Λαϊ

κός

πολι

τισμ

ός κ

αι έ

ντεχ

νος

λόγο

ς(π

οίησ

η –

πεζο

γραφ

ία –

θέα

τρο)

ΤΟ

ΜΟ

Σ Α

´

ΑΘΗΝΑ2013

ISBN 978-960-404-260-9 [SET]ISBN 978-960-404-261-6

www.kentrolaografias.gr

Λαϊκός πολιτισμόςκαι έντεχνος λόγος

(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010)

ΤΟΜΟΣ Α´

ΑΘΗΝΑ 2013

TRA

DIT

ION

AL

SON

GS

AN

DD

AN

CES

OFLΕ

FKA

DA

• TΡ

ΑΓΟ

ΥΔΙΑ

ΚΑ

ΙX

ΟΡΟ

ΙΤΗ

ΣΛ

ΕΥΚ

ΑΔΑ

ΣTR

AD

ITIO

NA

L SO

NG

SA

ND

DA

NC

ESO

FLΕ

FKA

DA

• TΡ

ΑΓΟ

ΥΔΙΑ

ΚΑ

ΙX

ΟΡΟ

ΙΤΗ

ΣΛ

ΕΥΚ

ΑΔΑ

Σ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ – 30

Υπεύθυνη έκδοσης - Γενική επιστημονική επιμέλειαΑικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθ. του Κέντρου Λαογραφίας

Επιμέλεια ύλης - Επιστημονική επιμέλειαΓιώργος Βοζίκας, Ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας

Συντονισμός έκδοσηςΕυάγγελος Καραμανές, Ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας

Διαμόρφωση - Εκτύπωση - ΒιβλιοδεσίαΓ. Αργυρόπουλος Ε.Π.Ε.

© Copyright 2013 ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Ηπίτου 3 - 10557 Αθήνα Τηλ. 210 3664751-2 Fax: 210 3313418 e-mail: keel@academyofathens.gr http://www.academyofathens.gr http://www.kentrolaografias.gr

ISBN 978-960-404-260-9 [SET]ISBN 978-960-404-261-6

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ – 30

Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010)

ΤΟΜΟΣ Α´

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΟΖΙΚΑΣ

ΑΘΗΝΑ 2013

ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΤιμηΤικη εΠιΤρΟΠηΚωνσταντίνος Σβολόπουλος, Πρόεδρος της Ακαδημίας ΑθηνώνΒασίλειος Πετράκος, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας ΑθηνώνΚωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΚωνσταντίνος Δρακάτος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΠάνος Λιγομενίδης, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΧρύσανθος Χρήστου, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΠαναγιώτης Βοκοτόπουλος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΣπύρος Ευαγγελάτος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών† Ιάκωβος Καμπανέλλης, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΚωνσταντίνος Κριμπάς, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΚική Δημουλά, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΘανάσης Βαλτινός, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών

εΠιΣΤημΟνικη εΠιΤρΟΠηΘανάσης Βαλτινός, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας ΑθηνώνΑικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής

ΛαογραφίαςΕΡΕΥΝηΤΕΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΛΑΟΓΡΑφΙΑΣ: Ευάγγελος Καραμανές, Ανδρομάχη Οικονό-μου, Μαρία Ανδρουλάκη, Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Ζωή Ρωπαΐτου, Γεώργιος Βοζίκας, Ιωάννης Καραχρήστος, Ζωή Μάργαρη, Ιωάννης Πλεμμένος, Παρασκευάς Ποτηρόπου-λος, Κυριακή Χρυσού-Καρατζά

ΟρΓανωΤικη εΠιΤρΟΠηΠΡΟΕΔΡΟΣ: Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής ΛαογραφίαςΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤηΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Γεώργιος Βοζίκας, ΕρευνητήςΤΑΜΙΑΣ: Ιωάννης Καραχρήστος, ΕρευνητήςΜeΛη: Ευάγγελος Καραμανές - Ερευνητής, Ζωή Μάργαρη - Ερευνήτρια, Παρασκευάς Ποτηρόπουλος - Ερευνητής, Κυριακή Χρυσού-Καρατζά - Ερευνήτρια, Λουΐζα Καραπιδά-κη - Μουσειολόγος, Αφροδίτη Σαμαρά - Βιβλιοθηκονόμος

� ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

εΠεΞερΓαΣIα OΠΤικOακOυΣΤικOυ υΛικOυ: Ζωή ΑναγνωστοπούλουεΠεΞερΓαΣια ΦωΤΟΓραΦιαΣ: Κλεοπάτρα ΦατούρουΓραμμαΤεια ΣυνεδριΟυ: Ανθούλα Μπάκολη, Σωκράτης Λούπας

εθεΛΟνΤεΣ ΒΟηθΟι

Μεταπτυχιακοί φοιτητές: Πόπη Ξανθάκου, Κασσιανή-Μαρία Κονταξή, Αμαλία Κουμπού-ρα, Φλωρεντία Μυλωνά, Γεωργία Σταυροπούλου, Όλγα Τοσχοποράν, Ελευθερία Μάρη, Αλίκη Μανδηλαρά, Χρυσάνθη Βυργιώτη, Γεώργιος Τσερπές, Αικατερίνη Πανουτσοπού-λου, Παναγιώτης Τζαβέλας, Μαρία ΜανιάτηΠροπτυχιακοί φοιτητές: Χαρίκλεια Κετιμέ, Σοφία Αποστολοπούλου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α´ τομοσ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-34

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35-47

. Αικατερίνη .Πολυμέρου .Καμηλάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 . Κωνσταντίνος .Δρακάτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 . Πάνος .Λιγομενίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

Μηνάς .Αλ . .Αλεξιάδης, .Αντι-παροιμίες .(anti-proverbs) .σε .Aθηναϊ- . κές .εφημερίδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Γιώργος .Ανδρειωμένος, .Πάλι .με .χρόνια .με .καιρούς . . .: .Λογοτεχνία, . λαογραφία .και .εθνική .ιδεολογία .(η .εξέλιξη .ενός .μοτίβου) . . . . . 77Μανώλης .Γ . .Ανδρουλιδάκης, .Ο .φυτικός .κόσμος .σε .ευχετήρια .εκ- . κλησιαστικά .κείμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Ευάγγελος .Γρ . .Αυδίκος, .Η .έννοια .του .σπιτιού .στην .ποίηση .του .Θα- . νάση .Τζούλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Παντοφίλη .Βαρβαρήγου, .Το .ηθογραφικό .πλαίσιο .ως .όχημα .ανάδει- . ξης .της .θεματικής .του .θανάτου: .Εύας .Βλάμη, .Στον .αργαλειό . του .φεγγαριού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103M . .Γ . .Βαρβούνης, .Βίοι .Αγιορειτών .(19ος-20ός .αι .) .ως .πηγές .για .την . μελέτη .της .αγιορείτικης .λαογραφίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Γωγώ .Κ . .Βαρζελιώτη, .Λαογραφικές .πληροφορίες .στις .δραματουρ- . γικές . και . ιστορικές . πηγές . της . βενετοκρατούμενης . Κρήτης . (16ος-17ος .αι .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

8 . ΛΑΪΚΟΣ . .ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ . .ΚΑΙ . .ΕΝΤΕΧΝΟΣ . .ΛΟΓΟΣ

Στέλλα .Βατούγιου, .Λαϊκός .λόγος .στο .μεταπολεμικό .ελληνικό .θέα- . τρο .και .τον .κινηματογράφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Γιώργος . Βοζίκας, . Προσκύνημα . και . ταξιδιογραφία . . Η . αναζήτηση . της .ταυτότητας .στη .θρησκευτική .πρακτική .και .στον .αφηγη- . ματικό .λόγο .(Δημ . .Λουκόπουλος .– .Αλ . .Πάλλης) . . . . . . . . . . . . . 159Μαρία .Βραχιονίδου, .Ο .λαϊκός .και .ο .έντεχνος .λόγος .στη .νεοαφήγηση . . 185Σπύρος .Βρεττός, .Προς .τις .πηγές .της .ποίησης . .Επώνυμη .λαϊκή .και . λόγια .ποίηση: .Λευκάδα .και .απέναντι .Ακαρνανία .– .Ήπειρος . . Μια .πρώτη .συγκριτική .μελέτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Ana .Chikovani, .Τα .λαογραφικά .στοιχεία .και .τα .λαϊκά .τελετουργι- . κά .μοτίβα .στην .Παναγιά .η .γοργόνα .του .Στρατή .Μυριβήλη . . . . 219Βασίλης .Ι . .Γεργατσούλης, .Παραμύθια .απ’ .τη .σύγχρονη .προφορική . παράδοση: .Εγγράμματοι .αφηγητές, .λόγιες .επιδράσεις . . . . . . . . 229Βαρβάρα .Γεωργοπούλου, .Ο .λαϊκός .πολιτισμός .στο .ελληνικό .θέα- . τρο .του .Μεσοπολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241Μαρία .Γκασούκα .– .Τερψιχόρη .Γκιόκα, .Από .την .Εκάτη .τη .φαρμακί- . δα .στην .αγία .Αναστασία .τη .φαρμακολύτρια: .Γυναικείοι .κό- . σμοι .και .σώματα, .μαγικές .δοξασίες .και .έμφυλες .τελετουργίες . στο .παπαδιαμαντικό .έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Γρηγόρης .Γκιζέλης, .Σύγχρονες .επιστημονικές .προσεγγίσεις .των .σχέ- . σεων .του .έντεχνου .προφορικού .και .γραπτού .λόγου . . . . . . . . . . 265Θόδωρος .Γραμματάς, .«Λαϊκό» .και .«έντεχνο» .στο .θέατρο: .Πολιτι- . σμική .διάδραση .και .ώσμωση .των .ειδών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279Βασίλης .Δαλκαβούκης .– .Μανώλης .Πλούσιος, .Στα .γήπεδα .η .Ελλά- . δα .αναστενάζει . .Τα .συνθήματα .των .γηπέδων .ως .έντεχνη .λαϊκή . . δημιουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297Χρῖστος .Δάλκος, .Οι .Μωμόεροι .του .Πόντου .και .οι .Όρνιθες .του .Αρι- . στοφάνη: .Η .διερεύνηση .μιας .– .πιθανώτατα .όχι .τυχαίας .– .σύμ- . πτωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315Μαρία .Δημάκη-Ζώρα, .Η .εθνική .(δημοτική) .παράδοση .στο .θέατρο . και .τη .μουσική: .Το .δαχτυλίδι .της .μάνας .των .Γιάννη .Καμπύση . – .Μανώλη .Καλομοίρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331Αριστείδης .Ν . .Δουλαβέρας, .Λαϊκές .δοξασίες .για .τη .δύναμη .των .βο- . τάνων .στον .Ζητιάνο .του .Καρκαβίτσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ . 9

Δημήτριος .Ευστρατίου, .Η .λαογραφική .διάσταση .στο .έργο .του .Πα- . ναγή .Λεκατσά: .Το .ηθικό .και .πολιτικό .διακύβευμα . . . . . . . . . . . 365Gaia . Zaccagni, . «Δράκος . την . ισχύν, . ανθρωποφάγου . ρίγμα»: . Λαϊ-

κά . νεοελληνικά . μοτίβα . στο . υστεροβυζαντινό . μυθιστόρημα . Καλλίμαχος .και .Χρυσορρόη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373Ρεγγίνα .Ζερβού, .Οι .λαϊκοί .λόγιοι .της .Αγιάσου . .Η .περίπτωση .του . Στρατή .Αναστασέλλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385Μάγδα . Ζωγράφου, . Χορεύοντας . με . τον . «πρόγονο»: . Η . Ζυράννα . Ζατέλη .συναντά .τη .Λαογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401Σταμάτιος .Ζωχιός, .Ο .λόγιος .βρικόλακας: .Θέματα .της .μεταθανάτι- . ας .επιστροφής .στη .νεοελληνική .λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . 413Στέφανος .Δ . .Ήμελλος, .Ο .Δροσίνης .ως .διασκευαστής .«παραδόσε- . ων» .και .ο .Ν . .Γ . .Πολίτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425Γεώργιος .Ι . .Θανόπουλος, .Θέματα .και .μορφές .της .λαϊκής .παράδο- . σης .στη .σύγχρονη .λογοτεχνική .και .κινηματογραφική .παρα- . γωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427Νικολίνα .Θωμοπούλου, .Η .επίδραση .και .η .παρουσία .της .λαϊκής .πα- . ράδοσης .του .βασιλιά .Ανήλιαγου .στη .γραπτή .λογοτεχνία . . . . . 443Ρέα . Κακάμπουρα, . Ο . μικρασιατικός . ξεριζωμός . στις . προσωπικές . αφηγήσεις .και .τη .λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453Νικόλας .Κακκούφα, .Κάνοντας .«βήματα .πίσω»: .Η .Παραλογή .του . Μιχάλη .Γκανά .και .το .δημοτικό .τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471Μαρία .Καλιαμπού, .Λαογραφία .και .ιστορία .του .βιβλίου: .Μια .διεπι- . στημονική .προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483Τζίνα .Καλογήρου .– .Βάσω .Οικονομοπούλου, .Η .ποιητική .του .καρ- . ναβαλιού .και .η .αισθητική .της .«έκφρασης» .στο .μυθιστόρημα . της .Ευγενίας .Φακίνου .Ζάχαρη .στην .άκρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497Νικόλαος .Α . .Ε . .Καλοσπύρος, .Όταν .ο .ποιητής .γίνεται .λαός: .Κώστας . Κρυστάλλης .και .δημοτικό .τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511Μαρία .Καμηλάκη .– .Θανάσης .Νάκας, .Παροιμίες .στην .και .από .τη .λο- . γοτεχνία: . Η . λειτουργία . του . παροιμιακού . διακειμένου . στον . λογοτεχνικό .λόγο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531Παναγιώτης .Ιω . .Καμηλάκης, .«Νάκλια»: .Κρητικός .λαϊκός .πολιτισμός . και .διαλεκτική .λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547

10 . ΛΑΪΚΟΣ . .ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ . .ΚΑΙ . .ΕΝΤΕΧΝΟΣ . .ΛΟΓΟΣ

Δημήτριος .Κανελλόπουλος, .Δεισιδαιμονίες .και .προλήψεις .στα .διη- . γήματα .του .Αλ . .Μωραϊτίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569Τασούλα . Καραγεωργίου, . Καθημερινή . ζωή, . επιθαλάμια . ήθη . και . ταφικά .έθιμα .στο .έργο .της .ποιήτριας .Ήριννας .(4ος .αιώνας .π .Χ .) . . 581Χρυσούλα .Καραντζή, .Λογοτεχνικές .διάλεκτοι .και .διαλεκτική .λο- . γοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593Ιωάννης .Καραχρήστος, .Η .καταστροφή .του .Αϊβαλιού, .το .1821, .στο . δημοτικό .τραγούδι .και .σε .έργα .τοπικών .λογίων . .Αφηγήσεις . και .συλλογική .μνήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607Νικόλαος .Ξ . .Καρπούζης, .Πρώιμη .αστική .λαογραφία: .Αναπαραστά- . σεις .της . ιστορίας .και .της .κοινωνίας .της .νέας .πρωτεύουσας . (Αθήνα .1835) .μέσα .από .το .έργο .του .Πολύβιου .Δημητρακό- . πουλου .Η .δούκισσα .της .Πλακεντίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625Εμμανουέλα .Κατρινάκη, .Λαϊκά .παραμυθιακά .θέματα .στον .Παπαδια- . μάντη . .Η .Στοιχειωμένη .καμάρα .και .οι .«κατατρεγμένες .κόρες» . . 641Γεώργιος . Κατσαδώρος, . Ο . αισώπειος . πεζός . και . έμμετρος–ποιητι- . κός .μύθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653Αναστασία .Κατσάφαρου, .Αναπαραστάσεις .του .παραδοσιακού .παι- . χνιδιού .στο .αφηγηματικό .έργο .του .Δημοσθένη .Βουτυρά . . . . . 669Αγγελική .Κομποχόλη, .Το .τρομερό .του .ωραίου: .Το .ιδεώδες .της .γυ- . ναικείας .ομορφιάς .και .η .διαπραγμάτευσή .του .στη .φιλοσοφι- . κή .ανθρωπολογία .του .Ν . .Καζαντζάκη .και .στη .λαϊκή .αφηγη- . ματική .παράδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683Κώστας .Δ . .Κονταξής, .Λαϊκά .πρόσωπα .στη .λόγια .ποίηση: .Ο .Μπα- . ταριάς .του .Μιλτ . .Μαλακάση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693Βασιλική .Κοντογιάννη, .Ο .Δωδεκάλογος .του .γύφτου .του .Κ . .Παλα- . μά .και .η .λαϊκή .παράδοση .της .Ανατολής . .Ένα .παράδειγμα .από . τις .Χίλιες .και .μία .νύχτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703Μαρία .Κουμαριανού, .Συναξάρια, .βίοι .αγίων .και .λαϊκές .αφηγήσεις . της .Μαρωνίτικης .Εκκλησίας .της .Κύπρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715Αμαλία . Κουμπούρα, . Λαογραφική . και . κοινωνική . ανθρωπολογική . ανάγνωση .στο .μυθιστόρημα .Πριμαρόλια .της .Αθηνάς .Κακούρη . . 733Ελένα .Κουτριάνου, .Η .αναζήτηση .μεθόδου: .Η .λαϊκή .παράδοση .και . η .ποίηση .του .Γ . .Μ . .Βιζυηνού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749

. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ . 11

Παρασκευή .Κοψιδά-Βρεττού, .Λαϊκός .σουρεαλισμός: .Ετερόδοξες .γρα- . φές .και .αφηγήσεις . .Μια .στέγη .για .τη .λαϊκή .ανατρεπτική .αστεγία . . 763Γιάννης .Β . .Κωβαίος, .Εμ-πνέοντας .τους .Παριανούς .ποιητές: .Η .πα- . ρουσία .των .ανέμων .στο .έργο .τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 779

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791-801

Β´ τομοσ

Δημήτρης .Λάλλας, .Το .χρονογράφημα .ως .(αναπαραστατική) .χωρι- . κοποίηση .του .«καθημερινού»: .Η .Αθήνα .του .1941-1944 .μέσα . από .τα .χρονογραφήματα .του .Κ . .Βάρναλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Άννα .Λυδάκη, .Αστική .λαογραφία .και .κοινωνικό .μυθιστόρημα . .Ένα . παράδειγμα: .Ισμήνη .Καπάνταη, .Με .θέα .τη .ζωή . . . . . . . . . . . . . . 39Μεταξούλα .Μανικάρου, .Λαϊκός .πολιτισμός .και .λογοτεχνία: .Η .πε- . ρίπτωση .του .Σεραφείμ .Τσιτσά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Χρυσάνθη .Μάντακα, .Το .λαογραφικό .στοιχείο .στις .σύγχρονες .πα- . ραστάσεις . παιδικού . θεάτρου . στη . Θεσσαλονίκη: . Ορισμένα . παραδείγματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Ζωή .Ν . .Μάργαρη, .Ψηφίδες .και .θραύσματα: .Πεζογραφία .και .επιτέ- . λεση .του .σοχινού .«Μέριου» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Μαίρη . Μαργαρώνη, . Οι . κοινωνικές . αναπαραστάσεις . για . τους . Εβραίους . στις . λαογραφικές . συλλογές . του . Νικολάου . Πολί- . τη .και .οι .αποτυπώσεις .τους .στο .συνολικό .έργο .του .Κωστή . Παλαμά . .Μηχανισμοί .συγκρότησης .εθνικής .ταυτότητας .και . στρατηγικές .πολιτισμικού .αποκλεισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Ανδρέας . Μαρκαντωνάτος, . Τελετουργικός . ενθουσιασμός . και . πο- . λεμοχαρής . έξαψη: . Η . εορτή . των . Αδωνίων . στην . Λυσιστράτη . του .Αριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Άννα .Μαυρολέων, .Ο .λαϊκός .πολιτισμός .σε .διάλογο .με .τον .έντεχνο . λόγο .του .αρχαίου .δράματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Μ . .Γ . .Μερακλής, .Η .«μεταφορική» .λογοτεχνία .του .λαϊκού .πολιτι- . σμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

12 . ΛΑΪΚΟΣ . .ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ . .ΚΑΙ . .ΕΝΤΕΧΝΟΣ . .ΛΟΓΟΣ

Μαρία . Μήτσου, . Το . μαγικό . στοιχείο . της . παραμυθικής . αφήγησης . στο .έργο .του .Γεωργίου .Βιζυηνού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Ασπασία .Μίχα-Λαμπάκη, .Η .Εύα .Βλάμη .στα .σκέρα .του .Γαλαξειδιού . . 157Αθανάσιος .Γ . .Μπλέσιος, .Το .λαϊκό .στοιχείο .στην .ελληνική .δραμα- . τουργία .του .19ου .και .του .20ού .αιώνα . .Η .εθνική .και .η .κοινω- . νικοπολιτική .διάσταση .του .λαού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Ελένη .Μπολιάκη, .Το .εξωτικό .ως .ερωτικό: .Στους .ορφικούς .δρυμώ- . νες .του .Πολ . .Παπαχριστοδούλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Βασίλης .Νιτσιάκος, .Το .καταφύγιο .της .ποίησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Ευαγγελή .Αρ . .Ντάτση, .Ο .χρονοτόπος .οργανωτική .αρχή .της .λαϊ- . κής .λογοτεχνίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Γιάννης .Ξούριας, .Ο .λαϊκός .πολιτισμός .στο .ποιμενικό .ποίημα .Τα . κατά . Κλεάνθην . και . Αβροκόμην . (1801) . του . Κωνσταντίνου . Μάνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Ανδρομάχη .Οικονόμου, .Λογοτεχνικές .προσεγγίσεις .του .υλικού .πα- . ραδοσιακού .πολιτισμού: .Επισημάνσεις .και .προβληματισμοί, . όρια .και .περιθώρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Σοφία .Παντουβάκη, .Ο .λαϊκός .πολιτισμός .ως .εκφραστικό .μέσο .στη . σύγχρονη .ελληνική .σκηνογραφία-ενδυματολογία .(1985-2010) . . 243Μαριλένα .Παπαχριστοφόρου, .Το .παραμύθι .του .Αλαντίν .στην .ελ- . ληνική .προφορική .παράδοση .και .η .διαπολιτισμική .προσαρ- . μογή .του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255Στέλιος .Πελασγός, .Οι .σαλοί .εξάδελφοι . .Παραμυθάδες .κι .αλαφροΐ- . σκιωτοι .από .τις .Παραδόσεις .του .Νικολάου .Πολίτη .στην .νεο- . ελληνική .πεζογραφία .του .20ού .αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273Νικολέττα .Δ . .Περπατάρη, .Μεταπλάσεις .κειμένων .λαϊκής .λογοτε- . χνίας .σε .έντεχνη .μορφή .λόγου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Κυριακή .Πετράκου, .Το .παραμυθόδραμα .στο .νεοελληνικό .θέατρο: . Από .την .εμφάνισή .του .έως .τις .σύγχρονες .εκδοχές .του . . . . . . . . 291Ιωάννης . Πλεμμένος, . Απο . τη . γνώση . στην . επίγνωση: . Όψεις . της . χρήσης .του .δημοτικού .τραγουδιού .στο .έργο .του .Αλέξανδρου . Παπαδιαμάντη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Ευπραξία .Πολλάτου, .Το .παρασκήνιο .στο .προσκήνιο: .Μια .πρότα- . ση .ανάγνωσης .των .κεφαλονίτικων .παρλάτων . . . . . . . . . . . . . . . 325

. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ . 13

Αικατερίνη .Πολυμέρου-Καμηλάκη, .«Το .έργον .του .ποιητού .και .του .καλλιτέχνου .είναι .τελειότερον .και .μονιμώτερον, .όταν .τας .ρί-

. ζας .έχη .εις .το .πάτριον .έδαφος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Βασίλης .Πολυχρονόπουλος, .Η .λειτουργία .του .λαογραφικού .υλικού . στα .κείμενα .του .Κωνσταντίνου .Θεοτόκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363Παρασκευάς .Ποτηρόπουλος, .Οι .λογοτεχνικές .αναπαραστάσεις .του . . παραδοσιακού . πολιτισμού . . Ζητήματα . πρόσληψης . και . τεκ- . . μηρίωσης . της . λαογραφικής/εθνογραφικής . πληροφορίας . σε . επίπεδο .πρακτικής .άσκησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377Βάλτερ .Πούχνερ, .Η .Ρέα .Γαλανάκη .και .ο .λαϊκός .πολιτισμός . .Πα- . ρατηρήσεις .της .εφαρμοσμένης .λαογραφίας .στο .μυθιστόρημα . Φωτιές .του .Ιούδα, .στάχτες .του .Οιδίποδα .(2009) . . . . . . . . . . . . . . 393Δημήτρης .Προύσαλης, .Αντανακλάσεις .της .λαϊκής .προφορικής .λο- . γοτεχνίας .στο .έργο .του .Γ . .Βιζυηνού, .Ο .Τρομάρας . . . . . . . . . . . . 407Θεοδόσης .Πυλαρινός, .Οι .λογοτέχνες .της .Σχολής .της .Κέρκυρας .και . το .ενδιαφέρον .τους .για .τη .λαογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415Γεράσιμος .Α . .Ρηγάτος, .Θάνατος .παλληκαριού, .του .Κωστή .Παλα- . μά . .Μια .κιβωτός .της .νεοελληνικής .λαϊκής .ιατρικής . . . . . . . . . . 425Ζωή .Ρωπαΐτου, .Οι .λαϊκές .δοξασίες .στο .έργο .της .Ζυράννας .Ζατέ- . λη, .Το .πάθος .χιλιάδες .φορές . .Η .περίπτωση .του .ανακαλήματος . των .νεκρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433Χριστίνα .Σίνου, .Λαϊκές .αφηγήσεις .και .δημώδεις .ρήσεις .στα .κείμε- . να .του .Αριστοτέλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447Ελένη .Σπαθάρη-Μπεγλίτη, .Πρόσφυγες, .χώρος, .χρόνος .και .μνήμη: . Τα .ήθη .των .προσφύγων .της .Θεσσαλονίκης .στο .έργο .του .πε- . ζογράφου .Γιώργου .Ιωάννου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Σωτηρία .Σταυρακοπούλου, .Όψεις .του .λαϊκού .μας .πολιτισμού .στον . λογοτεχνικό .και .καλλιτεχνικό .«Κύκλο .της .Διαγωνίου» . . . . . . . 469Gilda .Tentorio, .Η .γοργόνα .του .Σεφέρη: .Λαογραφικό .μοτίβο .και . ποιητικό .πράττειν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487Απόστολος .Λ . .Τρομπούκης, .Η .σχέση .άνθρωπος .- .φύση .στο .δημο- . τικό .τραγούδι .και .στη .λόγια .ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503Σταυρούλα . Γ . . Τσούπρου, . Κ . . Π . . Καβάφης, . Μελισσάνθη, . Τάσος . Αθανασιάδης .και .δημοτικό .τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521

14 . ΛΑΪΚΟΣ . .ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ . .ΚΑΙ . .ΕΝΤΕΧΝΟΣ . .ΛΟΓΟΣ

Κωνσταντίνος . Φουρναράκης, . Ο . Ερωτόκριτος . του . Βιτσέντζου . Κορ- . νάρου .και .η .Κρητικοπούλα .του .Χατζημιχάλη .Γιάνναρη . .Επι- . δράσεις . του . αριστουργήματος . της . κρητικής . λογοτεχνίας . στην .έμμετρη .ιστορική .αφήγηση .του .λαϊκού .ποιητή . . . . . . . . . . 539Παναγιώτα .Χατζηγεωργίου, .Η .παράδοση .ως .πλαίσιο .σχολιασμού . του .σύγχρονου .κοινωνικού .βίου: .Ρέας .Γαλανάκη, .Φωτιές .του . Ιούδα, .στάχτες .του .Οιδίποδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559Μαρία .Χναράκη, .Από .την .Ιφιγένεια .στο .Γεφύρι .της .Άρτας: .Η .θυσία . στην .καθημερινότητα .ως .λόγος .και .δρώμενο . . . . . . . . . . . . . . . . 571Ανθή .Γ . .Χοτζάκογλου, .Βυζαντινές .πηγές .της .λαογραφίας: .Το .πα- . ράδειγμα .της .«μετάγγισης» .του .μύθου .της .τύφλωσης .του .στρα- . τηγού .Βελισάριου .στο .θέατρο .σκιών . .Μια .πρώτη .προσέγγιση . . 585Βασιλική .Χρυσανθοπούλου, .Από .τη .νοσταλγία .στη .σάτιρα: .Λαϊκή . παράδοση .και .νεωτερικά .στοιχεία .σε .ποιητικά .έργα .Ελλήνων . της .Αυστραλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609Άννα .Χρυσογέλου-Κατσή, .«Και .στο .κατώφλι .κάθισα .να .πω .το .μοι- . ρολόι» .ή .ο .ύμνος .της .υπαίθρου .στο .Μοιρολόι .της .Όμορφης . του .Γεωργίου .Δροσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625Κυριακή .Χρυσού-Καρατζά, .Οι .τεκέδες .του .Πειραιά .και .ο .κόσμος . τους, .στις .αρχές .του .20ού .αιώνα, .μέσα .από .το .έργο .του .Να- . πολέοντα .Λαπαθιώτη: .Το .τάμα .της .Ανθούλας . . . . . . . . . . . . . . . 641Ελένη .Ψυχογιού, .Από .το .«φάντασμα» .της .Ελένης .του .Ευριπίδη .στη . «Λάμια» .και .τ’ .ανάπαλιν: .Ανιχνεύοντας .τη .χρήση .λαϊκών .μύ- . θων .στη .δραματουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ .ΤΡΑΠΕΖΙ

. Μιχάλης .Γκανάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683 . Δημήτρης .Κοσμόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689 . Σταύρος .Ζουμπουλάκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695 . Θανάσης .Βαλτινός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703-722

. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ . 15

Γ´ τομοσΠΡΑΚΤΙΚΑ . .ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ . .ΖΑΧΑΡΙΑΣ . .ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19-21

. Χαιρετισμός .Κωνσταντίνου .Αντ . .Παπαδόπουλου . . . . . . . . . . . . . 23-24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .ΣΤΟ .ΣΥΜΠΟΣΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-37

. Αικατερίνη . Πολυμέρου-Καμηλάκη, . Ζαχαρίας . Παπαντωνίου . (1877-1940) . . Από . τα . ψηλά . βουνά . στην . Ακαδημία . Αθηνών . . Εισαγωγή .στο .συμπόσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

Νίκος .Α . .Ζωρογιαννίδης, .Η .σάτιρα .στο .έργο .του .Ζαχαρία .Παπα- . ντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Ευάγγελος .Καραμανές, .Το .φυσικό .τοπίο .στο .έργο .του .Ζαχαρία .Πα- . παντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Φωτεινή .Κεραμάρη, .Οι .πολιτικές .ιδέες .του .Ζαχαρία .Παπαντωνίου . . 63Κλεομένης . Κουτσούκης, . Ο . κοινωνικός . στοχασμός . του . Ζαχαρία . Παπαντωνίου: .Οι .απολλώνιες .διαστάσεις .του .έργου .και .της . προσωπικότητάς .του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Μαρία .Παν . .Παναγιωτοπούλου-Μποτονάκη, .Ξαναδιαβάζοντας .τα . Ψηλά .βουνά .του .Ζαχαρία .Παπαντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Χρυσούλα .Σπυρέλη, .Ζαχαρίας .Παπαντωνίου . .Πολιτισμικές .αναπα- . ραστάσεις .μιας .παραδοσιακής .κοινωνίας .στο .ποιητικό .του .έργο . . 101Μιχάλης .Σταφυλάς, .Το .συμβούλιο .καλαισθησίας .της .Αθήνας . .Μια . πρόταση .του .Ζαχαρία .Παπαντωνίου .που .αν .υλοποιούνταν .η . Αθήνα .δε .θα .είχε .το .σημερινό .κατάντημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 .

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121-125

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ .ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-135

Ana Chikovani *

ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΛΑΪΚΑ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ ΜΟΤΙΒΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗ ΜΥΡΙΒΗΛΗ

Τα ήθη και τα έθιμα, οι τελετουργίες, αφού αποτελούν μια γλώσσα κατανοητή για όλους, όταν εντάσσονται σε ένα λογοτεχνικό κείμενο, λειτουργούν μέσα σε αυτό με πολλαπλούς και ποικίλους τρόπους. Οι παραδόσεις της Λέσβου απο­κτούν ιδιαίτερη σημασία στο έργο του Στράτη Μυριβήλη και πλουτίζουν τις σελίδες των βιβλίων του με αξιόλογο λαογραφικό υλικό. Τα ήθη και τα έθιμα που περιγράφονται στα λογοτεχνικά του έργα, όπως και ο συγκρητισμός του Χριστιανισμού με όλες τις επιβιώσεις από την αρχαία ειδωλολατρία παρουσιά­ζουν ενδιαφέροντα στοιχεία.

Ο σκοπός της έρευνάς μας είναι όχι μόνο αποδελτίωση του πλούσιου λα­ογραφικού υλικού που ο Στράτης Μυριβήλης έχει καταγράψει και αξιοποιήσει λογοτεχνικά, αλλά επίσης μελέτη της λειτουργίας αυτών των παραδοσιακών στοιχείων μέσα στο λογοτεχνικό κείμενο. Θα προσπαθήσουμε να αξιολογή­σουμε τη λειτουργική ενσωμάτωση των λαογραφικών, τελετουργικών, μυθο­λογικών, θρησκευτικών στοιχείων στο μυθιστόρημα Η Παναγιά η γοργόνα. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι δομικές, κοινωνιολογικές, συγκριτικές.

Μαζί με το λογοτεχνικό ενδιαφέρον ιδιαίτερη σημασία αποκτά και η πο­λιτισμική πλευρά του ζητήματος. Τα λαογραφικά στοιχεία και τα τελετουργι­κά μοτίβα άντεξαν στους αιώνες και έφτασαν αμετάβλητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η γέννηση, ο γάμος, η θυσία (σε διάφορες μορφές της), ο θάνατος και τα σχετικά τελετουργικά σχήματα παραμένουν και σήμερα βασικές άξονες της κοινωνικής ζωής και των λογοτεχνικών προβληματισμών.

Στο μυθιστόρημα Η Παναγιά η γοργόνα ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επό­μενες τελετουργίες: πρόκληση βροχής, θυσίες, τελετουργίες που σχετίζονται με θρήνους, επίσης αρχετυπικά θέματα, μοτίβα, αφηγηματικά σχήματα και αρ­

* Αναπληρώτρια καθηγήτρια. Ινστιτούτο Κλασσικών, Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπου­δών του Κρατικού Πανεπιστημίου Τιφλίδας.

220 ANA CHIKOVANI

χετυπικοί χαρακτήρες ή αρχετυπικές εικόνες. Η κριτική μας βασίζεται στη θε­ωρία του συλλογικού ασυνειδήτου, στο ότι δηλαδή ο πολιτισμένος άνθρωπος διατηρεί, αν και ασυνείδητα, εκείνες τις αρχαϊκές ή πρωτογονικές περιοχές της γνώσης που είχε περιχαρακώσει με τρόπο έμμεσο μέσα στη λαογραφία. Χρησι­μοποιώντας αυτόν τον τρόπο προσέγγισης θα εξετάσουμε το λογοτεχνικό έργο με σκοπό να ανακαλύψουμε την ύπαρξη κάποιων υποκείμενων λαογραφικών σχημάτων, πιστεύοντας πως μια τέτοια μελέτη του κειμένου οδηγεί στην απο­κάλυψη ενός βαθύτερου νοηματικού στρώματος που δεν αφορά μόνο το συγκε­κριμένο έργο, αλλά κάθε λογοτεχνικό έργο.

Αναλύοντας τα λογοτεχνικό κείμενο του Μυριβήλη, μας ενδιαφέρει κυρίως το πώς εκφράστηκαν οι σχέσεις ανάμεσα στην αρχαία ελληνική θρησκεία και το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό στο λογοτεχνικό έργο του 20ού αιώνα και πώς λειτουργούν τα λαογραφικά στοιχεία και τα αρχαία τελετουργικά μοτίβα στη λογοτεχνία.

Η τελετουργία πρόκλησης βροχής που περιγράφεται στην Παναγιά η γοργό-να πραγματοποιείται για τη διάσωση των δέντρων ελιάς, του αγίου δέντρου για όλους τους Έλληνες. Στο έργο περιγράφεται η πομπή και όλη η τελετουργία:

«Από την εκκλησία της Αγιά-Φωτεινής, τ’ απολείτουργα, ξεκίνησε η συνοδειά. Μπροστά οι παπάδες, ο ένας με το χρυσό Βαγγέλιο, ο άλλος με τ’ ασημένιο. Στις τέσσερεις γωνιές οι τέσσερεις Ευαγγελιστάδες στο σμάλτο [...] Τα παλικά-ρια βαστούσαν τα κονίσματα [...] Ξεκίνησε η πομπή για τα χωράφια, έβγαινε κι έβγαινε ο κόσμος από το πρόκλιτο και σωσμό δεν είχε. Άντρες, γυναίκες, παιδιά και γέροι, όλοι τ’ ακολούθησαν, να πάνε στον ελιώνα να παρακαλέ-σουν τον Κύριο που κρέμασε τη γη πάνω στα νερά, να στείλει στα δέντρα τα πνέματα της βροχής [...] Έκανε ο παπάς τον αγιασμό και ράντισε με βρεγμένο βασιλικό τον ελιώνα στα τέσσερα σημεία, σταυρωτά [...]»�.

Οι τελετουργίες πρόκλησης βροχής κυρίως παρουσίαζαν χρήση μιμητικής (ομοιοπαθητικής) μαγικής. Τέτοιες τελετουργίες πραγματοποιούνταν μέχρι πρόσφατα (ή πραγματοποιούνται μέχρι τις μέρες μας) από τους πολιτισμένους λαούς2.

Αρχαίες ελληνικές δοξασίες και πίστη σε ό,τι αφορά πρόκληση βροχής βρή­καν απήχηση με ενδιαφέρον τρόπο στο έργο του Παυσανία Ελλάδος περιήγη-

�. Τελετουργία πρόκλησης βροχής βλ. Στράτης Μυριβήλης, Η Παναγιά η γοργόνα, Αθήνα: Οι φίλοι του βιβλίου, �949, σ. 406­4�7.2. S. A. Tokarev, Rannye Formi Religii, (στα ρωσικά), Moscow: Hayka, �964, σ. 2�.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΤΟΥ ΜΥΡΙΒΗΛΗ 22�

σις�. Μέχρι πρόσφατα πραγματοποιούνταν στην Ελλάδα τελετές και υπάρχουν δημοτικά τραγούδια που αφιερώνονται στην τελετουργία πρόκλησης βροχής. Η κεντρική μορφή των τραγουδιών αυτών και των τελετών ήταν ο Περπερού­νας4.

Το έθιμο πρόκλησης βροχής, που περιγράφεται στο έργο του Μυριβήλη παρουσιάζει ένα από τα παμπάλαια έθιμα επικοινωνίας με το Θεό. Στο έργο η τελετουργία πρόκλησης βροχής χωρίζεται σε τρεις φάσεις: �. Λειτουργία στην εκκλησία της Αγιά­Φωτεινής. 2. Η πομπή που ξεκίνησε απολείτουργα στον ελαιώνα, και �. Προσευχή. Η λειτουργία μόνο αναφέρεται. Λεπτομερειακά πε­ριγράφεται όμως η πομπή όπου συναντάμε στοιχεία χαρακτηριστικά όπως για την αρχαία ειδωλολατρική έτσι και για τη χριστιανική θρησκεία. Η πομπή πα­ρομοιάζεται με μαύρο φίδι που κλωθογύριζε ανάμεσα στα δέντρα τις κουλούρες του. Το φίδι όπως είναι γνωστό από τα αρχαία χρόνια ήταν σύμβολο βροχής και γονιμότητας�. Η Τρίτη φάση – παράκληση για τη βροχή – επίσης περιγράφεται λεπτομερώς και αποτελείται από συλλογική προσευχή – χριστιανική λιτανεία – που πραγματοποιείται από τον παπά.

Η ανάλυση του μέρους του μυθιστορήματος όπου περιγράφεται το έθιμο πρόκλησης βροχής αποκαλύπτει ότι το αναφερόμενο έθιμο ακολουθεί το πα­γκόσμιο πρότυπο της τελετουργίας. Ευρεία ποικιλία των στοιχείων της τελε­τουργίας αυτής που ήταν διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο στο παρελθόν, όπως φαίνεται έχει διατηρηθεί και στην Ελλάδα στην εποχή του Μυριβήλη. Ο συγ­γραφέας παρουσιάζει τη λογοτεχνική ερμηνεία του παμπάλαιου τελετουργικού εθίμου. Πρόκειται για μια κοινωνική τελετή που πραγματοποιείται από παπά/ιερέα. Οι ήρωες του μυθιστορήματος Η Παναγιά η γοργόνα επηρεάζονται από τη μυστική λειτουργία της τελετουργίας. Η πίστη στη δύναμη της τελετουργίας πρόκλησης βροχής εμψυχώνει τους νησιώτες. Αποκαλύπτεται η κοινωνική λει­τουργία της τελετουργίας αυτής, όπως και η ψυχολογική λειτουργία της: κάθε νησιώτης – γεωργός, ξωμάχος ή ψαράς – έχει μεγαλώσει με μια πίστη και πε­ποίθηση στο λαϊκό αυτό έθιμο και με μια αντίληψη της σημασίας της (βλ. συμ­μετοχή των παιδιών στην τελετουργική πομπή και τη διασκέδασή τους ύστερα από την τελετουργία).

�. Pausanias, The Descriptions of Greece, Ι 44, 9.4. Βλ. Σωκράτης Λ. Σκαρτσής, Το δημοτικό τραγούδι (τα κείμενα και η ερμηνεία τους), τόμ. 2, Αθήνα, �964, σ. �6�. Επίσης: Δημήτρης Χ. Σέττας, Κάλαντα από τη Βόρεια Εύβοια, Αθήνα, �96�.�. Jack Tresidder, The Dictionary of Symbols, Helicon in association with Duncan Baird Pub­lishers, �997.

222 ANA CHIKOVANI

Η τελετουργία πρόκλησης βροχής στην Παναγιά η γοργόνα παρουσιάζει το συγγραφέα ως κήρυκα της ιστορικής και πολιτισμικής ενότητας του Ελληνικού λαού.

Στο έργο ο Μυριβήλης παρουσιάζει επίσης ένα άλλο καθιερωμένο έθιμο – την τελετουργία της ιερής προσφοράς στην Παναγιά6. Η τελετή γίνεται το Δεκαπενταύγουστο – μια από της μεγαλύτερες γιορτές για τους ορθόδοξους Έλληνες. Η Παναγιά η γοργόνα στην οποία αφιερώνονται στο έργο τα πρόσφο­ρα αποτελεί μια μοναδική σύνθεση της χριστιανικής Παναγιάς και της αρχαίας ελληνικής θεότητας.

Η τελετουργία αυτή, όπως περιγράφεται στο έργο του Μυριβήλη, ακολουθεί την αρχαία ελληνική παράδοση που πραγματοποιούνταν προς τιμή των Ολύ­μπιων θεών στην αρχαία Ελλάδα7.

Τα λαϊκά ήθη και έθιμα που περιγράφονται στο έργο του Μυριβήλη σχετικά με το θέμα της θυσίας τραβούν την προσοχή του αναγνώστη με την αρχαία τους μορφή. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το επεισόδιο όπου περιγράφεται η πομπή των Μπεχραμνιωτών που έρχονταν για το πανηγύρι της Παναγιάς στα παλιά χρόνια:

«Ξεμπαρκάριζαν οι Μπεχραμνιώτες, ολάκερη θαλασσινή πομπή, και γιόμιζαν τ’ ακρογιάλι από φωνές και χορό και τραγούδι. Φέρναν μαζί τους, απ’ τους κά-μπους της Ανατολής, και το καλοθρεμμένο σφαχτάρι της Παναγιάς, το ‘κουρ-μπάνι’ το ιερό. Με ‘βάρακ’ ήταν χρυσωμένα τα κέρατά του, κι άστραφταν στον ήλιο, μαλαματένια. Κρέμαζαν και στην τραχηλιά του ένα χοντρό στεφάνι από βιόλες, και το πήγαιναν με τα νταούλια και τους ζουρνάδες μπροστά, να το θυσιάσουν στα ράχτα της Παναγιάς. Κόσμος και κοσμάκης από πίσω. Άντρες, γυναίκες και παιδιά. Και κείνο το βλογημένο δεν αντιστεκόταν, μόνο πήγαινε ήμερο και καλόβολο και παράδινε το ζουγραφιστό κεφάλι πάνω στην πέτρα, στου χασάπη το μαχαίρι. Τότες έτρεχε ο κόσμος να βουτήξει το μαντίλι στο αίμα του, κι οι μανάδες βουτούσαν το δάχτυλο κι έσερναν κόκκινο σταυρό στο κούτελο των παιδιών και των αρρώστων [...]»�.

Όλη αυτή η πομπή που γυρίζει στο χωριό μαζί με ένα δαμάλι με χρυσωμένα κέρατα – θυμίζει πολύ την πομπή που γινόταν στην αρχαία (και όχι μόνο αρ­χαία) Ελλάδα, όπου η τελετή θυσίας πάντα άρχιζε με μια πομπή, το μοσχάρι

6. Στράτης Μυριβήλης, ό.π., σ. 266­27�.7. Για την τελετουργία θυσίας στην Αρχαία Ελλάδα βλ. Walter Burkert, Homo Necans (μτφρ. στα ρωσικά), Мoscow, 2000, σ. 407.�. Στράτης Μυριβήλης, ό.π., σ. 26�.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΤΟΥ ΜΥΡΙΒΗΛΗ 22�

ήταν στολισμένο με λουλούδια, είχε επιχρυσωμένα τα κέρατά του και ακολου­θούσε την πομπή ήμερα, χωρίς καμία αντίρρηση. Ο θάνατος παρομοιαζόταν με το γάμο. Την ακολουθία αυτή την περιγράφει λεπτομερώς ο Walter Burkert9. Η ομοιότητα είναι φανερή. Ο Μυριβήλης περιγράφει και την πομπή των χωριανών την εποχή εκείνη:

«Ήρθε η παραμονή, κι οι πανηγυριώτες κατέβαιναν από τη Μουριά κι από τα κοντινά χωριά με τα καλά τους, καβάλα στα στολισμένα ζα, με τις κόκκινες φούντες στα καπίστρια και τα παρδαλά ταπέτα στα σαμάρια [...]�0.Ξημέρωνε η παραμονή και κατέβηκαν οι χωριανοί, κατέβηκαν κι οι κοπέλες με τα καλά τους. Έφερναν τα δώρα τους για την Παναγιά μέσα στα καλαμέ-νια καλάθια [...] Κουβαλούσαν της Παναγιάς τα καλοζυμωμένα πρόσφορα, σφραγισμένα με την ξυλένια αγιορίτικη σφραγίδα του δικέφαλου, λάδι στα μπουκαλάκια για το καντήλι της, λαμπάδες από το κίτρινο κερί, και ποδιές κεντημένες για το κόνισμα του τέμπλου. Της φέρνανε τραχηλιές από γιασεμά-κια περασμένα στην κλωστή, και στεφάνια από γαρούφαλλα και κατηφέδες, από βασιλικό και μαντζουράνα [...]»��.

Ο Walter Burkert καταγράφει όλα τα στοιχεία που αποτελούσαν την αρχαία ελληνική τελετή θυσίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι σχεδόν όλα αυτά τα στοιχεία περιγράφονται ή αναφέρονται και στο έργο του Μυριβήλη, π.χ. �. Οι χωριανοί είναι ντυμένοι στα ωραία τους κυριακάτικα ρούχα. 2. Η τελετή ξεκινά με πομπή. �. Όσοι συμμετέχουν στην πομπή φοράνε βραχιόλια, στολίδια, στεφάνια από λουλούδια. 4. Όσοι συμμετέχουν στην πομπή κινούνται με ένα ρυθμό, με συ­νοδεία τη μουσική. �. Το δαμάλι το φέρνουν στολισμένο με λουλούδια, με κορ­δέλες, με χρυσωμένα τα κέρατα. 6. Το δαμάλι πηγαίνει ήρεμο προς τη σφαγή/θυσία. 7. Το τελευταίο σημείο πομπής αποτελεί θυσιαστήρια πέτρα, τα ράχτα (ο βράχος). �. Για να γεμίσουν τον αέρα με ευωδιά χρησιμοποιούνται τα ευώδη λουλούδια. 9. Τα κορίτσια με καλάθια (κανηφόροι) φέρνουν τα πρόσφορα.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Burkert περιγράφει όλα τα στοιχεία της τελετουρ­γικής θυσίας. Η τήρηση όμως της απόλυτης ακολουθίας της τελετής σε όλα τα σημεία της δεν ήταν απαραίτητη ούτε κατά την αρχαία ελληνική λογοτεχνία.

Όσο για ανθρώπινες θυσίες, τέτοιο είδος θυσίας δεν αναφέρεται ρητά, άμε­σα. Και όμως η αυτοκτονία του Λάμπη, ο οποίος ήταν τρελά ερωτευμένος με την Σμαραγδή (και αφού σύμφωνα με το μυθιστόρημα η Σμαραγδή μπορεί να

9. Walter Burkert, ό.π., σ. 40�­4�0.�0. Στράτης Μυριβήλης, ό.π., σ. 267.��. Ό.π., σ. 269.

224 ANA CHIKOVANI

θεωρηθεί μια από τις υποστάσεις της Παναγιάς�2), μπορεί να ερμηνευτεί ως θυ­σία στην Σμαραγδή.

Όπως σημειώσαμε, η εξέταση του κειμένου μας δίνει τη δυνατότητα να αναπαρασταθεί το περιεχόμενο μερικών τελετουργιών. Οι τελετές θρήνου δεν αποτελούν εξαίρεση. Σε πολλά επεισόδια του μυθιστορήματος του Μυριβήλη προβάλλονται τα λαϊκά έθιμα θρήνου που αφθονούν σε τελετουργικά μοτίβα. Τα έθιμα του θρήνου περιγράφονται σε σχέση με τους πολλούς ήρωες του μυ­θιστορήματος. Αυτοί είναι: �. Οι πρόσφυγες από την Μικρή Ασία. 2. Η Ζηνοβία – το μικρό παιδί που πεθαίνει από αρρώστια. �. Η Νεραντζή – η Μάνα της Ζη­ νοβίας και της Σμαραγδής, που πέθανε από ατύχημα – γλίστρησε και έπεσε από τη συκιά. 4. Η Περμαχούλα – αξιαγάπητη γριά πάνω από �00 χρονών που πε­θαίνει από το φυσιολογικό θάνατο. �. Ο Λάμπης – σταυραδέρφι της Σμαραγδής που αυτοκτονεί.

Η λειτουργία του τελετουργικού εθίμου γίνεται φανερή όταν οι ήρωες του έργου καταδεικνύουν την πεποίθησή τους στις υπερφυσικές δυνάμεις. Η τελε­τουργία εστιάζει την προσοχή των ανθρώπων στο παραδοσιακό έθιμο. Η κοινή δοξασία και η ιεροτελεστία υπηρετεί ως εσωτερικός συνδετικός κρίκος της κοι­νωνίας.

Παρουσιάζει ενδιαφέρον το πόσο λεπτομερώς περιγράφει ο Μυριβήλης την τελετουργία θρήνου και τι υπαινιγμούς φέρουν τα επεισόδια θρήνου, για να αποκαλύπτουν τις απηχήσεις των παραδοσιακών και των παγκοσμίων στοιχεί­ων του εθίμου.

«Μέρος» τελετουργίας θρήνου αποτελούν και τα αντικείμενα που προσφέ­ρονται στους πεθαμένους: τα αντικείμενα που βάζουνε στο φέρετρο μαζί με τον πεθαμένο ή τα λουλούδια που προσφέρονται στους πεθαμένους.

Οι αντιλήψεις των ηρώων του μυθιστορήματος για τη ζωή και το θάνατο βασίζονται στις αρχαίες ελληνικές δοξασίες καθώς και στη χριστιανική πίστη και θρέφονται με τα ήθη και έθιμα που έχουν διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια των αιώνων. Η προσωποποίηση του θανάτου στο έργο παρουσιάζεται είτε σε μορφή

�2. Στον αρχαίο κόσμο κάθε θηλυκή θεότητα (όπως και κάθε αρσενική) είχε και θνητές υπο­στάσεις, που ήταν: α. Ιερείς – που φορούσαν υποχρεωτικά τα ρούχα της θεότητάς τους, με τα σύμβολά τους (Πύθια, Κασσάνδρα). β. Γνωστές λογοτεχνικές ηρωίδες (Αφροδίτη ­ Ελένη, Εκάτη ­ Μήδεια, Ήρα ­ Κλυταιμνήστρα) που κατέχουν όλα τα χαρακτηριστικά των θεοτήτων τους. Ο Μυριβήλης μάλλον σύμφωνα με αυτή την αναλογία δημιουργεί τη λογοτεχνική ηρωί­δα ­ Σμαραγδή, που έχει τα χαρακτηριστικά της Παναγιάς γοργόνας. Βλ. A. Chikovani, The Interpretation and Function of Ritual in the Literary Works of Stratis Myrivilis, Tbilisi: Logos, 2006, σ. 6�­66.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΤΟΥ ΜΥΡΙΒΗΛΗ 22�

του Χάροντα («[...] άφησε το Χάρο να της πάρει μες από τα χέρια το παιδί»)��, είτε σε μορφή του «Άλλου» («Ο άλλος την πήρε τη συμφωνημένη τους ώρα»)�4, είτε σε μορφή του Ταξιάρχη («[...] έβαλε πλάι στο λείψανο μιαν άσπρη σουπιέρα με καθαρό νερό κι ένα παστρικό προσόψι άσπρο, όπως είναι η τάξη, για να πλύνει και να σκουπίσει το σπαθί του ο Ταξιάρχης, ο μαύρος άγγελος που παίρνει από το νησί τη ψυχή των Χριστιανών»)��, σε μορφή της Παναγιάς της γοργόνας («Γιατί να μου πάρεις Παναγιά μου γοργόνα, Γιατί;»)�6, ή του Θεού/του Κυρίου («μέσα στην καρδιά της δεν έβρισκε δικαίωση για την κρίση του Θεού»)�7.

Ο συγγραφέας δεν έχει σκοπό να επιμείνει στους θρήνους ή στην περιγραφή της τελετουργίας του θρήνου. Τα στοιχεία όμως του εθίμου συχνά φανερώνο­νται στο κείμενο και φέρουν ιδιόμορφη λειτουργία στην λογοτεχνική οργάνω­ση του κειμένου. Τα επεισόδια αυτά αποτελούν φυσικό μέρος της πλοκής του έργου και για αυτό δεν αφήνουν την εντύπωση του πλεονάσματος, αντιθέτως, βοηθάνε στην κατανόηση των γεγονότων που έχουν περιγραφεί.

Τελετουργικά έθιμα γενικά στο έργο του Μυριβήλη παρασταίνονται σε «σταθερή» μορφή. Η εκπλήρωση των τελετουργικών εθίμων είναι αναγκαστική σε όλους. Και οι ήρωες αλλά και ο συγγραφέας/αφηγητής το θεωρούν θετικό. Δεν παρατηρείται αρνητική, ουδέτερη ή αμφίσημη αξιολόγηση της τελετουρ­γίας.

Η λειτουργία των λαογραφικών στοιχείων στο έργο του Μυριβήλη μπορεί να προσδιορισθεί ως εξής:

– Τα ήθη και τα έθιμα που είναι γνωστά στον αναγνώστη, είναι και πιο παραδεκτά γι’ αυτόν. Γιατί χρησιμοποιεί ο συγγραφέας τα λαογραφικά στοιχεία; Διότι αυτή είναι μια γλώσσα κατανοητή για τον αναγνώστη του.

– Μία από τις λειτουργίες των λαϊκών στοιχείων και των τελετουργιών στο έργο είναι η πρόθεση να αποκαλυφτεί η συγκριτική φύση των θεοτήτων και επίσης να δοθεί έμφαση στον συνύπαρξη των ειδωλολατρικών και των χριστιανικών στοιχείων, που είναι κάτι το σύνηθες για την ελληνική κοινωνία. Οι τελετές και η πίστη στην σημασία τους ένωναν τα μέλη της κοινωνίας γύρω από μια κοινή παράδοση.

– Μέσω των τελετουργικών μοτίβων ο Μυριβήλης προσπαθεί να δείξει

��. Στράτης Μυριβήλης, ό.π., σ. �7.�4. Ό.π., σ. ��7.��. Ό.π., σ. ��7.�6. Ό.π., σ. �7.�7. Ό.π., σ. �7.

226 ANA CHIKOVANI

στον αναγνώστη α) την ακεραιότητα της ιστορίας του ελληνικού πολι­τισμού, β) τις στενές σχέσεις ανάμεσα στην Δύση και την Ανατολή, γ) τις στενές σχέσεις ανάμεσα στον ελληνισμό της Μικρής Ασίας και στον πολιτισμό της σύγχρονής του Λέσβου.

– Οι τελετουργίες και τα λαϊκά έθιμα που περιγράφει ο συγγραφέας υπο­δηλώνουν ότι ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει τον εαυτό του, έχοντας αντιληφθεί τις ρίζες και τις παραδόσεις του.

– Μαζί με την ιδέα του εθνικού ενιαίου συνόλου, οι τελετουργίες και τα λαϊκά έθιμα στο έργο του Μυριβήλη έχουν και την καθολική σημασία: με την περιγραφή των τελετουργιών του μητρικού του νησιού, ο συγγραφέ­ας αποδεικνύει και τον παγκόσμιό τους χαρακτήρα.

– Τα τελετουργικά έθιμα έχουν και καλλιτεχνική λειτουργία. Στην πεζο­γραφία γενικά περιγράφονται εξωπραγματικά γεγονότα Ο συγγραφέας που εντάσσει σε αυτά τα έθιμα και τα τελετουργικά μοτίβα τόσο οικεία και γνωστά στον αναγνώστη, αφήνει έτσι την εντύπωση της πραγματι­κότητας των ιστοριών που περιγράφει και κάνει την αφήγησή του πιο πειστική.

Περιγράφοντας παγκόσμιες τελετουργίες ο συγγραφέας αναφέρεται στα έθιμα του λαού του και τους προσδίδει τη λειτουργία ενοποίησης των αρχαίων και των σύγχρονών του δοξασιών, μυθικών και θρησκευτικών ιδεών.

Τα έργα του Μυριβήλη παρουσιάζουν λογοτεχνική ερμηνεία της ιστορίας της θρησκευτικής σκέψης και νοοτροπίας, των μύθων και των τελετουργικών συνηθειών λαού. Τα έργα του είναι πλούσια σε ενδιαφέρουσες εφευρέσεις και ερμηνείες και εμφανίζουν αναδρομική παρουσίαση των παγανιστικών, προχρι­στιανικών δοξασιών που συνενώνονται/συνδέονται με την ορθόδοξη χριστια­νική θρησκευτική σκέψη.

Τα έθιμα του νησιού, οι λαογραφικές μαρτυρίες του σταχυολογούνται στην Παναγιά η γοργόνα του Στράτη Μυριβήλη μπορούν να βοηθήσουν στην μελέτη των διαχρονικών διαστάσεων του ελληνισμού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασόπουλος Βαγγέλης, Η πολιτική διάσταση της «Μυθικής Μεθόδου»: Στράτης Μυριβήλης - Στρατής Τσίρκας, Αθήνα: Καρδαμίτσα, �992.

Αναγνωστόπουλος Ιωάννης, Ο θάνατος και ο Κάτω Κόσμος στη δημοτική ποίηση. Εσχα-τολογία της δημοτικής ποίησης, Αθήνα, �9�4.

Βαλέτας Γιώργος, «Ο Μυριβήλης της Μυτιλήνης», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη Μυριβήλη), τόμ. ��, τεύχ. �0�� (�970), σ. 904­9��.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΤΟΥ ΜΥΡΙΒΗΛΗ 227

Δημάδης Κωνσταντίνος Α., Δικτατορία πόλεμος και πεζογραφία 1936-1944, Αθήνα: Γνώση, �99�.

Κακρίδης Ιωάννης Θ., Οι αρχαίοι Έλληνες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση, 2η έκδ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, �979.

Καρβέλης Τάκης, Στράτης Μυριβήλης, παρουσίαση – ανθολόγηση. Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία, τόμ. ΣΤ΄, Αθήνα: Σοκόλης, �996, σ. 96­�4�.

Καρτέρης Γ., «Το καλό στοιχείο του Μυριβήλη», Τετράδια «Ευθύνης», τόμ. 27 (�9�7), σ. 64­70.

Κουρέτας Δ., «Το όνειρο στη λογοτεχνία», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη Μυρι­βήλη), τόμ. ��, τεύχ. �0�� (�970), σ. 972­979.

Κυριακίδου­Νέστορος Άλκη, Λαογραφικά μελετήματα Ι, Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, �9�9.

Κωβαίος Γ. Β., «Το ‘Σύνδρομο του Φόρτη’», Τετράδια «Ευθύνης», τόμ. 27 (�9�7), σ. ��4­�4�.Κωνσταντίνου Β., «Διαστάσεις της μυθιστοριογραφίας του Μυριβήλη», Τετράδια «Ευθύ-

νης», τόμ. 27 (�9�7), σ. 7�­77.Λουκάτος Δημήτρης, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, 2η έκδ., Αθήνα: Μορφωτικό

Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, �97�. —, Τα Καλοκαιρινά, Αθήνα: Φιλιππότης, �9��.—, Πασχαλινά και της Άνοιξης, Αθήνα: Φιλιππότης, �99�.—, Τα Φθινοπωρινά, Αθήνα: Φιλιππότης, �99�.Μαλεβίτσης Χ., «Ο περι­γραφικός λόγος του Στράτη Μυριβήλη», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα

στον Στράτη Μυριβήλη), τόμ. �2�, τεύχ. ��2� (Χριστούγεννα �990), σ. 47­��.Μαρκάκης Μανώλης, «Η αισθητική της φύσης ως αισθητική του ελληνικού ανθρω­

πισμού στον Στράτη Μυριβήλη», Τετράδια «Ευθύνης», τόμ. 27 (�9�7), σ. �2­��.—, «Ταξίδι και ιθαγένεια στον Στράτη Μυριβήλη», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη

Μυριβήλη), τόμ. �2�, τεύχ. ��2� (Χριστούγεννα �990), σ. �67­�70. Μέγας Γεώργιος, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι, �9�6.Μερακλής Μιχάλης, Ελληνική Λαογραφία. Κοινωνική συγκρότηση, τόμ. �, Αθήνα:

Οδυσσέας, �992.Μιχαήλ­Δέδε Μαρία, Γιορτές - έθιμα και τα τραγούδια τους, Αθήνα: Φιλιππότης, �9�7.Μουλλάς Παναγιώτης, Η μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ώς το δεύτερο

Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1934), τόμ. �, Αθήνα: Σοκόλης, �996. Μυριβήλης Στρατής, Η Παναγιά η γοργόνα, Αθήνα: Οι φίλοι του βιβλίου, �949. Σκαρτσής Σωκράτης, Το δημοτικό τραγούδι, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, �9�7.Σέττας Δημήτρης, Κάλαντα από τη Βόρεια Εύβοια, Αθήνα: ιδιωτική έκδοση, �96�.Ξύδης Θ., «Ο Μυριβήλης και η Λαογραφία», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη

Μυριβήλη), τόμ. ��, τεύχ. �0�� (�970), σ. 960­966.Χάρης Π., «Στράτης Μυριβήλης (ο πεζογράφος ­ ο λυρικός ­ ο ταξιδιώτης ­ ο λαο­

γράφος)», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη Μυριβήλη), τόμ. ��, τεύχ. �0�� (�970), σ. �0��­�040.

Χατζηαναγνώστου Τ., «Η Λεσβιακή Άνοιξη και ο Στράτης Μυριβήλης», Νέα Εστία, (Αφιέρωμα στον Στράτη Μυριβήλη), τόμ. �2�, τεύχ. ��2� (�990), σ. ���­���.

22� ANA CHIKOVANI

Abulashvili M., «On Two Unusual Rituals», Phasis, τόμ �­6, (200�), σ. 9­�6.Alexiou Μargaret, «Οι γυναίκες σε δυο μυθιστορήματα του Στρ. Μυριβήλη», Νέα Εστία,

(Αφιέρωμα στον Στράτη Μυριβήλη), τόμ. �2�, τεύχ. ��2� (�990), σ. 67­��.—, Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα

Εθνικής Τράπεζας, 2002.Andronikos Pavlos, «The Narrator of Stratis Myrivilis’ Vasilis Arvanitis. An Exploration

into Emotional Responce to The Reading of Fiction», στο Alexiou Margaret and Lambropoulos Vassilis (eds) The Text and its Margins. Post-Structuralist Approaches to Twentieth-Century Greek Literature, New York: Pella, �9��, σ. ��­�22.

Beaton Roderick, «Myth and Text: Readings in the Modern Greek Novel», Byzantine and Modern Greek Studies, τόμ. 9 (�9�4­�9��), σ. 29­��.

Block M. Haskell., «Cultural Anthropology and Contemporary Literary Criticism», στο Vickery John B. (ed.), Myth and literature; contemporary theory and practice, Lin­coln, University of Nebraska Press, �966, σ. �29­��6.

Буркерт Вальтер, «Homo Necans, Жертвоприношение в древнегреческом ритуале и мифе», пер. с нем. и англ., в сборн. Жертвоприношение, Москва 2000 (Burkert Walter., Homo Necans, μτφρ. στα ρωσικά).

Burkert Walter, Ελληνική μυθολογία και τελετουργία. Δομή και Ιστορία, Αθήνα: Μορφω­τικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, �997.

Cooper J. C., Lexikon Alter Symbole, Leipzig: VEB E.A. Seemann Verlag, �9�6.Chikovani Ani, The Interpretation and Function of Ritual in the Literary Works of Stratis

Myrivilis, Tbilisi: Logos, 2006. Eliade Mircea, Patterns in Comparative Religion, London: Sheed and Ward, �979.—, (ed.), The Encyclopedia of Religion, New York: Macmillan Publishing Company,

�9�7.Фрэзер Дж. Дж., Золотая Ветвь, пер. с англ., изд. Политической Литературы,

Москва �9�6. (Frazer J., The Golden Bough, μτφρ. στα ρωσικά).Lawson J. C., Folklore and Ancient Greek Religion: A Study in Survivals, New York:

Kessinger Publishing, �964. Павсаний, Описание Еллады, пер. с древнегреч., гос. изд. исскуство, Москва �9��.

(Pausanias, The Descriptions of Greece, μτφρ. στα ρωσικά).Токарев С. А., Ранние Формы Религии, изд. Наука, Москва �964. (Tokarev S. A.,

Rannye Formi Religii, στα ρωσικά).Tresidder Jack, The Dictionary of Symbols, Helicon in association with Duncan Baird

Publishers, Oxford �997.Yatromanolakis Dimitrios and Roilos Panagiotis (eds), Greek Ritual Poetics, Washington:

Center for Hellenic Studies, Trustees for Harvard University, 2004.