Reiches ..........................................................227

Adnan Kadrić, Jedna pjesma na osmanskom turskom jeziku o pobjedi Husein-kapetana Gradaščevića na Kosovu polju 1247. h.g / 1831. godine .............249

Edin Radušić, Uloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine ......................................................................263

Zijad Šehić, Smrt Socijalističke federativne republike Jugoslavije i bosanska tragedija ........................................................................................281

Mesud Šadinlija, Počasni nazivi – kolektivna ratna priznanja u Armiji Republike Bosne i Hercegovine ........................................................................321

HISTORIJSKA GRAĐAJohann von Asbóth, Život i življenje u Sarajevu (preveo i priredio Zijad Šehić) ...331

BIOBIBLIOGRAFIJEAmila Kasumović, Crtice iz života prof. dr. Ibrahima Karabegovića (biografija, bibliografija i intervju) .................................................................................351

Fahd Kasumović, Pedagoško-naučni portret dr. Ahmeda S. Aličića(povodom sedamdesete godišnjice rođenja) ....................................................................369

Dževad Juzbašić, Biografija i bibliografija ....................................................................379

Edin Radušić, Naučniku i pedagogu (Povodom 65-godišnjice rođenja prof. dr. Iljasa Hadžibegovića) ..........................................................................387

Ikbal Cogo, Uz četrdesetogodišnjicu rada prof. dr. Envera Imamovića na Filozofskom fakultetu u Sarajevu (1968-2008) ......................................................391

• 7 •

sadržaj

PRIKAZI, RECENZIJE I OSVRTIPejo Ćošković, Anto Orlovac: Učiteljica Života. Prilozi iz povijesti Katoličke crkve na području današnje Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2004, 425 str. ....................................................................................................399

Dubravko Lovrenović, Marko Šunjić: Narodi i države ranog srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo, 2003, 606 str. .................................................403

Vesna Mušeta-Aščerić, Pejo Ćošković: Crkva bosanska u XV stoljeću, Institut za istoriju Sarajevo, 2005, 560 str. ...................................................................407

Emir O. Filipović, Dubravko Lovrenović: Na klizištu povijesti (Sveta kruna ugarska i sveta kruna bosanska 1387-1463), Synopsis, Zagreb-Sarajevo, 2006, 808 pp. .....................................................................411

Esad Kurtović, Podaci o Deževicama iz 1403. godine (povodom rada M. Jukića, Rudarstvo i rudarski toponimi u Deževicama kod Kreševa, Bosna franciscana 27, Sarajevo 2007, 131-176) ............415

Edin Turković, Vesna Mušeta-Aščerić: Sarajevo i njegova okolina u XV stoljeću – Između zapada i istoka, Sarajevo Publishing, Biblioteka Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 2005, 286 str. ..............................................423

Emir O. Filipović, Војислав Јелић – Радивој Радић: Живети у средњем веку (Хрестоматија средњовековних текстова I), Атлантик ББ, Бања Лука, 2005, 255 str. .................................................................429

Arifa Isaković, Historija osmanske države i civilizacije, Priredio Ekmeleddin İhsanoğlu, Sarajevo, 2004, 1223 str. ........................................433

Enes Omerović, Iljas Hadžibegović: Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo, 2004, 356 str. ...............................................................................439

Sanja Gladanac, Zijad Šehić: U smrt za cara i domovinu! Bosanci i Hercegovci u vojnoj organizaciji Habsburškemonarhije 1878-1918, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2007, 329 str. .....................443

Edin Radušić, Husnija Kamberović: Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Drugo izdanje, Naučnoistraživački institut “IBN SINA”, Sarajevo, 2005, 551 str. ..........................447

Amir Duranović, Dževad Juzbašić: Nacionalno-politički odnosi u bosanskohercegovačkom Saboru i jezičko pitanje (1910-1914), ANU BiH, LXXIII/42, Sarajevo, 1999, 255 str. ..............................................................................453

• 8 •

sadržaj

Aida Ličina, Husnija Kamberović: Prema modernom društvu.Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2000, 214 str. .............................................455

Mesud Šadinlija, Smail Čekić: Agresija na RepublikuBosnu i Hercegovinu: planiranje, priprema, izvođenje, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, KULT/B, Sarajevo, 2004, 1327 str. .......................................459

Dženita Sarač, Jerzy Holzer: Komunizam u Europi; povijest pokreta i sustava vlasti, Srednja Europa, Zagreb, 2002, 214 str. .................465

Autori ..................................................................................................................................469

• 263 •

Izvorni znanstveni radUDK94(410:497.6)“1878“342(410:497.6)“1878“

edin radušić

Uloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine

•Abstrakt: Autor u članku prati britansku politiku prema budućem statusu Bosne i

Hercegovine u završnoj fazi Istočne krize, pripisujući odlučujuću ulogu u kreiranju historije tradicionalno prihvaćenim nosiocima političke moći: vladarima, ministrima, ambasadorima. On svoj tekst gradi na postavci da je britanska politika prema statusu Bosne i Hercegovine u vrijeme Istočne krize 1875-78. prošla kroz dvije faze. Prvu, od početka nemira do potpisivanja Sanstefanskog mirovnog sporazuma, koju karakterizira zalaganje Velike Britanije za integritet Osmanskog carstva i ostanak Bosne i Hercegovine u njegovom sastavu uz provođenje administrativnih reformi, i drugu, na kojoj je i akcenat u radu, od Sanstefanskog sporazuma do Berlinskog kongresa, obilježenu promjenama politike Velike Britanije prema Bosni i Hercegovini. U tom vremenu Britanci se zalažu za odbacivanje Rusije što dalje od Carigrada i moreuza, a suverenitet i integritet Osmanskog carstva se sužava na “Azijsku Tursku.”U takvoj koncepciji britanska politika prema Bosni i Hercegovini neće biti njeno zadržavanje u Osmanskom carstvu već njeno priključenje Austro-Ugarskoj ili okupacija od iste sile.

Ključne riječi: Velika Britanija, Bosna i Hercegovina, državno-pravni status, Osmansko carstvo,

Austro-Ugarska, Rusija, diplomatija, velike sile, Istočno pitanje, Istočna kriza, Sanstefanski sporazum, Berlinski kongres, Disraeli, Derby, Salisbury, Andrassy, autonomija, okupacija.

Tema Uloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine je dosta slojevita i mogla bi se zbog specifičnosti i razuđenosti centara moći u britanskom državnom sistemu, smjena na vlasti konzervativaca i liberala u XIX stoljeću i posrednog učešća štampe i javnosti u kreiranju vanjske politike posmatrati iz više uglova. Ipak, mi ćemo ovdje pratiti jedinstvenu britansku politiku prema budućem statusu Bosne i Hercegovine kao dijelu Istočnog pitanja u završnoj fazi

• 264 •

edin radušić

Istočne krize, vođenu od najvažnijih subjekata britanske vanjske politike, Kabineta i Foreign Officea i njihove diplomatske i konzularne mreže.

Iako je literatura o Istočnom pitanju dosta brojna, do sada uloga Velike Britanije u promjeni državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine 1878. godine nije posebno tretirana, već su samo neki dijelovi ovog naučnog problema obrađivani u sklopu drugih tematskih okvira. Literatura na engleskom jeziku uglavnom se bavi globalnim odnosima i općom politikom Velike Britanije prema Osmanskom carstvu u Istočnom pitanju1 dok je Bosna i Hercegovina mnogo rjeđe zastupljena u okviru tih tematskih okvira,2 a literatura na našem jeziku bavi se događajima i procesima koji su samo indirektno povezani s ovom temom. Izuzetak su donekle knjige i radovi koji tretiraju angažman drugih velikih sila ili se izvjesni događaji i procesi u bosanskohercegovačkoj historiji XIX stoljeća tumače na osnovu diplomatske građe tih država.3

1 Izdvajamo samo najvažnije: Barbara Jelavich, The Ottoman Empire, the Great Powers, and the Straits Question 1870-1887. Indiana University Press, 1973; Kenet Bourne, The Foreign Policy of Victorian England 1830-1902, Clarendon Press, Oxford 1970; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, A Survey of Foreign Policy, Cambridge at the University Press, 1937; R. W. Seton-Watson, Disraeli, Gladstone and the Eastern Question, London 1935./Disraeli, Gladstone, and the Eastern Question. New York, 1972; Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, Seattle and London, 1977; Barbara Jelavich, History of the Balkans, Eighteen and Nineteenth Centuries, Volume I, Cambridge University Press, 1995; H. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, Macmillan, London, 1966; Later Victorian Britain, 1867-1900, Edited by T. R. Gourvish and Alan O’Day, Macmillan, London 1988; The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, edited by Marian Kent, George Allen and Unwin, London 1984; Years of Expansion, Britain 1815-1914, Edited By Michael Scott-Baumann, Hodder & Stoughton, London 1999; Llewellyn Woodward, The Oxford history of England, The Age of Reform 1815-1870, Oxford 1988; R. C. K. Ensor, England 1870-1914, Oxford at the Clarendon Press, 1968; Allan Cunningham, Eastern Questions in the Nineteenh Century, Collected Essays, Volume II, Frank Cass&Co. Ltd, London 1993; Marvin Swartz, The Politics of British Foreign policy in the Era of Disraeli and Gladstone, Macmillan and St Antony’s College, Oxford, 1985.

2 Richard Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Clarendon Press, Oxford 1979; David Harris, A Diplomatic history of the Balkan Crisis of 1875-1878, the First Year, Archon Books, 1969; Mihailo D. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, Cambridge at the University press, 1939 (reprinted 1968); R. W. Seton-Watson, The Role of Bosnia in International Politics (1875-1914), The Religh Lecture on History, Britsh Academy, Volume XVII, Humfrey Milford Amen House, E. C. London, 1931.

3 Milorad Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875-1878, Sarajevo, 1973 (II izdanje), Grgur Jakšić, Bosna i Hercegovina na Berlinskom kongresu, Beograd 1955. Ibrahim Tepić, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878), Veselin Masleša, Sarajevo 1988; Vaso Čubrilović, Bosanski ustanak 1875-1878, Srpska kraljevska akademija, posebna izdanja, knj. LXXXIII, Beograd 1930; Božo Madžar, Izvještaji austriskog generalnog konzula Vasića... od septembra 1875. do juna 1876. godine, GADAR BiH, 1974-75, XIV/XV; Midhat Šamić, Francuski putnici u BiH u XIX stoljeću (1836-78) i njihovi utisci o njoj, Sarajevo 1981; Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u BiH, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, I-III; Naučni skup: Otpor Austro-Ugarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini.

• 265 •

uloga velike britanije u promjeni državno-pravnog statusa bosne i hercegovine 1878. godine

Iako je nesumnjivo britanska politika prema Bosni i Hercegovini u vrijeme Istočne krize 70-ih godina XIX stoljeća bila dio britanske politike prema Osmanskom carstvu, ipak se zbog specifičnosti koje je ova zemlja imala i posebno naglašenih interesa ostalih evropskih sila na ovom prostoru, opravdanim pokazuje izdvojeno izučavanje mjesta i uloge Bosne i Hercegovine u britanskoj politici u naznačenom vremenu. Geostrateški položaj Bosne i Hercegovine, veliki broj muslimanskog slavenskog stanovništva koje je dobrim dijelom ulazilo u sistem vlasti u pokrajini, pojačano interesovanje i pretenzije Rusije i Austro-Ugarske za njenom kontrolom, kao i težnja susjednih autonomnih kneževina Srbije i Crne Gore da se prošire na nju ili dijelove njenog teritorija, doprinosili su specifičnom položaju Bosne i Hercegovine u Istočnom pitanju, pa posljedično i specifičnom položaju u britanskoj politici.

Britanska politika prema statusu Bosne i Hercegovine u vrijeme Istočne krize 1875-78. prošla je kroz dvije faze. Prvu, od početka nemira do potpisivanja Sanstefanskog mirovnog sporazuma i drugu, od San Stefana do Berlinskog kongresa. Prvu karakterizira zalaganje Velike Britanije za integritet Osmanskog carstva i ostanak Bosne i Hercegovine u njegovom sastavu uz provođenje administrativnih reformi, pri čemu bi maksimalna promjena u odnosu na prethodno stanje bila davanja samouprave domaćem stanovništvu na lokalnoj razini, a ne autonomija provincije. Drugu fazu je obilježila promjena politike Velike Britanije prema Bosni i Hercegovini, kao i prema Istočnom pitanju u cjelini. U tom vremenu Britanci se zalažu za odbacivanje Rusije što dalje od Carigrada i moreuza, a suverenitet i integritet Osmanskog carstva se sužava na “Azijsku Tursku.”U takvoj koncepciji britanska politika prema Bosni i Hercegovini neće biti njeno zadržavanje u Osmanskom carstvu već njeno priključenje Austro-Ugarskoj ili okupacija od iste sile. Fokus u ovom radu je na drugoj fazi u kojoj ona dolazi do sporazuma s Austro-Ugarskom i direktno utječe na promjenu državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine.

* * *Kada je propala Carigradska konferencija (januar 1877.) Rusija je pripremala

poziciju za rat sa Osmanskim carstvom. Kako je srpski poraz učinio Reichstadtsku konvenciju neoperativnom i kako je Beč u septembru 1876. odbio povratak Rusije na paralelnu okupaciju Bosne i Hercegovine i Bugarske preduzete su nove diplomatske aktivnosti na približavanju dvije zemlje. Iako su i novi pregovori otvoreni po ovom pitanju pokazali izvjesna razmimoilaženja dva dvora, na kraju je, 15. januara 1877, tajna austrougarsko-ruska konvencija zaključena u Budimpešti, uobličena da se spriječi “kolizija interesa”u slučaju rusko-osmanskog sukoba. Po konvenciji je Austro-Ugarska, zauzvrat zbog obećane neutralnosti i opozicije svim mogućim pokušajima kolektivnog posredništva i obećanja da neće djelovati u skladu s članom VIII Pariskog sporazuma, dobila pravo da okupira

• 266 •

edin radušić

Bosnu i Hercegovinu u momentu kada se njoj učini da je to prikladno.4 U dodatnoj konvenciji od 18. marta potvrđen je dogovor iz Reichstadta kao osnove buduće zajedničke politike Rusije i Austro-Ugarske.5 Nakon što se obezbijedila od moguće reakcije Austro-Ugarske, Rusiji je preostalo da se osigura od potencijalno najveće opasnosti za njenu planiranu unilateralnu akciju prema Osmanskom carstvu. U tom cilju Car i Gorčakov su poslali Ignjatijeva u misiju u London, koji je sa sobom nosio prijedlog protokola u kojem bi se očitovao zajednički pristup velikih sila u pritisku na Portu da provede efikasne reforme.6 Izbor nije bio baš mudar, jer je general bio glavni negativac londonske rusofobijske štampe, što je navelo Salisburya da traži odlaganje, mada je primio Ignjatijeva. Ignjatijev nije uspio završiti povjereni mu zadatak za vrijeme dok je boravio u Londonu, pa je njegov posao nastavio ambasador Šuvalov koji je stalno vršio neku vrstu pritiska na Britansku vladu u pravcu potpisivanja protokola. Potpisivanje protokola se predstavljalo kao put izbjegavanja rusko-osmanskog rata i razoružavanja Rusije pripremljene za rat. Mada je lord Loftus upozoravao da će ruska vojska preći Prut bez obzira da li će protokol biti potpisan, Kabinet je odlučio da Derby stavi svoj potpis. Iako su i Derby i Disraeli bili skeptični da će potpisani dokument polučiti uspjeh, vjerovali su da se na taj način Velika Britanija zaštitila od ruske zamke, jer je Rusija nije mogla optužiti za nesaradnju i u tome naći izgovor za rat. Vjerovali su da, ako se i ne postigne ništa dobro iz ovoga, sigurno neće imati štete. Na kraju je protokol potpisan u Londonu 31. marta, od strane Derbya i pet ambasadora koji su potvrdili njihov zajednički interes u popravljanju položaja hrišćana u Osmanskom carstvu, savjetovali su Portu da se ostavi oružja i provede brzo reforme, a da će u slučaju neuspjeha zahtjevanog predstavnici sila diskutirati o zajedničkoj akciji

4 “Član 7. Njegovo Veličanstvo car Austrije itd, kralj Mađarske, zadržava pravo da odluči o trenutku i načinu okupacije Bosne i Hercegovine od strane njihovih trupa. Podrazumeva se da ova mera, ne poprimajući karakter solidarnosti sa okupacijom Bugarske od strane ruske vojske, ne treba da predstavlja, ni u tumačenju vlade Njegovog carakog i kraljevskog Veličanstva ni u izvršenju, izraz neprijateljstva prema Rusiji. Isto tako, intervencija ruske armije u Turskoj ne treba da predstavlja, ni u tumačenju carske vlade Rusije ni u izvršenju, izraz neprijateljstva prema Austro-Ugarskoj.”Tajna austro-ruska konvencija, 15. januar 1877, u: Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, Dvostrani i višestrani međunarodni ugovori i drugi diplomatski akti o državnim granicama, političkoj i vojnoj saradnji, verskim i etničkim manjinama, I tom (1876-1918), priredio. Momir Stojković, Beograd 1998, str. 60; R. W. Seton-Watson, The Role of Bosnia in International Politics (1875-1914), str. 22; Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, str. 148.

5 R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 523; R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 232-233.

6 Knez Gorčakov je 19. januara uputio cirkular velikim silama u kojem je tražio da se velike sile odrede šta će se poduzeti nakon osmanskog odbijanja prijedloga Konferencije u Carigradu. Međutim, Šuvalov ovu depešu nije prenio lordu Derbyu do 5. februara. Analysis by Lord Tenterden of the whole series of the Parliamentary Papers showing diplomatic history of the war in Turkey from 1875 to 1878, Foreign Office, January 16, 1878.

• 267 •


u korist hrišćana,7 a Šuvalov je, kako bi dokazao pomirljiv pristup, sugerirao da osmanski izaslanik bude poslat u Petrograd kako bi se razgovaralo o paralelnoj demobilizaciji.8 Jasno je da su Britanci bili sumnjičavi u iskrenost ruskih namjera, pa su se na svaki način nastojali obezbijediti od pomaganja Rusiji na bilo koji način, u njenim agresivnim namjerama, u kom je smislu i lord Derby dao izjavu isti dan kada je potpisan protokol. On je istakao da će Britanska vlada Protokol smatrati ništavnim i nevažećim u slučaju da se predloženi cilj ne postigne – “razoružanje Rusije i Osmanskog carstva na recipročnoj osnovi, kao i mir izmedju njih.”9

Zanimljivo je da je Derby, a ne Disraeli, formulirao politiku Protokola. Premijer je o tome kasnije rekao Salisburyu da je Protokol potpisan i da mu svi pišu o britanskom trijumfu i poniženju Rusije. “I can’t yet quite make head or tail of it”, čime je iskazao da još uvijek nije načisto koliko je protokol dobar za Veliku Britaniju.10

Porta je smatrala da Protokol derogira sultanovo dostojanstvo i suverenitet i da je ponižavajući, i kako je rekao Muzur-paša, za Osmansko carstvo je bolje ići u rat, makar on bio neuspješan. Sve je to ukazivalo da će Porta odbiti protokol što se i desilo, a 9. aprila upućen je cirkular velikim silama u kome se iznose prigovori na njega.11 Uz to, Porta je odbila da pošalje predstavnika u Rusiju da razgovara o paralelnom razoružavanju, a situaciju je zakompliciralo i propadanje crnogorsko-osmanskih pregovora u Carigradu zbog prevelikih teritorijalnih apetita crnogorskog kneza. Osmansko odbijanje protokola dalo je alibi za ruski ulazak u rat, koji je postao samo pitanje vremena. Dok su Italija, Austro-Ugarska i Francuska pokušale spriječiti rat Njemačka nije učinila ništa. Što se Britanije tiče, Layard je pokušavao da rat spriječi dok su Derby i Disraeli do otpočinjanja ratnih sukoba ostali pasivni. Prvi je smatrao da se ne može ništa uraditi, a drugi ophrvan bolešću rat je definirao kao komadanje Osmanskog carstva i smatrao da bi u tome i Britanija trebala uzeti svoj dio.12 Očito da je Britanija zbog izolacije koja joj je nametnuta u Istočnoj krizi 1875-1878. imala limite u podršci Osmanskom 7 “Sile koje su zajednički preduzele pacifikaciju Istoka i u tom cilju učestvovale na Konferenciji u Carigradu

priznaju da je najsigurnije sredstvo za postizanje cilja koji su sebi postavile da se održi, pre svega, savez koji je tako srećno uspostavljen izmedju njih i da se ponovo potvrdi njihov zajednički interes za poboljšanje sudbine hrišćanskog stanovništva Turske i za reforme koje treba da se uvedu u Bosni, Hercegovini i Bugarskoj koje je Porta prihvatila, s tim da ih ona sama ne sprovodi...”Londonski protokol, 31. mart 1877.(sa izjavama lorda Derbia i ruskog ambasadora), u: Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), str. 68.

8 R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 254-262.9 Londonski protokol, 31. mart 1877. (sa izjavama lorda Derbia i ruskog ambasadora), u: Balkanski

ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), str. 69.10 R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 524.11 Kao i poslije neuspjeha Carigradske konferencije, Ekmečić ponovo za propadanje protokola krivi

Veliku Britaniju i konstatira da je “Time (je) otvoren put ruskim armijama na tursko područje”. M. Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875-1878, str. 256.

12 R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 263-264.

• 268 •

edin radušić

carstvu, pa se bezrezervna podrška uz upotrebu oružja ispoljena u Krimskom ratu neće tada niti ikada poslije ponoviti.13

Rat je službeno počeo 24. aprila i potrajao je mnogo duže nego što je to iko u Evropi očekivao. Kreatori britanske politike su se dosta brzo oporavili od pasivnosti izazvane osmanskim odbijanjem protokola pa su već od prvog dana rata postali aktivni u diplomatiji evropskih sila. Iz ugla teme kojom se ovdje bavimo važno je naglasiti da je ulazak Rusije u rat bacio pitanje Bosne i Hercegovine u drugi plan.14 To se može reći i za britansku politiku prema Bosni i Hercegovini, koja se u svoj kompleksnosti Istočnog pitanja definitivno okreće ka minimalističkom programu, pa Bosna i Hercegovina postaje moneta za potkusurivanje. Odlazak pitanja Bosne i Hercegovine u drugi plan odrazio se i na njenom tretmanu kod odlučujućih faktora u britanskoj politici, pa će se ovo pitanje tek od Sanstefanskog preliminarnog mira ponovo vratiti u vrh interesovanja britanske diplomatije i diplomatije nekih drugih sila.15

Ovakav zaokret Velike Britanije je lahko objašnjiv – u pitanje je došao Carigrad a London nije imao saveznika i jedinstva u Vladi i zemlji da bi snažno odgovorio. Ovo je uvidio Šuvalov koji je javio iz Londona da bi Velika Britanija brzo ušla u rat ako bi pronašla saveznika, te da je pod svaku cijenu treba zadržati neutralnom. Prvi ozbiljniji korak za razjašnjavanje odnosa između Londona i Petrograda ipak je učinila Velika Britanija. Lord Derby je 6. maja uputio notu Rusiji, u kojoj su sažeto izneseni britanski interesi na Bliskom istoku: Suecki kanal i trgovački put ka Istoku moraju biti sigurni, Carigrad ne smije mijenjati gospodara, postojeći dogovori oko moreuza moraju biti potvrđeni. Pored toga, insistirano je i na zadržavanju postojećeg stanja u 13 The New Cambridge Modern History, Volume X, The Zenit of European Power 1830-70, Edited

by J, str. T. Bury, Cambridge at the University Press, 1960, str. 492; Rusku odluku da uđe u rat obrazloženu riječima Aleksandra II da više neće da podnosi “poniženje”rđave turske uprave nad slovenskim hrišćanima, Tejlor obrazlaže sljedećim: trebalo je zaustaviti osmansku pobjedu nad Srbijom i Crnom Gorom, pri čemu su na njegovu odluku utjecali slavjanofili, želio je da povede nezavisan kurs kao što je uradila Britanija odbijajući Berlinski memorandum, a ispravno je zaključio da će zločini vladinih snaga u Bugarskoj onemogućiti Britance da dođu u pomoć Osmanskom carstvu, te na kraju značajan je bio utjecaj ruskog javnog mnijenja. Tejlor nekako u drugi plan stavlja očekivane dobiti za Rusiju u slučaju uspjeha vojne kampanje. A. Dž. P. Tejlor, Borba za prevlast u Evropi 1848-1918, IP Veselin Masleša, Sarajevo 1968, str. 234-235.

14 Ekmečić zaključuje da nakon ulaska Rusije u rat ustanak u Bosni i Hercegovini, mada se nastavio do austrougarske okupacije, nije predstavljao snagu koja bi mogla utjecati na rješenje sudbine Bosne i Hercegovine. M. Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875-1878, str. 309; Vođen razmjerama i stvarnim utjecajem na rješenje krize, Tejlor čak kopletan sukob u toku Istočne krize naziva konfliktom među velikim silama. A. Dž. P. Tejlor, Borba za prevlast u Evropi, str. 226.

15 Snažno uporište za gornju konstataciju nalazimo u činjenici da, u analizi lorda Tenterdena svih serija dokumenata za period 1875-1878. koji su dostavljene Parlamentu, Bosna i Hercegovina nijednom nije pomenuta u dijelu analize koji se odnosi na period od početka rusko-osmanskog rata do njegovog kraja. Analysis by Lord Tenterden of the whole series of the Parliamentary Papers showing diplomatic history of the war in Turkey from 1875 to 1878, Foreign Office, January 16, 1878, str. 1-23.

• 269 •


Persijskom zalivu.16 Čak i površna analiza predočenih britanskih interesa u Istočnom pitanju potvrđuje već iznesenu konstataciju da pitanje Bosne i Hercegovine tada postaje sekundarno u politici londonskog Kabineta.

Šuvalov je otišao u Petrograd i vratio se s povoljnim odgovorom u London i obećanjem da Rusija nema “interesa, želje i sredstava”da ugrozi britanske prioritete pobrojane u Derbyevoj noti od 6. maja. On je, također, nagovijestio i glavne uslove pod kojima bi se mogao sklopiti mir s Portom prije nego što ruske trupe pređu Balkan – vazalna bugarska država, administartivne garancije za Bugare južno od Balkana kao i za druge evropske provincije, autonomija za Bosnu, teritorijalni ustupci za Crnu Goru i Srbiju, za Rusiju dobijanje Besarabije i Batuma, a za Rumuniju kompenzacija u Dobrudži.17 Tako je Rusija obećanjem da neće biti ugroženi britanski vitalni interes (Carigrad i moreuzi) obezbijedila neutralnost i Velike Britanije u ratu s Osmanskim carstvom, a nade Porte za britansku intervenciju, vojnu ili diplomatsku, ostale su neostvarene.

Nakon neočikivano dugog rata, Rusija je uspjela prisiliti Osmansko carstvo na Sanstefanski preliminarni mir.18 Njegove odredbe su pokazale da se Rusija baš i ne 16 Derby-Schouvaloffu, Foreign Office, 6. maj 1877, Analysis by Lord Tenterden of the whole series

of the Parliamentary Papers showing diplomatic history of the war in Turkey from 1875 to 1878, Foreign Office, January 16, 1878, str. 14-15; Isti dokument vidi u odjeljku selektirani dokumenti (Derby-Shuvaloffu, Foreign Office, 6. maj 1876, PRO, FO, 65/986) u knjizi K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 407-409; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 524; I nakon Berlinskog kongresa britanski prioriteti u Osmanskom carstvu biće vezani za održavanje ove države u Mezopotamiji i Perzijskom zalivu. The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, str. 172.

17 “Be good enough to lay these views before Lord Derby, stating to him that the Imperial Cabinet has a right to hope that the Government of Her Britannic Majesty will appreciate them with the same spirit of fairness that induces us to respect the intrests of England...”Gortchakow-Schouvaloffu, Petrograd, 30. maj 1877 (preneseno Derbyu 8. juna), Analysis by Lord Tenterden of the whole series of the Parliamentary Papers showing diplomatic history of the war in Turkey from 1875 to 1878, Foreign Office, January 16, 1878, str. 15; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 525.

18 Hronologija glavnih događaja pred izbijanje i u toku rusko-osmanskog sukoba izgleda ovako: Carigradska konferencija je propala 20. januara 1877, 31. marta potpisan je londonski protokol; 24. aprila grof Šuvalov je uputio cirkular objavljući rat protiv Osmanskog carstva; 21. maja Rumuni su objavili rat i nezavisnost; 22. juna Rusi su prešli Dunav; Plevna je opkoljena 10. decembra; 9. januara 1878. osmanska armija je u prolazu Šipka opkoljena i Rusi su napredovali u razbijanju snaga južno od Balkana; osnova mira i primirje su potpisani u Jedrenu 31. januara; sporazum u Sanstefanu 3 marta. FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano showing the History and present position of the Questions arising under that treaty, Foreign Office, June 7, 1878, Printed for the use of the Foreign Office, June 13, 1878, Confidential (3638), str 21-22; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 532-533; Stanford J. Show and Ezel Kural Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, volume II, Cambridge University Press, 1997 (First published 1977), str. 182-189; O ruskoj vanjskoj politici od početka rusko-osmanskog rata do potpisivanja Berlinskog ugovora vidi N. S. Kinjapina, Vnešnaja politika Rosii vtoroj polovini XIX veka, Moskva 1974, str. 162-190.

• 270 •

edin radušić

drži datih obećanja što je prirodno vodilo mogućnosti sklapanja saveza direktno prevarenih – Velike Britanije i Austro-Ugarske. Vjerovatno su komplicirane međunarodne okolnosti i mimoilaženja u britanskom Kabinetu, gdje Disraeli (tada Lord Beaconsfield) nije našao dovoljno podrške za agresivniju politiku prema Rusiji,19 vodili ka potpunom zaokretu britanskog stava prema budućnosti Bosne i Hercegovine.

Porta, prisiljena ruskim napredovanjem, sklapa primirje u Jedrenu 31. januara 1878. godine što će biti uvod u Sanstefanski ugovor između Osmanskog carstva i Rusije koji je potpisan 3. marta 1878. godine, a o čemu je Porta 5. marta obavijestila vlasti u Bosni. Odredbe Primirja u Jedrenu predvidjele su teritorijalno proširivanje i nezavisnost za Rumuniju, Srbiju i Crnu Goru, te ne zavisnu bugarska kneževinu, a za Bosnu i Hercegovinu je bilo predviđeno autonomno uređenje. Sanstefanski ugovor je sankcionirao najveći broj odredbi primirja iz Jedrena pa je po njemu predviđeno stvaranje autonomne “velike Bugarske”, teritorijalno proširenje i nezavisnost za Rumuniju, Srbiju i Crnu Goru (značajno teritorijalno proširenje Crne Gore prema Hercegovini, Novopazarskom sandžaku i Albaniji, a Srbije u području Malog Zvornika). U Bosni i Hercegovini su se trebali sprovesti evropski prijedlozi koji su saopćeni osmanskim opunomoćenicima na prvoj sjednici Carigradske konferencije, s izvjesnim izmjenama o kojima bi trebalo da se složi, pored Rusije i Osmanskog carstva, još i Austro-Ugarska.20

Podsjećamo da je sporazumom u Reichstadtu i Budimpeštanskom konvencijom Rusija dala svoju saglasnost da Austro-Ugarska dobije Bosnu i Hercegovinu i da se od prvih kontakata u pravcu zajedničkog nastupa velikih sila, koji su doveli do Carigradske konferencije, ova sila protivila davanju autonomije Bosni i Hercegovini,

19 Očito je Disraeli bio spreman da brani teritorijalni integritet Osmanskog carstva sve dok je kod kuće imao uspjeha. Nepostojanje podrške u vlastitoj partiji ga je prisilila da promijeni pristup. (M. Swartz, The Politics of British Foreign policy, str. 47) Opozicija mu je bio i njegov vlastiti, među glasačima utjecajni, ministar vanjskih poslova Derby koji je smatrao da je Disraelijev metod preopasan. Mike Byrne, Foreign Policy 1870-1914, u: Years of Expansion, Britain 1815-1914, str. 390; Iako je bila česta praksa Disraelia da se miješa Derbyu u poslove njegovog ofisa, i iako je Derby smatran jednim od najslabijih članova Kabineta, ovoga puta se zbog svoje velike opreznosti suorotstavio premijeru u pokušaju da ide do kraja u suprotstavljanju ruskoj politici u Istočnom pitanju. Neil Hart, The Foreign Secretary, Suffolk, 1987, str. 103; Opozicija tri lorda, Derbya, Carnavona i Salisburya onemogućila je Disraelia da u tim kritičnim vremenima, i pored kraljičine podrške, vodi agresivniju politiku prema Rusiji. R. C. K. Ensor, England 1870-1914, str. 47; B. Jelavich, The Ottoman Empire, the Great Powers, and the Straits Question, str. 94-95.

20 Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), str. 76-81; Uporedi s I. Tepić, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima, str. 473-476; Rade Petrović, Pokret otpora protiv Austro-Ugarske okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini, u: Naučni skup: Otpor Austro-Ugarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1979, str. 31-32; Vidi u tekstu dio koji se odnosi na zahtjeve predstavnika velikih sila portinim opunomoćenicima iznesene na prvoj sjednici zvaničnog dijela Konferencije od 23. decembra 1876. godine.

• 271 •


pa je očekivano Austro-Ugarska oštro reagirala na odredbe Sanstefanskog ugovora, te povela akciju da se one revidiraju, što će se i desiti na Berlinskom kongresu. Austro-Ugarska je u tome imala podršku drugih evropskih sila protiv nica Rusije i njene politike na Balkanu, prije svih Velike Britanije.21 Velika Britanija je, nakon što se uvidjelo da će morati dosta ultimativno nastupiti prema Rusiji u revidiranju ponuđenih rješenja Sanstefanom, u skladu sa jednim od osnovnih načela britanske politike da Velika Britanija ne bi mogla uspješno da djeluje protiv velike kopnene sile bez kontinentalnog saveznika i ranijim pokušajima izlaska iz izolacije, objeručke prihvatila ponuđenu saradnju od strane Beča.22

Nakon što su odredbe Sanstefanskog preliminarnog sporazuma postale poznate, Britanija i Austro-Ugarska su počele pregovore čiji će krajnji ishod, i pored nepostojanja potpunog povjerenja između ove dvije sile, biti prijedlog Lorda Salisburya na Berlinskom kongresu da se Austro-Ugarskoj ponudi mandat da okupira i upravlja pokrajinama Bosnom i Hercegovinom.23 Ono što je Disraeli prvi put kao mogućnost pomenuo kraljici u “most confidential”memorandumu o istočnoj politici od 16. maja 1876. godine, sačinjenim povodom krize u međunarodnoj diplomatiji

21 Diplomatsku akciju za saradnju Beča i Londona otpočela je Austro-Ugarska 4. februara 1878, koja je Velikoj Britaniji predložila održavanje međunarodne konferencije u Beču na kojoj bi učestvovale sile potpisnice prethodnih međunarodnih sporazuma. Akcija je bila prozvod rusko-osmanskog rata i Jedrenskog primirja. Velika Britanija je odmah prihvatila ovu inicijativu. Derby-Elliotu, Foreign Office, 4. februar 1878, Turkey, No. 24 (1878), Further correspondence respecting the Affairs of Turkey, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, no. 1, str. 1; Na učešću Velike Britanije na budućem kongresu insistirao je i Bismarck. Russel-Derbyu, Berlin, 13. mart 1878, Turkey, No. 26 (1878), Further correspondence respecting the Affairs of Turkey, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, no. 1, str. 1; R. Petrović, Pokret otpora protiv Austro-Ugarske okupacije, str. 33; San Stefanski ugovor nije zadržao status quo ni u pogledu moreuza. Nasuprot tome on je uveo odredbu da moreuzi trebaju ostati otvoreni za trgovačka plovila u vrijeme rata, kao i u vrijeme mira, što ni u kom slučaju nije odgovralo Britancima koji su insistirali na zadržavanju regulacija koje su postojale prije rata. FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, Foreign Office, June 7, 1878, Printed for the use of the Foreign Office, June 13, 1878, Confidential (3638), str 62- 63.

22 A. Dž. P. Tejlor, Borba za prevlast u Evropi, str. 240.23 O politici Velike Britanije od potpisivanja Sanstefanskog ugovora do kraja Berlinskog kongresa

vidi i kod R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 422-432; R. C. K. Ensor, England 1870-1914, str. 49-52; W. N. Medlicott, Bismarck, Gladstone and the Concert of Europe, University of London, The Athlone Press, 1956, str. 3; R. W. Seton-Watson, The Role of Bosnia in International Politics (1875-1914), str. 23. A o traženju najboljeg saveznika nakon Sanstefana vidi K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 135; W. N. Medlicott, Bismarck, Gladstone and the Concert of Europe, University of London, The Athlone Press, 1956, str. 31-32; Later Victorian Britain, 1867-1900, str. 157; The New Cambridge Modern History, Volume XI, Material Progress and World-Wide Problems 1870-1898, Edited by F. H. Hinsly, Cambridge at the University Press, 1962, str. 547-548; M. D. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, str. 251-266; Grgur Jakšić, Bosna i Hercegovina na Berlinskom kongresu, str. 19-66; B. Jelavich, History of the Balkans, I, str. 358-361.

• 272 •

edin radušić

izazvane pojavom Berlinskog memoranduma, sada je postalo stvarnost. Tom prilikom on je iznio svoj stav da bi za Osmansko carstvo bilo bolje da se potpuno odrekne Bosne i Hercegovine nego da pristane na zahtjeve iznesene u Berlinskom memorandumu.24 Što se tiče statusa Bosne i Hercegovine i njenih granica sa Srbijom i Crnom Gorom Britanska vlada je u pregovorima s Austro-Ugarskom polazila s pozicije “da se interesi Engleske ne dodiruju direktno u ovom graničnom pitanju, ali je od najveće važnosti da granična linija bude položena na takav način da ne bi ostalo spornih pitanja.“25 Kada se ušlo u otvorene pregovore dvije vlade Britancima je postalo jasno da je austrougarski cilj priključenje Bosne i Hercegovine. Mada je u ranijoj komunikaciji s Britancima grof Andrassy javno odricao bilo kakvu namjeru priključenja Bosne i Hercegovine, ili čak okupacije, u aprilu je grof Zichy tajno nagovijestio Porti okupaciju te provincije (kontra usluga je bila diplomatska podrška Austro-Ugarske reviziji odredbi iz Sanstefana),26 a u toku tog istog mjeseca (24. aprila) grof Beust, Austro-Ugarski ambasador u Londonu, je prenio lordu Salisburyu dugačak memoar svoje vlade pokazujući da je autonomija Bosne i Hercegovine pod osmanskom vlašću nemoguća i da je jedino definitivno zadovoljavajuće rješenje, čak i u pogledu osmanskih interesa, aneksija Bosne i Hercegovine Austro-Ugarskoj. U depeši predatoj istog dana on je dodao da je djelimična okupacija Bosne predložena Porti.27 Ova akcija Beča je bila u cilju postizanja podrške Velike Britanije na budućem kongresu za austrougarsko dobijanje Bosne i Hercegovine.

24 Disraeli’s most confidential Cabinet Memorandum on the Eastern policy, enclosed in Disraeli to the Queen, 16. maj 1876, Public Record Office, Cab. 41/7, no. 10. Isti dokument vidi u K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 406.

25 “… although the interests of England are not immediately concerned in this matter of boundary, it will be of highest importance that the frontier lines should be traced in such manner that there may not be left perpetual occasions of dispute.”FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano.

26 R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 422.27 FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, Foreign Office, June 7, 1878,

Printed for the use of the Foreign Office, June 13, 1878, Confidential (3638), str. 40; U zborniku dokumenata Balkanski ugovorni odnosi ovaj memoar je datiran 21. aprila (3. maja). Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), str. 92. Poznato je da su se austrougarski vojni krugovi, najviše maršal Radetzky i admiral Tegethoff, i prije izbijanja ustanka zalagalo za priključenje Bosne i Hercegovine kao najbolje garancije za dalmatinsku obalu. Radetzky je još 1856. godine predlagao okupaciju ove zemlje. Ovom krugu pripadao je i guverner Dalmacije baron Rodić, koji je izgleda prilikom posjete Franje Josipa Dalmaciji uspio uvjeriti cara da je za interese Monarhije neophodno osigurati Bosnu i Hercegovinu. D. Harris, A Diplomatic history of the Balkan Crisis, str. 31; R. W. Seton-Watson, The Role of Bosnia in International Politics (1875-1914), str. 19; Mustafa Imamović, Bosna između Osmanske i Habsburške carevine u Istočnoj krizi 1875-1878 godine, u: Međunarodni naučni skup povodom: 100-godišnjice ustanka u BiH, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, I, Sarajevo 1977, str. 344.

• 273 •


Reakcija na ovaj memorandum je pokazala da Velika Britanija definitivno mijenja kurs svoje politike prema Bosni i Hercegovini. Lord Salisbury,28 novi sekretar za vanjske poslove, je 4. maja 1878. izjavio Elliotu: “nije nužno da ja više ostajem na stavovima u pogledu Bosne i Hercegovine i graničnih teritorija... Nemoguće je odbiti snagu razloga koji su izneseni u Andrassyevoj depeši na kursu na koji se Austrija odlučila, ali u nedostatku bilo kakvog poznavanja stavova Porte i drugih sila, bilo bi teško za Vladu Njenog Veličanstva da da bilo kakvu ocjenu ovog pitanja koje u isto vrijeme ima malo direktne veze sa posebnim interesima Engleske. U slučaju složne akcije između dvije sile, mi se nećemo protiviti ni na Kongresu niti drugdje ovom austrijskom projektu”.29 Istovjetan stav u pogledu dalje sudbine Bosne i Hercegovine Salisbury je ponovio pet dana poslije kada je u depeši novom britanskom ambasadoru u Carigradu Layardu istakao da prije ili kasnije veći dio Osmanskog carstva u Evropi mora otpasti, uključujući i Bosnu i Hercegovinu.30

U obezbjeđivanju austrougarskih interesa u Bosni i Hercegovini bila je angažirana britanska diplomatska služba u Carigradu. U tom smislu Henry Layard, od aprila 1878. godine britanski ambasador u Carigradu, je 11. maja dobio instrukcije da savjetuje Portu da se ne protivi željama Austro-Ugarske u slučaju Bosne i Hercegovine, već da iskoristi priliku da pristajanjem na zahtjeve Beča prema Bosni i Hercegovini prije kongresa obezbijedi podršku ove sile da ograniči novu bugarsku kneževinu na liniju Balkana.31 Jasno je da su pristajanjem Porte na ponuđeno rješenje za budući

28 Definitivno napuštanje Kabineta od strane Derbya uslijedilo je kao posljedica neslaganja s namjerama da britanske trupe okupiraju Kipar i možda Aleksandriju. P. J. V. Rolo, Derby, u: British Foreign Secretaries and Foreign Policy: From Crimean War to First World War, edited by Keith M. Wilson, Croom Helm, London, Sydney, Wolfeboro, New Hampshire, 1987, str. 116-117.

29 “It is not necessary that I should dwell at any length upon the views in respect to Bosnia and Herzegovina, and adjacent territories … It is impossible to deny the weight of the reasons which he assigned in that despatch for the course which Austria has resolved to take … But in the absence of any definite knowledge of the views entertained by the Porte, and by the other Powers, it would be difficult for Her Majesty’s Government to enter upon any appreciation of a measure which in relation to the previous system of Austria is so entirely novel, and which at the same time has so little bearing upon special interests of England. … in the event of such a concordant action between the two Powers as they have ventured to hope for, they will not offer any opposition either in Congres or elsewhere to this Austrian project.”Salisbury-Elliotu (izvod iz depeše), Foreign Office, 4. maj 1878, u: FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 40-41. Andrassy je svoj zahtjev za aneksijom Bosne i Hercegovine argumentirao potrebom stabilnosti na njenim granicama jer je stanje stvari izazvano ratom obavezalo austrijsku vladu da izabere između aneksije Bosne ili konačnog gubitka Dalmacije. Elliot-Salisburyu (izvod iz depeše), Beč, 10. maj 1878, FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 41.

30 Salisbury’s private letter to Sir Henry Layard, 9. maj 1878, Layard MSS, B.M, Add, MS. 39137 (preuzeto od K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 413, dio Selektirani dokumenti)

31 Salisbury-Layardu (izvod iz depeše), Foreign Office, 11. maj 1878, FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 41; M. D. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, str. 264-265.

• 274 •

edin radušić

status Bosne i Hercegovine Britanci željeli postići dvostruki cilj – učvršćavanje saveza s Bečom izlaskom u susret njegovim željama i zaštita minimalističkih interesa u Istočnom pitanju putem odbacanja zone pod ruskim utjecajem što dalje od Carigrada.

U depeši od 17. maja Layard je izvijestio iz Carigrada da ga je osmanski premijer informirao da je sultan dao njemu i njegovim kolegama pune ovlasti da ispitaju i izvjeste o austrougarskom prijedlogu privremene okupacije, i da je spreman da djeluje u potpunosti po njihovom savjetu.32 Layard je razumio da premijer lično nije tome nenaklonjen, ako bi bio uvjeren da nema ništa iza kulisa, i da to nije samo prvi korak ka stalnoj okupaciji. Premijer je iznio svoje mišljenje, ako se Porta složi sa austrougarskim prijedlogom, da bi neki pisani sporazum trebao biti rezultat dogovora između dvije vlade, ili u formi konvencije ili izmjenom nota. Sve u cilju da Austro-Ugarska ne bi kasnije nastojala da se udalji od svojih obaveza ili da ih odbije, čime je Porta od Britanske vlade formalno zatražila da djeluje u tom pravcu. Iz Layardove depeše se vidi da je konačni prijedlog načinjen za Portu bio “veoma različit od onoga koji je prvi put bio proslijeđen od grofa Zichya. Sada više nije u pitanju bilo ustupanje Bosne i Hercegovine, što je očito imalo velike primjedbe, nego privremena okupacija ovih provincija od strane austrougarskih trupa koje bi ušle na poziv Porte.“33

Zichy je Porti okupaciju predstavio kao interes i Osmanskog carstva i Austro-Ugarske, i da se poduzima u cilju olakšavanja zajedničke akcije Beča i Londona u korist Osmanskog carstva. Porti je rečeno da ima slobodu da rezervira suverena prava sultana u Bosni i Hercegovini. Ovim povodom Layard je Porti iznio svoje mišljenje, po ovlaštenju od lorda Salisburya, da ne treba iritirati Austro-Ugarsku naglim odbijanjem.34 Očito je grof Andrassy poslije sondiranja portinih stavova u pogledu ustupanja ove provincije, a na osnovu izvještaja dobijenih iz Carigrada, ograničio austrougarski prijedlog na privremenu okupaciju Bosne i Hercegovine, rezervirajući teritorijalna prava suvereniteta sultanu. Porta je pokušala da s Austro-Ugarskom sklopi ofanzivni i odbrambeni savez za zaštitu Bosne i Hercegovine (o tome je vijest stigla 6. juna), ali je grof Andrassy izrazio svoje nezadovoljstvo tim prijedlogom.35

32 Na ovakav korak sultan je bio prisiljen stanjem stvari, mada je lično smatrao da je austrougarska okupacija samo jedan od vidova komadanja Carstva. K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 136.

33 “… a very different one from that first put forward by Count Zichy. There was now no question of the cession of Bosnia and Herzegovina, to which there were very grave objections, but of a tem-porary occupation of these provinces by Austro-Hungarian troops on the invitation of the Porte itself. Layard-Salisburyu (izvod iz depeše), Carigrad, 17. maj 1878, FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 42.

34 Layard-Salisburyu (izvod iz depeše), Carigrad, 17. maj 1878, FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 42-43.

35 FO 881/3638, Notes by Lord Tenterden on the Treaty of San Stefano, str. 43; O britansko-Austrougarskim pregovorima vidi kod R. Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, str. 422-427.

• 275 •


Stav o davanju prava Austro-Ugarskoj na Bosnu i Hercegovinu onako kako njoj bude odgovaralo i kako se usaglasi s Portom, Britanska vlada će zadržati do početka Kongresa. Zauzvrat je dobijena podrška Austro-Ugarske za odbijanje zone ruskog utjecaja prema sjeveru, uništavanjem ruskog projekta Velike Bugarske. Kako je Austro-Ugarska željela izbjeći sukob s Osmanskim carstvom, a ni unutrašnji odnosi u Dvojnoj monarhiji nisu išli naruku aneksiji Bosne i Hercegovine rješenje je nađeno u privremenoj okupaciji. Zaključno, kada je jednom Velika Britanija promijenila kurs prema pitanju integriteta Osmanskog carstva i fokusirala se na azijski dio, gdje je ona imala neposredan interes,36 bila je spremna da prihvati bilo koje rješenje koje bi značilo vraćanje stabilnosti u regionu, okupaciju ili aneksiju Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske.

Na gore izrečenom kursu nastupali su britanski predstavnici na Berlinskom kongresu (13. juni-13. juli 1878).37 Inače, Velika Britanija je kratko prije otpočinjenja kongresa postigla definitivnu saglasnost s Austro-Ugarskom i Italijom o zajedničkim ciljevima u Istočnom pitanju i zajedničkom stavu prema trenutnoj krizi. To je vidljivo iz note od 6. juna 1878, kojom su ove tri države precizirale zajednički stav na bazi održavanja mira i status quo-a na Istoku, kao i očuvanje nezavisnosti Osmanskog

36 O značaju zadržavanja azijskog dijela unutar Carstva za Veliku Britaniju vidi Salisbury’s private letter to Sir Henry Layard, 9. maj 1878, Layard MSS, B.M, Add, MS. 39137 (preuzeto od K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 413, dio Selektirani dokumenti); B. Jelavich, The Ottoman Empire, the Great Powers, and the Straits Question, str. 93; Daniela Kodajova ističe da je zvanična britanska politika štitila sebe kao pomorsku i kolonijalnu veliku silu i svoje interese koji su prije svega bili u Aziji. Daniela Kodajova, R.W. Seton-Watson’s views of Habsburg Monarchy, Ottoman Empire and Russia, Great Britain and Central Europe (editors: Robert Evans, Dušan Kovắč, Edita Ivaničkovắ) VEDA, Bratislava 2002, str. 123; I rasprave u Parlamentu u prvoj polovini 1877. godine pokazale su određeni zaokret u britanskoj politici prema integritetu Osmanskog carstva. Kao da se tražio alibi za nepoduzimanje konkretnih mjera uoči očekivanog rusko-osmanskog rata, iako niko nije osporavano da Britanija ima pravo i obavezu miješanju prema Pariskom sporazumu i Tripartitnom ugovoru iz 1856. godine. Nađeno je rješenje u formulaciji da angažiranje jedne od sila potpisnica mogu zatražiti samo druge dvije. ZHC 2/194, Hansard’s Parliamentary debates, vol. CCXXXII, 8. februar 1877-15. mart 1877, 1. svezak, London 1877, str. 477-572, (na stranama od 660. do 670. vidjeti govor Derbya o trenutnom stanju stvari i pravcima britanske politike). Disraeli ni tada nije htio javno priznati da zvanični London popušta u stepenu zalaganja za očuvanje suvereniteta i integriteta Osmanskog carstva. (ZHC 2/194, Hansard’s Parliamentary debates, vol. CCXXXII, 8. februar 1877-15. mart 1877,1. svezak, London 1877, str. 712-725). Vjerovatno se nadao da će doći do promjena na unutrašnjo-političkoj i međunarodnoj sceni koje će mu omogućiti da se vrati na stare staze.

37 S obzirom da je toku, rezultatima i posljedicama Berlinskog kongresa posvećena brojna literatura, kako na svjetskim tako i na južnoslovenskim jezicima, mi ovom prilikom nećemo naširoko ponavljati poznato već ćemo se držati linije britanske politike prema Bosni i Hercegovini nagovještene laganim zaokretom uoči i tokom Carigradske konferencije, i posebno učvršćenom iz nužde nakon potpisivanja rusko-osmanskog preliminarnog mira u Sanstefanu. Očekivano, nismo bili u mogućnosti potpuno se osloboditi ponavljanja poznatog u pokušaju smislenog predstavljanja britanske politike prema Bosni i Hercegovini u kontekstu rješavanja Istočne krize.

• 276 •

edin radušić

carstva i njenog teritorijalnog integriteta.38 Mada se Bosna i Hercegovina u ovom dokumentu nigdje direktno ne pominje, očito je formalno tumačenje saglasnosti za njeno ustupanje Austro-Ugarskoj bilo kroz prizmu zadržavanja suverenih prava sultana u ovoj pokrajini, što, pravno gledano, nije škodilo postavci o teritorijalnom integritetu Carstva. S druge strane, ne spominju se ni kneževine Rumunija, Srbija i Crna Gora, kao i gubitak Besarabije i manjeg azijskog dijela Osmanskog carstva, mada je odlukama Berlinskog kongresa po kojima ove zemlje postaju nezavisne ili se priključuju Rusiji značajno narušen princip teritorijalnog integriteta Osmanske države. Sam akt je bio uperen protiv Rusije i trebao je poslužiti neutralizaciji prednosti koje je ova država stekla nedavno završenim ratom. Istovremeno je bio i upozorenje i ohrabrenje Osmanskom carstvu da odrekne obećanja izazvana ruskim pritiskom. Napominjemo da će se i dešavanja na predstojećem kongresu odvijati u tom pravcu.

Kako je trebalo obezbijediti pristanak i Rusije i Osmanskog carstva za održavanje kongresa, London je aktivirao svoju diplomatiju da se privole ove dvije države na prisustvo kongresu koji će se najviše njih ticati. Velika Britanija i njen ministar vanjskih poslova su odlično iskoristili činjenicu što Rusi nisu bili u mogućnosti da vode još jedan rat. Pregovori Londona i Petrograda u tom pravcu otpočeli su britanskim prigovorima na odredbe mira iz Sanstefana koje su preko Šuvalova poslane u Petrograd početkom maja.39 Pokazalo se da London isnistira na reviziji kompletnog ugovora iz Sanstefana, a ne samo nekih njegovih dijelova.40 Rezultat pogađanja koje je uslijedilo nakon toga bio je potpisivanje protokola 30. maja čime je postignuta osnova sporazuma za budući kongres. Rusija se složila s podjelom Bugarske na dvije provincije, jednu autonomnu i drugu s visokim stepenom administrativne autonomije, a Britanija s priključinjem Besarabije Rusiji i ponovno priključenje Batuma i najvećeg dijela Armenije.41 Sve ovo ukazuje da Britanija više nije imala stare pretenzije očuvanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta Osmanskog carstva, što pokazuje da je promjena u politici britanskog Kabineta prema budućem statusu Bosne i Hercegovine bila dio jednog općeg zaokreta izazvanog, kao što smo

38 Nota Austro-Ugarske, Britanije i Italije o stavu prema Istočnoj krizi, 6. juni 1878, Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996, I tom (1876-1918), str. 107-108.

39 Prva razmjena mišljenja o situaciji nastaloj nakon potpisivanja Sanstefanskog preliminarnog ugovora otpočela je krajem marta 1878. godine. Vidi Salisbury’s private letter to Disraeli, 21. mart 1878, Disraeli MSS, Hughenden Manor, B/XX/Ce. No. 233, (preuzeto od K. Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, str. 411, dio Selektirani dokumenti) u kojem su iznesene primjedbe Velike Britanije na Sanstefanski ugovor kao i Gorčakovljev memoar od 28. marta koji detaljno, tačku po tačku, prikazuje rusko viđenje novonastalih promjena. Gortchakow-Schouvaloffu, Petrograd, 28. Mart 1878, Turkey, No. 27 (1878), Further correspondence respecting the Preliminary Treaty of peace between Russia and Turkey, Signed at San Stefano, 3rd March 1878, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, no. 2, str, 1-10.

40 M. D. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, str. 235-237.41 R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 535-536.

• 277 •


dijelom već napomenuli, novonastalom situacijom, odnosima među velikim silama i promjenama unutar britanske političke scene. S druge strane, ovaj rusko-britanski sporazum pokazuje da bi se, možda, ruska politika i njeni veliki apetiti pokazani Sanstefanskim sporazumom mogli tumačiti kao dio igre među velikim silama – tražiti maksimalmo da bi se dobilo ono što je neposredni cilj, a u tom smislu bi se moglo i nagovjestiti da je i sama Rusija bila svjesna da će Bosna i Hercegovina na kraju pripasti Austro-Ugarskoj.

Kao što se moglo vidjeti kroz praćenje slučaja Bosne i Hercegovine, Britanija je u toku maja vodila razgovore s Portom o otvorenim pitanjima i mogućim rješenjima, a njena tadašnja politika je bila koncentrirana na zaštitu “Turskog azijskog carstva”i prostranog pojasa oko Carigrada i moreuza i konkretno se ispoljila kroz dobijanje Kipra (“ključa Zapadne Azije“), dok je zauzvrat za taj ustupak s Portom sklopljen odbrambeni savez (4. juna).42

Ono što se s Bosnom i Hercegovinom dešavalo na Berlinskom kongresu bilo je rezultat gore pobrojanih i analiziranih priprema Velike Britanije i Austro-Ugarske u periodu između potpisivanja Sanstefanskog sporazuma i početka Kongresa. Zahtjevi i želje ustanika, kao ni odnos vojnih snaga na terenu nisu imali nikakv utjecaj na dalje određivanje sudbine Bosne i Hercegovine.43 Veliku Britaniju su na Kongresu predstavljali Disraeli (tada lord Beaconsfield), Salisbury i ambasador Russell,44 što je bilo po prvi put u historiji da London šalje i premijera i ministra vanjskih poslova na jedan međunarodni skup. Sam odabir predstavnika mnogo govori o pravcima u kojem će se voditi politika. Ovoga puta to je bila neka sredina između popuštajuće politike Gladstonea iz prelaza 60-ih i njegove tadašnje “antiturske politike”i, s druge strane, starog beskompromisnog palmerstonovskog Disraelia iz vremena odbijanja Berlinskog memoranduma. Sve je to bilo oličeno u ličnosti novog ministra vanjskih poslova lorda Salisburya. Pitanje budućeg statusa Bosne i Hercegovine na Berlinskom kongresu je otvoreno 28. juna. Na početku razgovora o revidiranju člana XIV Sanstefanskog ugovora grof Andrassy

42 Konvenciju u kojoj se ne pominje termin Bosna i Hercegovina vidi u: Turkey, No. 36 (1878), Correspondence respecting the Convention between Britain and Turkey of June 4, 1878, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, str. 3-4; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 536-537.

43 Memorandum u kojem su ustanici tražili od Kongresa priključnje srpskim kneževinama, ili ako to nije moguće, političku autonomiju unutar Osmanskog carstva uz rješenje agrarnog pitanja, stigao je do učesnika Kongresa ali nije imao nikakvog utjecaja na njihove odluke. M. Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875-1878, str. 316-319. U toku rasprave o pitanju Bosne i Hercegovine taj memorandum nije ni pomenut. Protocol No. 8, sitting of June 28, 1878, Turkey, No. 39 (1878), str. 112-119.

44 Cross-Beaconsfieldu i Salisburyu, Foreign Office, 6. juni 1878, Turkey, No. 39 (1878), Correspondence relating to the Congress of Berlin with the Protocols of the Congress, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, no. 1, str, 1; Salisbury-Russellu, Foreign Office, 8. juni 1878, Turkey, No. 39 (1878), no. 3, str. 2.

• 278 •

edin radušić

je argumentirao postavku da rješenje predviđeno za Bosnu i Hercegovinu u San Stefanu neće proizvesti dugoročan mir. Lord Salisbury je nakon dužeg izlaganja o specifičnostima Bosne i Hercegovine, njenog položaja, sastava stanovništva, prethodnog ustanka koji je imao elemente građanskog rata, utjecaja susjednih kneževina na istovjerne hrišćane u Bosni i Hercegovini, predložio da Kongres da mandat Austro-Ugarskoj da okupira Bosnu i Hercegovinu i njome upravlja. Prijedlog je podržan od zastupnika Njemačke, Francuske, Rusije i Italije. Osmanski opunomoćenici su izjavili da imaju instrukcije s Porte da se usprotive ovom prijedlogu. Na inicijativu Bismarcka ovaj dio protokola je ostavljen otvorenim dok se ne dobije saglasnost Porte, uz slanje upozorenja Carigradu da njihovo protivljenje izaziva “painfull impression”. 45

Prijedlog Salisburya da se Austro-Ugarskoj povjeri mandat za okupaciju Bosne i Hercegovine bio je krajnji ishod pregovora ove dvije sile, a sam britanski ministar je za taj prijedlog dao svoju saglasnost tajnom konvencijom direktno zaključenom s Andrassyem 6. maja. U ovom pitanju Rusija je bila vezana tajnim dogovorima iz Budimpešte i Reichstadta, koji su postali ponovo aktuelni promjenom odnosa snaga na međunarodnoj političkoj sceni, i još više, prethodno postignutim savezom Beča i Londona. Njemačka je dala svoju punu podršku ovom prijedlogu, dok je Francuska to spremno prihvatila u zamjenu za veto na bilo kakvu raspravu o Egiptu i Siriji. Jedino je izgledalo da je Italija nenaklonjena ovom prijedlogu, ali je ionako bila najslabija od svih prisutnih a u ovom pitanju još i izolirana. Jasno je da je u ovakvom omjeru snaga Andrassy mogao direktno obezbijediti aneksiju od ostalih sila, ali su protivljenje Porte i suprotni interesi Nijemaca i Mađara u kompliciranom dualističkom sistemu Austro-Ugarske monarhije opredijeli ministra vanjskih poslova da na ovoj raskrsnici izabere okupaciju a ne aneksiju, i da iz plana okupacije isključi Novopazarski sandžak. Osmansko carstvo je i pored protivljenja iskazanog 28. juna moralo prihvatiti odluku sila na Kongresu i složiti da se da mandat Austro-Ugarskoj bez vremenskog ograničavanja okupacije Bosne i Hercegovine. Za budućnost Bosne i Hercegovine važne su i odluke Berlinskog kongresa koje su susjednim kneževinama Srbiji i Crnoj Gori dale samostalnost i teritorijalno proširenje, Srbiji uglavnom prema jugu (Niš, Pirot) dok je crnogorski državni teritorij više nego udvostručen, dobrim dijelom na račun bivšeg Bosanskog vilajeta. Za buduću historiju bitna je činjenica zadržavanja Novopazarskog sandžaka u sastavu Osmanskog carstva, čime su Srbija i

45 Salisbury je svoje izlaganje završio riječima: “For these motives the Government of the Queen proposes to the assembled Powers that the Congress should decide that the provinces of Bosnia and Herzegovina shall be occupied and administred by Austria-Hungary”. Salisbury to HM’ Principal Secretary of State, Berlin, 28. juni 1878, Turkey, No. 39 (1878), no. 16, str. 51. Protocol No. 8, sitting of June 28, 1878, Turkey, No. 39 (1878), str. 112-119; Protokol sa osme sjednice Berlinskog kongresa vidi i u: Historical boundaries between Bosnia, Croatia, Serbia, Documents and maps, 1815 - 1945, edited by Anita L.P. Burdett, England, Archive editions, 1995, str. 281-312.

• 279 •


Crna Gora ostale odvojene ovim pojasom. U njemu je Austro-Ugarska dobila pravo da drži garnizone.46

Britanski predstavnici su bili veoma zadovoljni krajnjim ishodom Kongresa, jer, kako je u depeši od 13. jula 1878. godine izvijestio lord Salisbury “The policy which has received the sanction of the Congress of Berlin is generally coincident with that which has been sustained by Her Majesty’s Government since the Treaty of San Stefano was published, and which was indicated in the circular of the 1st April.“47 Znakovito je da u obimnoj depeši iz koje je uzet citirani dio (tri stranice A3 formata kucanog teksta), kojoj je bio cilj da pokaže da su svi prioriteti britanske politike ostvareni upoređujući britanski prigovor na Sanstefanski ugovor i odluke Berlinskog kongresa, Bosna i Hercegovina nije pomenuta ni na jednom mjestu.48

Odlukama Berlinskog kongresa (član XXV Berlinskog ugovora) praktično je završen jedan dugački period historije Bosne i Hercegovine pod osmanskom vlašću, mada je de iure sultanova vlast na ovom prostoru zadržana do oktobra 1908. godine. Otpor bosanskohercegovačkog stanovništa austrougarskoj okupaciji i uspostava nove vlasti je dio neke druge teme. U ovom procesu promjene sultana carem i kraljem, Velika Britanija je, usljed nepovoljnog razvoja odnosa na međunarodnoj i unutrašnjo-političkoj sceni, imala jednu od najvažnijih uloga, mada takav razvoj situacije nije bio cilj niti želja konzervativnog britanskog Kabineta, niti je to bio nastavak politike koju je ova velesila vodila u prethodnom periodu, kako na globalnom planu tako i konkretno u Bosni i Hercegovini.

46 Vidi obimnu korespondenciju vezano za Berlinski kongres i događaje oko njega u: Turkey. No. 33 and 39, Correnspodence Relating to the Congress of Berlin with the Protocols of the Congress, London 1878; R. W. Seton-Watson, Britain in Europe 1789-1914, str. 539-540; M. D. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, str. 271; W. Medlicott, Bismarck, Gladstone and the Concert of Europe, str. 28; Odredbama Berlinskog ugovora Osmansko carstvo je izgubilo više teritorija nego što je to bilo predviđeno u Sanstefanu. A. Cunningham, The Wrong Horse? Anglo-Ottoman Relations before the First World War, u: Eastern Question in the Nineteenth Century, str. 229; F. R. Bridge and Roger Bullen, The Great Powers and the European States System 1815-1914, Longman Group Limited, London 1980, str. 123-124; Grgur Jakšić, Bosna i Hercegovina na Berlinskom kongresu, str. 52-53.

47 Salisbury to HM’ Principal Secretary of State, Berlin, 13. juli 1878, Turkey, No. 38 (1878), Despatch from the Marquis of Salisbury enclosing a copy of the Treaty signed at Berlin, July 13, 1878, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1878, str. 1; Kada se Disraeli vratio u London isticao je kako je mir postignut s ponosom. Mike Byrne, Foreign Policy 1870-1914, u: Years of Expansion, Britain 1815-1914, str. 393.

48 Salisbury to HM’ Principal Secretary of State, Berlin, 13. juli 1878, Turkey, No. 38 (1878), str. 1-3.

• 280 •

edin radušić

The Role of Great Britain Regarding the Status of Bosnia and Herzegovina in 1878

Edin Radušić

SummaryThe British foreign policy regarding the status of Bosnia and Herzegovina during

the Eastern Crisis 1875-1878 evolved through two phases. The first one, starting with turmoil and ending with the signing of the San Stefano Peace Treaty, and the second one from the time of San Stefano until the Berlin Congress. The characteristic of the first phase was staying on the course of guarantying integrity of the Ottoman Empire and keeping Bosnia and Herzegovina within that Empire along with the conduction of reforms. Maximum concession would be administrative autonomy on the local level, but not political autonomy for the Province. The second phase of Britain’s foreign policy was characterized by a totally different approach to Bosnia-Herzegovina, and to the Eastern Question. At that time the Government worked on pushing Russia further away from Constantinople and the Straits, whilst it turned to minimal program in its Eastern policy. New British policy saw Bosnia-Herzegovina outside of the Ottoman Empire, and agreed to either annexation to Austro-Hungary or occupation by the same Power.

Vienna and London started communication which resulted in the proposal of Lord Salisbury at Berlin, that European Powers should give mandate to Austro-Hungary to occupy and administer provinces of Bosnia and Herzegovina. The proposal was accepted by the participating Powers (article XXV of the Berlin Treaty). In this process of substitution of Sultan by Kaiser and König, Great Britain had one of the most important roles (because of the unsatisfactory development on both the international and domestic political scene) although that was not the aim of the conservative British Cabinet nor was it the continuation of policy led by this Great Power during the previous period.