12. Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Emilia Niemiec–Jasińska

Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych 346[04].Z1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007


1

Recenzenci: mgr Grażyna Mokrzycka dr Andrzej Niesporek Opracowanie redakcyjne: inż. Danuta Szczepaniak Konsultacja: dr Dorota Koprowska Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.03 „Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1 Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 15 4.1.3. Ćwiczenia 15 4.1.4. Sprawdzian postępów 19

4.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia 20 4.2.1. Materiał nauczania 20 4.2.2. Pytania sprawdzające 28 4.2.3. Ćwiczenia 29 4.2.4. Sprawdzian postępów 31

4.3 Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób niepełnosprawnych 32 4.3.1. Materiał nauczania 32 4.3.2. Pytania sprawdzające 38 4.3.3. Ćwiczenia 38 4.3.4. Sprawdzian postępów 41

4.4 Metody pracy z ludźmi starszymi 42 4.4.1. Materiał nauczania 42 4.4.2. Pytania sprawdzające 46 4.4.3. Ćwiczenia 47 4.4.4. Sprawdzian postępów 49

5. Sprawdzian osiągnięć 50 6. Literatura 55


3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności rozpoznawania potrzeb i problemów podopiecznych.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś mieć

opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem, − cele kształcenia programu jednostki modułowej, − materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do

wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów, − zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający

wykaz materiałów, środków dydaktycznych do realizacji ćwiczenia oraz pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. Zaliczenie ćwiczeń jest dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w programie jednostki modułowej,

− sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,

− sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi, − literaturę.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.


4

Schemat układu jednostek modułowych

346[04].Z1

Działalność opiekuńcza

346[04].Z1.01 Planowanie

i organizowanie pracy opiekuńczej

346[04].Z1.02 Stosowanie metod pracy

socjalnej

346[04].Z1.03 Rozpoznawanie potrzeb

i problemów podopiecznych

346[04].Z1.04

Wykonywanie zabiegów higieniczno-pielęgnacyjnych

346[04].Z1.05 Pomaganie osobom

niepełnosprawnym w korzystaniu z programów rehabilitacyjnych


5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − wskazywać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej, − identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania, − identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka, − identyfikować zasady planowania pracy, − identyfikować podstawowe kwestie społeczne, − charakteryzować strukturę pomocy społecznej, − identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną, − formułować i wyrażać opinie, − aktywnie słuchać, − formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji, − uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.


6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności, − określić konsekwencje niepełnosprawności, − określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych, − zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich źródła, przejawy oraz wpływ na

funkcjonowanie podopiecznego, − zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności, − rozpoznać patologie społeczne, ich źródła i przejawy, − scharakteryzować metody rewalidacji osób z niedorozwojem umysłowym, niewidomych,

niesłyszących, głucho-niewidomych, starych i przewlekle chorych, − opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie

podopiecznego, − opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych

możliwości, − scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka, − rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego, − zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem, − dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji socjalnej

podopiecznego, − wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego.


7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje 4.1.1. Materiał nauczania

Osoby niepełnosprawne stanowią około15 % populacji w rozwiniętych gospodarczo krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3% ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą niepełnosprawną lub za taką się uważa.

Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawności jest trudne. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.

Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): osoba niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne.

Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności

biologiczny społeczny psychologiczny Dysfunkcjonalność organizmu Niezdolność do pełnego

uczestnictwa w życiu społecznym: − pełnienia ról społecznych, − podejmowania odpowiedniej

aktywności społecznej.

Utrata, częściowa lub pełna, zdolności do podmiotowego organizowania własnego działania, co utrudnia zaspokojenie potrzeb i wywiązywanie się z zadań narzucanych przez otoczenie społeczne

Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na:

− wrodzoną, − nabytą.

Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej choroby, określa się mianem traumy psychicznej. Informacje o nowym położeniu dotyczą spraw podstawowych i pojawiają się nagle, doprowadzając do wystąpienia przeżyć wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco (za S. J. Kohl): 1) walka o przeżycie – strach, bezradność, 2) wyobrażenie śmierci, 3) zaburzenia myślenia – myślenie chaotyczne, nieuporządkowane, 4) odczucia fantomowe – poczucie dezorientacji we własnym ciele, 5) lamentowanie, 6) próby zrozumienia kalectwa – irracjonalne obwinianie siebie, innych, losu za to, co się

wydarzyło, 7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała – próby usunięcia uszkodzonego fragmentu

ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego, 8) samotność, 9) utrata ról społecznych, 10) ograniczenie aktywności zawodowej.


8

Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne.

Inaczej sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób nie ma znamion traumy. Informacje o istniejących anomaliach somatycznych dochodzą do ich świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do niepełnosprawności.

Biorąc za kryterium podziału rodzaj niesprawności, wyróżniamy: 1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzenia narządów zmysłu, do których

należą: − osoby niewidome i słabowidzące, − osoby niesłyszące i słabosłyszące.

2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą: − osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu, − osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.

3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą: − osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną, − osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na

epilepsję – z zaburzeniami świadomości. Osoby niewidome i słabo widzące

Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały: 1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności:

− osoby niewidome od urodzenia, − osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia.

2. Ze względu na stopień niepełnosprawności: − osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba całkowicie

niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji), − osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba

całkowicie niezdolna do pracy). 3. Ze względu na możliwości wzrokowe:

− osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła, − osoby niewidome z poczuciem światła, − osoby słabo widzące, szczątkowi widzące, niedowidzące.

4. Ze względu na rodzaj schorzenie: − osoby o ustabilizowanym widzeniu, − osoby o zmiennym widzeniu.

5. Ze względu na rodzaj choroby: − osoby z obniżoną ostrością, − osoby z ograniczonym polem widzenia.

6. Ze względu na wielość chorób − osoby tylko niewidome, − osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi). Polska definicja opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia osoby ze

względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku: 1. Osoby niewidome – zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od

urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek cokolwiek widzieli.

2. Osoby ociemniałe – zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy posługiwali się wzrokiem lecz go utracili nagle lub stopniowo.


9

3. Osoby szczątkowo widzące – zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy mają bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku.

4. Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu zaistnienia ich powstania.

5. Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności z planowaniem i/lub wykonaniem czynności, ale która może poprawić swoje funkcjonowanie wzrokowe przez wykorzystanie pomocy optycznych i nieoptycznych, dostosowanie otoczenia i/lub używanie technik związanych z poruszaniem się w otoczeniu (A. Corn). Brak wzroku powoduje:

− niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń i postępu myśli,

− ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych, − ograniczenie samodzielności, − zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości, − utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną, − zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania

społecznego przez naśladownictwo, − ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych, − uczucie osamotnienia, − blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności, − ograniczenie swobody ruchu, − występowanie stanów frustracyjnych. Głuchota i niedosłuch

Głuchota i niedosłuch – stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu pełnej głuchoty: 1) lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli) – ograniczenia w słyszeniu mowy, 2) umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli) – trudności w słyszeniu potocznej

mowy, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu, 3) znaczny niedosłuch (70–90 decybeli) – konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający

rozumienie mowy drogą słuchowa, 4) głuchota – (więcej niż 90 decybeli) – mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy

aparatury i treningu słuchu. Wady słuchu mogą być:

− dziedziczne (występują też u innych członków rodziny), − wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży), − nabyte.

Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie. Niesprawność fizyczna

Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią, obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju. Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Osoby z uszkodzeniem anatomicznej budowy narządu ruchu – osoby te mają uszkodzenia kości i mięśni kończyn, spowodowane urazami lub amputacjami.


10

Rys. 1. Niepełnosprawność fizyczna Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych:

− porażenie – całkowite zniesienie czynności ruchowych (paraliż, bezwład ) − niedowład – częściowe zniesienie czynności ruchowych – obniżenie sprawności

i poprawności wykonywania ruchów, osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów, itp. Główne postacie porażenia lub niedowładu to:

− hemiplegia – połowiczne porażenia jednej strony ciała − paraplegia – porażenie kończyn dolnych − teraplegia (kwadroplegia) – porażenie wszystkich czterech kończyn

Osoby z deformacjami narządu ruchu – deformacje te objawiają się nieprawidłowościami lub uszkodzeniami anatomicznej budowy narządu ruchu lub poszczególnych jego elementów. Mogą one być spowodowane wadami wrodzonymi lub chorobami kości i mięśni narządu ruchu, zwłaszcza chorobami reumatycznymi.

Problemy związane z niepełnosprawnością ruchową obejmują różnorodne aspekty życia człowieka – od niedostosowania środowiska zewnętrznego do problemów jednostki.

Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa i niezależności może powodować stany stresowe i frustracyjne. Niepełnosprawność psychiczna

Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie występującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno- -kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy.

Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału upośledzenia umysłowego iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia: − upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50–75), − upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35–50), − upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20–35), − upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0–20).

Osoby z niepełnosprawnością

fizyczną

Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych

Osoby ze zdeformowanymi narządami ruchu

Porażenie

Niedowład


11

Przyczyny upośledzenia umysłowego: − prenatalne – warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem

(dziedziczne, wrodzone), − postnatalne – powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy

okołoporodowe, niedotlenienie). Dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści,

swoje myśli wyrażają w sposób rozległy, używając często niewłaściwych wyrażeń. Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna dla tych dzieci jest również pamięć mechaniczna. W ich umyśle występuje zjawisko perseweracji – czyli uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia, przedmiotu, które przestały być już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych niż ustnych odpowiedziach. Pomimo upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego, u dzieci tych zachowana jest zdolność nauczenia się mowy, a także czytania, pisania i liczenia.

Terminem „upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym” obejmuje się stopień umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej. Jednostki upośledzone w takim stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele większy niż u lekko upośledzonych. Dzieci te charakteryzuje: wolniejsze tempo spostrzegania, słabsza pamięć, ubogi zasób słownictwa, myślenie konkretno-obrazowe, co powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych: czasu, przestrzeni, itp.).

U dziecka głębiej upośledzonego umysłowo istnieje jednak silna potrzeba komunikowania się z otoczeniem. Pojęcie komunikowania się obejmuje różne formy zachowania się dziecka i jego relacji z otoczeniem. Dzieci te porozumiewają się zgodnie ze swymi możliwościami, tak za pomocą form słownych, jak i form bezsłownych. Ich wypowiedzi są często bełkotliwe, zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa – jako instrument służący porozumiewaniu się – wykształca się należycie. Czasami jednak pozostaje zachowane rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak.

Z uwagi na duże opóźnienia i zaburzenia mowy, szczególnego znaczenia nabierają pozawerbalne sposoby komunikowania się z otoczeniem, takie jak: gestowe, mimiczno- -dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe. Znajomość tych sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby, dążenia, stany emocjonalne i relacje na otrzymane polecenia.

Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u dzieci upośledzonych jest trudne, szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzi naruszona sprawność ruchowa, wady sensoryczne, brak rozumienia, czy też anatomiczne. Dzieci te mają trudności w opanowaniu mowy, nie wysyłają one wystarczająco czytelnych sygnałów komunikacyjnych, słabo nawiązują kontakty z spoza kręgu najbliższych lub nie nawiązują ich wcale. Dlatego należy uczyć je takich sposobów komunikacji, które by były w pełni dla nich zrozumiane, i aby mogły za ich pomocą nawiązywać stosowne do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi.

Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie. Sprawności te są często w małym stopniu opanowane, a ich uczenie się przebiega bardzo wolno. Dziecko napotykając na niepowodzenia załamuje się i rezygnuje, wycofuje się z wykonywania zadań. Taka sytuacja nie sprzyja ogólnej aktywności poznawczej jednostki i jeszcze bardziej ogranicza jego możliwości rozwojowe. W tym przypadku ważna jest


12

metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania dziecku takiego środowiska, w którym będą dominować nagrody, pochwały, w którym będzie osiągało sukcesy i będzie akceptowane przez innych.

Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się i nabywania nowych doświadczeń.

Zaburzeniami osobowości występują u około 2,1% – 18% populacji, częściej u ludzi młodych i mężczyzn.

Podział zaburzeń osobowości (zgodnie z ICD – 10): 1) Specyficzne zaburzenia osobowości – głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce

zachowań (dotyczą myślenia, emocji, spostrzegania). Ujawniają się już w okresie dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia. Wyróżniamy wśród nich:

− osobowość paranoiczna – nadmierna wrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie, długotrwałe przeżywanie przykrości, podejrzliwość i tendencja do dostrzegania wszędzie wrogości, nawracające i nieuzasadnione podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej partnera, stosowanie „spiskowej teorii” do wyjaśniania wszelkich wydarzeń,

− osobowość schizoidalna – ograniczenie kontaktów z innymi ludźmi, chłód emocjonalny, mała zdolność do wyrażania uczuć i dostrzegania uczuć przeżywanych przez innych, niepodejmowanie działań mających na celu poszukiwanie przyjemności, samotność, brak wrażliwości na obowiązujące normy i zwyczaje społeczne,

− osobowość chwiejna emocjonalnie – tendencja do działań impulsywnych bez uwzględniania konsekwencji tych działań , brak stabilności emocjonalnej, niezdolność do planowania własnej przyszłości, skłonność do wybuchów gwałtownego gniewu i gwałtownych zachowań. Tu też osobowość borderline.

− osobowość antyspołeczna (dyssocjalna) – nieliczenie się z normami społecznymi, z uczuciami innych osób, lekceważeniem norm i zobowiązań społecznych, trudność w utrzymywaniu stałych związków z innymi osobami, łatwość reagowania agresją i zachowaniami gwałtownymi, nieadekwatnymi do sytuacji, niezdolność do przeżywania poczucia winy,

− osobowość histeryczna – nadmierna ekspresja emocji, dramatyzowanie, podatność na wpływy, płytka i chwiejna uczuciowość, nadmierna koncentracja na własnej osobie, własnym wyglądzie. Często są to osoby egocentryczne, uwodzicielskie w zachowaniu i manipulujące innymi przy osiąganiu własnych celów,

− osobowość obsesyjno-kompulsywna – nadmierna dokładność, skrupulatność, powątpiewanie, ostrożność, nadmierna pedanteria i uległość wobec konwencji społecznych, sztywność, upór, trudności w podejmowaniu decyzji, pojawianie się natarczywych myśli lub impulsów,

− osobowość lękliwa – ciągłe i wszechogarniające poczucie napięcia i niepokoju, poczucie niższości w stosunku do innych ludzi, niechęć do wchodzenia w bliższe związki z innymi ludźmi, poczucie społecznego nieprzystosowania.

− osobowość zależna – nieumiejętność podejmowania decyzji, nadmierna zależność od bliskich i podporządkowanie im swoich potrzeb, zachęcanie innych do przejmowania odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe, spostrzeganie siebie jako osoby bezradnej, niekompetentnej, bezsilnej.

2) Zaburzenia nawyków i popędów (pozbawione wyraźnej i racjonalnej motywacji powtarzanie działań, które zazwyczaj szkodzą podmiotowi i innym osobom):

− patologiczny hazard – intensywny, trudny do opanowania popęd do gry, − patologiczne podpalanie (piromania), − patologiczne kradzieże (kleptomania).


13

Niemożność powstrzymania się od kradzieży przedmiotów niepotrzebnych, które są następnie wyrzucane, oddawane lub kolekcjonowane. Kradzieże poprzedza narastające napięcie, przechodzące w poczucie zadowolenia w czasie ich trwania. 3) Zaburzenia identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych: − transseksualizm – pragnienie bycia uznanym za osobę płci przeciwnej, niezadowolenie

z posiadania anatomicznych cech płciowych, − transwestytyzm – nie występuje tutaj pragnienie trwałej zmiany płci, − fetyszyzm – konieczność posiadania pewnych przedmiotów jako bodźców do

uzyskiwania pobudzenia oraz satysfakcji seksualnej, − ekshibicjonizm, − pedofilia, − sadomasochizm.

Zaburzenia psychiczne to utrudnienia funkcjonowania społecznego i/lub psychicznego jednostki, noszące znamiona cierpienia, zlokalizowane wokół objawu osiowego.

Zaburzenie psychiczne wg definicji w DSM – IV: „klinicznie znaczące zachowanie lub zespół czy wzorzec psychologiczny, który pojawia się u danej osoby i wiąże się z cierpieniem, upośledzeniem (pogorszeniem w jednej lub wielu ważnych dziedzinach funkcjonowania), znacznie zwiększonym ryzykiem śmierci, bólu, upośledzenia lub utraty wolności. Dodatkowo ten objaw lub wzorzec nie może być po prostu zgodną z oczekiwaniami reakcją na konkretne wydarzenia, takie jak na przykład śmierć ukochanej osoby” (Gross, McIlveen). 1. Psychozy endogenne – są wynikiem czynników wewnętrznych np. uszkodzenie mózgu,

wadliwy system przemiany materii: − psychozy schizofreniczne, − psychozy afektywne, np. cyklofrenia, paranoja, obłęd,

2. Egzogenne zaburzenia psychiczne uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi, np. związkami toksycznymi (alkohol, ołów).

3. Psychozy reaktywne – wywołane silnym urazem psychicznym. 4. Psychozy wieku inwolucyjnego – związane z procesami starzenia się, np. melancholia

starcza, charakteropatia, starcza choroba Alzheimera. 5. Depresje np. wieku dojrzewania, poporodowa, starcza. 6. Zaburzenia wieku rozwojowego:

− zaburzenia destrukcyjne, − zaburzenia emocjonalne, − zaburzenia nawyków i odżywiania, − zaburzenia rozwoju, − zaburzenia identyfikacji z płcią.

7. Nerwice, np. neurastenia, histeria, nerwica lękowa, nerwica natręctw. Schizofrenia

Ryzyko zachorowania na schizofrenię wynosi około 0, 85%. Statystycznie najczęściej pojawia się pomiędzy okresem dojrzewania a 35 rokiem życia. Wśród czynników predysponujących do zapadnięcia na tą chorobę wymienia się: − czynniki genetyczne, − czynniki przed – i okołoporodowe, − czynniki psychodynamiczne i rodzinne, − stresy i czynniki psychospołeczne.

Wyróżniamy trzy podstawowe (osiowe) objawy schizofrenii: 1. Autyzm – skupienie uwagi chorego na swoich przeżyciach wewnętrznych, co przyczynia

się do utraty kontaktu ze światem zewnętrznym.


14

2. Zaburzenia życia uczuciowego – rozszczepienie i obniżenie uczuciowości wyższej; utrata związków emocjonalnych z otoczeniem i pogłębianie autyzmu; reakcje emocjonalne stają się nieadekwatne.

3. Rozszczepienie osobowości – brak więzi pomiędzy poszczególnymi funkcjami psychicznymi, np. paramimia, zaburzenia toku myślenia, ambiwalencja uczuć. „10 tez o schizofrenii” – informacje na podstawie materiałów Światowego Towarzystwa

Psychiatrycznego: 1. Schizofrenia jest chorobą i wymaga leczenia. Nikomu nie można przypisywać winy za

zachowanie. 2. Schizofrenia jest chorobą o wielu wymiarach i nie jest tylko chorobą mózgu. Przebieg

choroby jest bardzo różny. 3. Schizofrenia jest nie tylko chorobą, jest także doświadczeniem chorej osoby i grupy

najbliższej otaczającej tę osobę (zwłaszcza rodziny) – nierzadko łatwiej unieść ciężar choroby niż wyzwolonych jej przebiegiem doświadczeń.

4. Schizofrenia nie jest chorobą dziedziczną, nie wiadomo co jest przenoszone, najprawdopodobniej sprzyjająca zachorowaniu cecha podatności a nie sama choroba.

5. Schizofrenia nie jest chorobą nieuleczalną i rokowanie jest zróżnicowane. 6. Jest schizofrenia – nie ma „schizofreników”, zawsze obok chorych można dostrzec

zdrowe aspekty funkcjonowania u każdej chorej osoby. 7. Chory na schizofrenię nie przestaje być człowiekiem, osobą, obywatelem. Choroba nie

podważa człowieczeństwa chorych, nie narusza ludzkiej godności, nie ogranicza praw (poza wyjątkowymi sytuacjami), nie pozbawia ani słabości ani talentów, choć może je uwypuklać.

8. Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe. 9. Chorzy na schizofrenię oczekują szacunku, zrozumienia i pomocy. 10. Schizofrenia rzuca światło na pytania egzystencjalne o granice poznawalności świata

i własnych przeżyć, o granice między złudzeniem a rzeczywistością, o kryteria prawdy i fałszu.

Choroby afektywne Choroby afektywne to grupa zaburzeń psychicznych polegających na okresowym

występowaniu zaburzeń nastroju, emocji, aktywności w postaci zespołów depresyjnych, a u niektórych również zespołów maniakalnych: − choroba afektywna jednobiegunowa – występują tylko stany depresyjne, rzadziej tylko

maniakalne, − choroba afektywna dwubiegunowa (cyklofrenia) – występują zespoły depresyjne

i maniakalne. Cyklofrenia charakteryzuje się przemiennym występowaniem wyraźnych okresów

depresji i manii, które mogą, ale nie muszą być przedzielane okresami bez zaburzeń. Objawy psychotyczne występują głównie w okresach manii i objawiają się stałym pobudzeniem, wygórowaną samooceną, nastawieniami wielkościowymi, nieprzemyślanym wydawaniem pieniędzy, nierozważnymi kontaktami seksualnymi. Zespoły zaburzeń psychicznych

Zespół psychoorganiczny – zespół objawów, które mogą powstać na skutek uszkodzenia tkanki mózgowej. Czynniki powodujące jego powstanie mogą być różnorodne: − zatrucie, np. alkoholem, − zakażenie, np. zapalenie mózgu, − uraz, − zmiany niedokrwienne.


15

Zespół psychoorganiczny dzieli się ogólnie na 3 typy: 1. Typ oligofreniczny – upośledzenie sprawności, powstaje bardzo wcześnie, przed lub

krótko po porodzie – inaczej upośledzenie umysłowe. 2. Typ otępienny – powstaje u człowieka, który sprawność posiada, dominuje obniżenie

sprawności intelektualnej i zaburzenia pamięci. 3. Typ charakterologiczny – dominują zmiany charakteru, natomiast obniżenie sprawności

intelektualnej może być niewielkie. W symptomach tego zespołu można wyróżnić grupy objawów, które w różnym natężeniu

występują u wszystkich dorosłych: − zaburzenia pamięci (dotyczą początkowo pamięci świeżej, później dochodzi do utraty

pamięci dawnej), − obniżenie sprawności myślenia (dochodzi do niego z różnych przyczyn, najdłużej

pozostają te czynności, które były najlepiej wykształcone i najdłużej ćwiczone, − zmiany życia uczuciowego (obniżenie uczuć wyższych, chwiejność uczuć, drażliwość,

wybuchowość), − zmiany charakteropatyczne (niekorzystne zmiany charakteru), − inne objawy np. odwrócenie rytmu dnia, nasilanie się pewnych objawów nocą.

W zależności od występowania i nasilenia objawów można wyróżnić: − zespół psychoorganiczny otępienny, − zespół psychoorganiczny charaketropatyczny. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka jest definicja osoby niepełnosprawnej? 2. Jakie są poziomy niepełnosprawności? 3. Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną? 4. Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności? 5. Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej? 6. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością? 7. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej? 8. Co oznacza termin upośledzenie umysłowe? 9. Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń osobowości? 10. Jakie są osiowe objawy schizofrenii? 11. Jakie są przyczyny otępienia?

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotycząca problemów osób niepełnosprawnych, 2) okreslić ograniczenia osób niepełnosprawnych na poziomie biologicznym,

psychologicznym i społecznym, 3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli, 4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy, 5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.


16

Wyposażenie stanowiska pracy: − pozycje literatury na temat osób niepełnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem

do Internetu), − arkusze papieru, − mazaki, − tablica, − magnesy, − wzór tabeli:

Konsekwencje Rodzaj niepełnosprawności biologiczne społeczne psychologiczne

SENSORYCZNA

1. USZKODZENIE NARZĄDU

WZROKU

2. USZKODZENIE

NARZĄDU SŁUCHU

FIZYCZNA

PSYCHICZNA

Ćwiczenie 2

Korzystając z informacji zawartych w Poradniku dla ucznia oraz z dostępnej literatury dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia umysłowego.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo, 2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich

stopnia niepełnosprawności pod kątem: − umiejętności interpersonalnych, − wyrażania emocji, − komunikacji, − zdolności do samoobsługi, − zdolności uczenia się, − zdolności do pracy

3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia upośledzenia: − lekkiego, − umiarkowanego, − znacznego, − głębokiego,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy, 5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.


17

Wyposażenie stanowiska pracy: – pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer

z dostępem do Internetu), – arkusze papieru, – mazaki, – tablica, magnesy. Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku. Opis przypadku Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.

Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego. W wieku 65 lat przeszedł na emeryturę, wolny czas spędzał na podróżach i lekturze, prowadził bogate życie towarzyskie – miał grupę dobrych znajomych, z którymi grywał w brydża. Obecnie został przywieziony do szpitala przez Pogotowie Ratunkowe, gdyż przewrócił się w mieszkaniu. Ponieważ nie był w stanie się podnieść, żona pana Krzysztofa wezwała lekarza.

Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie wiedział gdzie się znajduje (mówił: „dworzec”), nie pamiętał aktualnej daty („1976”), błędnie podawał własne dane osobowe. Poproszony o podpis przy przyjęciu do szpitala nie potrafił użyć długopisu. Nie pamiętał też imienia swojej żony – twierdził, że umarła kilka lat temu, nie poznawał osoby stojącej obok. Na proste pytania: „czy boli?” „czy chce się panu pić?” potrafił udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Przy bardziej skomplikowanych odpowiadał „nie wiem” lub milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.

Żona pacjenta przypomniała sobie, że około 5 lat po przejściu na emeryturę pan Krzysztof stał się bardziej nerwowy. Szczególnie irytował go „nieporządek i bałagan w domu”. Objawiało się to tym, że „ciągle coś nie było na swoim miejscu”. Pacjent często nie mógł znaleźć okularów, pantofli, zegarka. Stopniowo przestał widywać się ze znajomymi, twierdził, że „rozmowy go męczą”. Nie wykazywał dawnego zainteresowania polityką, przestał czytać książki. Wolny czas spędzał na spacerach. Niestety, trzy lata temu zabłądził w pobliskim parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził sam z domu, „bo można łobuzów w parku spotkać”. Spędzając czas w domu stawał się coraz bardziej bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania. „Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie mówił”. Stopniowo utracił zdolność do posługiwania się sztućcami, nie poznawał swoich dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z opisem przypadku, 2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe, 3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności, wykorzystując wiedzę zawartą w materiałach

dla ucznia, 4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę, 5) uporządkować zapisy, 6) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy, 7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów,


18

Wyposażenie stanowiska pracy: − pozycje literatury na temat rodzajów niepełnosprawności i typów chorób, (ewentualnie

komputer z dostępem do Internetu), − arkusze papieru, − mazaki, − tablica, − magnesy. Ćwiczenie 4

Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku. Opis przypadku Marcin zawsze był idealnym dzieckiem, spokojnym, grzecznym i wrażliwym. Nie

sprawiał problemów wychowawczych, w szkole uczył się dobrze aż poszedł do liceum. Według matki tam przestał się uczyć, wolał godzinami grać na gitarze. Siedział sam w pokoju i brzdąkał. Nigdy nie miał zbyt wielu kolegów, w liceum właściwie z nikim nie utrzymywał znajomości. Gdy zaczął opuszczać zajęcia, interweniował wychowawca klasy, sugerując, że chłopak może przyjmować narkotyki. Matka nigdy nie znalazła żadnych dowodów na uzależnienie syna, on sam także zaprzeczał. Gdy nie przeszedł z III do IV klasy, matka Marcina zdecydowała się załatwić mu indywidualny tok nauki. Chłopak podszedł do tego obojętnie. Stwierdził tylko, że „dla niego liczy się tylko muzyka, ona go wypełnia”. Jeszcze więcej czasu poświęcał grze na gitarze, równocześnie matka pacjenta zauważyła, że coraz gorzej mu wychodziło „grał bez ładu i składu, taką kocią muzykę”. Po około pół roku bezskutecznych prób zarzucił naukę w liceum. Stał się bezczynny, „nawet grać już mu się nie chciało, siedział tylko w swoim pokoju, palił papierosy i rozmyślał”. Budziło to irytację rodziców – „ojciec mu powiedział, że jak się nie chce uczyć, to niech się do jakiej roboty weźmie”. Nie zmieniło to zachowania Marcina. Ostatnie pół roku spędzał w swoim pokoju, wychodząc tylko aby zjeść i do toalety. Nie rozmawiał z nikim, zapytany o cokolwiek mówił „nie wiem” lub milczał. W jego pokoju panował bałagan – porozrzucane śmieci, niedopałki, resztki jedzenia.

Kilka dni przed wizytą u psychiatry Marcin zaczął zachowywać się inaczej. Rodzice zauważyli, że często podchodzi do okna i obserwuje przejeżdżające przed domem samochody. W swoim pokoju pozasłaniał szczelnie okna, nie otwierał ich nawet podczas upałów. W nocy świecił światło, nie spał. Pytał się rodziców, czy nie mogliby się przeprowadzić w spokojniejsze miejsce. Zaniepokojona matka zawiozła Marcina do lekarza.

W trakcie rozmowy z lekarzem niechętnie opowiadał o sobie, stale się uśmiechał bez powodu. Nie potrafił podać aktualnej daty, stwierdził, że „nie interesuje się tym”. W rozmowie często gubił temat, przerywał w pół zdania. Zapytany o swoje zachowanie w ciągu ostatnich kilku dni powiedział, że boi się o swoje życie. Był pewien, że samochody specjalnie jeżdżą pod jego oknami, że jest śledzony, a odpowiedzialny za całą sytuację jest sąsiad. Słyszał głos sąsiada, jak naradzał się z innymi ludźmi i knuł spisek pod oknami mieszkania. Marcin nie powiedział nikomu o swoich problemach – podejrzewał bowiem, że „w domu sąsiad założył podsłuchy”.


1) zapoznać się z opisem przypadku, 2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe, 3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę,


19

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy, 5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów

charakteryzujących konkretną chorobę psychiczną. Wyposażenie stanowiska pracy:

− pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do Internetu),

− arkusze papieru, − mazaki, − tablica, − magnesy. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności? 2) określić konsekwencje niepełnosprawności?


20

4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia 4.2.1. Materiał nauczania Rodzaje i typologia potrzeb człowieka

Pewne rodzaje potrzeb odczuwane są w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi, np. potrzeby biologiczne (jedzenia, fizjologiczne). Potrzeby społeczne to te, które odczuwają członkowie wielu różnych grup społecznych i o których społeczeństwo sądzi, że w ich zaspokojeniu muszą jednostce dopomóc instytucje publiczne, np. potrzeby edukacyjne, ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji leczących narkomanów. Jednocześnie każdy człowiek posiada potrzeby indywidualne, co jest związane z niepowtarzalnością rozwoju fizycznego, psychospołecznego i kulturowego jednostki. Znajomość własnych potrzeb umożliwia jednostce lepsze, bardziej sprawne kierowanie swoim życiem. Można przyjąć, że potrzeby stale ulegają przemianom. Przeobrażeniom ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania potrzeb i formy, w jakich potrzeby objawiają się.

W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba. Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako „brak czegoś wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby”.

Cechy potrzeb: − uruchamiają motywację przedmiotową (zaspokojenie = posiadanie przedmiotu

pożądania) oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej), − stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka, − pomagają wyznaczać cele, − są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy, − są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli – inaczej mówiąc – pomiędzy

odczuwaniem braku a potrzebą stoją czynniki kulturowe i biopsychiczne. Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb.

Lp. Autor klasyfikacji Rodzaje potrzeb 1. A. Maslow niedostatku rozwoju 2. W. Szewczuk pierwotne wtórne 3. K. Obuchowski powszechne indywidualne 4. T. Tomaszewski obiektywne subiektywne 5. A. Kamiński społeczne jednostkowe 6. S. Rubinsztejn materialne duchowe 7. Z. Dąbrowski) pozytywne negatywne

Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham

Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku i potrzeb rozwoju, wzrostu. Tabela 3. Hierarchia potrzeb według Maslowa.

1. potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna) 2. potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie) Góra hierarchii 3. potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji) 4. potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu) 5. potrzeby przynależności i miłości 6. potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku) Dół hierarchii

7. potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne)


21

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca prawidłowość: im więcej działań na rzecz ich zaspokojenia tym ich mniejsze nasilenie (potrzeby te wynikają więc z niedostatku). Natomiast zaspokojenie potrzeb z samej góry hierarchii np. samorealizacji, powiększa obszar dalszych możliwych działań i powoduje nasilenie potrzeby. Przyczyny niezaspokojenia potrzeb

Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód: a) bezwzględne – wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie

danej potrzeby, np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych,

b) względne – dotyczą tylko jednostek, które: − są nieprzystosowane, − nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby, − łatwo rezygnują. Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki:

− dominantę niezaspokojonej potrzeby, − wyparcie ze świadomości, − zaspokojenie w wyobraźni, − fiksacja – sztywny upór, − rezygnacja, − antyspołeczne wypaczenie osobowości, − choroby (np. somatyczne, nerwice), − uzależnienia. Potrzeby w różnych fazach rozwojowych

Wiek stanowi zmienną, która decyduje o generowaniu się nowych potrzeb, a przeobrażaniu już istniejących, a także o zmianie sposobu zaspokajania ich i udziału jednostki w tym procesie. Sprawia to, iż w różnych fazach swojego życia człowiek dąży do zaspokojenia nieco odmiennych potrzeb. Potrzeby dzieciństwa

Potrzeby dzieciństwa najbardziej uwidaczniają się w początkowych okresach życia człowieka. Są to: 1) potrzeba przywiązania (bliskość fizyczna, a potem psychiczna), 2) potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku, 3) potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych, 4) potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju, 5) potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów, 6) potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi (potrzeba poczucia

autonomii i samokontroli). Potrzeba przywiązania

Potrzeba ta pojawia się już w okresie noworodkowym i jest charakterystyczna dla całego dzieciństwa. Przejawia się w dążeniu do posiadania kogoś bliskiego, kto stale będzie utrzymywał kontakt z dzieckiem. Potrzebę tą można zaspokoić poprzez właściwą opiekę, która polega między innymi na: − koncentrowaniu uwagi na dziecku, − przemawianiu do dziecka z pozytywną intonacją, − wykonywaniu ruchów i gestów np. głaskanie, − fizycznym, bezpośrednim kontakcie z matką.

Niezaspokojenie potrzeby dziecko sygnalizuje poprzez płacz. Potrzeba przywiązania jest dla dziecka tak samo ważna jak pokarm czy ciepło. Brak lub niewłaściwa opieka matki (lub


22

innej stałej opiekunki) może doprowadzić do ciężkich zaburzeń somatycznych, regresji formy zaspokojenia tej potrzeby. U dziecka w wieku 6–12 miesięcy rozłąka z matką wywołuje często emocjonalne poczucie odrzucenia, co z kolei powoduje zahamowanie czynności ruchowych i motorycznych. Przywiązanie uczuciowe jest bowiem warunkiem stałości, bezpieczeństwa i wzmacnia siły dziecka, przyczyniając się do wzrost jego aktywności własnej.

Zaspokojenie potrzeby przywiązania, a więc przynależności i miłości, jest szczególnie istotne dla dziecka chorego, niepełnosprawnego, dla którego zachowanie rodziców jest potwierdzeniem ich miłości. Potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku

Aktywność małego dziecka ogranicza się początkowo do najbliższego środowiska, w którym uczy się bawiąc, manipulując różnymi przedmiotami i zabawkami. Otoczenie poznaje za pomocą zmysłów smaku, dotyku, węchu i wzroku. Postępujący rozwój dziecka sprawia, iż dąży ono do kontaktu z innymi osobami, do poznawania własnego najbliższego otoczenia. Niezaspokojenie tej potrzeby aktywności powoduje negatywne skutki w dalszym rozwoju dziecka. Ograniczenie kontaktu z rówieśnikami, mały dostęp do przedmiotów (np. zabawek) może doprowadzić do powstawania problemów. Dziecku należy bowiem zapewnić, odpowiednio do wieku, stymulację bodźcową. Potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych

Zabawa przez naśladowanie sprawia, że dziecko uczy się różnych ról społecznych. Wraz z rozwojem dziecka charakter zabaw ulega zmianie. Stają się one bogatsze, bowiem dziecko umiejscawia w nich swoje własne doświadczenia z kontaktów z innymi, ich zachowania, słowa. W niektóre role dziecko wchodzi bezpośrednio, np. brata, przedszkolaka, kolegi, chorego. Do pełnieni tych ról musi się przygotować, a więc zaspokojenie potrzeby eksperymentowania różnych ról warunkuje rozwój społeczny dziecka. Potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju

Poczucie własnego wzrostu i rozwoju stanowi podstawę do zadowolenia, do uzyskania samodzielności w zaspokajaniu swoich potrzeb. Jest warunkiem akceptacji siebie, co sprzyja z kolei powstawaniu pozytywnych interakcji z innymi ludźmi. Potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów

Realizacja tej potrzeby przypada na wiek 3–7 lat. Następuje wzrost samodzielności dziecka, która początkowa powinna być wspomagana przez opiekuna. Podejmowanie aktywności kończących się sukcesem jest bardzo ważne dla dalszego rozwoju dziecka, ponieważ stanowi czynnik mobilizujący do dalszego działania. Akceptacja buduje poczucie własnej wartości i zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa. W związku z tym należy szanować prawa dziecka do jego dziecka do jego własności osobistej, dotrzymywać obietnic, szanować godność dziecka. Potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi

Dziecko najczęściej nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Korzysta więc z pomocy innych bliskich osób. Jednocześnie pragnie stać się choć w niewielkim stopniu niezależne. Uniemożliwienie dziecku realizacji tej potrzeby, wyręczanie dziecka i ograniczanie swobody powoduje silne reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, ucieczkę). Może też w efekcie doprowadzić do utraty zaufania do siebie i własnych sił, zahamować samodzielność dziecka. Potrzeba ta pojawia się na różnych etapach życia dziecka. Jej realizację ogranicza między innymi nadopiekuńcza postawa rodziców. Aby umożliwić dziecku jej zaspokojenie należy rozwijać jego samodzielność, dać mu nią się cieszyć oraz nie hamować poczucia niezależności.

Zaspokojenie potrzeb dziecka i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej opiece, która zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich zaspokojeniu prowadzi do zaburzeń w zachowaniu dziecka, a w konsekwencji znajduje wyraz w ujemnych rysach osobowości.


23

Potrzeby dziecka niepełnosprawnego: 1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni. 2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi – rówieśnikami zarówno sprawnymi jak

i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka. 3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności. Jej

zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą wzmocnieniu.

4. Potrzeba niezależności – uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do uniezależnienia się od opiekunów – rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu możliwości dziecka.

5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może być wyrażane w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest. Najważniejszą i jednocześnie najtrudniejszą w realizacji jest potrzeba akceptacji dziecka

niepełnosprawnego. Opieka i wychowanie dziecka niepełnosprawnego są pełne napięć i niepokojów. Jednakże jej pełnienie bez pełnej akceptacji powoduje wystąpienie silnego konfliktu wewnętrznego, mającego nieuchronny, a przy tym negatywny wpływ na funkcjonowanie psychiczne i społeczne rodziców oraz rozwój dziecka, zaburzając jego motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóźniając efekty rehabilitacji. Tabela 4. Wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego.

Obszar zachowania Kategoria zachowania Wewnętrzna zgoda rodziców na indywidualny, powolniejszy przebieg rozwoju dziecka

− zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka, − akceptowanie odmienności społecznej rodziny,

Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka

− dostrzeganie jego pozytywnych cech, − rozwijanie potencjałów dziecka, − umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie,

Konstruktywna praca nad rozwojem dziecka

− stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji,

− wymagania dostosowane do możliwości dziecka, − dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju dziecka, − dostosowanie formy kształcenia do potencjału intelektualnego

dziecka, Pozytywne uczucia − obdarowywanie dziecka uczuciem miłości,

− dążenie do kontaktu z dzieckiem, Rozwijanie przez rodziców własnych potencjałów

− zdolność do odpoczynku i realizacji własnych zainteresowań i innych celów życiowych bez poczucia winy.

Mechanizmy psychologiczne funkcjonowania osoby niepełnosprawnej

Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia somatycznego przechodzi przez następujące etapy: 1) szok – „To nie ja”, 2) oczekiwanie poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”, 3) lament – „Wszystko jest stracone”, 4) obrona A (zdrowa) – „Idę do przodu, bez względu na to”, sprzyja rozwiązywaniu

problemów,


24

5) obrona B (neurotyczna) – czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów obronnych, nie prowadzi ani do rozwiązania problemu, ani do poprawy funkcjonowania psychologicznego,

6) przystosowanie – „To jest trudne, ale nie takie znów złe”. Potrzeby osób starszych

Proces starzenia się uwarunkowany jest w znacznym stopniu przez kształt życia jaki wiódł człowiek w dorosłym życiu. Aktywny tryb życia sprawia, że pierwsze oznaki starzenia się pojawiają się znacznie później niż u jednostek prowadzących monotonny i bierny tryb życia.

Na samopoczucie człowieka wpływają również: dobry stan zdrowia, silne ciało, sprawność umysłowa. Trudno więc określić jednolity model potrzeb człowieka starszego.

Potrzeby każdego człowieka ulegają wraz z wiekiem zmianom w zakresie: − siły występowania potrzeb – niektóre są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba

samourzeczywistnienia) inne zaś słabną nie mając takiego znaczenia jak w poprzednich okresach życia,

− możliwości zaspokajania potrzeb, na które ma wpływ system wartości, słabnące motywacje,

− sposobów zaspokojenia potrzeb, gdyż zmianie ulega sytuacja życiowa człowieka, np. z powodu zaprzestania pracy zawodowej, ograniczenia kontaktów społecznych. Szczególnego znaczenia w życiu człowieka starszego nabierają potrzeby

psychospołeczne: 1. Potrzeba przynależności (integracji, towarzystwa). Zaspokajana przez:

− kontakty z innymi osobami, − więź z dawnym środowiskiem, − identyfikację z nowym środowiskiem, − dobre stosunki z rodziną, − miejsce osoby starszej w rodzinie.

2. Potrzeba użyteczności i uznania. Zaspokajana przez: − dodatkowe zatrudnienie na emeryturze, − wykonywanie różnych zajęć na rzecz rodziny, − udział w formach aktywności społecznej, − subiektywnie dobrą ocenę własnej sytuacji.

3. Potrzeba niezależności. Zaspokajana przez: − samodzielność ekonomiczną, − niezależność przestrzenną, − możliwość decydowania o ważnych dla siebie sprawach.

4. Potrzeba bezpieczeństwa (fizycznego, psychicznego). Zaspokajana przez: − oparcie w rodzinie i poza nią, − doznawanie opieki ze strony bliskich osób, − znajomość miasta i funkcjonowanie w nim, − zdrowie i dobre samopoczucie we własnym mieszkaniu i osiedlu, − korzystanie z pomocy instytucji.

5. Potrzeba satysfakcji życiowej. Zaspokajana przez: − zadowolenie z własnego miejsca w środowisku, − adaptację do zmiennych − szacunek otoczenia.


25

Mechanizmy identyfikowania problemów Brak zgodności pomiędzy możliwościami człowieka, a stawianymi mu wymaganiami

przez otoczenie rodzi sytuacje problemowe. Ich przyczyny związane są z: − brakiem równowagi w procesie zaspokajania potrzeb, − niesprzyjającymi okolicznościami wynikającymi, np. ze stanu zdrowia, miejsca

zamieszkania, − nadmiernymi oczekiwaniami lub ich brakiem ze strony otoczenia, − brakiem aspiracji, dążeń ze strony osoby do zmiany swojej sytuacji życiowej, − brakiem umiejętności, zdolności radzenia sobie w sytuacji trudnej, − zakłóceniami w procesie zaspokajania potrzeb, np. opóźnienie w zaopatrzeniu

ortopedycznym. Identyfikacja problemów w obszarze pracy socjalnej wymaga zastosowania technik

służących rozpoznawaniu potrzeb, wśród których wyróżniamy obserwację, rozmowę, wywiad, analizę dokumentów. Jedną z najczęściej stosowanych technik rozpoznawania problemów, głównie osób niepełnosprawnych jest połączony z aktywnym słuchaniem wywiad. Technika ta polega na kierowanej rozmowie, w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Celem wywiadu jest uzyskanie informacji potrzebnych do poznania i zrozumienia sytuacji klienta, aby w konsekwencji udzielić mu właściwej pomocy.

Warunki skutecznego przeprowadzenia wywiadu jako rozmowy: − jasno określone cele rozmowy, − używanie języka dostosowanego do poziomu respondenta (podopiecznego), − otwartość i akceptowanie podopiecznego, − empatia, − wiarygodność, − używanie niewerbalnych sposobów komunikowania się, − zapewnienie możliwości wyboru miejsca rozmowy przez podopiecznego, − aktywne słuchanie, pozwolenie na swobodne wypowiedzi bez przerywania, − kierowanie rozmową przez przeprowadzającego rozmowę.

Osoba prowadząca rozmowę powinna posiadać następujące umiejętności: − skupiania się i słuchania, − odzwierciedlania uczuć, − parafrazowania, − zadawania pytań (rzeczowych, jasnych), − podsumowania rozmowy.

Aktywne słuchanie polega na zachęcaniu rozmówcy do szerszego ujawniania siebie, swoich doświadczeń oraz zapamiętywanie informacji przekazywanych przez mówiącego. Zdarza się, że pod wpływem emocji (np. lęku, gniewu) rozmówca traci główny wątek wypowiedzi, gubi się, wówczas, dzięki uważnemu słuchaniu możemy powrócić do porzuconego toku rozmowy. W celu skutecznego rozpoznawania problemów podopiecznego ważna jest umiejętność łączenia wielu technik rozpoznawania potrzeb np. rozmowa połączona z aktywnym słuchaniem i obserwacją.

Problem społeczny oznacza zjawiska o średnim zasięgu, które są dotkliwe dla ludzi i przez to negatywnie przez nich oceniane. W celu ich usunięci konieczna jest zbiorowa interwencji społeczna. Problem społeczny to także rozbieżność między tym co jest, a tym czego by się chciało. Dla wyjaśnienia jego istoty stosuje się wiele koncepcji i założeń. Problem społeczny można postrzegać jako rezultat: − patologii społecznej, − dezorganizacji społecznej,


26

− konfliktu wartości, − dewiacji, − opinii publicznej, − wystąpienia wielu przyczyn.

Źródłem problemów społecznych jest organizacja społeczna i sposób działania instytucji w kilku ważnych procesach: − dystrybucji dóbr i usług, − alokacji pracy, − zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa, − edukacji i dostępu do informacji, − zapewnienia opieki zdrowotnej.

Wyróżniamy dwa typy problemów społecznych: − warunki, zjawiska i sytuacje naruszające normy i wartości społecznie akceptowane, − społecznie generowane warunki, sytuacje wywołujące psychiczne i materialne straty

pewnej części populacji. Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z:

− brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia (głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne),

− wysoce niewystarczającą pomocom w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy dla osób niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności).

Polskie współczesne problemy społeczne: − patologie społeczne, − uzależnienia (alkoholizm, narkomania), − zachowania patologiczne (dezorganizacja rodziny – rodziny problemowe, dysfunkcyjne), − bezrobocie, − bieda, bezdomność, − neurozy i choroby psychiczne, − problemy ludzi starych, − trudności adaptacyjne okresu transformacji, − bierność i bezradność, niski poziom zaradności i gotowości do samopomocy, − niski poziom świadomości ekologicznej, − konflikty społeczne oraz mała umiejętność ich rozwiązywania. Mechanizmy identyfikowania problemów społecznych to: − odwoływanie się do opinii publicznej, − odwoływanie się do ekspertów, − odwoływanie się do osób o znaczącej pozycji społecznej, − odwoływanie się do ruchów i organizacji społecznych. Patologie społeczne

Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana z rozwojem społeczeństw. Początkowo termin patologia (z gr. pathos – cierpienie, logos – nauka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk społecznych. Wykorzystano wówczas ten termin do określania działań ludzkich przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.

M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem różnorodnych typów dewiacji społecznych.


27

Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegają na niedostrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju”.

Patologie społeczne odnoszą się więc do zachowań ludzkich, które odbiegają od pewnych norm społecznych i etycznych. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń emocjonalnych, trudności w kontaktach interpersonalnych i świadomość wyobcowania ze środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność odnalezienia się w złożonej rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pewnych stałych zasad postępowania doprowadza do utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej pustki. Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groźnej i niezrozumiałej rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys wartości i sensu życia. Zakłada on przewartościowania aksjologiczne, zastępowanie jednych wartości przez inne, konkurencyjne.

Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy: − pierwszy – dotyczy zjawisk związanych z życiem jednostki i określany jest mianem

patologii indywidualnej, − drugi – obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii

rodziny, − trzeci – stanowią ujemne zjawiska powstające w grupach organizacyjnych. Grupy zjawisk patologicznych: 1) zjawiska kryzysowe np. bezrobocie, niepewność pracy, brak perspektyw, zagrożenie

moralne, zagubienie, niepewność, 2) zagrożenia dla otoczenia przyrodniczego człowieka, 3) zagrożenia bezpieczeństwa np. przez narastające przestępstwa, afery, narkomanię,

dewiacje seksualne, dysfunkcjonalność rodziny. 4) konflikty o różnym charakterze i różnych rozmiarach przestrzennych. Pojęcie i podział sytuacji społecznych

Sytuacja społeczna wg Stanisława Miki to takie okoliczności, w których obok podmiotu (jednostki) bezpośredniego, występują inni ludzie. Ci inni obserwują nasze zachowanie (sposób mówienia, wykonywania poszczególnych czynności, postawę ciała) i na tej podstawie w ich świadomości powstaje obraz osoby, jednostki. Wyróżnić można 2 rodzaje sytuacji społecznej: 1. Sytuacje społeczne, w których inni ludzie występują w sposób bezpośredni. Inni ludzie

mogą występować w sytuacjach bezpośrednich społecznych jako: − jednostki indywidualne, − grupy lub członkowie grupy, ma świadomość przynależności do niej, zajmuje

określoną pozycję społeczną, pełni określone role. Mówiąc o sytuacjach grupowych chodzi nam przede wszystkim o tzw. grupy, np. grupy studenckie, seminaryjne, klasa szkolna, grupa pracownicza, kontakt między członkami tej grupy ma charakter bezpośredni (twarzą w twarz),

− duże zbiorowości nie zintegrowane tak jak widownia w teatrze, czy tłum kibiców na meczu. Te duże nie zintegrowane zbiorowości oddziaływają na nas jako całość – psychologia tłumu,

− inni ludzie w sytuacjach społecznych, w których my uczestniczymy mogą występować jako przedstawiciele różnych instytucji czy organizacji. Spostrzegamy je wówczas jako reprezentantów danej instytucji (poczty, telewizji).


28

2. Sytuacje społeczne w których inne osoby występują w sposób pośredni. Wyróżniamy dwa rodzaje sytuacji społecznych, w których inni występują wobec nas w sposób pośredni: − inni ludzie występują w sytuacjach społecznych w formie materialnych produktów

swoich czynności, działań, te ich wytwory, produkty oddziaływają na nas, są źródłem informacji o ich autorach,

− ponadto inni ludzie mogą występować bezpośrednio w formie tzw. niematerialnych produktów swego działania, np. język będący narzędziem porozumiewania się, normy społeczne, normy moralne, zwyczaje czy obyczaje, poglądy czy różne ideologie.

Sytuacje społeczne mają wpływ na: − procesy spostrzegania, − procesy pamięci, − procesy motywacyjne, − osiągnięcia w wykonywaniu różnych czynności i działań, − funkcjonowanie człowieka w wielkich zbiorowościach ludzkich.

Funkcjonowanie ludzi w wielkich zbiorowościach ludzkich (sytuacjach społecznych) charakteryzują przede wszystkim ograniczone i spłycone kontakty z innymi osobami, a także anonimowość tych kontaktów. W konsekwencji prowadzi to do szeregu niepożądanych zjawisk, takich jak mała gotowość pomocy innym, a także częstsze niż w małych grupach zachowania o charakterze antyspołecznym. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest potrzeba? 2. Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne? 3. Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku? 4. Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb? 5. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych? 6. Czym charakteryzują się potrzeby okresu dzieciństwa? 7. Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka? 8. Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne? 9. Jakie są wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego? 10. Jakie etapy musi przejść osoba niepełnosprawna, aby przystosować się do obecnego

stanu? 11. W czym przejawiają się potrzeby osób starszych? 12. Co to są sytuacje problemowe? 13. Co może być źródłem problemów? 14. Jakie techniki w pracy socjalnej służą rozpoznawaniu problemów? 15. Jakie warunki powinny być spełnione dla przeprowadzenia skutecznego wywiadu? 16. Co to jest problem społeczny? 17. Jakie występują typy problemów społecznych? 18. Jakie najważniejsze problemy społeczne występują obecnie w Polsce? 19. Co to są zjawiska patologiczne? 20. Jak należy rozumieć pojęcie sytuacji społecznej?


29

4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 3–4 osobowej grupie, 2) zapoznać się z artykułem bądź opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej,

np. upośledzonej umysłowo, głuchej, niewidomej itp., 3) scharakteryzować rodzaj niepełnosprawności, 4) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera artykułu,

opisu, 5) zaprezentować na forum całej grupy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego

rozwiązania, 6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – scharakteryzowaniu potrzeb różnych grup

osób niepełnosprawnych. Wyposażenie stanowiska pracy:

– opisy sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej, – artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych. Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy potrzeb zawartych w klasyfikacji potrzeb A. Maslowa. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać partnerów do pracy w 4–5 osobowej grupie, 2) przypomnieć sobie klasyfikację potrzeb według A. Maslowa, 3) określić:

− sposoby zaspokajania potrzeb, − skutki niezaspokojenia potrzeb,

4) opracować wyniki swojej pracy uwzględniając każdą potrzebę, 5) wyniki pracy umieścić w tabeli na dużym arkuszu papieru, 6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy, 7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − schemat hierarchii potrzeb według A Maslowa, − duże arkusze papieru, − mazaki, − tablica flip-chart.


30

Ćwiczenie 3 Dokonaj analizy zasad funkcjonowania instytucji i organizacji realizujących zadania

z zakresu pomocy społecznej i określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych – klientów owych instytucji.


1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie instytucji,

2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,

3) uzyskać informacje o: − celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucje lub organizację, − świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę, − skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc,

4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce, 5) uczestniczyć w zajęciach podsumowujących ćwiczenie, mających na celu

uporządkowanie zebranych informacji, które posłużą do wykonania następnego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy:

– lista instytucji i organizacji pomocy społecznej działających w danej miejscowości/ regionie.

Ćwiczenie 4

Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.


1) dobrać partnerów do pracy w 4–5 osobowej grupie, 2) przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3, 3) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:

− obszar działania instytucji, − problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,

4) opracować szatę graficzną mapy, 5) wydrukować przygotowany przez grupę materiał lub przygotować plakat, 6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy, 7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3, − ulotki, − foldery, − papier, − komputer, − drukarka.


31

4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych? 2) zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich źródła, przejawy

oraz wpływ na funkcjonowanie podopiecznego?

3) zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności?

4) rozpoznać patologie społeczne, ich źródła i przejawy?


32

4.3. Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

4.3.1. Materiał nauczania Rewalidacja, pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej

Rehabilitacja i rewalidacja osób niepełnosprawnych. Pojęcie rewalidacja używane jest naprzemiennie z pojęciem rehabilitacja. W węższym

znaczeniu pojęcia te oznaczają działania zmierzające do przywrócenia w miarę możliwości poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej. W szerszym, zgodnie z definicją WHO, oznaczają działania mające na celu, wyćwiczenie lub przywrócenie jednostce możliwie najwyższej sprawności oraz przystosowanie do społecznych zadań pomimo istniejących braków poprzez skoordynowane działania medyczne, socjalne, szkoleniowe oraz zawodowe.

Cele rehabilitacji: − zmniejszenie liczby osób, które ze stanu dysfunkcji, odpowiadającego niższym stopniom,

przechodzą do grupy bardziej zaawansowanego ograniczenia sprawności, − uzyskanie poprawy stanu zdrowia przez osoby z wyższych stopni ograniczonej

sprawności do poziomu funkcjonowania zbliżonego do sytuacji osób bez dysfunkcji. Powyższym celom służą następujące działania:

− korekcyjne lub wspomagające osobę niepełnosprawną, aby sama radziła sobie w obszarze funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność,

− zwiększające lub umożliwiające określoną samodzielność osoby niepełnosprawnej przez zastosowanie urządzeń technicznych lub specjalnej aparatury,

− zastępujące osobę niepełnosprawną w tych okolicznościach lub zadaniach, w których nastąpiła jej pełna niesprawność, a jednocześnie nie jest możliwe zastosowanie urządzeń umożliwiających uzyskanie samodzielności. Rehabilitacja stosowana jest głównie wobec tych chorych, którzy w wyniku choroby lub

długotrwałej hospitalizacji utracili umiejętności potrzebne w codziennym funkcjonowaniu. Rehabilitacja jest ciągłym, trwającym procesem społecznym, wynikającym z działań różnych instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji, którego celem jest stworzenie takich warunków, aby osoba niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia, a w wypadku braku takiej możliwości wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które zastąpiłyby utracone funkcje organizmu.

Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowywania się na innej możliwej drodze. Jej istota polega na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego.

Kompensacja może być: − bezpośrednia, − pośrednia.

Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia, rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniani uszkodzonego narządu.

Rodzaje kompensacji: 1. Kompensacja biologiczna – należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych,

np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.


33

2. Kompensacja biologiczno-psychiczna – zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami sensorycznymi, np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania alfabetem Braille’a.

3. Kompensacja psychospołeczna-organizacja grupy tak, aby dać możliwość działania osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub zahamowań.

4. Kompensacja społeczna – to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.

5. Kompensacja opiekuńcza – zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi do samodzielnego życia.

6. Kompensacja wychowawcza – dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym. Tabela 5. Rodzaje rehabilitacji.

Rodzaje rehabilitacji Charakterystyka

Medyczna − polega na stymulacji procesu leczniczego głównie poprzez aktywność ruchową i psychiczną,

Społeczna

− zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która jest jej pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem normalnego życia społecznego,

− polega na wyrabianiu zaradności osobistej i pobudzaniu aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej oraz kształtowaniu umiejętności samodzielnego wypełniani ról społecznych,

− zajmuje się edukacją osób zdrowych w celu zrozumienia potrzeb i pełnej akceptacji osób niepełnosprawnych,

Psychiczna

− polega na udzieleniu osobie niepełnosprawnej pomocy w pokonywaniu oporów psychicznych związanych z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do otoczenia,

− prowadzą ją specjaliści oraz nieprofesjonaliści (rodzina, znajomi),

Zawodowa

− polega na przywróceniu zdolności do aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych,

− tworzenie odpowiednio przystosowanych stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych.

Polski model rehabilitacji charakteryzuje:

− powszechność – rehabilitacja musi być powszechna, czyli dostępna bezpłatnie każdemu, kto jej potrzebuje,

− wczesne zapoczątkowanie – rozpoczynanie rehabilitacji już w czasie leczenia, − zespołowość – rehabilitacja powinna być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny, − ciągłość – rehabilitacja powinna być ciągła i nieprzerwana.

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych wspierana jest przez sieć placówek prowadzonych przez organizacje pozarządowe oraz placówki działające w systemie pomocy społecznej, np. środowiskowe domy samopomocy, domy pomocy społecznej.

Pomoc społeczna umożliwia przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych tym, którzy nie są w stanie sami ich pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Wspiera ich w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest także zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających do usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.

Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej (marszałkowie województw, starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na poziomie gmin. Realizując zadania pomocy społecznej współpracują oni, na zasadzie


34

partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Pomoc społeczna polega w szczególności na: − przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń, − pracy socjalnej, rozumianej jako działalność zawodowa, ułatwiająca osobom i rodzinom

funkcjonowanie w społeczeństwie, − prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej, − analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy

społecznej, − rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy.

Główne cele pomocy społecznej: − wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu trudnej sytuacji życiowej, doprowadzenie –

w miarę możliwości – do ich życiowego usamodzielniania i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka,

− zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej – dla osób nie posiadających dochodu lub o niskich dochodach, w wieku poprodukcyjnym i osobom niepełnosprawnym,

− zapewnienie dochodu do wysokości poziomu interwencji socjalnej osobom i rodzinom o niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia,

− zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym skutkami patologii społecznej, w tym przemocą w rodzinie,

− integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie, − stworzenie sieci usług socjalnych adekwatnych do potrzeb w tym zakresie.

Państwo polskie zapewnia swoim obywatelom wiele różnych świadczeń pomocy społecznej. Można tu wymienić między innymi: usługi opiekuńcze dla osób samotnych, organizowanie dziennych i stałych domów pomocy i ośrodków opiekuńczych, domów dla przewlekle chorych, dla dzieci upośledzonych umysłowo.

Metody pracy rewalidacyjnej z różnymi grupami osób niepełnosprawnych Istnieje wiele metod pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo. Ich

dobór uwarunkowany jest przez: − cel i zadania oddziaływań, − sytuację osoby (wiek, potrzeby, stopień upośledzenia, możliwości i ograniczenia), − realne warunki, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole lub szkoła

specjalna, ośrodek rehabilitacyjny). Wiele z metod można stosować wobec jednego pacjenta/klienta, gdyż wzajemnie się

uzupełniają np. w przedszkolu specjalnym, czy integracyjnym główną metodą jest zabawa manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.; w „szkole życia” dominującą w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie, doświadczanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne, możliwe w naturalnych warunkach. W placówkach tego typu stosuje się w ograniczonym zakresie metody nauczania podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody terapii zajęciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne – w zależności od potrzeb. Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych główny nacisk położony jest na usprawnianie, w związku z tym dominują tu metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę. Domy pomocy społecznej nastawione są na opiekę nad podopiecznymi, naukę samoobsługi, uspołecznianie i terapię zajęciową.

Wszystkie ośrodki stosują na ogół metody o nachyleniu behawioralnym – gospodarka żetonowa, system kar i nagród – oraz metody porozumiewania się za pomocą gestów, symboli.


35

Celem rehabilitacji niewidomych jest przygotowanie ich do samodzielnego życia, a warunkiem tego jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny, społeczny. Prowadzona jest ona na dwóch poziomach: − rehabilitacji podstawowej, − rehabilitacji zawodowej.

Osoby niewidome lub słabowidzące mają ograniczoną swobodę poruszania się. W związku z tym uzależnione są od przewodnika i otoczenia, co w konsekwencji prowadzi do utraty poczucia własnej wartości, utrudnia zdobywanie doświadczeń, nie pozwala na podjęcie nauki lub pracy.

Kształcenie umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji przestrzennej następuje poprzez: − naukę technik ochraniających, − ustalenie kierunku marszu, − poznawanie właściwości otoczenia, − odnajdowanie upuszczonych przedmiotów (metoda spirali, metoda siatki), − posługiwanie się laską, − chodzenie po schodach, − korzystanie ze środków komunikacji miejskiej, − korzystanie z pomocy przewodnika.

W rehabilitacji osób słabowidzących i niewidomych bardzo ważne miejsce zajmuje nauka komunikacji za pomocą pisma dotykowego. Alfabety dotykowe można podzielić na dwa rodzaje: − pismo liniowe (np. system stworzony przez Williama Moona), − pismo punktowe (np. alfabet Braille’a).

Praca rewalidacyjna z osobami głuchymi i słabosłyszącymi powinna rozpoczynać się od nauki mowy już od momentu spostrzeżenia u dziecka kłopotów ze słuchem, a więc w przypadku głuchoty wrodzonej od najwcześniejszych tygodni życia niemowlęcia.

Drugim ważnym etapem w nauce mowy dziecka z wadą słuchu jest trening słuchu. Jednocześnie należy zadbać o osiąganie przez dziecko głuche coraz większych

umiejętności umysłowych. W tym celu należy stosować metody prowadzące do wczesnego opanowywania zdolności językowych między innymi przez: − naukę elementarnych środków komunikacji (mimika, gest, naśladownictwo), − naukę odczytywania mowy z ust w powiązaniu z czynnością (ważne jest by osoba

mówiąca była w odpowiedniej odległości i na odpowiedniej wysokości), − rozwój motoryki mówienia przy widocznych ruchach artykulacyjnych oraz na podstawie

odczuwalnych wibracji wspieranych pomocami technicznymi, − naukę formowania dźwięków przez naśladownictwo ruchów artykulacyjnych, − naukę częściowego postrzegania świata za pomocą słuchu, − ćwiczenia palców jako przygotowanie do przekazywania znaków palcowych, − stosowanie prostego języka w porozumiewaniu się z dzieckiem, − pomoc w rozumieniu komunikatów poprzez włączanie innych zmysłów.

Ważnym sposobem porozumiewania się osób z wadą słuchu jest język migowy. Bariery rehabilitacji

Do najczęściej wymienianych barier należą: − bariery psychologiczne, − bariery społeczne, − bariery prawne, − bariery architektoniczne.


36

Bariery psychologiczne – trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej z niepełnosprawnością. Opóźniają i obniżają efekty procesu rehabilitacji. Mogą polegać na mechanizmie zaprzeczania lub wycofania. Łączą się z silnymi emocjami, uniemożliwiającymi podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji.

Bariery społeczne – różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć, wrogość, obojętność. Prowadzą do ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia procesów adaptacyjnych i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu edukacji społecznej w celu zmiany postaw i stereotypów wiążących się z niepełnosprawnością.

Bariery prawne – stwarza ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne z intencjami rehabilitacji, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne dla samego niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób.

Bariery architektoniczne – wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby niepełnosprawnej w terenie i jego najbliższym otoczeniu (schody, drzwi). Likwidacja tego rodzaju barier wymaga przestrzegania prawa budowlanego. Pomimo nakładów finansowych stanowi istotny element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na trudności osób niepełnosprawnych. Metody pracy socjalnej

Metody pracy socjalnej to uporządkowane procedury (diagnostyczne oraz interwencyjne) i strategie planowego wywoływania zmian w jednostkach, grupach, społecznościach.

Modele praktyczne pracy z indywidualnym przypadkiem: 1. Podejście psychologiczne – psychoanaliza koncentruje się na tkwiących w jednostce

przyczynach trudności, np. nieuświadomione potrzeby, słabe ego, poczucie niższości, podatność na stres oraz przyczyny ekonomiczne tj. brak wykształcenia, konflikty rodzinne. Interwencja poprzez: − dyskusje na temat aktualnej sytuacji klienta, − analizę doświadczeń z przeszłości, które mogą wyjaśnić obecne trudności.

2. Podejście problemowe – przyjmuje założenie, że ludzkie życie to nieustający proces rozwiązywania problemów. Koncentruje się na teraźniejszości. Interwencja poprzez: − ustalenie co jest problemem, − analiza problemu, − rozwiązanie problemu − wybór rozwiązania.

3. Podejście skoncentrowane na zadaniu – rozszerzenie modelu problemowego; silnie koncentruje się na aktualnych przyczynach trudności klienta. Interwencja poprzez: − uzgodnienie z klientem problemu, − ustalenie kontraktu i zadań do wykonania, − pokazanie korzyści z podjętych działań.

4. Podejście strukturalne – zakłada, że problemy indywidualne podopiecznego są przyczyną dezorganizacji społecznej lub patologią. Podstawą tego podejścia jest kontrakt z podopiecznym oraz maksymalne wsparcie dla podopiecznego w jego środowisku.

5. Podejście systemowe koncentruje się na pracy socjalnej poprzez: − pomoc ludności, wspieranie ich, − ustanawiane powiązania między ludnością a zasobami pomocy społecznej, − przełamanie barier biurokratycznych, − wywieranie wpływu na politykę społeczną, − udzielanie materialnego wsparcia.


37

Sposoby (procedury) pracy z indywidualnym podopiecznym: 1. Sposoby (procedury) ukierunkowane na sferę poznawczą podopiecznego poprzez:

− podnoszenie poczucia własnej wartości, − podnoszenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji, − podnoszenie świadomości, − modyfikowanie atrybucji (przekonań na temat przyczynowości).

2. Sposoby (procedury) nastawione na zachowania podopiecznego: − wzmacnianie, − modelowanie, − przydzielanie zadań.

3. Sposoby (procedury) nastawione na emocje podopiecznego: − odreagowanie, − relaksacja, − przezwyciężanie depresji.

Modele praktyczne pracy z grupą 1. Model terapii całościowej lub inaczej celów naprawczych jest zorientowany klinicznie.

Grupa spełnia tu rolę czynnika zmiany i ma za zadanie wspierać jednostkę. 2. Model umiejętności społecznej – powstaje i trwa z powodu społecznie określonych

interesów, np. Rada Rodziców. 3. Model celów opartych na wzajemności – zarówno jednostce jak i społeczeństwu. 4. Model eklektyczny – łączy w sobie kilka powyższych. Sposoby (procedury) pracy z grupą

Sposoby (procedury) modyfikujące sferę poznawczą nie różnią się od sposobów ukierunkowanych na pracę z jednostką. Zmierzają do zmiany przekonań członków grupy (rodziny), jeśli są one zniekształcone lub wzmacniania tych przekonań, jeśli zachodzi taka potrzeba. Szczególnego znaczenia nabierają oddziaływania na członków rodziny podopiecznego prowadzone w kierunku zmiany etykiety (np. niezdolnego do podejmowania decyzji, osoby złośliwej, itp.), a także poszukiwanie prawdziwych przyczyn takiego zachowania (np. jako następstw choroby, złego traktowania przez członków rodziny nie zaś celowego, złośliwego działania podopiecznego). Postępowanie opiekuna ukierunkowane na poszczególnych członków grupy (rodziny) może przyczyniać się do lepszego zrozumienia potrzeb i oczekiwań obu stron relacji tj. podopiecznego i innych członków rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania uczuć podopiecznego – to sposoby, którymi opiekun wspomaga grupę (rodzinę), aby pomogła swojemu bliskiemu w wyrażaniu uczuć, nie zaś zaprzeczaniu, czy ukrywaniu ich. Pomoc ta dotyczy także pomocy wzajemnej członków grupy poprzez relaksację, odreagowanie czy inne sposoby opisane wcześniej. Niepełnosprawność jest często ciężkim doświadczeniem dla samego podopiecznego jak i pozostałych osób w rodzinie. Radząc sobie w tej trudnej sytuacji stosuje on różne sposoby wypierające, np. takie uczucia jak gniew i strach. Wiele osób ukrywa uczucia troski i czułości, co sprawia, że wzrasta poczucie dystansu wobec innych. Wymienione wcześniej techniki modyfikowania uczuć są pomocne w rozpoznawaniu własnych emocji i orientacji w stosunku emocjonalnym do niepełnosprawnego członka rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania zachowań podopiecznego. Podobnie jak w pracy z indywidualnym przypadkiem sposoby modyfikowania zachowań to: wzmacnianie, modelowanie oraz przydzielanie zadań związanych z pełnieniem określonych ról w grupie. Członkowie grupy (rodziny) mogą uczyć się sposobów wzajemnego wzmacniania zachowań, dając sobie wsparcie w sytuacjach trudnych. Różnią się oni także zdolnościami przystosowawczymi stąd dobre efekty daje modelowanie poprzez np. opisywanie przez opiekuna pożądanych zachowań innego członka rodziny.


38

Wpływową strategią modyfikowania zachowań jednostki w grupie jest pełnienie ról: − związanych z funkcjami (np. głowy rodziny, zabezpieczającego byt materialny), − sytuacyjnych (np. chorego, niepełnosprawnego), − związanych z interakcjami społecznymi (np. mediatora w sporze rodzinnym). Modele praktyczne pracy środowiskowej

Model A – rozwoju lokalnego. Celem działania jest przywrócenie społeczności jako całości do samodzielnego rozwiązywanie swoich problemów. Dokonuje się tu jak najwięcej aktywizacji osób, grup i instytucji, aby skupić ich wokół wspólnych celów.

Model B – planowanie społecznego. Działanie skoncentrowane na rozwiązywaniu konkretnych problemów społecznych, np. walka z ubóstwem, przestępczością, bezdomnością. Strategia działania oparta jest o planowanie społeczne, realizowane przez profesjonalne służby społeczne we współpracy z rządem i samorządem lokalnym.

Model C – akcji społecznej. Celem działania jest zmiana zasad dystrybucji władzy lub zasobów na korzyść najbardziej upośledzonych grup społecznych, a następnie mobilizacja opinii publicznej i organizowanie akcji nacisku na władze w celu wymuszenia konkretnych reform.

Podejście grupowe kładzie silny nacisk na indywidualizację w ramach grupy. Pracownik zdaje sobie sprawę, że grupa często stanowi całość, ale też nie wolno mu stracić z pola widzenia jednostki. P. Konopka tłumaczy też, że praca z grupą jest podejściem świadomie skierowanym na najpełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do grupy i na opanowanie umiejętności włączania się kiedy trzeba, a także wycofania się kiedy jest to potrzebne. 4.3.2. Pytania sprawdzające


1. Co oznaczają pojęcia rehabilitacja i rewalidacja? 2. Jakie są rodzaje rehabilitacji? 3. Na czym polega rehabilitacja społeczna? 4. Na czym polega rehabilitacja zawodowa? 5. Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje? 6. Co to jest adaptacja? 7. Jakie formy aktywności wspomagają proces rehabilitacji zawodowej? 8. Jakie cechy ma polski system rehabilitacji? 9. Jakie są cele pomocy społecznej? 10. Jakie metody wykorzystywane są w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo? 11. Na czym polega rehabilitacja osób niewidomych? 12. Na czym polega rehabilitacja osób głuchych i słabo słyszących? 13. Jakie są rodzaje barier rehabilitacji? 14. Na czym polega metoda pracy z indywidualnym przypadkiem? 15. Na czym polega metoda pracy grupowej? 16. Na czym polega metoda organizowania środowiska? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaprezentuj (symulacje) samodzielne poruszanie się osoby niepełnosprawnej – niewidomej.


39


1) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując następujące zadania z zawiązanymi oczami: − przejście pomiędzy ławkami, krzesłami, − poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę, − spakować swoje rzeczy, − poruszanie się za pomocą laski.

2) podsumować ćwiczenie na forum grupy, 3) przeprowadzić dyskusję na temat tego, co sprawia osobie niewidomej największą

trudność. Wyposażenie stanowiska pracy:

– opaska na oczy, – ławki, – krzesła, – drobne przedmioty, – laska. Ćwiczenie 2

W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.


1) dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze, 2) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku, 3) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu poza budynek, 4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze, 5) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach, 6) wziąć udział w dyskusji mającej na celu uświadomienie problemów i ograniczeń,

z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich, 7) podsumować ćwiczenie.


− wózek inwalidzki. Ćwiczenie 3

Sporządź wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu zamieszkania.


1) określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się na wózku) mieszkająca w Twojej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta, gminy, poczta, bank itp.),

2) przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach,


40

3) wskazać instytucje dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, 4) określić bariery architektoniczne występujące w wybranych obiektach niedostosowanych

do potrzeb niepełnosprawnych, 5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy, 6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.


– arkusze papieru, – mazaki, – tablica, – komputer z dostępem do Internetu, – multimedialny projektor. Ćwiczenie 4

Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby oddziaływania w stosunku do podopiecznego, na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku: Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na

kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Bardzo lubi przebywać w otoczeniu ludzi. Samodzielnie porusza się tylko w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Podczas dalszych wycieczek towarzyszy jej mama. Ma starszego brata, który studiuje za granicą, więc widują się rzadko. Ojciec dziewczyny jest marynarzem i często przebywa poza domem. Ulubionym zajęciem Agnieszki jest oglądanie seriali telewizyjnych i teleturnieji. Lubi spacery i jazdę na rowerze.

Mama troszczy się o dziewczynę. Obecnie Agnieszka uczy się w specjalnej szkole zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.


1) dobrać partnera do pracy w parze, 2) zapoznać się z opisem przypadku, 3) określić metody pracy socjalnej i procedury oddziaływania, 4) wskazać cel oddziaływania, 5) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania, 6) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum grupy uzasadniając wybór metod

i sposobów oddziaływania, 7) podsumować ćwiczenie w dyskusji, ukazując zależność doboru metod i sposobów

oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym. Wyposażenie stanowiska pracy:

− duże arkusze papieru, − mazaki, − tablica flip-chart.


41

Ćwiczenie 5 Zaplanuj wycieczkę do parku krajobrazowego z niewidomym podopiecznym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić problemy i potrzeby osób niewidomych, 2) określić cele wyjścia do parku krajobrazowego uwzględniając zasady i metody

rewalidacji osób niewidomych, 3) wskazać możliwości i ograniczenia zorganizowania takiego wyjścia oraz zasoby

niezbędne do realizacji celu, 4) opracować plan organizacji wycieczki, 5) przedstawić wyniki swojej pracy na forum grupy, 6) wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy: – źródła informacji dotyczące osób niepełnosprawnych, – papier, – mazaki. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) scharakteryzować metody rewalidacji osób z niedorozwojem

umysłowym, niewidomych, niesłyszących, głucho-niewidomych, starych i przewlekle chorych?

2) opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie podopiecznego?

3) opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych możliwości?


42

4.4. Metody pracy z ludźmi starszymi 4.4.1. Materiał nauczania

Czas życia człowieka zmienia się z pokolenia na pokolenie. Na podstawie dostępnych źródeł uważa się, że człowiek 5 tysięcy lat temu żył około 20 lat. Człowiek XX wieku wydłużył swoje życie o połowę. Na początku 1900 r. średnia długość życia mężczyzn w USA wynosiła 48 lat, a dla kobiet 51 lat. W 1996 r. wynosiła ona odpowiednio 72 lata u mężczyzn i 79 u kobiet. W wielu krajach obserwuje się starzenie populacji. Według ONZ populację uważa się za starą, jeśli ponad 7 % ogółu ludności, ukończyło 65 lat. Zgodnie z przyjętą skalą Europa jest dzisiaj w populacji świata najstarsza. Obecnie ponad 10 % ludności na świecie ma 60 i więcej lat. Prognozy mówią o dalszym wzroście liczby osób w takim wieku. Zakłada się, że do 2050 r. taki wiek będzie miała co 5 osoba. Jednocześnie z każdym rokiem obserwuje się wzrost liczby osób, które przekroczyły 90. rok życia.

Starzenie się jest więc naturalnym zjawiskiem, które zachodzi wcześniej lub później w obrębie każdego gatunku. Jest to długotrwały, stopniowo rozwijający się proces, w wyniku którego powstają w organizmie, obok zmian atroficznych, nowe mechanizmy zapewniające utrzymanie przy życiu jednostki w danych warunkach.

Starzenie się należy odróżnić od starości, która ma, w przeciwieństwie do dynamicznego, charakter statyczny i stanowi nieunikniony etap w życiu człowieka.

Tym szczególnym okresem w życiu człowieka zajmuje się odrębna nauka, zwana gerontologią. Dyscyplina ta stara się ukazać wszelkie uwarunkowania aktywności starszych ludzi, nie określając z góry, czy mamy do czynienia z rozwojem czy też obniżaniem się tej aktywności pod wpływem wieku.

Starzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki genetyczne, oraz procesy fizjologiczne odbywające się na poziomie komórki, tkanki czy narządu. Na proces starzenia się wpływają również czynniki społeczne i psychologiczne, które maja wpływ na osobowość człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe. Starzenie się przebiega więc na trzech płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i społecznej. Tabela 6. Objawy starzenia się.

Biologiczne Psychologiczne Społeczne − utrata sił i wytrzymałości fizycznej, − pogorszenie wzroku – soczewka

staje się grubsza i cięższa – powoduje to upośledzenie widzenia bliskich przedmiotów. Pierwszymi objawami zmian mogą być, np. kłopoty z czytaniem gazet (drukowanych liter). Prawie u ¾ osób pomiędzy 65 a 70. rokiem życia występuje dalekowzroczność,

− pogorszenie pamięci krótkotrwałej, − upośledzenie słuchu, − spadek masy kośćca, − zmniejszenie wysokości ciała, − starzenie się skóry, − meno i andropauza, − zmiany w układzie sercowo-

-naczyniowym, − zmniejszona odporność organizmu.

− słabnięcie funkcji spostrzegania, − zaburzenie systemu pamięci

krótkotrwałej i większa podatność na bodźce rozpraszające oraz spowolnienie czasu reakcji powodują, że człowiek w tym wieku gorzej przyswaja sobie nowe treści,

− zmniejszona zdolność przystosowania się do zmian zachodzących w bliższym lub dalszym otoczeniu,

− pogorszenie funkcjonowania intelektualnego (po 60. roku życia),

− stępienie emocjonalne.

− utrata ról społecznych, − izolacja społeczna

i psychiczna, − pogorszenie sytuacji

materialnej, związane z przerwaniem pracy zawodowej i przejściem na emeryturę.


43

Zdolność przystosowania do okresu starzenia się zależy od wielu czynników: − dziedzicznych, − warunków życia, − rodzaju pracy człowieka, − samoświadomości własnej starości. Geriatria

Geriatria to nauka zajmująca się chorobami wieku podeszłego. Na stworzenie odrębnej dziedziny medycyny, charakterystycznej tylko dla jednego, ostatniego, okresu rozwoju człowieka wpłynęło kilka cech: − zmiana zapadalności na poszczególne schorzenia, − wielonarządowość zmian chorobowych, − zatarcie charakterystycznej symptomatologii i zmiana dynamiki przebiegu chorób − gorsze rokowania co do wyleczenia i życia, − zmian oddziaływania na środki farmakologiczne.

Najczęstsze w wieku starczym zmiany to: − miażdżyca – wtórnie: zawał serca, udary mózgowe, otępienie starcze, − schorzenia zwyradniające narząd ruchu i/lub układ płucno – sercowy, − nowotwory. Tabela 7. Występowanie dolegliwości w wieku starczym według częstotliwości.

Lp. Objawy 1. Bóle stawów 2. Duszność wysiłkowa 3. Bezsenność 4. Otępienie 5. Upośledzenie pamięci 6. Bóle głowy 7. Brak łaknienia 8. Zawroty głowy 9. Przytępienie słuchu

Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego: 1. Zaburzenia psychiczne nieorganiczne:

− choroby afektywne, − psychozy schizofreniczne i inne urojeniowe, − endogenna parafrenia.

2. Ostre zaburzenia psychotyczne: − psychozy z jakościowymi zaburzeniami świadomości, − halucynozy.

3. Zespoły otępienie. 4. Zaburzenia niepsychotyczne bez organicznego podłoża lub z takim podłożem.

Zespołem psychopatologicznym, charakterystycznym dla okresu starzenia się jest otępienie.

Otępienie – to nieodwracalne obniżenie sprawności intelektualnej i zmiany osobowości spowodowane uszkodzeniem tkanki mózgowej. Przyczyny otępienia można podzielić na: a) pierwotnie zwyrodnieniowe (otępienie starcze, otępienie przedstarcze), b) miażdżycowe, c) mieszane, d) inne.


44

Otępienie starcze – jest wynikiem pierwotnego zwyrodnienia komórek nerwowych, które jest bardzo podobne do zmian w chorobie Alzheimera, tylko zachodzi później, bo po 65 roku życia. Problem dotyczy kilkunastu procent ludzi w tym wieku. Na obraz choroby składają się następujące objawy: − pogorszenie funkcji pamięciowych, − postępująca dezorientacja, − obniżenie sprawności umysłowej, − zmiany życia emocjonalnego, − niepokój w nocy, − chód staje się sztywny, drobny, niepewny.

Choroba Alzheimera – zalicza się ją również do otępień pierwotnie zwyrodnieniowych, przyczyną jest zbyt wczesne zwyrodnienie komórek nerwowych mózgu. Pojawia się między 45–65 rokiem życia.

Otępienie miażdżycowe – powstaje na skutek zmian miażdżycowych naczyń mózgowych. Może pojawić się nagle po przebytym udarze lub rozwijać się stopniowo.

Inne rodzaje otępień – mogą powstawać na skutek: − zaburzeń hormonalnych, − niedoborów witaminowych, − zaburzeń przemiany materii.

Otępienie jest procesem nieodwracalnym i postępującym. Drugim po otępieniu zespołem psychopatologicznym, występującym u osób w wieku

podeszłym jest depresja. Przyczyny rozpowszechnienia depresji związane są z czynnikami o charakterze genetycznym (predyspozycje do chorób psychicznych) oraz ubocznie wynikają z chorób somatycznych.

W porównaniu do depresji odczuwanej przez osoby młodsze u osób w starszych występują:

Mniej nasilone: − nastrój depresyjny, − ekspresja myśli samobójczych,

Bardziej nasilone: − bezsenność, − hipochondria, − samobójstwa dokonane.

Trzy główne przyczyny śmierci w późniejszym wieku: 1) tragiczne wypadki, 2) zaburzenia krążenia, 3) samobójstwa.

Bielecki wyróżnił 7 czynników predysponujących do podjęcia próby samobójczej: − proces starzenia się, − zniedołężnienie fizyczne, − utrata sił, − obawa przed niepodołaniem przeciwnościom życiowym, − poczucie samotności, związane z wiekiem, chorobą, − lęk przed zniedołężnieniem, − lęk przed cierpieniem fizycznym. Metody pracy z ludźmi starszymi

Metody pracy z osobami starszymi polegają na oddziaływaniu na cztery sfery podopiecznego: − sferę biologiczną – rehabilitacja medyczna,


45

− sferę poznawczą, − sferę behawioralną, − sferę emocjonalną.

Podmiotem oddziaływania rehabilitacji jest niepełnosprawny człowiek, dlatego też wiele osób starszych wymaga rehabilitacji nie tylko z powodu choroby, lecz również ze względu na obniżanie się sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem.

Rehabilitacja osób starszych powinna być prowadzona wielopłaszczyznowo. Jednocześnie musi, bardzo często z konieczności uwzględniać hierarchię potrzeb pacjentów, koncentrując się przede wszystkim na rehabilitacji dotyczącej osiowego problemu(ów) zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca, zapalenia płuc czy złamania szyjki kości udowej.

Podstawowym celem powinno być podtrzymanie i przywrócenie sprawności do wykonywania podstawowych, a następnie złożonych czynności życia codziennego. Rehabilitacja może być prowadzona w szpitalu, domu opieki, przychodni lub w domu pacjenta. Optymalnie powinna być prowadzona przez wieloosobowy zespół (lekarze różnych specjalności, fizjoterapeuci, pielęgniarki, pracownik socjalny, psycholog, terapeuta zajęciowy, logopeda) koordynowany przez specjalistę rehabilitacji lub geriatrę.

Rehabilitacja medyczna wykorzystuje środki terapeutyczne fizjoterapii (kinezyterapię, fizykoterapię i masaż), terapię zajęciową, psychoterapię i poradnictwo psychologiczne oraz zaopatrzenie ortopedyczne. Razem z rehabilitacją społeczną i czasami zawodową stanowi integralny model postępowania rehabilitacyjnego z pacjentem w podeszłym wieku. Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, jest najważniejszą metodą oddziaływania w rehabilitacji osób starszych. Obejmuje ćwiczenia lecznicze oraz metody kinezyterapeutyczne.

Fizykoterapia wykorzystuje bodźce fizyczne w leczeniu i profilaktyce. Obejmuje światłolecznictwo, elektroterapię, laseroterapię, termoterapię, balneoterapię,

leczenie polem magnetycznym i ultradźwiękami. Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej

strony dobrze tolerowany z drugiej zaś jest niejednokrotnie z konieczności jedną z nielicznych metod możliwych do zastosowania u zniedołężniałych pacjentów.

W rehabilitacji osób starszych często stosowane jest zaopatrzenie ortopedyczne: protezy, ortezy i sprzęt pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki, specjalne obuwie).

Często potrzebne są także urządzenia ułatwiające samoobsługę i zapewniające bezpieczeństwo (np. odpowiednie wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt ułatwiający mycie i ubieranie się).

Ważna jest aktywizacja podopiecznych, która powinna objąć wszystkie możliwe zakresy: − czynności codziennego życia, − czynności higieniczne i porządkowe w najbliższym otoczeniu, − czynności wykonywane na rzecz innych podopiecznych (pomoc innym daje poczucie

przydatności), − aktywność i kontakty ze środowiskiem poza miejscem zamieszkania. Rehabilitacja w wybranych schorzeniach Choroby sercowo-naczyniowe

Rehabilitacja kardiologiczna znajduje coraz większe zastosowanie u osób w starszym wieku. Dotyczy to w szczególności pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, po zawale mięśnia sercowego i z niewydolnością krążenia.

Trening w rehabilitacji kardiologicznej może odbywać się po wnikliwej kwalifikacji lekarskiej, w tym po wykonaniu kardiologicznej próby wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie powinna przekraczać 60–80% rezerwy częstości skurczów serca. W czasie ćwiczeń należy oceniać tolerancję wysiłku pacjenta i regularnie kontrolować tętno.


46

Układ ruchu Badania z ostatnich lat wykazują, że możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej pod

wpływem treningu o charakterze siłowym (oporowym) u osób starszych, nawet w bardzo zaawansowanym wieku. Osoby starsze poddane treningowi siłowemu mają procentowy przyrost masy i siły mięśniowej podobny do osób młodych. Poprawie ulega również gibkość, równowaga i koordynacja ruchów.

W rehabilitacji po leczeniu operacyjnym złamań należy dążyć do jak najszybszej mobilizacji pacjenta. W leczeniu zachowawczym główny nacisk należy położyć na zapobieganie zanikom mięśni, przykurczom i odleżynom. Udar mózgu

W postępowaniu rehabilitacyjnym należy wyznaczać realistyczne cele i terminy ich osiągnięcia. W pierwszym okresie usprawniania podstawową rolę odgrywa prawidłowa pielęgnacja (ułożenie zapobiegające wadliwemu ustawieniu kończyn, profilaktyka odleżyn, zapobieganie powikłaniom płucnym, zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.

Opiekun w domu pomocy społecznej wykonuje zawód, którego podstawowym zadaniem jest pomoc osobom niepotrafiącym sobie poradzić w obliczu utraty sprawności, samodzielności wynikającej z chorób, czy też upośledzenia.

Jego działanie – praca wiąże się z świadczeniem pomocy o charakterze pielęgnacyjnym oraz z pracą socjalną polegającą na wspieraniu, aktywizowaniu podopiecznego.

W pracy opiekuna w domu pomocy społecznej wymagana jest także właściwa postawa etyczna. W procesie pomagania osoba sprawująca opiekę zobowiązana jest do przestrzegania prawa podopiecznego do decydowania o sobie, uszanowania jego potrzeb, postaw i wartości. 4.4.2. Pytania sprawdzające


1. Czym zajmuje się gerontologia? 2. Jakie są biologiczne objawy starości? 3. Jakie są psychologiczne objawy starości? 4. Jakie są społeczne objawy starości? 5. Od czego zależy zdolność przystosowawcza do okresu starzenia się? 6. Jakie są najczęstsze stany patologiczne dla okresy starzenie się? 7. Jakie czynniki predysponujących osoby starsze do podjęcia próby samobójczej? 8. Co to znaczy, że rehabilitacja osób starszych powinna być wielopłaszczyznowa? 9. Jakie są metody pracy z osobami starszymi? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Na podstawie załączonego opisu przypadku, rozpoznaj objawy choroby oraz zaprojektuj plan udzielenia pomocy.

Opis przypadku Pani Maria (65 lat) trafiła do szpitala z powodu uciążliwego bólu głowy. Z pacjentką

rozmawiał psychiatra. Rozmowa z pacjentką była trudna do nawiązania. Patrzyła na pytającego, śledziła ruchy warg, po pewnym czasie namysłu odpowiadała „nie wiem” lub „nie pamiętam”. Nie umiała podać swojej daty urodzenia, ani imienia syna. Powiedziała, że mieszka z mężem, zdziwiła się, że jest obecnie w szpitalu. Podczas rozmowy była pogodna, nie uskarżała się na nic. Od syna uzyskano informację, że stan pani Marii pogorszył się znacznie od dwóch lat, czyli od śmierci męża. Już wcześniej miała kłopoty z pamięcią, nie


47

wychodziła z domu, zakupy zlecała synowi. Po śmierci męża czuła się bardzo źle, przeważnie siedziała w fotelu, nic jej nie interesowało. Pod wieczór się ożywiała. Raz zdarzyło się, że w nocy prowadziła rozmowę z nieżyjącym mężem, tak jakby był obok niej. Kilka dni przed przyjęciem do szpitala pani Maria zanieczyściła się po raz pierwszy kałem. Nie potrafiła wyjaśnić, co się stało. Syn twierdzi, że trudno z mamą nawiązać rozmowę, trzeba jej wielokrotnie powtarzać te same rzeczy, a i tak ich nie zapamiętuje. Często siedzi w fotelu i płacze. Ostatnio, kiedy przyszła jej siostra, bardzo się przestraszyła, gdyż jej nie poznała.

Pani Maria na nic poważnie nie chorowała, zawsze była osobą żywą i aktywną. Czasem skarżyła się tylko na ból głowy.


1) zapoznać się z opisem przypadku, 2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe, 3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę, 4) ułożyć plan kompleksowej pomocy z zachowaniem hierarchii, 5) określić i wypisać metody i techniki wykorzystane w trakcie realizacji opieki nad osobą

starszą, 6) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy, 7) wziąć udział w dyskusji.


– poradnik dla ucznia, – komputer z dostępem do Internetu, – arkusze papieru, – mazaki, – tablica, – magnesy. Ćwiczenie 2

Weź udział w debacie na temat tezy „Starość to przykry, nieubłagalny los”. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty, 2) znaleźć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej, 3) jeżeli jesteś członkiem grupy popierającej tezę – przygotować argumenty na jej poparcie, 4) jeżeli jesteś członkiem grupy negującej tezę – przygotować argumenty potrzebne do jej

zanegowania, 5) podzielić się zadaniami z innymi członkami grupy, 6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców, 7) jako pilnujący czasu – dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym

czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń), 8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według

ustalonego porządku, 9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty (dyskusja

plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki społecznej.

10) podsumować ćwiczenie i zaprezentować wnioski z debaty.


48

Wyposażenie stanowiska pracy: − arkusz papieru, − przybory do pisania. Ćwiczenie 3

Ułóż arkusz obserwacji zachowań pomocny w diagnozie potrzeb i problemów podopiecznego.


1) zapoznać się z metodami konstruowania arkuszy obserwacji zachowań, 2) ustalić obszary aktywności podopiecznego, które będą podlegać obserwacji, 3) przygotować arkusz obserwacji zachowań, 4) gotowy arkusz przedstawić na forum grupy, 5) wziąć udział w dyskusji na temat przydatności sporządzonego narzędzia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − papier, − komputer, − drukarka. Ćwiczenia 4

Dobierz techniki aktywizujące podopieczną na podstawie opisu przypadku. Opis przypadku Pani X ma 77 lat, cierpi na osteoporozę. W wyniku upadku doznała urazu kręgów

lędźwiowych i obecnie trudno jej się samodzielnie poruszać. Wymaga pomocy w czynnościach życia codziennego. Kiedyś była osobą bardzo zasadniczą i aktywną, lubiła czytać ksiązki, robótki na drutach. Obecnie całe dnie spędza bezczynnie w łóżku, wstaje tylko do toalety. Niechętnie uczestniczy w aktywnych zajęciach.


1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, 2) zapoznać się z opisem przypadku, 3) wskazać cel swojego oddziaływania, 4) dobrać odpowiednie techniki aktywizujące, 5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy, 6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia i mającej na celu ocenę

sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informację zwrotną. Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusze papieru, − pisaki.


49

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak

Nie

1) scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka? 2) rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego? 3) zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem? 4) dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji

socjalnej podopiecznego?

5) wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego?


50

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi. 5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem. 6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedź,

a następnie otocz kółkiem odpowiedź prawidłową. 7. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna. 8. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi. 9. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut. Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu, to osoby z niepełnosprawnością

a) fizyczną. b) psychiczną. c) sensoryczną. d) złożoną.

2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje, zachowana zdolność czytania i pisania, to cechy charakterystyczne dla osób upośledzonych w stopniu a) głębokim. b) znacznym. c) umiarkowanym. d) lekkim.

3. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych obowiązków, brak poczucia winy, to zachowania typowe dla osobowości a) cyklotymicznej. b) antyspołecznej. c) nadagresywnej. d) paranoidalnej.

4. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego, to typowe objawy a) schizofrenii. b) cyklofrenii. c) choroby Alzheimera. d) depresji.


51

5. Do potrzeb ludzkiego rozwoju niższego rzędu według A. Maslowa należą potrzeby a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia. b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne. c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne. d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.

6. Potrzeby dominacji, sławy i respektu należą do grupy potrzeb a) przynależności i miłości. b) szacunku i uznania. c) wiedzy i rozumienia d) estetycznych.

7. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która a) jest przystosowana. b) łatwo się poddaje. c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby. d) wypiera ją ze świadomości.

8. Wspieranie samodzielności dziecka ważne jest w zaspokojeniu potrzeby a) przywiązania. b) odczuwania. c) szacunku. d) aktywności własnej.

9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny. b) dążenie do kontaktu z dzieckiem. c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka

metod rehabilitacji. d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.

10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno przejawiać się w a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów. b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka. c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka. d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.

11. Obrona A – „Idę do przodu, bez względu na to” stosowana przez osobę niepełnosprawną w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja a) rozwiązywaniu problemów. b) zaakceptowaniu niepełnosprawności. c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego. d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.

12. Źródłem problemów społecznych jest a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej. b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-

-gospodarczym. c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki. d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.


52

13. Celem rehabilitacji społecznej nie jest a) ograniczenie izolacji społecznej. b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy. c) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról. d) udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.

14. Społeczne bariery rehabilitacji to a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki. b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności. d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu i w najbliższej

okolicy.

15. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy to cel kompensacji a) opiekuńczej. b) biologicznej. c) społecznej. d) wychowawczej.

16. Metoda pracy indywidualnej z podopiecznym, skoncentrowana na sferze poznawczej ma na celu a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia

społeczności lokalnej. b) zmianę zachowań najbliższego otoczenia (rodziny) w stosunku do

niepełnosprawnego. c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka. d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez

osobę niepełnosprawną.

17. Społeczne objawy starzenia się uwidaczniają się poprzez a) zaburzenia pamięci. b) słabnięcie funkcji spostrzegania. c) utratę ról społecznych. d) stępienie emocjonalne.

18. Przystosowanie się do okresu starzenia się zależy od a) warunków życia i przebytych chorób somatycznych. b) rodzaju pracy człowieka i czynników genetycznych. c) miejsca zamieszkania i samoświadomości własnej starości. d) wielkości rodziny i statusu materialnego.

19. Pogorszenie się funkcji pamięciowych, dezorientacja, obniżenie sprawności umysłowej, to typowe objawy a) otępienia. b) choroby afektywnej. c) schizofrenii. d) halucynozy.


53

20. Do zjawisk patologicznych nie zaliczamy a) alkoholizmu. b) zagrożeń dla otoczenia przyrodniczego, np. zagrożenia powodzią. c) zagrożeń moralnych. d) narkomanii.


54

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a b c d 8. a b c d 9. a b c d 10. a b c d 11. a b c d 12 a b c d 13. a b c d 14. a b c d 15. a b c d 16. a b c d 17. a b c d 18. a b c d 19. a b c d 20. a b c d

Razem:


55

6. LITERATURA 1. Auleytner J., Głąbicka K.: Polityka społeczna, pomiędzy opiekuńczością

a pomocniczością. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000 2. Bauman Z.: Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996 3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia się, PWN, Warszawa 1999 4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.

Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002 5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu a zadania pracowników

socjalnych. W: Biblioteka Pracownika Socjalnego, Śląsk, Katowice 2000 6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,

Gdańsk 2001 7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,

Wrocław 2000 8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996 9. Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998 10. Firlit – Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych, Zysk I S-ka, Poznań 1996 11. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej. Interart,

Warszawa 1996 12. Jarosz M.: Samobójstwa ucieczka przegranych. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa

1997 13. Johnson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995 14. Kawczyńska – Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, BPS,

Warszawa 1998 15. Kazimierczak T., Łuczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa

1996 16. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,

Warszawa 1999 17. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny,

Interart, Warszawa 1995 18. Kuczyńska – Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.

BPS, Warszawa 1996 19. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów

1997 20. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi, BPS, Katowice

2002 21. Melibruda J.: Ja-Ty-My, Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów

międzyludzkich. Nasza księgarnia, Warszawa 1980 22. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2001 23. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi

niepełnosprawnych. Raport z badań. Warszawa 1995 24. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie,

Interart, Warszawa 1996 25. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach

globalnych przemian społeczno-gospodarczych. Tom 1. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

26. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa – Poznań 1984

27. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993


56

28. Sękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998

29. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne – przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju. WSH-E, Warszawa 1998

30. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe. CAK, Warszawa 1998 31. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. ZWL, Warszawa 1993 32. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Interart, Warszawa 1996 33. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny. Uniwersytet Warszawski,

Warszawa 1995 34. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994

Career

12. Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych