1

ШАТДАГ ЗАНАР: ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ШИНЭ ЭХ ҮҮСВЭР

Улаанбаатар хот , 2013 оны 9 сар

Ц.Ганцог, Жени Ойл Шэйл Монголиа ХХКГүйцэтгэх захирал

2

1. Шатдаг занар гэж юу вэ?2. Хаана байдаг?3. Яаж боловсруулдаг?4. Ач холбогдол?5. Бэрхшээлүүд?

ДАРААХ АСУУЛТУУДАД ХАРИУЛНА:

3

Шатдаг занар нь юуны өмнө эрчим хүчний их нөөц

Шатдаг занар гэдэг нь кероген хэмээх хатуубайдалтай нүүрсустөрөгчийн нэгдэл бүхийтунамал чулуулаг.

Шатдаг занарыг ~325°C халаахад кероген ньшингэн болон хийн төлөвт нүүрсустөрөгчийннэгдэл үүсгэдэг.

Боловсруулахын тулд хүчилтөрөгчгүйорчинд халаах (retorting) ёстой. Үүнийг 2аргаар хийдэг: ex-situ, in-situ

Шатдаг занар гэж юу вэ?

4

155

Өтгөн тос, битум Шатдаг занар

100 bln boe

Уламжлалт бус нөөцийн тархалт

5

Монголын геологийн зураг

6

Шатдаг занарын сав газрууд

7

Шатдаг занарын хайгуул

8

Монголын шатдаг занар

9

Газрын гүнд боловсруулах технологиЭнэ нь юуг хэлээд байна вэ Газрын гүнд занарыг аажим халаах замаар

кероген боловсрох байгалийн үйл явцыг хурдасгана.

Үүний үр дүнд: Дулааны задрал явагдана;

Тос газрын гүнд устөрөгчөөр баяжина;

Хийн конденсатын өндөр урсгал бий болно;

Өндөр API бүхий газрын тос ялгарна;

Азот, хүхэр, хүчилтөрөгчийн агууламж нөөцөөс шалтгаална.

Халаах дундаж температур дизель түлшний буцлах температур орчимд байдаг.

Үүнийг яаж хийх вэ Цахилгаан, эсвэл хийн халаагуур ашиглана; Газрын гүнд дулаан дамжуулах тусгай

технологи ашиглана.Энэ аргыг уламжлалт бус газрын тосны ямар төрлийн эх үүсвэрийг боловсруулахад ашиглаж болох вэ:

Шатдаг занар; Өтгөн тос/ Битум; Нүүрс.

¢

Олборлохцооног

халаагуурхалаагуур

Хучаас

•Нафта•Онгоцны түлш• Байгалийн хий• Устөрөгч• Химийн түүхий эд• Дулаан

Өндөр үнэтэй бүтээгдэхүүн

10

In-situ боловсруулалт

11

1940 онд судалгаа, хөгжүүлэлтийг эхлүүлсэн.

1942 онд бүрэн хэмжээний үйлдвэрлэл эхлэв.

2.2 метрийн зайтай, зөв 6 өнцөгт хэлбэрээр байрлуулсан 152B хүчдэлээр ажилладагцахилгаан халаагууруудыг суурилуулав.

4 сарын турш 400o C хүртэл халааж байв. 180 метрийн өргөнтэй газрыг жилд 140

метрээр урагшлуулж байв (17 метр зузаантай)

Өдөрт 26 цооног, жилд 6500 цооног Гаргаж авсан тос нь ил уурхайн аргаар (ex-

situ) боловсруулж гаргасан тосноос өндөр чанартай байв.

Швед улс өдөрт 2,450 тонн занар боловсруулж, жилд 160,000 баррель тос гаргаж байв

Анх 1940-1960 онд Швед улс in-situ аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж дотоодын хэрэгцээгээ хангаж байв

12

Дэлхийн 2-р дайны үед Швед улс In-Situболовсруулах аргаар олборлолт хийж байв

Motivated by deeper oil shale next to a surface mine

R&D started in 1940Full scale production began in 1942

13

Дэлхийн 2-р дайны үед Швед улс In-Situболовсруулах аргаар олборлолт хийж байв

14

Үйлдвэрлэлийн талбай – Баруун хэсэг (халаагуурын үлдэгдэлийг харж болно)

Үйлдвэрлэлийн талбай - Өмнөд хэсэг

Үйлдвэрлэлийн газрыг нөхөн сэргээсэн байдал

15

In Situ халаах төхөөрөмж

Кюри тусгаарлагч бүхий цахилгаан халаагуурууд

Хийн халаагуур

16

Байгаль орчны асуудал

Байгаль орчныг хамгаалах хууль, олон улсын стандартын шаардлагад бүрэн нийцсэн

Ердийн өрөмдөх технологи хэрэглэх учир хөрсний эвдрэл хамгийн бага; Ялгарах CO2 болон бусад хийн хэмжээ уламжлалт газрын тосны

олборлолтын үеийнхээс хэтрэхгүй; Үйлдвэрлэсэн шатдаг хийгээ эрчим хүчний эх үүсвэр болгон эргэж

ашигладаг; Гаднаас хэрэглэх эрчим хүч зөвхөн занарыг халаахад зарцуулагдана: Ус

болон аливаа химийн бодис огт ашигладаггүй.

АНУ-ын Дотоод хэргийн яамны Газрынменежментийн товчооноос ICPтехнологийн байгаль орчинд үзүүлэхнөлөөллийг судлаад хор нөлөөгүйболохыг тогтоосон дүгнэлт 2006 ондгаргасан байдаг.

17

ТОДРУУЛГА: Shale Oil & Shale Gas гэдэг нь Oil ShaleБИШ

Oil Shale буюу шатдаг занарыг нэр томъёоны хувьд ShaleOil, Shale Gas-тай андуурч, будилах явдал мэргэжлийн бишхүмүүсийн дунд тохиолддог. Газрын их гүнд (3-5км) занарынэх чулуулгийн зарим хэсэгт кероген бүрэн боловсорч газрынтос, хий болон хувирсан боловч чулуулгаасаа суллагдан гарччадахгүй түгжигдсэн байх нь бий. Ийм газрын тос, байгалийнхийг Shale oil, Shale gas (Tight Oil & Gas) гэдэг. Ийм тос, хийголборлохын тулд химийн бодис, өндөр даралттай ус ашигланчулуулгийг цуулах арга хэрэглэдэг. Энэ технологи нь сүүлийн10 жилд нэлээд боловсронгуй болсон хэдий ч байгаль орчиндүзүүлэх хор нөлөөний талаар асуудлууд бий. Тэгээд ч иймаргаар олборлож болох тосны хэмжээ шатдаг занартайхарьцуулахад маш бага.

Шатдаг занар нь үүнээс огт өөр: Энэ нь кероген хэмээх хатуу органик бодис бүхий шаварлаг чулуу. ICPтехнологиор 300-600 метр гүнд байгаа шатдаг занарыг боловсруулдаг. Ийм гүнд байгаа кероген нь цаг хугацааболон температурын нөлөөгөөр газрын тос болон бүрэн боловсорч амжаагүй хатуу төлөвтөө байдаг. Занарыгхалаахад кероген газрын тос болон хувирах процесс түргэснэ. ICP технологи нь байгаль эхийн хийж амжаагүйзүйлийг хүний гараар хийсэн төхөөрөмжөөр богино хугацаанд гүйцэлдүүлэх боломж олгож байгаа юм.

Шатдаг занарыг боловсруулах ICP технологи нь гаднаас зөвхөн дулаан өгч халаадаг. Shale oil олборлохтой адилхөндлөн урт цооног гарган буталж тэсэлдэггүй, ус болон аливаа химийн бодис хэрэглэдэггүй. Харин ч энэхүүпроцессын дүнд ус ялгарах бөгөөд энэхүү усыг цэвэрлээд бусад зорилгоор ашиглах боломжтой.

18

Reactors at Ben Gurion University

Занарын пиролизын төхөөрөмж

19

Монголын шатдаг занар

Пиролизын өмнө Пиролизын дараа

20

0

2

4

6

8

10

12

14

260 344 373 383 392 400 409 422 435

Temp (C)

Oil

volu

me

(ml)

Монголын шатдаг занарын тосТо

сны

хэм

жээ

Proprietary and Confidential

21

Монголын шатдаг занарын тос

1 атм даралтанд

10 атм даралтанд

C20

Бензин& Дизель

C20

Бензин& Дизель

Proprietary and Confidential

22

Шатдаг занарын тосны харьцуулалт

IC4NC4

IC5NC5

22DMB

CP 23DMB 2MP 3MP

NC622D

MP MCP

24DMP 223

TMBBZ

33DMP CH 2MH 23D

MP11D

MCP 3MH 1C3DMC

P1T3

DMCP

3EP 1T2DM

CPNC7

ISTD

MCH113

TMCP ECP 124

TMCP

123TMC

PTOL NC8

IP9EB

MXYL

PXYL

OXYL

NC9IP1

0 PBNC1

0IP1

1

NC11

NC12

IP13

IP14

NC13

IP15

NC14

IP16

NC15

NC16

IP18

NC17

IP19 PHEN

NC18

IP20

NC19

NC20

NC21

C25HBI

NC22

NC23 NC24

NC25

NC26

NC27 NC28

NC29 NC3

0NC3

1NC3

2NC3

3NC3

4NC3

5NC3

6NC3

7NC3

8NC3

9

NC40

NC41

C20

C20

Монголын in-situ занарын тос

Израилийн ex-situ занарын тос

Бензин& Дизель

23

Хүхэр багатай түлш

Khoot Ex Situ

Khoot In Situ

OB In Situ

27

62

520.5%

0.14%

0.5%

API

Sulfur

Дээж A Ex Situ

Дээж A In SituДээж B In Situ

Proprietary and Confidential

24

Монголын тосны чанар

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0 10 20 30 40 50 60 70

S [w

t%]

API Gravity

MayaArab Heavy

ZuetaHeavy

IranHeavy Arab Light

Urals

Bakkan TapisBrent

WTI

Иордани Ex Situ

Жени Израиль In Situ

Colorado & Australia – Retort & In situ

Жени-Дээж BIn Situ

Жени- Дээж AIn Situ

25

In-situ аргаар занараас гаргасан хий

0

5

10

15

20

25

1 atm

10 atm

kg o

f Gas

/bbl

of O

il

Natural Gas

LPG

Hydrogen

1 атм даралт

10 атм даралт

26

Төслийн урьдчилсан дүн шинжилгээ

Дэлхийд эхний 5-д ордог санхүүгийн консалтингийн компани болох BDO Консалтинг Групп нь Жени-ийн төлөвлөж байгаа өдөрт 6,700 тонн газрын тос олборлох бүрэн хэмжээний үйлдвэрийн бизнес төслийн урьдчилсан ТЭЗҮ-г бэлтгэсэн.

Судалгааны үр дүн:

1 тонн газрын тостой дүйцэх (TOE-ton of oil equivalent) бүтээгдэхүүний үйлдвэрийн өртөг 350 доллар байх юм.

Бүрэн хүчин чадлаар олборлолт хийх үйлдвэрт 4 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдана.

Улсын төсөвт оруулах татварын орлого жилд 850 сая долларт хүрнэ.

Үйлдвэрийн төсөл хэрэгжүүлэхэд 5,000 ажлын байр (шууд болон шууд бус) шинээр бий болно.

27

0.7

0.5

4.1

0.5

0.1

1

Эрчим хүчний баланс

ШатдагЗанар

CH4

Газрын тос

LPG

C2H6

CH4

H2

28

Эдийн засгийн баланс

ШатдагЗанар

CH4

Газрын тос

LPG

C2H6

CH4

H2

29

УИХ-ын 2011 оны 12 сарын 23-ны өдрийн 65 тоот тогтоолоорбатлагдсан “Төрөөс газрын тосны салбарт 2017 он хүртэлбаримтлах бодлого”-ын 3.3.3; 3.4.8 заалтын дагуу Жени Энержинь тодорхой газруудад өргөн хэмжээний хайгуул судалгааныхөтөлбөр хэрэгжүүлж, хайгуул, ашиглалтын гэрээ байгуулж үйлажиллагаа явуулахыг хүсэж байна.

Хайгуулын дүнд гидрогеологийн таатай нөхцөлтэй, органикбодисын өндөр агууламжтай нөөц илрүүлж Монголын тээврийнтүлшний дотоодын хэрэгцээг хангах, улмаар экспортод гаргаххэмжээний хүчин чадалтай том аж үйлдвэр барих бизнес төсөлхэрэгжүүлэх зорилготой байна.

Жени-ийн зорилгоМонгол улс нь түлшнийхээ дотоодын хэрэгцээг хангаадзогсохгүй экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэмжээнийшатдаг занарын арвин нөөцтэй гэж Жени үзэж байна.

30

Жени нь Монгол улсад шатдаг занарын иж бүрэн хайгуул явуулж, шатдагзанараас бензин, шатдаг хий, онгоцны болон дизель түлш зэрэг өндөр үнэтэйэцсийн бүтээгдэхүүн боловсруулах том аж үйлдвэр байгуулах зорилготой.Үүний дүнд: Монгол улс газрын тосны бүтээгдэхүүний импортын хараат байдлаас гарч, эрчим

хүчний дотоодын найдвартай эх үүсвэрээр хэрэглэгчдийг тогтвортой хангах бололцоотой болно.

Монгол улс нь бүс нутгийн болон дэлхий нийтийн өсөн нэмэгдэж буй эрэлт хэрэгцээг хангах тээврийн түлшний том экспортлогч орон болно.

Газрын тосны олборлолт нэмэгдсэнээр Монгол улсын төсөвт оруулах орлогын шинэ эх үүсвэрүүд бий болно.

Ийм хэмжээний бизнес төсөл хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол улсад хүний нөөцийн хөгжил, тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийн чиглэлээр олон тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Ингэснээр: Газрын тосны үндэсний аж үйлдвэрийн суурь тавигдаж, газрын тосны салбар хөгжинө. Бүс нутгийн болон дэд бүтцийн хөгжил сайжирна. Газрын тосны салбарын болон боловсруулах үйлдвэрийн нарийн мэргэжлийн үндэсний

боловсон хүчин бэлтгэгдэж, өндөр цалинтай олон төрлийн ажлын байраар хангагдана. Хийн түлшний асуудлыг шийдсэнээр агаарын бохирдлыг бууруулна.

Монгол улсад өгөх үр ашиг

31

Өдөрт 6,700 тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадалтай үйлдвэр байгуулах;

Монгол улсыг эрчим хүчний хараат байдлаас гаргаж бусад оронд экспортлох хэмжээнд хүргэнэ;

Жени ХК нь Монгол улсын хамгийн том ажил олгогчдын нэг болно.

Хэтийн зорилго: Монгол улс эрчим хүчний хувьд бүрэн бие дааж, дэлхийд бүтээгдэхүүнээ экспортлох сүлжээтэй

болох.

2020 онд хүрэх зорилт

32

1. Шатдаг занар бол нефтийн бүтээгдэхүүний импортын хараат байдлаас гаргах эрчим хүний чухал эх үүсвэрийн нэг: - эдийн засгийн болон үндэсний аюулгүй байдалд чухал үүрэгтэй-эрчим хүчний урт хугацааны үндэсний стратегийн бодлогын нэг хэсэг байх ёстой

2. Шатдаг занарын аж үйлдвэрийн хөгжлийн асуудал хууль эрх зүйн зохицуулалт тодорхойгүй байгаагаас гацаанд ороод байна

3. Шатдаг занараас нефтийн бүтээгдэхүүн боловсруулах арга технологийг сайжруулахад аж үйлдвэрийн салбар асар их хөрөнгө мөнгө зарж улам боловсронгуй болгож байна.

4. Шатдаг занарын аж үйлдвэр дэвшин хөгжиж, улс оронд ашиг тусаа өгөх нь дамжиггүй. Байгаль орчинд хор хөнөөл байхгүй.

5. Монгол улс нефтийн импортын хараат байдлаас гарч, эрчим хүчний дотоодын найдвартай эх үүсвэрээр хэрэглэгчдийг тогтвортой хангах бололцоотой болох юм.

Дүгнэлт