١

*آتشکده هاي کهن در پرتو کشف ملِ هیَرم

باربارا کایم

دانشگاه ورشو،مؤسسه باستان شناسی

ترجمه حمید رضا سروريبراي سالهایی چندآتشکده هاي کهن وجدید توجه متخصصان مذهب ومعماري ایرانی را به خـود

وتوضـیح بسیاري ازکوششهابه درك چگونگی وگونـه شـناختی سـاختارمعماري وشـرح .جلب نمودند 1.تغییرتدریجی آنهابه وسیله طبقه بندي چگونگی سوختن آتش درون آتشکده ها منجرشد

ومـِل هیـرَم 2درشـمال شـرقی ایـران )Bandian(بنـدیان .طی سـالهاي اخیردوآتـشکده پیـدا شـد )Mele Hairam(ساختارهردوي آنهاممکن است خارج ازموضوع تحقیقـی کـه .3درجنوب ترکمنستان

.االبه آن اشاره شدقرارگیرددرببه هرحال پیش ازوجود نتایج اخیر،سودمند بـه نظرمـی رسـدکه جمـع آوري دوبـاره اي داشـته باشیم ونکات برجسته وخیلی مهم را کـه بـا ایـن بناهـا ارتبـاط داشـتندوهم اکنـون هـم مـشهورند

یزات مـشخص انجـام رابازنگري کنیم وکارهاي ویژه،مقدس وریشه داري را که به وسیله وسایل وتجه قدیمی ترین شناسایی ازبقایاي آتشکده اي ایرانـی مربـوط بـه آتـشکده اي . می گرفته رادرآنهابیابیم

است که درکوه خواجه سیستان یافت شده وبا احتمال به سده دوم یا نخست پیش ازمیالد یعنـی بـه یک اتاق اصلی راست گوشه این نیایشگاه داراي 4دوره سلوکی یا اوایل دوره اشکانی نسبت داده شده

متــر بـود کــه توسـط راهــرو بـاریکی بــا اتـاق اصــلی راسـت گوشــه کــوچکی )5/145/12(درابعـاد سپس نیایشگاه دردوره ساسانی دوباره تغییرمدل یافت که عبـارت .متر ارتباط داشت )65/12(درابعاد

تـاق داراي یـک هرا.متري ویک اتاق کوچک که پشت آن واقع شده بود )1010(بود ازیک چهارتاقی ارنـست هرتـسفلددرمرکزچهارتاقی پایـه آتـشدان ).1تـصویر (راهرو بود که تقریباً یک مترپهنا داشـت

5.رایافت سنگ سکوي آتشدان درحالیکه واژگون گردیده بود درنزدیک پایه آتشدان یافت گردید

1-K.Schippman,Die iranishen FeuerheiligtÜmer,Berlin-New York 1971,pp.510-513;G.Gropp,DieFunktion des Feuertemples der Zoroaster,AMI NF 2,1969,PP.166-173;D.Huff,Der Takht-I Nishin inFiruzabad,AA 1972,517 ff;id,Das Imamzadeh Sayyid Husain und E.Herzfeld Theorie Über denSasanidischen Feuertempel,StIr 11,1982,pp.197-212.2-M.Rahbar,Découverte ďun monument ď époque sassanide á Bandian,Dargaz(NordKhorassan).Fouilles 1994 et 1995, StIr 27 ,1998,pp.213-250.3- B.Kaim,Un temple du feu sassanide découvert á Mele Hairam,Turkmenistan Méridional, StIr32,2002,pp.215-230.4-G.Gullini,Architectura iranica dagli Achemenidi ai Sasanidi.Il“Palazzo” di Kuh-IKhwaja(Seistan),Turin 1964,

اما به طورکلی درنهایت پذیرفت که .معتقد بود که بنا وهمینطور نیایشگاه به دوره هخامنشی متعلق استگولینی: نیز بنگرید به.رددراین خصوص شک وتردید وجود دا

Schippman,FeuerheiligtÜmer,pp.60-70; D.Faccena,A new fragment of wall-painting from GhāgaŠahr(kūh-I Hvāğa),EW 1981,p.93.

5- E.Herzfeld,Archaeological History of Iran,London 1935,p.67.

٢

ا درمرکـز چهارتـاقی ازه اي که به عهده باستان شناسان ایرانی است لـوازم واشـیایی ر ت کاوشهاي6.حوضچه مربع شکلی که پرازخاکستر بود.آشکار نمود که پیشتر ناشناخته بود

درنخستین مرحلـه تـاریخ .ختارمشابهی هنگام کاوش آتشکده مل هیرم درمرکزاتاق اصلی پیدا شد ساتابـه حـال کـه باسـتان شناسـان .واحتمالی به سده دوم مـیالدي منـسوب گردیـد به طورفرضی آن

نی درمـل هیـرم کـاوش کـرده انـد نیایـشگاه آتـش دربخـش اصـلی و بـه صـورت روبـازبوده لهستادرمرکزاتاق اصـلی ودرون یـک ).2تصویر(اند وازقرارمعلوم چهارتاازاتاقها با نیایشگاه داراي ارتباط بوده

30تـا 27بخش مربع شکل که به وسیله یک حـصارکوتاه جداکننـده شـکل داده شـده بـود وتقریبـًا پیـدا بقایـاي آتـشدان )یـک آجردرپهناودوآجردرارتفـاع (سـانتیمترپهنا داشـت 45لندي و سانتیمتر ب

ارتفاع بخش باقیمانده آتشدان بـه (شنی استتبدنه آتشدان گلی وتقریباًبه شکل وقواره یک ساع .شدپـیش . متر بود30/1متروکلفتی باریک ترین نقطه 46/1وقطردایره پایه آتشدان )سانتیمتر 76اندازه

6 .M.Mousavi.Kuh-e Khadjeh.un complexe religieux de l,est iranien Dossiers d`Archeologie n 243.mai .

٣

رحله آخرساخت این بناها فضاي بین بدنه آتشدان و دیوارکوتاه محـصورکننده بـا شـن وپوشـش از م در نتیجه فضاي بین آتشدان ودیوارهـاي حوضـچه اي بـه یـک .)3و4تصویر(نازکی ازگل پرشده است

30تـا 27الیه با کف جدید تبدیل شده اند که همچنین باعـث بلندشـدن ارتفـاع ایـن بخـش بـین .ستسانتیمتر شده ا

کیلـومتري مرزترکمنـستان 20چند سال پـیش باسـتان شناسـان ایرانـی کـه دربنـدیان حـدود کارکردند،ساختار بزرگی رابا تزیینات باشکوه ودرجه یک گچبري آشکار نمودند،که تاریخ آنهابه سـده

.7پنجم میالدي باز می گشت

7 .M.Rahbar,art.cit.

٤

تمـامی مجموعـه سـاختمانی بنـدیان هنوزآشـکار نیـست وبـه مطالعـات بري دقیق و درست کار10/4×10/4(به هرحال از آنچـه کـه کـشف گردیـد اتـاق صـلیبی شـکل .جزیی تر بیشتري نیازدارد

تـــاق درمرکـــزبخش غربـــی مجموعـــه ســـاختمانی واقـــع ایـــن ا.روشـــن وآشکاراســـت)متـــريوبرخی ازمراسم مذهبی درآن انجام مـی شـده کـه ایـن موضـوع بـا توجـه بـه وجـود .)5تصویر(شده

آشکارتر می گرددآتشدانی که تا اندازه اي درجنوب شرقی مرکزاتاق قراردارد

٥

مان پیداشد سـاخته درزمانی مشابه یا اندکی پیشتر ازآتشکده اي که درتخت سلی آتشکده بندیان ــرار A,B)(بیــشتراتاقهاي مهــم آتــشکده تخــت ســلیمان یعنــی اتاقهــاي .شــده دربخــش مرکــزي ق

بـه وسـیله واقع گردیده نمونه اي از یک چهارتـاق اسـت کـه که پشت ایوان بزرگ Aاتاق .گرفته اند .راهرو احاطه شده

سـسه تاق وجـود دارد کـه طـی کاوشـهاي مؤ دروسط کف چهار )55/2×55/2(گودال مربع شکلی کوتـاه از جـنس سـنگ شـن بـه وسـیله دو جفت ازپایه ستونهاي8.باستان شناسی آلمان کشف شد

حفره اي کوچک سطح باالیی را سـوراخ کـرده بودنـدودرمجاورت ایـن حفـره درغـرب ودرشـرق آن ار گرفته اند درحالی کـه نیزوجود دارند،مشابه آنهاهرچندباحفره هایی کوچکتر دربخش شمالی هم قر

به سمت اتاقهاي بخـش شـمالی پیـشرفت کـرده انـد،از آنهـا بـا عنـوان نیمکتهـاي سراسري،سـکو .یامیزتعبیرویاد شده است

بـا طــرح صـلیبی شــکل مـشخص شــد B)(بـه طورمـستقیم درشــرق چهارتـاقی اتــاق کـوچکتر متروارتفـاع لبـه آن )3×3(دازه آن درمرکز آن حوضچه اي مربع شکل باراهرو پیداشد که ان ).6تصویر(

.سانتیمتربود35جنوب امتداد دارد این بخش ازساختمان را ازمجموعـه پیچیـده -راهرو بلندي که درسمت شمال

تاالر جدا کرده،مجموعه پیچیده اي که داراي یک تاالر دراز اسـت و توسـط یـک جفـت ازجرزهـاي یک ساختار مربـع کـه درون آن بـه وسـیله تقسیم گردیده و صلیبی شکل سنگین به دو بخش نابرابر

در آن جا سه پایه وشالوده آتشدان پیـدا ).7تصویر(چهارتاق وتاقچه تورفته صلیبی شکل ساخته شده یافـت گردیـد کـه دوپایه آتشدان هم درتورنگ تپه در مرکز ساختمان کوچک چهارتاقی شکل 9.شد

نـازك ردهنه تاق وتوسط یک دیوارنـسبتًا به وسیله چها .ساختاردرونی آن به طرح صلیبی متمایل بود به استثناي بخش جنـوبی کـه درواقـع اجـازه دسترسـی بـه آتـشکده رافـراهم .پشتی بسته شده بود

چندین ساختار و تأسیسات مربع شکل کوچک و راست گوشه خشتی هم پیدا شـد ).8تصویر(می کرد ري درمـوردپنج سـاختمان کـه کـاربري پس براي تاریخ گـذا 10.که بیشتر دردهانه غربی قرارداشتند

به همراه یا بدون پایه آتشدان یـا ساختارحوضـچه اي حال باوجودآتشدان .مذهبی دارند آگاهی داریم نقش وجایگاه آنهـا مهیرَلِبا توجه به یافته ها وداده هاي باستان شناختی حاصل ازشناسایی م .شکل

تحلیـل کـاربري بخـش مرکـزي آتـشکده را می دانیم و به طورقطـع ایـن موضـوع بـراي توضـیح و .تخت سلیمان نیزسودمند است

8 .R.Nauman et ali,Takht-i Suleiman und Zendan-i Suleiman, Vorläufiger Bericht über dieAusgrabungen in den Jahre 1963 und 1964,AA 1965, pp.621-623;R.Naumann,Takht-i Suleiman andZindan-i Suleiman, Survey of Persian Art XIV,1967,pp.3050-3066.9 R.Naumann,D.Huff et al.,Takht-i Suleiman,Bericht über die Ausgrabungen 1965-1973,AA1975,pp.152-156.10 R.Boucharlat in R.Boucharlat,O. fouilles de Tureng Tepe,Paris 1987,pp.51-75.

٦

٧

٨

٩

١٠

ــود ــی نم ــال م ــتانی دنب ــاي باس ــشکده ه ــراي آت ــویی راب ــان الگ ــف ناوم ــط رودل ــه توس کتخت سلیمان بـه Aرح شده بود وبه اتاق مط )K.Erdman(12و کورت اردمن )A.Godard(11آندره گدار

اتـاق آتشگاه توجه می کرد،محلی که درآن آتش مقدس نگه داري می شـد وبـا ایـن کـه در عنوانA درمعرض تماشاي عمومی نبود اما درمعرض دید نیایشگرانی بود که درراهروهـاو داالنهـاي مجـاور

. 13می گشتندرهاي کاوشـگران تخـت سـلیمان مطابقـت کنـد نظازتفسیري که باA) (مورد اتاقمري بویس در

براساس پیشنهادي که مطرح کرد جایگاه مرکـزي توانـایی ایـن کـه یـک راه عبوردسـته .پرهیز کرد او فرضیه اش را براین مبنا قرارداد که ناحیه مرکزي تخت سـلیمان .بوده باشدرا داشته جمعی وبزرگ

. کرده اند بـه عنـوان ورودي مجموعـه بـوده به طوراساسی براي زائرانی که از آذرگشنسپ دیدار می در آن جا در نهایت امنیت ومسائل حفاظتی انجام می گردیـده ))تخت نشین((بر مبناي باوراو مراسم

بر اساس تـصور او طـرح و ترکیـب آن ایـن .بودهPD)(14بخشی خارج ازآتشکده دراتاق که به عنوان بـزرگ بـه شـمال بـراي شستـشو وغـسل دراتـاق چنین بوده که بازدید کننـدگان بـراي دسترسـی

) (Aازمیان تاقگانهاورواقها به عبور خود تـاجلوي سـاختمان جنـوبی ادامـه توقف می کرده اند،سپس.نزدیک می شدند) (PDخودشان به نیایشگاهPA) (می دادندوپیش ازوارد شدن به تاالرستون دار

او سـه گونـه از .اده ازآتشکده هاي باستانی خلق کند گردگروپ تالش کرد الگویی رادر مورد استف )agyari(آگیـاري 15.پالنهاي معابد را که تا به امروزمورد اسـتفاده قـرار مـی گیرنـد را مطـرح نمـود

متداول ترین نمونه است و مشتمل برساختمانی راست گوشه درمرکزاست واتـاق مربعـی کـه گنبـد دریـک طـرف هـم اتـاق .راهرویی احاطه شـده بـود د و توسط نامیده می ش )adurian(داشت وآدریان

نامیده مـی شـد کـه همینطـور داراي yaziŠn-gah) (یا یزشن گاه )dar-e mehr(دومی است که درمهرگونـه دوم از .یا این کـه توسـط راهرویـی ازآن جـدا گردیـده بـود ارتباطهاي مستقیمی باآدریان بود

اهرویی پیرامـونی دربرمـی گرفت،گـاهی وقتهـا معبدآدریان تنها اتاق مربع شـکل گنبـد داري را بـار گونـه سـوم معبـد .یزشن گاه بود اتاق گنبد دارمجزایی بود که درحیاطی بزرگ قرار داشت و فاقد نیز

گـروپ آتـشکده هـاي .در مهر است که مشتمل بریک یا چند یزشن گاه و البته بدون آدریـان اسـت او به یک جفت از اتاقها در این پالن .مهم هستند باستانی بسیاري را شناسایی کرد که داراي دو اتاق

با آدریان معلوم می کنندیا یزشن گاه هاي بیشتري را که پیش از ایـن توجه کرد که گونه آگیاري را و کارکرد دو تـا ازاتاقهـا را بـه وسـیله اسـتفاده از نیایـشهاي جدیـد در روزگار باستان وجود داشتند

.نمونه شرح دادهمذهبی به عنوان A,B)(درمیان آتشکده هایی که درباال مطرح کردیم کوه خواجه،مل هیرم و تخت سلیمان اتاق

آنها همتایان معابد تازه آگیاري شکل با آدریان هـستند و آیـا داراي یـک یـا تعـداد . داراي دو اتاقند درحقیقت اتاق شماره یـک درمعبـد مـل هیـرم برخـی از ویژگیهـایی را بیشتري یزشن گاه هستند؟

11 K.Erdmann, Das Iranische Feuerheiligtum, Leipzig 1941, p.64 ff.12 A.Godard, Les monuments du feu, Athar-e Iran ΙΙΙ, 1938,p.12.13 R. Naumann, AA 1965, pp.661-662.14 M. Boyce, On the Zoroasterian Temple Cult of Fire, JAOS 95, 1975, PP.464- 465.15 G.Gropp, art. Cit., pp.148 ff.

١١

جـایی کـه موبـدان آیینهـا و .در بر دارد که در این جا به درد یزشن گاه یا جایگاه ستایش می خورد تاقچـه جنـوبی (تورفتگیهاي کم عمقی در دیوار است.جشنهاي نیایشهاي مذهبی را برگزار می کردند

سـانتیمتر 44و متر پهنـا 70/1تاقچه غربی متر ارتفاع دارد؛ 40/1عمق و سانتیمتر60متر پهنا 96/1ف دو تا ازتورفتگیهـاي پیـدا ک.)عمق دارد و بخش باالیی تاق ضربی تاقچه طی کاوش به دست نیامد

سوم که دردیواره شـمالی کف تورفتگی .سانتیمتر بلندتر از سطح کف خود اتاق بودند 27حدود شدهی نیـز کـامالً عمیـق این تـورفتگ .سانتیمتر بلندتر از سطح کف اتاق شماره یک بود 60واقع شده بود،

در برابـرآن سـکویی گلـی .ارتفاع داشـت سانتیمتر 70سانتیمتر پهنا و تنها 60/1،)سانتیمتر 90(بودروي سطح سـکو و .که با یک الیه ضخیم ازگچ پوشیده شده بود )متر34/1×20/1×70/0(وجود داشت

درمرکـز اتـاق . بـود جلوي تاقچه ها بسته شده بود و اجاقی وجود داشت که با آجرهایی احاطه شـده تا از آجرهاي ذوزنقـه اي شـکل دریـک 15شماره یک شاه نشین کوتاه و راست گوشه اي بود که با

این سازه احتماًال بـه عنـوان محلـی بـراي قـراردادن ظرفهـا مـورد اسـتفاده قـرار .ردیف قرار داشت ور به آن اشاره کردیم و به نظـر می گرفت یا جایگاهی گرد بود که به همراه چهارتا ازتورفتگیهاي مد

.شاه نشین بلندتر شده بودمی رسید سطح کف آن اندکی از سطح کف ق مربع کـوه خواجـه نیـز بـه درد کـارکرد نظر خیلی محتمل می آید که اتاق درونی پشت اتا به

امـا بـراي اثبـات ایـن موضـوع بـه دالیـل قـاطع بیـشتري حاصـل از کاوشـهاي .مشابهی می خورد .ستان شناسی نیاز داشتیمبا

آدریـان توجـه کـرد،آتش مقـدس در آن پایـه تخت سلیمان به عنوان یک A)(گردگروپ به اتاق به هـر 16.گذاري شده بود و پایه مجسمه هاي کوچک سنگی و سکو براي پیکره ها قرارداده شده بود

را کـه داراي انتخـت سـلیم B)(حال درپرتوي کشف و شناسایی مل هیرم است که می توانیم اتـاق ساختارحوضچه اي شکل است را شناسایی کنیم و به نظرمی رسد که این احتمال که آدریـان باشـد احتمال کاملی است و ممکن است که با توجه به کارکرد وموقعیت ایـن اتـاق کوچـک و مجـزا ایـن

با تجهیـزات A)(در یک زمان غناي تجهیزات اتاق .گیردموضوع بیشتر مورد پشتیبانی و تصدیق قرار به دلیل احترامی که به آتـش مـی گذاشـتند از ((یزشن گاه و آدریان تا یک اندازه پذیرفته شده بود بخـشی A)(باور مري بویس این بود که اتاق 17.))عرضه مستقیم و پیشکش به آتش پرهیز می کردند

کرمـی کـنم کـه در به کنار دریاجه منتهی می شده و ف از راه دسته جمعی بوده که از دروازه شمالی شـرح و توصـیف کامـل بعـدي .گزارشهاي نخست کاوشهاي تخت سلیمان به آن اشـاره شـده اسـت

درمورد تجهیزات این اتاق است که به ما اجازه می داد وضعیت پایه ستونهاي آجـري پیـدا شـده در ،محلی که در امتداد دهانه شمالی بود را مشاهده کنـیم هرچنـد کـه اجـازه عبـور از اتـاق را A)(اتاق

.نمی دادپهنتر از دیگران اسـت A)(و دیوار خارجی راهرو پیرامون اتاق B)(وانگهی گذرگاه جنوبی در اتاق

بنگریـد (ی شـدند بیشتر در مورد تعیین موقعیت اتاقهایی که اظهار نظرکردیم که به دریاچه منتهی م

16 Id., ibid., p.170.17 M. Boyce, ĀtaŠkada EIr, vol.III, P.9.

١٢

که به ما این اجازه را می داد تا تصور کنیم این جاورودیهاي اصلی دو تا از اتاقهـا )6به تصویرشماره به یک باره فشارمی آوردند و این رخنه آنـان در M) (نیایشگران براي وارد شدن به حیاط بزرگ. بوده

متر اسـت دو تـا از بخـشهاي 46راهرویی که طول آن تقریبًا. بخش شمال شرقی خارج ازکنترل بود ساختمان را از هم جدا کرده که در واقع بیشترراهی مطمئن براي زایرانی بود که که مایل بودنـد بـه

.بخش غربی وارد شوند) آتـش پیـروزي (بر طبق فرضیه گروپ معبدهاي جدید آگیاري به طورمعمول جایگاه آتش بهـرام

.د باستانی مشابهی را داشته باشیم؟دراین حالت می توانیم انتظارمعاب. هستندهمانطور که در باال اشاره کردیم طرح عمومی سه تا از معابد باستانی که به عنوان نخستین نمونه

فاقد هرگونه از ویژگیهاي خاصی بودنـد کـه بـراي معابـد هاي معابد آگیاري مورد توجه قرارگرفتند م بودند و فاقد سـازه حوضـچه اي شـکلی بودنـد کـه فاقد دو تا از اتاقهاي مرتبط با ه .آگیاري قائلیم

سازه هاي کـامالً بزرگـی کـه درون .مخصوص نیایشهاي مذهبی بود ودر مرکزاتاق آدریان قرار داشت معبدهاست آتشدانهایی هستند که همچنین براي نگه داشتن آتش مقدس یا آتش بهـرام بـه انـدازه

.کافی بزرگنددوباره درکوه خواجه مطرح بود نمی توانست این کار ویـژه به طورقطع آنچه که به عنوان پوششی

سانتیمتر بلنـدي داشـت وآخـرین پلـه روي آن تنهـا 51تنها .را تمام کند زیرا که خیلی کوچک بود احتماًال از محل دیگري به این جا آورده شده بود،ممکن اسـت پـس 18.سانتیمتر ارتفاع داشت 5/25

.داده شده آورده شدهاز این که آتش بهرام در معبد قراردر بقایاي معبد تخت سلیمان قطعات چندي از آتـشدانهاي سـنگی یافـت شـد کـه شـبیه بدنـه

انتهاي آنها شبیه مکعب سه بعـدي .سانتیمتر ارتفاع داشتند 90تا 60ستونهاي سنگی بودند که بین مربعـی پیـدا شـد همچنین سکوي بشقابی شکل و .بود که البته اندکی پهنتر ازخود بدنه ستون بودند

اما این نسبتاً قطعی است که هیچکـدام از ایـن .که ممکن بودتاج یا سرستون یکی ازبدنه ستونها بوده قرارداده نشده بودند،زیرا که آخرین پله سـنگی گـرد B)(سکوها درون سازه حوضچه اي شکل دراتاق

به شکل مکعب سه بعـدي در حالی که انتهاي آتشدان سنگی که .سانتیمترقطر دایره آن بود 65بود و .سانتیمترداشت37تا 25بود قطر دایره اي در حدود

با وجود این به نظر می رسد آتشدان استواري که درون سازه حوضچه اي شکل درمل هیرم پیـدا اگرچـه بخـش بـاالیی آن بـه .شد هرآنچه را که براي نگه داشتن آتش بهرام نیاز بوده را انجـام داده

که شکل آن به صورت ساعت شـنی بـوده یـا واند اندکی این تردید را ایجاد کند که می ت.دست نیامد قطعات شکسته لوحه با الیه ضخیمی از اندود گـچ .فاظت می شده حنه؟والبته توسط لوحه گلی مربع

.صیقل داده شده پوشیده شده بوده که در زمـان کـشف روي سـطح کـف اتـاق پراکنـده شـده بـود لبه سطح افقی باریک ترین نقطه تنه ستون آتشدان به طوردقیق درارتفاعی به می توان ادعا کرد که

43سطح از بخش باقیمانده تنـه سـتون در حـدود بلندي قرار داده شده بودو پایین ترین 2/1اندازه . سـانتیمتر بـوده 86ممکن است فرض کنیم که بلندي تنه ستون بـه میـزان .سانتیمتر ارتفاع داشت

18Das,, medische, Grabrelief von Deh Now, Stir 28, 1999,p.25.این موضوع همچنین نظر هوف است.

١٣

سـانتیمتر را هـم بـراي لوحـه 20(سانتیمتر بوده106تفاع کلی آتشدان درحدود پس ممکن است ار .)مربع روي آن اضافه نمودیم

بنابراین حدس مـی زنـیم کـه اطـراف .سانتیمتر است 46/1کلفتی پا یین ترین بخش تنه ستون .سانتیمتر اندازه داشته،اگر تناسب قرینه حفظ شده بود50/1لوحه مربع رویی سرانجام

ق نمایان آتشدانهاي رسم شده روي سکه ها ومهرهاي اشکانی وساسـانی باآتـشدانهاي سـنگی فرواین نمونه که دربنـدیان پیداشـد .کوه خواجه وتخت سلیمان به طور کامل برجسته وقابل توجه است

بنابراین به نظر مـی رسـد شـباهت بـین .یافت شدروي پایه پله اي نبوده و آتشدانی که در مل هیرم هایی که روي پایه هاي پله اي شکل قرار دارند نشان از طبقه بندي متفاوت آتش دارد،در باور آتشدان

.فروزان تراست)BahramĀtaŠ(نسبت به آتش بهرام )ĀtaŠ-i Aduran(من آتش آذرانورودي ایـن اتـاق ازمیـان .تخت سلیمان پیدا شـد )PD(سه پایه ستون پله اي بزرگ درمرکز اتاق

اهراً اهمیتـی ظـ دار درازي عبور می کرد که مشتمل برتعـدادي از ویژگیهـایی بـود کـه تاالر ستون 2رودلف ناومان این تاالرستون داررا با طرحهاي کـاخ دامغان،تپـه میل،کـاخ شـماره .مذهبی داشتند

درغرب مجموعه ترکیبی تخـت سـلیمان را بـه عنـوان )PD(و اتاق کیش و سروستان مقایسه کرده جایی که در آن نیایـشهاي مـذهبی .ی که نماز خانه کوچک بوده تفسیروتحلیل کرده گونه اي از محل

به هر حال مري بویس بـه بحـث و تحلیـل در مـورد 19.درحضورتعدادي از نیایشگران انجام می شده بـه آنچـه کـه توسـط راهروهـاي بلنـد اتاق اصلی نیایشگاه آذرگشنسپ توجـه کرد،بـه دسـت یـابی

هوف مقایسه اي بین طـرح مجموعـه هـاي ترکیبـی غـرب و 20.می شد وتاالرهاي ستون دارحمایت به عمل آورد که این هم بیشتر بیانگر این موضـوع بـود معبدهاي قرون وسطی و جدید جنوب ایران

هوف تصورمی کرد تفاوتی کـه در طرحهـا و کارکردهـاي .که آتش آذران،فروزان تراز آتش بهرام بوده زمان دیده می شود را می توان به وسیله تفاوت طبقـه بنـدي معبدهاي تخت سلیمان آن هم دریک

21.نیایش آتش در آنها شرح داد

یافتـه هـاي .این موضوع با آنچه که در باال به آن اشاره نمودیم به طور کامـل مطابقـت مـی کـرد بود و همچنـین نویسنده حاضرطرح خاصی رابازگو نمی کرد،اما وسایلی که درارتباط با معبد باستانی

شدانی یکپارچه بدون پایه پله اي شکل که درون ساختارحوضچه اي شکل حصارکـشی شـده قـرار آتداشت به ما این اجازه را می دهد طبقه بندي خاصی را در مورد آتشی که در آن مـورد نیـایش قـرار

22.می گرفت را تعیین کنیم

19 R.Naumann, AA 1975, PP. 156-160.20 M.Boyce, JAOS 95, 1975, P.465.21 D.Huff, Der Takht-i Nishin in Firuzabad, AA 1972, p. 532.

یعنی محلی که آتشدان . متفاوت است) دال و ب(این موقعیت براي آتشکده شرقی و ایرانی که درسرخ کتل پیدا شده یعنی اتاقهاي .22ح رویی آن وجود در آن جا حفره کم عمقی با آثارسوختگی و خاکسترهایی درمرکزسط. مربع شکل در آن به خوبی حفظ شده بود

.کناره هاي آتشدان به وسیله نقش برجسته پرنده هاي بزرگ تزیین گردیده بود.داشتD.Schlumberger,M.Le Berre, G. Fussman, Sourkh Kotal en Bactriane, Paris 1983, pp. 41-42.

ود و گواهی بود بر نیایشگاه آتش درمنطقه شرق قابل مقایسه بStupas)(تزیینات آتشدان و شکل خاص آن بیشتر با استوپاهاي بودایی.ایران

١٤

آتـش آذران درآن مـورد تخت سلیمان محلی بوده که)PD(کنیم که اتاق دمی توانیم چنین پیشنها نیایش قرار می گرفته ونه تنها با وجود پایه پله اي شکل حمایت مـی شـده بلکـه همچنـین توسـط

.آتشدانی که روي آن بوده و اندازه هاي آن قابل تصور است مراسم درون آن شکل خاصی داشته که از آجرهاي پختـه )PD(اندازه پایین ترین پله مربع شکل ازبین سه پایه پله اي یافت شده در اتاق

در حالی که باالترین آنها که مدور بود از سنگ ساخته شـده . متر است 63/1×63/1شده ساخته شده بنابر این کلفتی آتـشدانی کـه زمـانی روي آن قرارداشـته . سانتیمتربود 65بود و کلفتی آن درحدود .نمی توانسته بزرگتر باشد

گ تپه روي دوپایه پله اي قـرار داشـت هـم داراي انـدازه به طورقابل تصوري آتشدانی که درتورن آثارمدورباقیمانـده سـطح .متربـود 10/1×10/1اولین پایه پله که تقریباً راست گوشه بود .مشابهی بوده

54رویی پله باالیی احتماًال براي قرار دادن پایه آتشدان ساخته شده بود که قطر دایـره آن برابـر بـا 23.سانتیمتر بود

تخت سلیمان و آتشدان تورنگ تپـه بـه طورقابـل )PD(ین هردو آتشدان یعنی آتشدان اتاق بنابرا.اما احتماالً درمیزان بلندي مشابه اند.توجهی باریک تر ازآتشدان معبد مل هیرم هستند

آتشدانی که در این محل پیدا شـد داراي .موقعیت مشابهی را در بندیان می توانیم مشاهده کنیم اي بود،بدنه ستونی که به شکل ساعت شـنی بـود وروي آن هـم سـه پایـه قـرار گرفتـه سه پایه پله

ــود ــشدان .ب ــاع آت ــانتیمتربود102ارتف ــشدان .س ــه روي آت ــاالترین پل ــر25/1×25/1(ب ــود و در )مت بمی بایستی تأکید کنیم آتـشدانی . سانتیمترعمق داشت 10تا 8مرکزتورفتگی مدوري داشت که بین

.ده،منحصر به فرد ترین و کامل ترین آتشدانی است که تاکنون پیدا شدهکه ازبندیان به دست آمب بـه عنـوان ارزشـمند تـرین وجـذا می توانیم به آتشدانهاي بندیان و مل هیرم تاکنون در واقع

همچنـین آتـشدانهایی کـه در آتـشکده هـاي جدیـد ایرانـی احیـاء . اشـاره کنـیم ترین درنوع خود این یک انطبـاق صـرف و خـشک و خـالی نیـست،بلکه مـا .اخته شده اندگردیده اند ازخشت یاگل س

.می توانیم یک سنت درازمدت راببینیم که دست کم از دوره ساسانی اقتباس گردیده

:اختصارهاAA Archäologischer AnzeigerAMI NF Archäologische Mitteilungen aus Iran, Neue FolgeEIr Encyclopaedia IranicaEW East and WestStIr Studia IranicaJAOS Journal of the American Oriental Society

:پی نوشت*:است ازاین نوشتار برگردانی

Kaim, Barbara., 2004 “Ancient Fire Temples In The Light Of The Discovery At MeleHairam” in Iranica Antiqua,vol.XXXIX. PP.323-337.

23 .R. Boucharlat, op. cit., p.65.

١٥