Mongol hel 1

ÌÎÍÃÎË ÕÝË 1

Ø.Îþóíöýöýã, Ã.Áÿìáàöýðýí, ×.Æà÷èí, Õ.̺íõæàðãàë, Æ.Ìýíäýý, Ö.Îþóí, Ä.Ò¿ìýíäýìáýðýë, Â.Õàæèäìàà,

ª.Õàäàà, Ò.Ýíõòóÿà

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí íýãä¿ãýýð àíãèéí ñóðàõ áè÷èã

Óëààíáààòàð. 2008 îí

Ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíä

Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû çºâøººð뺺ð õýâëýâ.

Öààñíû ôîðìàò: 84õ108/16Áîäèò õýâëýëèéí õóóäàñ (xx): 18

Òîîöîîíû õýâëýëèéí õóóäàñ (xx): 10.75¯ñãèéí òºðºë: Arial Mon

Öààñ: Îôñåò õýâëýëèéí 70 ãð/ì2

Õýâëýñýí òîî: 8047øAdmon õýâëýëèéí ¿éëäâýðò

îôñåò õýâëýëèéí àðãààð õýâëýâ. 2008 îí

Äèçàéíåð: Ø.Ãàíòóóë

DDC494.23’077M-692

Çîõèîã÷èä:Ø.Îþóíöýöýã ìàãèñòðÃ.Áÿìáàöýðýí ìàãèñòð×.Æà÷èí äîê.(Ph.D)Õ.̺íõæàðãàë ìàãèñòðÆ.Ìýíäýý ìàãèñòðÖ.Îþóí äîê.(Sc.D)Ä.Ò¿ìýíäýìáýðýë äîê.(Ph.D)Â.Õàæèäìàà ìàãèñòðª.Õàäàà ìàãèñòðÒ.Ýíõòóÿà ìàãèñòð

Ðåäàêòîð: ×.Öýäýíáàë äîê.(Ph.D)Ø.Îþóíöýöýã ìàãèñòð

Ñóðàõ áè÷ãèéí øèíæýý÷èä:Æ.Òºìºð÷ºäºð ìàãèñòðÍ.Áàòáàÿð ìàãèñòðÁ.Îþóíàà ìàãèñòðÄ.ßíæìàà ìàãèñòðß.Äîëãîð

Õóóëáàðëàí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.© ÌÎÍÑÓÄÀÐ ÕÝÂËÝËÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

ISBN 978-99929-0-617-0

Ìîíãîë õýë 1Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí íýãä¿ãýýð àíãèéí ñóðàõ áè÷èã

ÓÁ.; “Ìîíñóäàð” õýâëýëèéí ãàçàð, 2008.172í.; ISBN 978-99929-0-617-0

Õýâëýëèéí øèíæýý÷èä:Ö.Îþóí÷èìýã ìàãèñòðÄ.Äàìäèíñ¿ðýí ìàãèñòðÁ.Áîðõîíäîé ìàãèñòð¯.Áàòæàðãàë ìàãèñòðÖ.Öîëìîí ìàãèñòð

Çóðàà÷: Á.Íàðàíòóëãà Ö.ÖýíãýëÁ.Æàâõëàíòºãñ Ë.Áóì-ÝðäýíýÁ.̺íõ-Îðøèõ

Õàéðò õ¿¿õä¿¿ä ýý!

Òà íàð ¿ëãýð ñîíñîõ äóðòàé þó? ªºðºº óíøèæ, áè÷èæ ñóðìààð áàéíà óó? ׺뺺òýé ñàéõàí ÿðüæ ñóðàõûã õ¿ñýæ áàéíà óó?

Ýíý õ¿ñëýý áèåë¿¿ëýõýä ÷èíü ìàíàé íîì òóñëàõ áîëíî.

Òà íàðò àìæèëò õ¿ñüå!

Õ¿íäýòãýñýí: Çîõèîã÷èä

Òàíèõ òýìäýã

óíøèõ

ÿðèëöàõ

áè÷èõ

á¿òýýõ, õàìòðàõ

ñîðèë

àæèãëàõ áîãèíî ýãøèã

óðò, õîñ ýãøèã

ãèéã¿¿ëýã÷

òýìäýã ¿ñýã

¿å

¿ã

ºã¿¿ëáýð

ýõ

Õè÷ýýë

4

5

Ìàíàé ãóäàìæ

6

7

Õºãæèëòýé àÿëàë

8

9

?

Ìàíæèí

10

11

Ýâòýé äºðâºí àìüòàí

12

Óõààíò òóóëàé

13

Àëòàí ºíäºãò òàõèà

14

Ìîäíû òóñ

15

Ìèíèé ãàð

16

17

Àìüäðàë

18

Ñîíèðõîëòîé çóðàã

19

Àâèà

20

àÝÈ

Î Ó

ª

¯ûé

à

?

Àà

Àà

à àà

à àà à

A à À à

22

àà

à à à àà à à à à à

à - aa

Àà àà

àà ?

Aa Aa aa

23

Ýý

ý ý

ý ý

ý ýý

Ýý

Ý ý

?

Àà

Ý ý Ý ý

À à À à

24

ýý ý - ýý

ý ý ýý ý ý

ÀÀà

Ý Ýý

ý ý ýý ý

àà Àà

ýý ?

25

Èè

èè

è èè è

? à à

àà àà àà

à àà

ý ý ý

ýý ? ýý

ý ýý

Ýý ÀàÈè

à à àý ý ýè è ?

26

èé û è - èé

è

è

èè

è

è

è

è

èý

ýý à

èé

à

ý

é

û

ààé

à

ûûè

è è èèé èé èéû û û

27

àé ýé

à é

à é

à – àà – àéý – ýý – ýé

À à àà àé ý Àé è

Àà ýý ýé Ý èé

à é

28

èèé

ûàéààà

ý

ýý

ýé

Àà... àà... Ýý... Ýý...

29

Îî

à - ààý - ýýè - èé

Ýý ÀàÈèÎî

î

îî î

î î

î - îî

àý

èî

èéýý

û

àà

îî

30

àé ýé îé îé

îé

î - îî - îé

î îî îé

îé

î î é

î î

î é à ý

ýýàà

àé

î

îî

îé

31

Óó

Ýý ÀàÈèÎîÓó

óó.

ó - óó

à - ààý - ýý

î - îîó - óó

óó

ó ó

ó ó

32

óé

óéóé

óé

ó - óó - óé

àé îé

óéýé

ó - óó

óó -óéóé

ó éó ó

ó é

óé

33

º ºº º

Ýý ÀàÈèÎîÓóªº

?

à ý

î

ªº

ªº ªº À Ý ª Î Ó ª ¯

º

34

à îîý óóè ººî èéó àຠýý

ºº

º º

º º ºº º º

º º º

º-ºººº

ºº

º - ºº

35

¯¿

¿¿

¿

¿

¿ - ¿¿

¿ ¿¿ó

¿¿

óóó

?¿ - ¿¿

ó - óó

à - àà

ý - ýý

î - îî

è - èé?

ÀàÝýÈèÎîÓ󪺯¿

36

¿é

¿ ¿

¿ ¿ ¿

¿ ¿

¿ ¿

¿ é

¿ - ¿¿ - ¿é

¿ - ¿¿ - ¿é

¿ - ¿é - ¿¿

ó - óó - óé

37

à àà àé

ýýý ýé

è èé û

î îî îé

óóóóé

¿ ¿¿ ¿é

ººº

à

¿¿àé

¿º óî

èý

àé îé

ýé¿é

óé

ýé óé

¿é îé

è麺

àà ýýîî óó

38

O

ÝÈ Î Ó

ª¯À

à

àà

àéî îî

îéó

óó

óé

èéè

ýý

ýéº ºº

¿

¿¿

¿éý

à

aà

àé

39

î

à

îî

óó

àé óé

èé

îé ýý

¿é

î

ààý

è ¿¿ ýé

º

¿

ó

à

ý ?

î ? º ? óéàé îé

? ¿é

ààîî?

èé?

ºº¿¿

40

Ë

Ñ

Ì Ð

ÂÕ

ÍØ

Ìì

À È Î Ó

Ý Ì ª ¯àì

ýì

èì

à

Ìì

ìàìý

ìèìî

ìó

ìº

ì¿

ì ì

ì

42

àì àìààýì ýìýýèì èéì ?

43

Ìààì óó.

ìà - ìàà - ìàé

àé ý ýý

ìàà óóÌ

èéì

44

Ññ

ñîñó

ñýñ¿

ñà

ó

ÌìÑñ

ñý

ñó

ñî

ñº

ñ¿

àìàñà

ìñ

óñ¿ññ

ó¿

ñè

ñà

45

Ýìýý ñóó ñóó. Ýìýý ñ¿¿ óó.

ñà

ñàà

ñó

ñóó

ñ¿ ñ¿¿

àì àìàà

ýì ?

ó - óó ñ¿ - ñ¿¿

ñó - ñóóñà - ñàà

46

ñà-ìñó-ìñý-ì

ñàìñóìñýì

à àà

ñàì ?ñàà.

ìºñ

ñóó àìñ

ñ¿ì

ñººì

ñóì

àì

ýì

ñàì

ñýì

ìºñ

47

Ðð

àðñàð

îðñîð

ýðñýð

óðñóð

¿ð ñ¿ð

Ñ Î Ð

Ð

ÐÐÐ

ñ à

à ýè

î

ó

º ¿

ÌìÑñÐð

=?Ð

48

Ñî ñîð ñýìóó ðàà

Ìóóð

Ñîñîð îî, -àà ñýðýý.

Ìóóð àà, ñ¿¿ óó.

?

ðýý

49

óð - óóð¿ð - ¿¿ð

ñýð - ñýýðìºð - 캺ð

ñàð - ñààð - ñàéð¿ð - ¿¿ð - ¿éð

?

̺ðººð ýð. ªºð ìºð àñóó.

?

50

Õõ

¯õýð- Àõ àà, ¿õðýý õóðààõ óó?- Õóðàà, õóðàà.

õàõýõè

õîõó

õºõ¿

õà

õýõî

õº

õó

à

-ð

õý õè

õà

õ¿

õº

õó

õî

ÌìÑñÐðÕõ

51

ÕóóðÕà ñàð àõ õóóð ñóð.

Îñîð Ñî ñîð 2 õóó ðàà õó ðàà.

õàñà ðàà

ñà âàð

õóóðõý ðýì

ìóóð

ºõº ðºº

àì õàìàð

õºðºº ñ¿õ

52

- Àìàð àà, ñàìàð õàéõ óó?

õà - õàà - õàé

- Ñàìàð õàé, õàé.

àõàñà

ìàðõý ðýìñà ìàð

àé àéõ õàé - õàéõîé îéõ õóé - õóéõ

53

Ââ

àâ - ààâ õàâ - õààâ

õàñàõý

?

45

10 3

õà

õó

ìà

ðààâ

âà âý

âèâî âó

âºâ¿

Õàâ

Àõ õàâ àâàâ.

Ààâ õèéâ.

õ à

â?

ÌìÑñÐðÕõÂâ

ìñ

â

54

ªâñ

Àõ ºâñ àâàâ.

ªâñºº õà ìàâ.

Àõ -ºº õó ðààâ.

àâàâ. õààâ. õàéâ.

õàõîõº

âàðâîðâºð

â à ð

õ î

â º ð

àâõàâ

ààâõààâ

àéâõàéâ

ìàé ?ì ñ ð

â õ

55

Ààâ

Ààâ õàðàâ.

Ààâ àâàâ.

Àõ ààâûí ñóóâ.

ºðº

ñºâ

õà - âàõ

ââà

âîâýâó

â¿

âè âº

ñó

ìà

ñý

ìñ ñ¿

ñº

ìýìó

ý - âýð

º - âºð

õà - âàð

õà - ðàâ

?

ñà - âàð

56

ì ñ ð õ â

à ìà ñà ðà õà âà

ý ìý ñý ðý õý âý

è ìè ñè ðè õè âî

î ìî ñî ðî õî âî

ó ìó ñó ðó õó âó

º ìº ñº ðº õº âº

¿ ì¿ ñ¿ ð¿ õ¿ â¿

ñàðñàì

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

ñà - âàðñà - ìàð. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .. . . . . . .

ñàì - ñààìñàâ - ñààâ

õà àðõà àð ì,â

?

ð

Ì Ýìýý îéìñ ºìñºâ.

Ð Àìàð ñàð õàðàâ.

Ñ Ñàðàà Ñîñîð 2 ñ¿¿ óóâ.

Ñ Ð ÕÂÌ

57

ªâºº

ªâºº àâàâ.

ªâºº ñóì õèéâ.

ªâºº ñóð õàðâàâ.

õàõýõ¿õó

ýõ àõ ýõàõ

ý

õ

îàó

º

ìð

ð

ì

â

è

ðý

ì

ìì

ââ

óî

â

ì

ì

ªâºº

Ààâ

õàðâàâ. õèéâ.

ñóð

ñóñýñº

ýõºõàõ

 Ààâ âààð ñàâ àâàâ.

Õ Àõ õàð õàâàà õàéâ.

ñ

ì

58

Ëë

ëà

ëý

ëè

ëî

ëó ëº

ë¿

îë óëºë¿ë

õîë õóë õºë õ¿ë

ñàëñýëñóëñ¿ë

óëñ õóëñõºëñ

õýëýâýíý õýë

Ìàðàë

ñóðëàà.

õ è é

ÌìÑñÐðÕõÂâËë

ëààëýýëîî뺺

ñóðëààõ¿ñëýýîðëîîºñ뺺

õèéë

59

Ìàðàë àâàâ.?

ë ð

à ë ì

Õèéë

Ìàðàë õèéë ñóðàâ.Ìàðàë õèéëýý õó ðàà ëàà.

60

ìàë5

1

2

34

캺ð 뺺. ìàéë ëàà.

Ñ¿¿Àìàà ¿õðýý ñààâ. Ñ¿¿ õººðºâ.

Ìàðàë ñ¿¿ óóëàà.

à?

61

Ííõ à à

íà

íý

íè

íîíó

íº

í¿

Õàíààâíà. õèéíý. õàðíà.

íàìð

ìð

íóíî ìð

º âºë õà âàðíà ìàð

ÌìÑñÐðÕõÂâËëÍí

íýðñíóì

íîì

62

ÍîìÍîðîâ íîì àâëàà. Íîðîâûí íîì

õîâîð íîì. Ýíý íîì èõ ñîíèí. Íîìûí íýð “Õý ðýì õýí”.

íààíýýíèéíóóíººí¿¿

íààíýýíèéíóóíººí¿¿

íàà íýý íèé íóó íºº í¿¿

Õýðýìõýí

íààíóó

íà

íºº

íýíýýíèé í¿¿

íº

â õ

63

õóí

àíýí

èíîí

óíºí

¿í

Íîìûí ñàíÝíý íîìûí ñàí. Ýíõýý ̺íõºº íàð

íîì àâëàà. Ñàðàí ñîíèí íîì õàéâ.

64

Íàðàí: -Ýíý þó âý?- Õýí õýí íîì àâàâ?

- Õýí ñîíèí íîì õàéâ?

Îíîí: - Ýíý íîìûí ñàí.- Ýíõýý ̺íõºº íàð íîì àâñàí.- Ñàðàí ñîíèí íîì õàéñàí.

îí - îíîñàí - ñàíà

ýí - ýíý õàí - õàíà

ñîí îðñîíñºí ºðñºí

ñàí õàðñàíñýí èðñýí

65

Øø

øèøà

øî

øó

øºø¿

?Øàð øóâóó øºíº íèñíý.

øàðøàë

øèðøèë

øàíøîí

õóø õóñ

õ ó

õóøíû ñàìàðõóñíû ø¿¿ñ

ø

ø

Øø Íí Ëë Ââ Õõ Ðð Ññ Ìì

66

øºíº íõ ð¿¿ø à íà ãà íààø

øèé øóó

ø¿¿

-õîé

øîøîîø¿¿ð

øîî

øóìóóëìàøèí

øóâóó

õ à ø à à

ø

ø

ø

67

ØÀÐØàð øóâóó íèñýâ.Øàðàà õóøíààñ

ñàìàð îëëîî.

Ø¿ðýý øàð øèðýý àâàâ.

Øàðàâ ¿õðýý óñëàâ.

ÕóøÕàø õóø õàðàâ. Õóøíààñ îëîí ñàìàð óíàëàà.

Õàø, Ø¿ðýý íàð ñàìàð àâëàà.

Õîøóó íý ìý õýýðÕóðóó íýì.

68

Õàâ ìóóð 3

Ýíý Àìàðûí . Õàð õàâ õàðàâ. Ìóóð

õàâààñ èõ àéâ. Õàðèí ìóóðààñ àéâ. Ìóóð õººâ.

Ìóóðûí àðààñ õàâ õººâ. í¿õ óðóó îðîâ. Àìàð

õàâàà õàéâ.

1. Õàð õàâ ........................ õººâ?

2. ...........-ààñ àéâ?

í àà õ

í õ

í õ

í õ

Õ Âà

••

• •

Ýíý õý èé ¿õýð âý?

Ý ý Ìàðà ûí ø¿ ýð.

ð

ìñ

ë

õ íâ

ø

Ø¿õýð

ÑÐ Õ Â

Ø

ËÍ

Ì

ìóóð

õàâ ìóóð

69

ÌàðàëÌàðàë 6 íàñ

õ¿ðëýý. Ýìýý ëàà àâàâ. Ààâ 6 ëàà àñààâ. Ìàðàë ëàà ¿ëýýâ.

Í ÐÀ

Ý

Í Ð

ñà - ñà àõî õ - õî îõ

Í

Ìàðàë

Íàðàí ÑàðàíÕîñîî Àìàð

70

-Ìýëõèé îëîí íîì óíøñàí óó?-Àíààø îëîí íîì óíøñàí óó?

Íîì óí-

øèõõàí.

2 øèíý íîì àâñàí.

ñàé-

Íîì ñóðàâ

Àíààø ìýë õèé 2 íîì ñóðàâ. Ìýëõèé îëîí øèíý íîì óíøñàí. Àíààø ìýëõèéíýýñ îëîí íîì óíøèâ.

õ à õ à õý à ý óë ñ ñý ¿ à àõ º õ º õ

71

Øèíý îí

Øèíý îíèðëýý

Ìèíèé ºâºº

7272

ªâëèéí ºâºº èðëýý

1 íàñ íýìëýý

7 íàñ õ¿ðëýý

ªâºë, ºâºë ñàéõàí àà

7373

¿ õ ý ð

í í î ì

ý ì ý ý

ý í ý í

ÕàâàðÕàâðûí óëèðàë ñàéõàí. Íàð ýýíý. Íóóðûí ìºñ

õàéëíà. Õàëóóí îðíîîñ óñíû øóâóó èðíý.

1. Íóóðûí ìºñ õàéëàõ óëèðëàà îëîîðîé.ºâºëõàâàðíàìàð

2. Óñíû øóâóó õààíààñ èðýõ âý?íóóðààñõàëóóí îðíîîñ

- Ýíý õý èé ¿õýð âý?- Ý ý Ìàðà ûí ø¿ ýð.

Ì

Ë

ÕÂ Í

Ñ

ÐØ

¿íýí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

?

. . . . . . . . . . . .

Ñóðñíàà ñîðèîðîé

74

Ç

à Äü

ÒÁ

Ö

Æ

×

Ãã

̺ºãÃàðìàà Ãýðëýý íàð

캺ã îëîâ. Ãàðìàà 캺㺺 óãààâ. Ãýðëýý 캺㺺ð õîîë õèéëýý.

ì º º

Ãã

ãý ãóãîãè 㺠ã¿ãà

¯+ 1=

?

ãàë ãîë ãýðýë

ãàðàõîëîí 캺ãìàë ñ¿ðýãøàð ¿íýã

76

Óñíû øóâóó

Õàâàð áîëîâ. Óñíû øóâóó èðëýý. Îëîí øóâóó íèñýí èðýâ. Ãàëóó, àíãèð, õóí õóðëàà. Íàìàð õàëóóí îðîí óðóó ãàà íèñýâ.

àðàã ñàâàðàðãàë õîðãîë

77

ýðýýí ìîãîéîé øóãóé

Ñóðãààë ¿ã

Õ¿í íýðýý õàéð ëà íàØóâóó ñ¿¿ëýý õàéð ëà íà

ã¿¿íèé ñààì¿¿ðèéí ãýãýý

Ýõ îðîíÌèíèé ýõ îðîí Ìîíãîë.

ªºð ¿ãèéã îëîîðîé.

óíàãà õóðãà ìîãîé èøèã

ìàë ñ¿ðýã îëîí.óóë íóðóó ñ¿ðëýã.ãîë ìºðíèé óñ àðâèí.

Ìàíàé îðíû

78

Ìàóãëè-“Ìàóãëè õ¿¿“ íîìûã óíøñàí óó?

Õ¿ì¿¿ñ Ìàóãëè õ¿¿ã øèIðýíIãýí îéãîîñ îëñîí. Øèðýíãýí îé èõ õàëóóí. Øèðýíãýí îéã øóãóé ãýíý.

Õ¿¿ã îéãîîñ îëîîðîé.

7979

Ää

äàëäýë

ºäºðñóäàð

Îé ìîäÎéä îëîí ìîä óðãàäàã.

Ìîäîä ñàëõèíä íàéãàíà. Îé ìîäîî õàéð ëàà ðàé.

ì î

ÃãÄä

äà

ä¿äº

äó

äîäý

äè

äýäî

î ä

º ä

ì î ä

ÕóñÕóøÍàðñÓëèàñ

ìîä óðãàâ.

ñàéí ºäºðíîì ñóäàð

80

Äýëã¿¿ðÝíý õ¿íñíèé äýëã¿¿ð. Äýëã¿¿ð ä¿¿ðýí àëèì,

ëèéð áàéíà. Äýë ã¿¿ ðýýñ õ¿íñíèé íîãîî àâëàà.

óëààíàëèì

ëèéð

õ¿íñíèéíîãîî

äýëã¿¿ð ?

äàãäýãäîãäºã

ñóðäàãìýääýãîëäîãºãäºã

81

Àõàà àëä õ¿íäýëÄ¿¿ãýý äýëýì õ¿íäýë

Äóó

ÄààìÌèíèé ä¿¿ ĺë㺺í íýã ä¿ ãýýð àíãèä ñóðäàã.

ĺë㺺í äààì í¿¿õäýý ñàéí. Ä¿¿ îëîí í¿¿äýë ìýääýã. ĺë㺺í íàäàä äààì ºãºâ.

ä¿¿...äàà...

Ä¿¿ äóó ñîíñîâ.

Îäìàà äóó äóóëàâ.

Ä¿¿ äàãààä äóóëëàà.

82

Òò

õîò

øàò

òàë

òóã

òàâ

òèâ

øàòàð

íóòàã

ÕîòÌèíèé õîò ñàéõàí.

Õºøºº äóðñ ãàë îëîíòîé. Ìàíàé õîò ãý ðýë òýé.

õ î

ÃãÄäÒò

òà òý

òó ò¿

òî òºòè

íîìõîí

õººðõºí

òàéâàí

ò ò

øàð øàòàð

òàë íóòàã

83

Òóóëàé .......... îëîâ.

ò

óõààíòàé

. . . . . . .

. . . . . . .

òàòàà òàé

òýòýý òýé

òîòîî òîé

àëèì

íýðñ

òàðâàñ

Òóñ

54

1 2 3

Òóóëàé ëóóâàí îëîâ.

Äàðàà íü îëëîî.

Äàõèàä òàðâàñ îëñîí.

òóñëàâ. Îëóóëàà àì òàð õàí èäëýý.

84

àâàâ.

òàðèâ.

õó ðàà ëàà.

òààòóóò¿¿

àà¿¿ óó

Ò Âàýà

Ð

ä¿¿äóó

äààì

âàð

òóó âàð

ò¿¿

âýðòàà

Òîãëîîì

Àõ îëîí òîãëîîì àâëàà.Òóóëä õ¿¿IõýëIäýé ºã뺺. Òºðººä ìàøèí ºãºâ. Õ¿¿õä¿¿ä óäààí òîãëîâ.

Òºðºº

¯ãèéí òàà òààëàà.Ø¿ëãèéí âýð óíøèâ.

85

Áá

áàðèõ

áîäîõáóäàõ á¿ñëýõ

Áè

òîî áîäîâ.íàð áóäàâ.á¿ñ á¿ñëýâ.áºìáºã áàðèâ.

ÁºõÍààäìààð îëîí áºõ

áà ðèë äàâ. Áºõ õ¿í îëîí ìýõ ìýäíý. Áºõèéí ìýõ óðàí.

º õ

ÃãÄäÒòÁá

áà áýáè

áîáó

Ạá¿

86

ìîäîíä ... àâèð

ãàëààð ... òîãëî

... òîãëî

áèéáóó

áèéðáóóð

äàëáàà äýëáýý õîëáîî

á¿¿

Áàéøèí áàðèâÁèä ýëñýýð áàéøèí

áàðèâ. Áè ýëñýý óñààð íîð ãî ëîî. Áàò, Áîëä íàð ýëñýý îâîîëîâ. Áèä ñàéõàí áàéøèí áàðèëàà.

Ẻ ῿

Ẻðá¿¿âýé

87

Áàéíà óó?

- Áàéíà óó, áàãø àà?- Áàéíà. Õýí áý?- Áè Áèëã¿¿í áàéíà.- Ñàéí áàéíà óó? Áèëã¿¿í ýý.- Ñàéí. Òà ñàéí áàéíà óó? Áè òîîãîî áîäñîí.- Ñàéí áàéíà.- Ñàéõàí àìðààðàé.

Áèë ã¿¿íÁèë ã¿¿ íèé áºìáºãÁèëã¿¿í áºìáºã àâàâ.Áèëã¿¿íèé áºìáºã ýíý ìºí ¿¿?

Ìºí ¿¿?

88

ü

õîíü óñëàõ

ìîðü óíàõ

õàðü õîë

õóëàí òàõü

àì àìü

àõ àõü

òàâ òàâü

áàð áàðü

ÕîíüÑîëü îëîí õîíü óñëàâ.

Õî íè íû ñ¿¿ ºòãºí. Íîî-ñîîð íü ýñãèé õèéäýã.

Ñàâ íü òîìÑààëü íü àðâèí áàéã.

ì

õ í ü

ð

ò õ ü

?

ÃãÄäÒòÁáü

õîíü

89

Õóðäàí ìîðüÑóìûí íààäàì áîëëîî. Íààäìààð

ìîðü ó ðàë äàâ. Áè ìîðü óíàâ. Õóðäàí ìîðü óíàõ ñàéõàí. Õ¿¿õýä á¿ð õóðäàí ìîðü óíàõûã õ¿ñäýã.

-Õýí ìîðü óíàâ?

òîëü

50 20òîòü òàâü õîðü

90

Àðàã àðàã òîìÀðãà àðãà èõ

áºõ äàë ìîðüòàã

áºì-

áº-

ëºã

ÁºìáºãÕèéòýé àëàã Õººðõºí áºìáºãÕ¿ðýë àõûí Õ¿¿ãèéí áºìáºã

Áºìáºã áºìáºã áºìáºãÁºâ Ẻðºíõèé áºìáºã ...

Äàë äàëààð òîîëÒàë òàëààð òóóë

Ẻ-ðºí-

õèé

áºì-áºã

ÃÄ Ò Á

Ü

91

Öö

öàãöýãöîãöóãöºëö¿íõ

öýöýã

ðýãöàãààí

öàìö

îíãîö

î í ã î

ÃãÄäÒòÁáüÖö

Îíãîö

Öàãààí îíãîö 9 öàãò èðëýý. Îíãîöíîîñ îëîí õ¿í áóóëàà. Èðñýí îíãîöîíä õ¿ì¿¿ñ ñóóâ. Öîëìîí Öýðìàà 2 àõûãàà ¿äýâ. Îíãîö àãààðò õººð뺺.

-Îíãîö õýäýí öàãò èðñýí áý?

öà öý öè öî öó öº ö¿

92

Öààñàí øóâóóÁàãø öààñàí øóâóó õèéõ àðãûã

õýëýâ. Õ¿¿õä¿¿ä öààñààð øóâóó õèéëýý. Òýä öààñàí øóâóóãàà íèñãýâ. Öîãòûí öààñàí øóâóó ºíäºðò íèñëýý.

öàãààí

öàñ

öààñ

öààöýýöèéöîî

öóóöºº

ö¿¿

93

àðö öàíà - öààíà - öàéíàîðö öîë - öîîë - öîéëóðö öóë - öóóë - öóéâàí

ÖààòàíÖààòàí àðä òàéãàä àìü äàð äàã. Òýä óðöàíä

àìüäàðíà. Öààòàí õ¿í öàà áóãà óíàäàã. Öàà áóãûí àðüñ, ýâýð, ñ¿¿ã à øèã ëà äàã.

óðö ãýð

94

×÷

ֈ֏ ֗

÷º÷¿

÷è, áèýöýã ýõýã÷ ä¿¿à÷ ãó÷

íàâ÷

÷èõýð

÷ºäºð

í à â

öàâóó õàé÷öàã õóãàöàà öàíà ÷àðãàöàà áóãà

Íàâ÷ Íàìàð áîëîâ. Íàâ÷ óíàâ. Áèä îëîí òºðëèéí íàâ÷

ò¿¿â. Íàâ÷ààð íààìàë õèéâ. ×èìãýý, ×óëóóí íàðûí íààìàë ñàéõàí áîëñîí.

ÃãÄäÒòÁáüÖö×÷

֔

95

àâ ÷ýý.

ñóð ÷ýý.×èìãýý íîì

Ñ¿¿äýð

ªã뺺

ªäºð

Îðîé ºã ÷ýý.

õîíü

×èììàë

÷èéìàë

÷èí

ãýý÷èí

ðýã

÷èä

........ ........ ........

Õóðãà÷èí

×óëóóí õóðãà, èøãýý òóóñààð èðëýý. Òýð ìàëàà “÷àà ÷àà” ãýâ. Ä¿¿ ×èíáàò äàâõèí î÷èâ. ×èíáàò ìîðèî “÷¿¿ ÷¿¿” ãýâ. Ìàë÷èä ìàëàà õàøèâ.

96

Òºë ìàëÒóãàë òóãàë òîãëîíîÒóóë ãîëäîî î÷íî

Óíàãà óíàãà òîãëîíîÎíîí ãîëäîî î÷íî

Áîòãî áîòãî òîãëîíîÁîãä óóëàíäàà î÷íî

ó

á

Ýðòý÷ õ¿¿ ýöýãòýý òóñòàéÝðò áîñîõ ºäºðòºº òóñòàé

97

Öàãààí ñàð

Áè ºâººä õàäàã áàðèõ

óó?

Òýã ýý, ìèíèé õ¿¿

9898

Àìàð áàéíà óó?

Îíä ìýíä, òàðãàí òàâòàé

îðîâ óó?

9999

Çç

çàçó

ð

ÇàãàñÌàíàé îðîíä çàãàñ ýëáýã. Òîì ãîë ìºðºíä òóë, çýâýã,

ìºðºã çýðýã çàãàñ áàéäàã. Òóë áîë òîì çàãàñ. Õºâñãºë íóóð öàãààí çàãàñ èõòýé.

-Ìýääýã çàãàñàà íýðëýýðýé?

õóëãàíà çóðàì

çàðààíû ¿ñ

çºãèéí áàë

àëòàí çàãàñ

çà

çý

çè

çî

çó

çºç¿

õ ¿ ð

çýç¿ ñ

òîìòºìºð

õ¿ðç

Çç ×÷ Öö ü Áá Òò Ää Ãã

100

øààç ãàé çýýð ààëç

çà - çààçý - çýý

çî - çîî çó - çóó

ÇààíÇààí õàëóóí îðîíä àìü äàð íà.

Çààíû ÷èõ òîì, õîøóó óðò, õºë á¿ä¿¿í. Çààí íîìõîí äºë㺺í çàíòàé.

çº - 纺 ç¿ - ç¿¿

çàéç¿é

çàí çààí

çºâ ?

101

çàéðìàãöºö ãèé òýé

ñ¿¿òýé

ààðöòàé

Çàéðìàã Çîëáîî, Çóëõ¿¿, Îëçâîé íàð çàéðìàã àâëàà. Õ¿¿õä¿¿ä

çàéðìàã èäýõ äóðòàé. Çàéðìàã àìòòàé áàéâ.

Ç¿éð öýöýí ¿ãǺâä çºí人 ýçýíòýéÁóðóóä áóöàõ ýöýíã¿é

?

à÷ çýýíýã çóó

ç¿¿ óòàñçîî íóðóó

ç¿éð ¿ãóñ 纺õ

çàé áàðèõíîì çààõ

102

Ææó ã

Çàðàà íàéç àà! Áè æèìñòýé áîîâ õèéñýí. Èäýýðýé.

Áºæèí áèä 2 æèðõòýé óóëçàõ áîëëîî. Ò¿ëõ¿¿ð ò¿ëýýí äîîð áèé.

Òóóëàé ÷èíü

æà æè æî æóæº æ¿

òóóëàéí áºæèíæèæèã áîëæìîð

æèìñ æ¿ðæ

óãæöîîæ

Ææ Çç ×÷ Öö ü Áá Òò Ää Ãã

- ßìàð àìüòàí çàõèà áè÷ñýí áý?

103

3. Òýð ìº÷èð øèäýæ øîðãîîëæèéã àâðàâ.

(Ë. Òîëñòîé)

Òàãòàà áà øîðãîîëæ

1. Øîðãîîëæ óñ óóõààð ãîðõè óðóó

î÷èâ.

2. Øîðãîîëæ óñàíä óíàæ óðñàõ øàõàâ. Òàãòàà íèñýæ èðýâ.

Çóðãèéã àæèãëààä, ¿ëãýðèéã ã¿éöýý.

4. 5. 6.

Ç¿éð öýöýí ¿ãªºðèéí òóñûã óðä íü ºãͺõðèéí òóñûã ñ¿¿ëä íü àâ

104

Àõ, ýã÷, ä¿¿ áèä

ªíäºð ýã÷ öàé ÷àíàí઺𺺠áè ãýðýý öý âýð ëý íý.

Ààâ ýýæ àæëààñ èðýýäÀëæààë òàéëæ àìàðíà.Õ¿¿õäèéí òóñ èõ ãýæÕºðø àé ëûí õàí áèäíèéã ìàãòàíà.

(Ö. Ýðäýíýáàò)

Òîì àõ ò¿ëýý õà ãàë íàÁàãà àõ ò¿¿íèéã õó ðàà íà.

Àæèë õèéæ õ¿í áîëäîã.Àð äàâæ õ¿ëýã áîëäîã

105

Ñèìáà çóãààëàâ

Ñèìáà Ñèì áà ãèéí ààâ áîë à ðààò íû õààí àðñëàí. Ààâ

íü õ¿¿äýý ãàçàð íóòãàà çààæ ºãñºí. Ñèìáà íýã óäàà ººðèéí íóòãààñ ãàðòàë îëîí ÷îíî äàéð÷ýý. Ààâ íü ò¿¿íèéã àâðàâ.

ãºðººñ1

æàðààõàé7

106

áàð2

òàõü3

àíààø4

öººâºð ÷îíî5

çààí6

107

Æààõàí ÒóëãààÆààõàí Òóëãàà õàøààíäàà íîãîî òàðüæýý. Òýð

ýõëýýä “Íîãîîí çàëààòàé, óëààí òàõèà”-ã òàðèâ. Äàðàà íü “Ãýçýã íü íîãîîí, ãýäýñ íü öàãààí”-ûã òàðüæýý.

1. Òóëãààãèéí òàðüñàí íîãîîã îë.

3. Öýãèéí îðîíä ¿ãèéã íºõºæ áè÷.

Õè÷ýýë äýýð .........

óíøèíà.áè÷íý.àñóóíà.õàðèóëíà.

íºõºõ ¿ã: öàãäàà, ýì÷, æîëîî÷, ñóðàã÷

4. Àëü ¿ã íü áóñäààñàà ººð âý?

à) íîãîîíá) öàãààí

â) òºìñã) óëààí

2. Õýí íîãîî òàðüñàí áý?à) æààõàí Òóëãààá) óëààí òàõèàâ) öàãààí ãýäýñò

íîãîîí óëààíòºìñöàãààí

Ñóðñíàà øàëãààðàé.

108

ú

ÿ Å Ï

Ê

Ô¨

Ù

Þ

Àÿëàë

Òóÿà, Àìàð íàð àÿëàëä ÿâëàà. Òýä áàÿð õººðòýé áàéâ. Ýõëýýä àìüòíû õ¿ ðýý ëýíä î÷ëîî. Õ¿¿õä¿¿ä ÿíãèð, ÿíçàãà õàðëàà. Öààø ÿâàâ... Àÿëàë ñàéõàí áîëëîî.

-Õýí õýí àÿëàëä ÿâñàí áý? -Õààíà õààíà î÷ñîí áý?

ßÿ

ßÿ

ÿòóóÿëàà

áàÿðáàÿí

òàÿã õàÿã

áÿëóó áÿñëàã

íàÿ ñàÿ

ÿ í ç à ã à

ÿíãèðÿìàà

óÿõàÿ

óÿàõàÿà

110

ÿñò ìýëõèé

Îíüñîãî

ßñã¿é áèåßðã¿é ìîä ( . . ãîé)

ßíçàãàßíçàãà ãýäýã íýðòýéßìàà ìàíàéä áàéäàã þìßì áà òàé ãýäýã íü æèãòýéßíçûí ýðõ àìüòàí ø¿¿

áà ð

ñóó

ëàà

óó

áà í ìàà

ÿëààíû äàëàâ÷

áÿöõàí ÿíçàãà

ÿí ãè ðûí ýâýð

öýíõýð ÿðãóé

õàÿà

óÿàÿ ñ ÿÿ

ÿ ó ó ÿ

ÿ

óà

õ

ñ

àé

111

Öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíä

ßÿEe

Áèëåò àâàõ óó?

Áè ÷àìä ìºí㺠ºãüå!

å ý â ý í

Åå

åð

åñ

åðººë

åðººë÷

áèå

áèåý

¿åí

¿åð

112

Áè çàéðìàã

èäüå!

Áè òàíä òóñëàõ óó?Áè 纺å!

Õ¿¿õä¿¿ä ýý, äàñãàëàà

õèéå!

Çà çà!Áè äàðàà õýëüå!

Ýýæ ýý!

äýëõèé åðòºíö

åðõºã ºâñ

áîð åýâýí

ìºíãºí åìá¿¿ åñèéí òîî

åðòºíöèéí ãóðàâ

113

¨¸

Àìòàò áàëǺãèéí¿¿ä áàë õóðààæ ãýíý.

Áàëàà õî¸ð òîðõîíä õèéæýý. Íýã áàì áà ðóóø òîðõòîé áàëûã

õàðàâ. Òýãýýä áàëûã äîëîîæ ýõëýâ. Òîðõíû ¸ðîîëûã ãàðòàë äîëîîâ.

Ǻ ãèé í¿¿ä íèñýýä èðëýý. ̈ î, ̧ î, ̧ î. Áàìáàðóóø îäîî ÿàíà äàà.

¸ñ çàíø

èë

ñàâí

û ¸ð

îî

ë

áàÿ

ð ¸ñë

îë

çààíû

ñî¸î

õî¸ðãî¸ëñî¸ë

¸ðîîëî¸äîë¸ñëîë

¸ë¸ñãî¸

ßÿEe¨¸

¸ ð î î ë

114

¸¸î

ãî¸ãî¸î

î¸î¸î

õî¸ðñî¸î

Ãàðàà

ãî î ðãóé ðîîë ëàà

ñ õî ð íãèð íçàãà

ð ýâýí îòîí á ëóó

¸

ÿ

å

Áàðèà

ñî¸î

Ãî¸îÃîâèéí ãî¸î ãî¸õîí óðãàìàëÃîéä àìòòàé ýìèéí óðãàìàë

115

ú

áîäú¸óíøúÿçóðúÿñóðúÿ

Ñóðàõ àðãà

Àæèæ ñàéí õàðúÿÀíõààð÷ ñàéí ñîíñú¸

Òóíãààæ ñàéí áîäú¸Òîä ñàéõàí ÿðüÿ

Äàõèí äàõèí óíøúÿÄààìàé ñàéí ñóðúÿ

Õè÷ýýæ ñàéí áè÷üåÕ¿íýýñ äóòàõã¿é ñóðúÿ

õàðçóðáîä ñîíñ

ßÿEe¨¸ú

õàðüÿ - õàðúÿòàðüÿ - òàðúÿñîðü¸ - ñîðú¸óðüÿ - óðúÿ

õàðúÿ

116

Òýø¿¿ðýýð

ªã¿¿ëáýðèéã çºâ õîëáîæ óíøààðàé.

ÎíüñîãîÁè ¿¿ãýýð ÿâ ÿ ×è ò¿¿ãýýð ÿâÁèë¿¿òèéí ãîëä óóëç ÿ

ñàéõàí.ãóëãàõ

Ñî¸ëìàà: -Õî¸óëàà ãóë ãóó ðûí òàëáàé äýýð î÷ú¸. Ãóëãàæ ñóðúÿ.

Áÿìáàà: -Çà òýãüå, õè÷ýýëèéí äàðàà ÿâúÿ.

Ñî¸ëìàà: -Áè òýø¿¿ð àâúÿ. Õî¸óëàà öóã ÿâúÿ.

Áÿìáàà: -Öàãèéí äàðàà óóëçúÿ.

(ãýðèéí á . ñë .. ð)

117

Þþ

ßÿEe¨¸úÞþ

Þ¿ë¿¿ðÞíäýí, Þì÷èí õî¸ð óñ þ¿ëýõ áîëîâ. Òýä ÿàæ þ¿ëýõýý

ìýäýõã¿é áàéëàà. Þìæèð ýìýý þ¿ë¿¿ð ºãñºí. Òýä óñàà àñãàëã¿é þ¿ëýâ.

Òýä ýìýýä òà ëàðõ æýý.

-Õ¿¿õä¿¿ä þóãààð óñàà þ¿ëñýí áý?

ñ¿¿ þ¿ëýõ þ¿äýí ºìñºõ îþó ýðäýíý

þ ¿ ë ¿ ¿ ð

ÞíäýíÞì÷èí

ÞìæèðÀþóø

118

- Ýíý þó âý?- Ýíý þ¿äýí.- Ýíý õýí áý?- Ýíý Àþóø, Îþóí õî¸ð.

Õýí áý?

Þì÷èí

Àþóø

Þíäýí

Îþóí

Þó âý?

þ¿äýí

þ¿ë¿¿ð îþó

ÎíüñîãîÁèåã¿é áàéæ èíýýäýã þó âý?

öóóðàéÓóëûí öýöãèéã èâýýäýã þó âý?

íàðàíÕàìãèéí õóðäàí íü õîðâîîä þó âý?

ñàëõè

íàðàí

- Þíäýí! - Þó ãýíýý?- Þ¿äýíãýý ºìñººä èðýýðýé!- Òýãüå, òýãüå.

é

¯ã á¿òýýãýýðýé.

(Ìîðèñ)

119

Ïï

ïàïý

ïè

ïî

ïó

ïºï¿

îëèìï çóíû îëèìïïóóæèí ïóóæèí õººðºõï¿ðýâ ï¿ðýâ ãàðàã

Äýëõèéí òàòàõ õ¿÷èéãÄèéëæ öîéëñîí õºëºãÎã òîð ãóéí óóäàìä àÿëàõÎíöãîé õóðäàí óíàà ( ...æèí )

(Î.Ñóíäóé)

óóâàíóóæèíÏ, Ë

Åâðîï òèâßïîí óëñÏàðèñ õîò

Ïï

ï ó ó æ è í

120

Ïààíäàé ìèíü îäîî ÿàíàÏàãìà ýã÷ óóð ëà âàë ÿàíàÏààö ãàð õàí ÷àìàéã õàì ãààëæÏàà ëàí òàé ò¿ìïýíä óñ ä¿¿ðãýå.

(Á. Âààí÷èã)

ÿéöýýæ óíøààðàé.

Åðòºíöèéí ãóðâàí õóðäàí

Çýý ãýõýä ìîðü õóðäàíÒóó ãýõýä íîõîé ......Òóóãààä î÷èõîä òóóëàé ......

Ǻâ õîëáîîðîé.

1 áààñàí2 äàâàà3 ìÿãìàð4 ï¿ðýâ5 íÿì6 ëõàãâà7 áÿìáà

ÏààíäàéÏààíäàé ãýäýã õººðõºí ãºëºã ìèíüÏààöãà ïààöãà ã¿éæ ÿâààäÏàãìà ýã÷èéí ò¿ì ïýí òýé óñûãÏàë õèéòýë àñãàæ îðõèâ.

121

Êê

êó

êó êà ðå

ÏïÊê

ì à ð ê

ÌàðêÁè ìàðê öóãëóóëäàã. Ìàðêèéã çàõèäëûí äóãòóé äýýð

íààäàã. Ìàðê öóã ëóó ëàõ äàà: 1. Ìàðêèéã öý âýð õýí õóóëæ àâíà.2. Ìàðêàà òóñãàé õàâòàñíû çàâñàð õàäãàëíà.3. Ìàðêàà òºðºë, òºð뺺ð íü õèéíý.

êèíîêàññ

êóðñêëóá

êîìïüþòåðøîêîëàä

ïàðêìàðê

122

ÊèíîÕîòîä îëîí êèíî òåàòð áàéäàã. Áèä õ¿¿ õýë äýéí

êèíî ¿çýõ äóðòàé. ¯çñýí êèíîãîî ààâ, ýýæ, ä¿¿ íàðòàà ÿðüæ ºãäºã. Òýä èõ äóðòàé ñîíñäîã.

-Òà íàð ÿìàð êèíî ¿çñýí áý?

Õ¿¿õäèéí ïàðêàä òîãëîæ áàéãàà ¿ëãýðèéí áààòðóóäûã íýðëý.

123

Ôô

Ìàðàôîí ã¿éëò

Ìà ðà ôîí áîë õîëûí çàéí ã¿éëò þì. Ìàðàôîí ã¿éëò íü î ëèì ïèéí ñïîð òûí àíõíû òºðëèéí íýã. Îëèìïèéí òîãëîëòûã ìàðàôîí ã¿éëòýýð õààäàã.

òåëåìàðàìèêðî

ôîí

ôîíä ôåðì ôîðì ôèçèê ãîëüô

ÏïÊêÔô

ô î ò î

124

ÏïÊêÔôÙù

Ùù

Ï.Å. Ùåòèíêèí

Ï.Å. Ùå òèí êèí áîë Îðîñûí öýðãèéí äàðãà. Ùåòèíêèí ìàíàé àðä ò¿ìýíä òóñàëæ áàéñàí. Ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèéã Òºìºðáààòàð æàíæèí ãýäýã.

Ùåòèíêèí áîë çîðèãòîé, ñàéõàí ñýòãýëòýé õ¿í.

Ïï Ôô

Êê ?

Öººí ¿ãýíä îðäîã ÷ Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí íýãØ, × õî¸ðûã íèéë¿¿ëæ õýëäýã Èõ ñîíèí ¿ñýã

125

þ - þóþ - þ¿ áèå - áèåýî¸ - î¸îóÿ - óÿà

þó âý?þ¿ âý?¿å - ¿åýãî¸- ãî¸îõàÿ - õàÿà

Áèå áèåý õàéðëàÿ.Ãî¸ëûí äýýëýý .

Õàð áÿðóóßñàí õîäîîäòîéÒýð þó âý?

(÷.âã.)

ìîðèíû óÿàíàðíû òóÿà

ãîâèéí ãî¸îçààíû ñî¸î

åýåº

å

¸î¸ó

¸

þóþ¿

þ

ÿàÿó

ÿ

Õàð õóðãàßñàí Ẻðòýé Òýð þó âý?

(ì..ë)

ßàãààä?

Îíüñîãî

ß

Å

¨

Þú

Òýð þó âý?

126126

Ïàíäà

-Õóëñíû áààâãàéã þó ãýæ íýðëýäýã âý? -Ïàíäà õààíà àìüäàðäàã âý?

Ǻâ äàðààë ëààð óíø.

Èéìýýñ Ïàíäàã õóëñíû áààâãàé ãýæ íýðëýäýã.

Ïàíäà íü õóëñàí îéä àìüäàð÷, õóëñààð õîîëëîíî.

Ïàíäàã àìüòíû õ¿ðýýëýíä õàðæ áîëíî.

Ïàíäà áààâãàé Õÿòàäûí óóëàðõàã ãàçàðò àìüäàðäàã.

Ǻâ õîëáîæ, ¿ã á¿òýýãýýðýé.òðàê-

-öåðò

ïèé-

-øèí

-òîð

ÔÊÏ Ù

êîí-

êè--òî

ïàí-

-äà

-íîôî-

......

...

...

......

127127

128

129

1.Ýâë¿¿ëæ áè÷ýýðýé.

íîìîî óíø...

¿ãýý áè÷...

òîîãîî áîä... ÿ

¸

å

üú

3. ÿéöýýæ áè÷ýýðýé.

Ãî¸î áîë ...................

5. ¯ñýã íºõºæ áè÷ýýðýé.

ñ êê í î

î ë ì ï

ÿ î íñ î ð ò

î ì ï î ò

ÎË

È

Ì

Ï

À

Í

2. Õýäýí ¿ñýã áàéíà âý?

6. Ä¿ðñèéã àøèãëàí ¿ã á¿òýýæ áè÷ýýðýé.

4. Òîõèðîõã¿é ¿ãèéã îëîîðîé.

ã¿éå, õàðàéÿ, ãî¸î

ÈÎ

ÏÊ

Ä

Ñóðñíàà øàëãààðàé.

130

Óíøèíà äàà,

áè÷íý äýý

Ìàíàé ãýðèéíõýí

Áè ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷òýéãýý îéä î÷èâ.

Ààâ, ýýæ õî¸ð òîì ñàâààð æèìñ

ò¿¿ëýý.

Àæèë õèéâýë Àì òîñîäíî

-Õýí õýí æèìñ ò¿¿â?

â

õ

æ

ã

÷

á

Áè õàìãèéí æèæèã ñàâààð æèìñ

ò¿¿ëýý.

Ò¿¿ñýí æèìñýýðýý àìòàò ÷àíà ìàë õèéâ... (Ò. Æàìüÿíñ¿ðýí)

Àõ, ýã÷ õî¸ð àðàé áàãà ñàâààð æèìñ

ò¿¿ëýý.

¯ãèéí ñ¿ëæýýã íºõºæ áè÷ýýðýé.

132

Ìèíèé ààâ

Ààâ ìèíü Àæëààñàà èðýýäÀñóóñàí áîëãîíä õàðèóëíà Àëèâàà øèíèéã ìýäýõ ãýæ Ààâûãàà áè õ¿ëýýíý

Ààâ ìèíü Àæëààñàà èðýýäÄóõàí äýýð ¿íñýíý Ààâûíõàà ýíý øàãíàëûã Àâàõ ãýæ äàíäàà áîäíî...

(ª. Ãèâààáàëæèð)

Ààâ

ªã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýí, õóóëæ áè÷ýýðýé.

Ìèíèé ààâûí íýðèéã ...................... ãýäýã.Íàìàéã .......................... -èéí ............................. ãýäýã.

äóõàí äýýð ¿íñýíýàñóóñàí áîëãîíä õàðèóëíà

••

Õàðèí ýý!

Ø¿ëãýý ÿàæ öýýæëýõ âý?

Ààâûãààáîäíîõ¿ëýýíý

••

133

Ìèíèé ýýæ

Ýýæ ìèíü Ýðýýí àë÷óóðòàéÍîãîîí äýýëòýéÝýæèéãýýÝðýýí àë÷óóðòàé íüÍîãîîí äýýëòýé íüÇóð÷èõëàà áèÁóä÷èõëàà áè

Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºí áè÷ýýðýé.

Ìèíèé ýýæèéí íýð ........................

Ýýæèéí ñóðãààë ýðäýíý

Ýýæ ìèíüÍàéðñàã çàíòàéÍàääàà õàéðòàéÍàéðñàã çàíÍàíäèí õàéðûãÕýðõýí çóðàõ âý?Õýëæ ºãíº ¿¿, òà (Æ. Äàøäîíäîã)

Ààâûí ñóðãààë àëòÌèíèé ýýæ

..............

..............

óðàí

Òà íàð ýýæèéãýý ä¿ðñ ëýí áîäîîðîé.

134

“Ìèíèé ààâ”, “Ìèíèé ýýæ” ø¿ëãèéã óíøààä õ¿¿õä¿¿ä ààâ, ýýæèéíõýý òóõàé ÿðèëöæýý.

1. Ààâ, ýýæèéíõýý òóõàé õ¿í á¿ð áîäíî.

2. Íàéç íàðààñàà ààâ, ýýæèéíõ íü òóõàé àñóóæ ÿðèëöàíà.

3. Íàéçûíõàà àñóóëòàä õàðèóëíà.

Ààâ, ýýæ íàäàä

õàéðòàé.Ààâ, ýýæ íàìàéã ¿íñäýã.

Òàíàé ààâ, ýýæ ÷àìä

õàéðòàé þó?Òýä ÷àìàéã ¿íñäýã ¿¿?

Ààâ, ýýæ ÷èíü ÷èíèé àñóóëòàä õàðèóëäàã óó?

...?

Ààâ, ýýæ íàäàä

òóñàëäàã.

.........

.... ....

135

ßàãààä ¿ãýíä îðîõ ã¿é

áàéíà?

Áè ÷èíü õààíà áàéíà

àà?

Ãýðýý îëîõã¿é íü,

ÿàíà àà! Èé! Èé!

Õ¿¿å!, Ýíý ÷èíü ìèíèé ãºëºã ìºí

¿¿?

Ãýðýý îëîõ óó, ãºëºã ìèíü?

Áè ÷àìàéã øèéòãýíý ýý.

Õ¿¿ ãºëºã õî¸ð

136

Óíøñàíàà íàéç íàðòàà ÿðüæ ºãººðýé.

Ãýðòýý õ¿ðýýä èðëýý ø¿¿. Áàÿðëàëàà ãºëºã ìèíü.

Íààø èð! Õî¸óëàà òîãëî¸.

- Õ¿¿ ãºë㺺 ÿàæ øèéòãýñýí áý?- Õ¿¿ þóíû à÷ààð ãýðòýý èðýâ?

ßðèõäàà:

ÝõëýýäÄàðàà íü ÒýãýýäÃýòýëÝöýñò íü

ÿàñàí áý?

Äýì äýìýíäýý Äýýñ ýð÷èíäýý

ßàæ ÿðèõ áèëýý?

Ç¿éð öýöýí ¿ãèéã õóóëæ áè÷ýýðýé.

137

Òîî áîäëîãî

¯åèéí æààõàí îõèíòîé öóãªäºðæèí ãàäàà äýýñ òîãëîâ¯äøèéí á¿ðèéä ãýðòýý îðîíãóóòÃýðèéí äààëãàâðàà ãýíýò ñàíàâ

Òàâ äýýð íýìýõ íü çóðãàà, òýíö¿¿?Òà ìèíü ýý, ÿìàð õà÷èí þì áý?Àõèí àõèí õóðóóãàà òîîëîâ÷Àðãàã¿é íýã äóòààä áàéõ þì àà

Åñ äýýð íýìýõ íü äºðºâ, òýíö¿¿?Åðººñºº ÿìàð õà÷èí þì áý?Ãóðâàí õóðóó áàñ ë äóòëààÃóòëàà òàéëæ áîääîã þì áèë¿¿?

(Ã. Íÿìàà)

Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ñãèéã íºõºí áè÷ýýðýé.

àðâ í ã ð â

àðâ í í ã

5+6=

9+4=

8+3=

7+6=

Ç¿éð ¿ã

Óñàí äàëàé áóëãààñ ýõòýéÓõààí äàëàé íîìîîñ ýõòýé

138

ÕàðàíäààÕàðàíäààÕîðîãäñîîðÕîðîãäñîîð

Õàìàã áèå íü Áàðàãäñààð Áàðàãäñààð

¯ñýã òîîã ìèíü Áè÷¿¿ëñýýð Áè÷¿¿ëñýýð

¯çñýí õàðñíûã ìèíü ÇóðóóëñààðÇóðóóëñààð

Ýý õººðõèé Íàðèéí áèåý äóóñãàëààÍàäàä á¿õíýý çîðèóëëààÝðäýì ñóðàõàä òóñàëëààÝðýëõýã ÷àìäàà áàÿðëàëàà

(Æ. Äàøäîíäîã)

- Ýðäýì ñóðàõàä þó þó òóñ áîëäîã âý?

Øàâðûã óñààð çóóðíàÑàâðûã õóñààð çîðíî

Ò¿ðãýí õýëëýã

Çà, òýãüå.

Ò¿ðãýí õýëüå!

Õàðàíäàà

Øàð ºíãèéí

õàðàíäààã ñîíãîâ.

Á¿õ õàðàíäààãàà ¿ç¿¿ðëýâ.

Øàð õàðàíäààãààð íàð çóðàâ.

Áè äýëã¿¿ðýýñ

õàðàíäàà àâëàà.1

ªã¿¿ëáýðèéã çºâ äàðààëëààð áè÷ýýðýé.

Ǻâ õîëáîîðîé

Õàð

Íîãîîí

Õºõ

Øàð

Óëààí

Áîð

139

Ãàâàð çàõèà áè÷ñýíäýý áàÿðòàé áàéâ. Òýãýýä øóóäàí÷ áîëîí ã¿éëýý.

-Ãàâàð ãºë÷ãèéä çàõèàãàà õýðõýí õ¿ðãýñýí áý?

Çàõèäàë

Áîðîî îðñîîð. Ãàâàð ãýðòýý óéäàæ ñóóëàà. Õýíä çàõèà áè÷äýã þì áèëýý? ãýæ áîäëîî.

Îëëîî, îëëîî! Õºë íü ãýìòñýí ãºë÷ãèé íàéçäàà çàõèà áè÷üå.

ª÷èãäºð áàìáàðóóø, áºæèí, õýðýìõýí ãóðàâòàé õºãæèëòýé òîãëîñîí.

Öººðºì óðóó ÿâæ çóãààëñàí. Àìòòàé ñàéõàí õîîë èäñýíýý áè÷ìýýð áàéëàà.

Ãýâ÷ ãàâàð îëîí ¿ã çºâ áè÷èæ ñóðààã¿é áàéâ. Òýãýýä “Ýäãýðñýí áîë õàìò òîãë ãýæ áè÷èâ.

-úë÷ãèéí áè÷èõ çàõèàã ã¿éöýýæ áè÷.

140

ªâººãèéí ñóðãààëÕàðààë ¿ãèéã öýýðëýæ ÿâÅðººë ¿ãèéã öýýæèëæ ÿâÕ¿í á¿ðèéã õ¿íäýëæ áàéÕýí á¿õýíòýé ìýíäýëæ áàé

Àæèë ¿éëä àìæèëò õ¿ññýíÀÿòàé åðººë àéëòãàæ ñóð ãýæªâºº íàäàä çàõèæ ñóðãàí઺𺺠ò¿¿íèéãýý ¿ðãýëæ ñàõèíà.

(Ä. Ñàíææàâ)

-ªâºº þó ãýæ ñóðãàñàí áý?

õàðààë

åðººë

ðààëõàðàðà

ÅðººëÓðò íàñàëæÓä í æàðã ðàé

ºâºº ýìýýààâ ? ? ýã÷

1. Óðò ýãøãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.

åðººë

141

Õºõ ÷îíî àâ àäèëõàíÇóðãààí áýëòðýãýýÿçýýíä õèéãýýäÀìàíäàà çóóæ ÿâíà

Áàéðíûõàà ĺðâºí èë öºìèéã íüÁÿðòàé ñîãîð÷ ÿâíà

ÝýæÎéí öýöýðëýã òàðæ áàéíàÕàà ñàéã¿é îðîí ãýðýý çîðüæ ÿâíà

ªºäºñõºí çàðààÆààõàí òýðýã ò¿ðæ ÿâíàªðãºñòýé õî¸ð ẺäèéÇàäãàé á¿õýýãýýñ öóõóéæ ÿâíà

Àìüñ ãààä ñààð, òóóëàéÑ¿éõ òýðýã ÷èð÷ ÿâíàÒàâàí äýëäýí áºæèíÑ¿éõýí äîòðîîñ äýëäèéæ áàéíà

¯ð à÷àà Ǻºæ ÿâàà àìüòàí á¿õýíä á誺ðèéíõººÝýæ øèã, ýìýý øèã õàéðòàé

(Ò. Ãàëñàí)

Ýõèéã àøèãëàæ, ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýí áè÷ýýðýé.

Ç¿éð öýöýí ¿ãÝýæ íü á¿¿âýéëæ õàéðëàíàÀàâ íü ýâèéëæ õàéðëàíà

èë ãýäýã...... ãýäýã...... ãýäýã...... ãýäýã.

ÑîãîîíûÒóóëàéíûÇàðààíû×îíûí

çóëçàãûã

142

Ýìãýí

Õ¿¿ îõèí õî¸ð ÿâæ áàéâ. Çàì õàë òèð ãàà èõòýé áàéëàà. Òýäíèé ºìíº ÿâæ áàéñàí ýìãýí õàëòèð÷ óíàâ. Õ¿¿ “Ìèíèé ö¿íõèéã áàðüæ áàé” ãýæ õýëýýä ýìãýíä òóñëàõààð ã¿éâ. Õ¿¿ã ýðãýí èðýõýä:

-Ýíý õ¿í ÷èíèé ýìýý þ¿? ãýæ îõèí àñóóëàà. -¯ã¿é ýý, ãýæ õ¿¿ õàðèóëàâ. -Ýýæ ÷èíü þì óó? ãýæ àñóóõàä õ¿¿:- ¯ã¿é ýý, ãýëýý. -Òýãâýë òàíüäàã õ¿í ÷èíü ¿¿? ãýñýíä-¯ã¿é, ¿ã¿é. Ç¿ãýýð ë íýã ýìãýí ãýæ õ¿¿ è íýýì ñýã ëýí ºã¿¿ëæýý.

(Â. Îñååâà)

Ýíý ýõèéã óíøààä õ¿¿õä¿¿ä ººð ººð áîäîëòîé áàéâ. -Òà íàð õýíèéã íü äýìæèæ áàéíà âý? ßðèëöààðàé.

Õ¿í á¿ðèéã õ¿íäýëæ, òóñëàõûã

õ¿ñäýã.

Áè çºâõºí ººðèéíõºº ýìýý, ºâººä ë òóñàëíà. Òóñëàìæ õýðýãòýé

á¿õýíä òóñëàõ õýðýãòýé.

Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ õóóëæ áè÷ýýðýé.

Ç¿éð öýöýí ¿ã... õ¿íä ñóðãàìæ õýðýãòýé... õ¿íä ºðãºìæ õýðýãòýé

(Õºãøèí, Çàëóó)

à ýî ?ó ¿

è

143

1. Àõ ä¿¿ ãóðâàí òîîðîé áàéæýý. Òýäíèé îéðîëöîî íýã ÷îíî àìüäàðäàã áàéâ.

Ãóðâàí òîîðîé çóíû òóðø òîãëîæ, èõ õºãæèëòýé áàéâ. Ãýòýë íàìàð áîëæ, äààð÷ ýõýëæýý.

2. Òýãýýä äóëààõàí, áàò áýõ áàéøèí áàðèõààð øèéäýâ.

3. Áàãà òîîðîé ºâñºí áàéøèí áàðèâ.

4. Äóíä òîîðîé ìîäîí áàéøèí

áàðèâ.

5. Àõ òîîðîé òîîñãîí áàéøèí áàðèâ.

Ãóðâàí òîîðîé

144

6. Íýã ºäºð ÷îíî ãóðâàí òîîðîéã èäýõýýð èðýâ. Ýõëýýä ºâñºí áàéøèíã ¿ëýýæ íóðààâ.

-¯ëãýðýýñ þó íü òààëàãäàâ?

Ç¿éð öýöýí ¿ãÝðõèéã ñóðàõààð Áýðõèéã ñóð

“Ãóðâàí òîîðîé” ¿ëãýðýýñ õîñ ýãøèãòýé ¿ãèéã ñîíãîæ, ¿åýð òàñëàí áè÷ýýðýé.

Þó âý?

....ºâñ ....

òîîñãî....

öýöýã÷îíî

¿éóé

ýéîé

àé

7. Äàðàà íü ìîäîí áàéøèíã ¿ëýýæ íóðààâ. Õî¸ð ä¿¿ íü àõûíõàà áàéøèíä ã¿éæ èðýâ.

8. ×îíî òîîñãîí áàéøèíã íóðààæ äèéëñýíã¿é. Õî¸ð ä¿¿ íü àõ òîîðîéí à÷ààð àâðàãäæýý.

Äýýðõ ýõýýñ þó âý? àñóóëòàä õàðèó ëàãäàõ ¿ãñèéã ò¿¿æ áè÷ýýðýé.

òîî ðîé, .......

145

Ãýðýýñýý ãàð÷ ñóì îðîîä Ãýðýý áè ñàíàëàà

Ñóìààñàà àéìàã îðîîäÑóìàà áè ñàíàëàà

Àéìãààñàà õîò îðîîäÀéìãàà áè ñàíàëàà

Ýíäýýñ õèëýý àëõààäÝõ îðíîî á¿òíýýð íü ñàíàëàà

(Ä. Ï¿ðýâäîðæ)

2. Öýãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.

Ìèíèé ýõ îðîí ...............................................Áè ................................ àéìàã (õîòîä) òºðñºí.Ìàíàé ñóìûí (ä¿¿ðãèéí) íýð ...............................

Ãýð, ñóì, àéìãàà õýí ñàíàñàí áý?

ãýðýýñóìàààéìãàà

ñàíàëàà.

Çóðàã á¿ðèéí ýõíèé ¿ñãýýð ¿ã á¿òýýãýýðýé.

Ýõ íóòãàà ñàíàëàà

Àðõàíãàé

ªìíºãîâü

Äóíäãîâü

Äîðíîãîâü

ªâºðõàíãàé

Òºâ

Ãîâü-Àëòàé

Áàÿíõîíãîð

Õîâä

Áàÿí-ªëãèéÓâñ

Çàâõàí

Õºâñãºë

ÁóëãàíÑýëýíãý Äîðíîä

Ñ¿õáààòàð

Õýíòèé

Îðõîí Äàðõàí

Óëààíáààòàð

.....

146

Òýì¿¿æèí Áîîð÷è õî¸ð

Òý ì¿¿ æèí íàéìàí øàðãà ìîðèî àëäæýý. Ìîðüäîî ãóðâàí ºäºð ýðýýä îëñîíã¿é. Õîò àéëûí ãàäàà î÷âîë íýã õ¿¿ ã¿¿ ñààæ ñóóâ. Ò¿¿íèéã Áîîð÷è ãýäýã. Òýì¿¿æèí õ¿¿ãýýñ ìîðüäîî àñóóâ. Òýãýýä öààø õàìò ÿâæýý. Òýä ìîðüäûí ìºðººð ýðñýýð îëîâ.

Òýì¿¿æèí Áîîð÷èä òàëàðõàæ, ìîðü ºãüå ãýâ. Ãýòýë Áîîð÷è “×àìààñ þó ÷ àâàõã¿é ýý” ãýëýý. Èíãýæ Òýì¿¿æèí Áîîð÷è õî¸ð àíä áîëîâ.

(“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çîõèîëîîñ)

- Õýí Òýì¿¿æèíä òóñëàâ?- Áîîð÷è ÿìàð õ¿¿ âý?

Ç¿éð öýöýí ¿ãÕ¿íèé ñàéíûã íºõºðëºæ ìýäíýÌîðèíû ñàéíûã óíàæ ìýäíý

Ýõýýñ õ¿íèé íýðèéã îëæ áè÷ýýðýé.

.......... ..........

×èíãèñ õààíû áàãûí íýð Òýì¿¿æèí.

147

Øóóðãà

Òýãýýä õàðòàë äàëäóó ìîäíû äîð Ñàøà çîãñîæ áàéâ. Òýð áàñ ë àéãààä ñóðãóóëü óðóóãàà ÿâæ ÷àäàõã¿é áàéæýý. Õºâã¿¿ä áèå áèåý õàðààä áàÿð õººð áîëîâ. Òýä ñóðãóóëü óðóóãàà õàìò ã¿éëýý. Øóóðãà èñãýðýí øóóãèâ÷, àéìààð áèø áàéëàà.

(Â.À.Ñóõîìëèíñêèé)

Çóðãèéí ¿éë ÿâäëûã ÿðèëö.¯ãñèéã áàéðëóóëæ ç¿éð öýöýí ¿ã áîëãîí áè÷ýýðýé.

äýýð Öóâæ

ÿâñàí

áàðñààñ

Öóãëàæ

ñóóñàí

øààçãàé

Ǻâ õîëáîîðîé.

öººí õ¿÷ã¿é

õ¿÷òýéîëîí

Òîëÿ íýãä¿ãýýð àíãèä ñóðäàã. Ò¿¿íèéã ãýðýýñýý ãàðàõàä öàñàí øóóðãà øóóð÷ áàéâ. Òîëÿ àéæ, óëèàñàí äîð çîãñîâ.

148

Á¿òýëã¿é àæèë

-Ýíý õ¿¿ãèéí îðîíä ÷è áàéñàí áîë ÿàõ âý?

Ýíý ñàíäëûí íýã õºë óðò áàéíà. Òàéðúÿ áàéç.

Îäîî ýíý õºë …

Îäîî ýíý õºë íü óðò áàéíà. Áàñ ë òàéðúÿ äàà.

Ýíý òóí á¿òýëã¿é àæèë áîëëîî äîî.

1. Ýõëýýä ñàíäëàà äàðæ ¿çíý.

2. Àðàé óðò õºëèéã íü õºðººäíº.

3. Áîëîõã¿é áîë äàõèàä õºðººäíº.

Ç¿éð öýöýí ¿ãÄî îî õýì èæ Íýã îã îë

1. Ýõëýýä ñàíäëûí õºëèéã õýìæèíý.

2. Áóñäààñ óðò õºëèéã îëíî.3. Òàéðàõ õýñýãò òýìäýã

òàâèíà.4. Òýìäýã òàâüñàí ìºðººð

òàéðíà.

Òà íàð àëèéã íü ñîíãîõ âý? ßðèëöààðàé.

?

Ç¿éð öýöýí ¿ãèéí ãèéã¿¿ëýã÷ ¿ñãèéã íºõºæ áè÷ýýðýé.

òæ

ë

149

Áÿöõàí ìóóð

1. Ìóóðûí çóëçàãà ýýæòýéãýý çàãàñ áàðèõààð ãîë äýýð èðýâ.

2. Íýã áîëæìîð íèñýí èðýâ. Áÿöõàí ìóóð äýãýýãýý îðõèí ò¿¿íèéã áàðèõààð õººâ. Ãýâ÷ áàðüæ ÷àäñàíã¿é.

3. Ãýòýë íýã ýðâýýõèé íèñýõèéã õàðààä àðààñ íü õººâ. Ìóóðûí çóëçàãà ýðâýýõèéã áàñ ë áàðüæ ÷àäñàíã¿é.

4. Ìóóðûí çóëçàãà ýýæèéíõýý áàðüñàí çàãàñûã ¿çýýä “Ýýæ ýý! Áè ÿàãààä íýã ÷ çàãàñ áàðüæ ÷àäñàíã¿é âý?” ãýæ àñóóâ.

150

6. Ìóóðûí çóëçàãà îëîí çàãàñ áàðüæýý. Òýãýýä ìóóð ýýæòýéãýý ãýð óðóóãàà áàÿðòàé ÿâëàà.

5. Ýýæ íü “Õ¿¿ ìèíü ÿìàð ÷ àæèë õèéõýä òýâ ÷ýýð òýé áàéõ õýðýãòýé” ãýæ ñóðãàâ. Çóëçàãà çàãàñ áàðüæ ýõëýâ.

-Áÿöõàí ìóóð þó áàðüñàí áý?-Òýð þó þó áàðüæ ÷àäààã¿é âý?-Ìóóð ýýæýýñýý þó ñóðàâ?

Áÿöõàí ìóóð

ãîë äýýð

ýðâýýõèé

ýýæýýñýý

çàãàñ

ÿàâ?

Ç¿éð öýöýí ¿ãÀæèë õèéâýë äóóñòàëÄàâñ õèéâýë óóñòàë

à ã ñ ç à

çàãàñ

ó â ø ó ó

?

¯ñãèéã çºâ áàéðëóóëæ, ¿ã á¿òýýãýýðýé.

..............................

..............................

..............................

..............................

151

Õàâàð

ªðººíä ÷èâ ÷èìýýã¿é. Õ¿¿õä¿¿ä òàâàí õîøóó ìàë çóðæ áàéëàà. Áàãø Ñ¿õèéí äýðãýä î÷îîä:

-×è ìàë çóðàõã¿é, ÿàãààä ÿðãóé çóðàâ? ãýæ ãàéõàí àñóóâ.- Õàâàð öàãò ÿðãóé èäñýí ÿìàà ñ¿¿ îðäîã ãýæ ìàíàé ýìýý õýëñýí.

Áè ñ¿¿íä äóðòàé. Òýãýýä ÿðãóé çóðëàà. Äàðàà íü ÿìàà çóðíà ãýæ õàðèóëæýý.

(Ä. Áàçàððàã÷àà)

-Ñ¿õ ÿàãààä ÿðãóé çóðñàí áý?-Ñ¿õ òàâàí õîøóó ìàëûí àëèéã íü çóðàõ âý?

ÎíüñîãîÝíõðèé í ëõ áàéòëààÝð¿¿ ä¿¿ðýí ñàõàëòàéÝðäýíèéí õî ð õîíõòîéÝýòãýð õî ð ñýëýìòýé

(....)

1. Öýãèéí îðîíä ÿ, ¸ ¿ñýã íºõºæ áè÷ýýðýé

152

Õýíç õóðãà

Ìèíèé õýíç õóðãàÌàãíàé õàëçàí çóð âàñ òàéÌÿíãàí õîíèíû äóíäààñ Áè õàðìàãö òàíüäàãÌÿðñ ìÿðñ ìàéëæÍàìàéã ÷èã ëý ñýýð èðäýãÄóí öàãààí ¿ñòýéÄóðàí õàð í¿äòýéÒ¿ìýí õîíèíû äóíäÒ¿¿íýýñ õººðõºí àìüòàíã¿éÒºðñºí õîò äîòðîîÒýð áèä õî¸ð òîãëîäîã

(Ä. Íàöàãäîðæ)

Ìèíèé õàéðòàé ...ÿìàð? ¿ñòýé ÿìàð? í¿äòýé

ÿìàð? ÷èõòýé ÿìàð? õºëòýéÿìàð?

õîøóóòàé

Òà íàð ÿìàð àìüòàíä õàéðòàé âý? Îíöëîã øèíæèéã ÿðèëö.

ÎíüñîãîÃàí õ¿¿ ãàðõèí äýýëòýé

(õ...à)

153

Óíàãà

1. Óíàãà ýýæòýéãýý àìüäàðäàã áàéâ. Òýð ¿ðãýëæ ýýæýýðýý òóñëóóëäàã áàéæýý.

2. Óíàãà íýã ºäºð ãàíöààð ãîë ãàòëàõ áîëîâ.

3. Äýðãýäýý áàéãàà ¿õðýýñ “Áè ãîë ãàòàëæ ÷àäàõ áîëîâ óó? ãýæ àñóóâ. ¯õýð “Ãîë ã¿åõýí áàéíà” ãýâ.

4. Ãýòýë õýðýì ãàð÷ èðýýä “Ãîë óðóó îðæ áîëîõã¿é. Óñ èõ ã¿í, æèâíý ø¿¿” ãýâ.

- Óíàãà ãîë ãà òàë ñàí óó?

154

5. Ãàéõñàí óíàãà ýýæýýñýý àñóóõààð áóöàâ. Õàðèí ýýæ íü “×è ¿õðýýñ òîì óó, æèæèã ¿¿? Õýðýì ÷àìààñ òîì óó, æèæèã ¿¿? ×è ÿàãààä ººðºº õèéæ ¿çýëã¿é, äàíäàà àñóóæ áàéäàã þì áý? ãýâ.

6. Óíàãà ýýæèéíõýý õýëñýí ¿ãèéã áîäîí áîäîí ãîë ãàòëàâ. Ãîëûí óñ ã¿åõýí ÷ áèø, áàñ ã¿í ÷ áèø áàéëàà.

“Èõ, áàãà” ãýñýí ¿ãèéã çºâ áàéðëóóëæ áè÷ýýðýé.

ã¿íçãèé

ã¿åõýí

..........

..........ãîë

Òîì óó? æèæèã ¿¿?

Ç¿éð öýöýí ¿ãÓðàëä âàë íýã íü ò¿ð¿¿ëíýÎðîëä âîë íýãèéã á¿òýýíý

Ìóóð õóëãàíààñ òîì íîõîéíîîñ æèæèã.

155

Ìàë÷èí áîëæ òîãëî¸

Ìàíàé õîòîíäÎ÷ú¸ íàéçóóä ààÌàë÷èí áîëæÒîãëî¸ á¿ãäýýðýý

Õóñàí óóðãààÕóéâëàí òîãëî¸Õóë óíàãààÓóðãàëæ òîãëî¸...

Õóâ èøãýýÓãæèí òîãëî¸Õóíäàí õóðãààÕºãíºæ òîãëî¸...

Õîîâîí áîòãîî Õîìíîí òîãëî¸Õººðõºí òóãàëàà Õºõ¿¿ëæ òîãëî¸

Îíüñîãî

Õîòîí äîòîð Ýðõ øàð äààãà

(.............)

óãæòîãëîõºõ¿¿ë

ÿ¸å

óãæúÿ............

+

(ª. Ãèâààáàëæèð)

Òîõèðîõ ¿ñãèéã çàëãàæ áè÷.

156

Áîðõîí áîòãî ãàäñàà òîéðîí áóéëíà. Òàâàí íàñòàé Ñóâäàà ãàéõàí õàðæ,

- ×è þóíä 캺ðººä áàéãàà þì áý? ãýâ. Áîòãî îõèíûã õàðæ,

- Òóãàë 캺ðäºã áîëîõîîñ áèø, áîòãî 캺ðäºã áèë ¿¿? ãýâ. Áÿöõàí Ñóâäàà … áààõàí áîäñîíîî

- ×è ÿàãààä ìàéëààä áàéãàà þì áý? ãýâ. Áîòãî - Õýçýý áîòãî ìàéëæ áàéñàí þì áý? ãýâ...

Ñóâäàà îõèí áîòãîíû òîëãîéã èëæ,- Áèòãèé óéë äàà. Ýýæ ÷èíü õàà÷ñàí þì áý? Áè äóóäààä èðüå! ãýâ. - Ýýæ ìèíü áýë÷ýýðò ÿâàà. Õàëóóí íàð øàðààä, àì öàíãààä áàéíà

ãýâ. Ñóâäàà ãýð óðóóãàà ã¿éâ. Ýìýýãýýñýý þì àñóóëàà. Õóâèíòàé óñàà

äààæ ÿäñààð áîòãîíû äýðãýä èðýýä,- Áè öºìèéã íü ìýäñýí. Áîòãî áóéëíà, õóðãà ìàéëíà, òóãàë 캺ðíº,

óíàãà ÿíöãààíà. Òèéì ýý? ãýõýä áîòãî-×è ÿìàð óõààíòàé þì áý? Á¿ãäèéã ìýäæýý ãýâ.

(Ä. Äàìáèéæàíöàí) - Îõèí ÿìàð õ¿¿õýä âý?

Îõèíû þóã øèíýýð ìýäýæ àâñàí áý?

óíàãàõóðãàáîòãîèøèãòóãàë

áóéëíàÿíöãààíà캺ðíºìàéëíà

Ç¿éð öýöýí ¿ãÝðäìèéã õè÷ýýëýýðÝðëèéã ñóðëààð

Áÿöõàí íàéçóóä

I

II- Îõèí áîòãîòîé þóíû òóõàé ÿðèëöñàí áý?

157

Ãóðâàí íàéç

ªã뺺 íàðíààð Ïèê, Ïàê, Íàê ãóðàâ õîîë îëîõîîð ãàðëàà. Òýä ìîääûí äóíä ãÿëàëçàõ ìºíãºëºã óòñûã õàðàâ. Òýä óòñààð äýýøýý àâèðëàà.

Ïàê òýíä àìòàò ÷èõýð áàéãàà ãýæ áîäîâ. Ïèê øîêîëàä, æèãíýìýã áàéãààñàé ãýæ õ¿ñ÷ýý. Õàðèí Íàê ò¿ð¿¿ëæ ãàðàõààð ÿàðíà.

Ãóðâàí íàéç èõ ë áàÿð õººðòýé áàéëàà. Äýýøëýõ òóñàì óëàì ë ÿàðíà.

Ààëçíû òîðíû ýãíýý á¿ðýýñ íýã ¿å õàñààä, ¿ã á¿òýý.

øîð ãî ëîãîð îî ëî ãî

æîðîí ðîî

- Ãóðâàí øîðãîîëæ þó õàðñàí áý?

Ãýòýë ... Ýíý ÷èíü þó âý? ...

158

Àìüòàä ÿàæ óíòäàã âý?

-Òóóëàé ÷è ÿàæ óíòäàã âý?-Åðäèéí áàéäëààð õýâòýæ óíòäàã.-Òýãâýë áîëæìîð ÷è?-Ñóóæ áàéãààä ë óíòäàã-Õàðèí òîãîðóó ÷è?-Áè çîãñîæ áàéãààä óíòäàã.-Òýãâýë, íàéçóóä ìèíü Áè ë áóñäààñ èë¿¿ òàâòàé óíòäàã

Á¿õíýýñ ñàéõàí àìàðäàã þì áàéíà. -×è òýãýõýýð ÿàæ óíòäàã õýðýã âý?-Þìíààñ ç¿¿ãäýæ óíòäàã.

Ǻâ õîëáîîðîé. ßìàð àìüòàí òîëãîéãîî óíæóóëàí ç¿¿ãäýæ óíòäàã âý?

òóóëàé

áîëæìîð

òîãîðóó

Ñàðüñàí áàã âàà õàé

çîãñîæ áàéãààä óíòäàã

Òîëãîéãîî óíæóóëàí ç¿¿ãäýæ óíòäàã

Ñóóæ áàéãààä óíòäàã

Õýâòýæ áàéãààä óíòäàã

Ñàðüñàí áàãâààõàé àìüòàí óó, øóâóó þó? ªã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷.

Ìèíèé áîäëîîð, ñàðüñàí áàãâààõàé áîë ........... . ßàãààä ãýâýë ....................

159

̺íõººãèéí àñóóëò

Àâàðãà òîì çààí õ¿ðòýë ĺðºâõºí õºëòýé áàéõàäÀòèãàð æààõàí ºò ÿàãààäÆàðàí õºëòýé áàéíà âý?

áàãø àà ...Õîîëîé ºâäºæ õàíèàëãàæ áàéõàäÕîíãî óðóó ÿàãààä òàðüäàã þì áîë îîÃàøóóí ¿ðëèéí îðîíä Ãàíöõàí ÷èõýð ºã÷ áîëîõ óó?

áàãø àà ...(Ë. Îäîí÷èìýä)

Ǻâèéã íü îëæ õîëáî.

à. òàõèàá. íîõîéâ. ààëç

äºðâºí õºëòýéíàéìàí õºëòýéõî¸ð õºëòýé

Ø¿ä ÿàãààä ºâääºã âý?

.........

.......

Ø¿äýý ÿàãààä óãàààäàã âý?

?

Àñóóëòàä õàðèóëæ áè÷ýýðýé.

160

Òýãýýñ àðàâ õ¿ðòýëõ á¿õ òîî æàãñëàà. Åñèéí òîî àíãèéí äàðãà áîëîâ. Íýã óäàà åñèéí òîî òýãä “×è ºäºðæèí áèäýíòýé áàéãàà áîëîâ÷ ÿìàð ÷ íýìýð àëãà” ãýæ õýëæýý. Òýã ãîìäîí íóëèìñ óíàãàâ.

Ǻâèéã íü îëæ õîëáî.

åñ

òýãîíãèðîî

“îëîí, öººí” ãýñýí ¿ãñýýð ºã¿¿ëáýð çîõèîãîîðîé.

àðàâ .... åñ .... çóðãàà

Ãýòýë íýãèéí òîî “×è áóñäûã á¿¿ äýý ðýëõýõ õýðýãã¿é” ãýâ. Åñèéí òîî “Òà õî¸ð íèéëýýä ÷ íàäàä õ¿ðýõã¿é ø¿¿ äýý” ãýâ.

Ãýòýë òýã “Áèä õî¸ð íèéëáýë ÷àìààñ èë¿¿ ø¿¿” ãýâ. Åñèéí òîî ò¿¿íä èòãýñýíã¿é...

Åñèéí òîî, òýã õî¸ðûí àëü íü ¿íýí õýëñýí áý?

Àðàâ åñººñ îëîí. Åñ àðâààñ öººí.

Áàãà ãýæ Áàñàæ áîëîõã¿é

Åñ, òýã õî¸ðûí ¿ëãýð

161

Øàíàãàí õîðõîé ýýæèéãýý ýðñýí íü

1. Õàâàð áîëæ, íóóðûí óñ á¿ëýýñýâ. Ìýëõèé ýýæ íóóðûí çàìàã äýýð æèæèã æèæèã õàð ºíäºã òºð¿¿ëæýý.

3. Íóóðàíä äýãäýýõèéãýý äàãóóëñàí íóãàñ èðýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä “Òà ìàíàé ýýæèéã òàíèõ óó? ãýæ àñóóæýý. Íóãàñ “Òà íàðûí ýýæ ÷èíü á¿ëòãýð í¿äòýé, òîì àìòàé ø¿¿ äýý” ãýâ.

4. Òýä èðæ ÿâàà çàãàñûã õàðààä “Ýýæ ýý! Ýýæ ýý!” ãýæ òîñîí î÷èâ. Çàãàñ “Òà íàðûí ýýæ ÷èíü äºðâºí õºëòýé ø¿¿ äýý” ãýæ õýëýâ.

2. ªíäºãí¿¿ä òîì òîëãîéòîé, íàðèéõàí ñ¿¿ëòýé øàíàãàí õîðõîé áîëîâ.

5. Òýä ÿñò ìýëõèéã õàðààä “Ýýæ ýý! ýýæ ýý!” ãýæ äóóäàâ. ßñò ìýëõèé “Òà íàðûí ýýæ öàãààí ãýäýñòýé ø¿¿ äýý” ãýæ õýëýâ.

I

II

162

7. Ãýòýë ìýëõèé ýýæ ¿ñýð÷ èðýýä “Õ¿¿õä¿¿ä ýý, ýýæ íü èðëýý!” ãýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä èõýä ãàéõàâ. “Òà ÿàãààä áèäíýýñ ººð áàéãàà þì áý? ãýæ àñóóæýý. Ìýëõèé ýýæ “Òà íàð ºñºæ òîì áîëîîä íàäòàé àäèëõàí áîëíî” ãýâ.

Àìüòàä ÿàæ ÿàæ äóóãàðàõ âý? ªã¿¿ëáýð çîõèîãîîðîé.

...... ......

......

Õóðãà

Ìýëõèé

Ãàëóó

Îíüñîãî

ĺðâºí õºë íü ìàéãà öîîõîðÕî¸ð í¿ä íü á¿ëòãýð öîîõîð

/......./

6. Öàãààí ãàëóó õºâñººð èðýâ. Øàíàãàí õîðõîéíóóä áàñ ë “Ýýæ ýý! ýýæ ýý!” ãýæ òîñîí î÷èâ. Öàãààí ãàëóó “Òà íàðûí ýýæ íîãîîí õ¿ðýìòýé, áàñ âààã âààã ãýæ äóóãàðäàã ø¿¿” ãýâ.

-Øàíàãàí õîðõîéí ýýæ þó áàéñàí áý?

163

Öàãòàé æààë

Öàãòàé æààë Öààíàà ë ìóíäàã Öàãã¿é íàäàäÁ¿ð ÷ ìóíäàãÁàéí áàéíÖàãàà õàðíà“Öàã” ãýæ öî÷òîë õàøõèðíà

Èõ, áàãà ¿äýä þó õèéäýã òóõàé ÿðèëöààðàé.

¯ã íºõºæ ºã¿¿ëáýðèéã ã¿éöýýæ áè÷ýýðýé.

24 öàã ......... ºäºð áîëäîã.60 ìèíóò ......... öàã áîëäîã.

6

áàã

à ¿ä èõ ¿ä

12

9 3

¯ã õîëáîæ ÿðèëöààðàé.

öàãáóãóéí... ... ...

ÎíüñoãîÀðâàí õî¸ð ºð òºº òýéªðòºº á¿ð õýì æýý òýé Õýìæýý á¿ð ýë÷òýéÝë÷ á¿ð ìý äýý òýé

(......)

Öàãòàé æààë ªã뺺 á¿ð õîöîðíîÖàãã¿é íàäààñ Òýýð õîéíî èðíý

Öàã öàã×àã ÷àã

Öàãààñàà ªºðºº ë õîöîðíî

Öàã öàã×àã ÷àã

164

Áàòàà ýõ çîõèîñîí íü

1. Áàòààãèéí àíãèéíõàí ýõ çîõèîæ áè÷èõ áîëæýý. Áàòàà þó áè÷èõýý óäààí áîäëîî. Òýãýýä õºäºº ÿâñàí òóõàéãàà áè÷èõýýð áîëîâ. Áè÷èõèéí ºìíº çóðàã çóðæýý.

2. Áàòàà çóðñíàà øàëãàæ ¿çýâ. Çàðèì ç¿éëèéã îðõèñíîî ñàíàæýý. Òýãýýä íýìæ çóðàâ.

ªºðñ人 õèéãýýðýé. 1. Ñýäýâò çóðàã çóðààðàé.2. Çóðãàà àæèãëàæ äóòóó ç¿éëèéã íýìæ çóð.

165

3. Áàòàà çóðñíàà äàõèí ñàéí õàðàâ. Òýãýýä çóðãààñàà ñàíàà àâ÷ “պ人” ãýäýã ýõ çîõèîæýý.

ªºðñ人 õèéãýýðýé. 3. Çóðãàà õàðààä ýõ çîõèîæ áè÷.4. Áè÷ñýí ýõýý íàéçäàà óíøèæ ºãººðýé.Íàéçûíõàà çºâëºñíººð îðõèñîí ç¿éë áàéâàë íýìæ áè÷ýýðýé.

4. Áàòàà çîõèîñîí ýõýý Çóëààä óíøèæ ºãºâ. Çóëàà ò¿¿íýýñ “×è ìîðèîð óðàëäñàí óó?” ãýæ àñóóâ. Áàòàà ìîðèîð óðàëäñàíàà ñàíààä íýìæ áè÷èâ.

166

5. Áàòàà áè÷ñýí ýõýý óíøèæ áàãà çýðýã çàñàâ.

6. Áàòàà øèíý öààñàí äýýð ýõýý õóóëæ áè÷ñýí. Äàðàà íü çóðãèéí õàìò ñàìáàðò ºëãºâ. Áàòààãèéí àíãèéíõàí çóðæ, áè÷ñýíýý ñàìáàðò íààâ. Áèå áèåäýý óíøèæ ºãºâ.

ªºðñ人 õèéãýýðýé. 5. Áè÷ñýí ýõäýý àëäàà áàéãàà ¿ã¿éã øàëãààðàé.6. Ýõýý õóóëæ áè÷ýýðýé. Çóðãàà íàéç íàðòàà ¿ç¿¿ëæ, ýõýý óíøèæ ºãººðýé.

167

Ñóðñíàà øàëãààðàé

- Ýõèéã óíøààä äààëãàâðûã ã¿éöýòãýýðýé.

Óñ öýöýã õî¸ð

Ãîðõèíû óñ ºäºð á¿ð öýöãèéã óíäààëíà. Öýöýã ÷ ãî¸õîí äýëáýýãýý íýýæýý. Ýðâýýõèé ò¿¿í äýýð ýðãýëäýíý. Íýã ºäºð öýöýã ãýíýò:

-Áè á¿õíýýñ ãî¸õîí. Óðñàõ óñíû òóíãàëàã, ýýõ íàðûí èë÷ýýñ ºíãºëºã ãýâ. Ýíý ¿ãèéã íàð, óñ õî¸ð õî¸óë ñîíñîâ. Óñ:

- Öýöýã ÷è ãî¸ ÷èíü ¿íýí. Õàðèí íàìàéã áàéõã¿é áîë ÷è óðãàæ ÷àäàõ áàéñàí óó ? ãýâ.

1. Öýöýã þóòàé ÿðèëöñàí áý? à) óñòàé á) íàðòàé

2. Öýöýã þóíû õ¿÷ýýð ñàéõàí óðãàâ? à) ººðèéí õ¿÷ýýð á) óñíû õ¿÷ýýð â) íàðíû õ¿÷ýýð

3. Öýöýã ÿìàð çàíòàé õ¿íòýé àäèëõàí áàéíà âý? à) îíãèðîî áàðäàì á) äàðóó òºëºâ

-Öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéã äýñ äàðààëëûí äàãóó íºõºæ áè÷ýýðýé.

Àà, Áá, Ââ, Ãã, ..., Åå, ¨¸, Ææ, Çç, ..., é, Êê, Ëë, Ìì, Íí, Îî, ..., Ïï,

Ðð, Ññ, Òò, Óó, ..., Ôô, Õõ, Öö, ×÷, ..., Ùù, ú, û, ü, ..., Þþ, ßÿ

Áè óíøèâ. Àõ çóðñàí.

Áè íîì óíøèâ.

Áè ¿ëãýðèéí íîì óíøèâ.

-ªã¿¿ëáýðèéã äýëãýð¿¿ëæ áè÷ýýðýé.

168

-Çóðãèéí ¿éë ÿâäëûã àæèãëà. Àñóóëòàä õàðèóëæ áè÷ýýðýé.

1. Òóóëàé þó îëñîí áý?...................................

- “Ñîíèðõîí” ãýñýí ¿ãèéí ýãøèã áà ãèéã¿¿ëýã÷èéã àæèãëà. Ǻâ õàðèóëòûã îëæ òýìäýãëýýðýé.

À. 3 ýãøèã, 5 ãèéã¿¿ëýã÷Á. 4 ýãøèã, 4 ãèéã¿¿ëýã÷

- ¯ãèéí ýõëýë, òºãñãºëèéã àæèãëà. Àñóóëòûí òýìäãèéí îðîíä òîõèðîõ ¿ã áè÷ýýðýé

3. Óëààí öýöýã áàÿðëàí ãàíõàâ. Ò¿¿íèéã õàðñàí àìüòàä ñîíèðõîí áàÿñëàà. Öýöãèéã ÿìàð ÿìàð àìüòàí ñîíèðõñîí áý? .......................................

2. Õóëãàíà èðýýä òýð öýöãèéã òàñëàõ ãýâ. Òóóëàé ò¿¿íä þó ãýæ õýëñýí áý?....................................

?

öîõõ¿í

í¿ä

äààì

ìàëëàà

?

169

Íîì íîì óíøààðàéÍîìûí íºõºð áîëîîðîé

170

Çàðèì ¿ãèéí òàéëáàð

Áººäèé

Àìüòíû çóëçàãà

Áýëòðýã

Áºæèí

Èë

Òîîðîé

Ìàëòàé õîëáîîòîé ¿ãÕóâ Ýâýðã¿é ýñâýë ÷èõ íü æèæèã ìàë àìüòàí (õóâ ÿìàà, õóâ èøèã)Õîîâîí Øîìáîãîð, ãîíçãîð (õîîâîí áîòãî)Õýíç Çóí òºðñºí òºë ìàë (õýíç õóðãà)Õóéâ Óóðãàíä óÿñàí îîñîðÕîì Òýìýýíä à÷àà à÷èõàä õýðýãëýäýã ýñãèéÕºãíº Õóðãà, èøãèéã çýëëýí óÿõ äýýñ

ÁóñàäÃàäàñ Þìûã òîãòîîõûí òóëä ãàçàðò çîîæ õýðýãëýäýã ìîä, òºìºð Äýãýý Þìûã ºëãºæ ãîãäîõ õýðýãñýë Õèë Íóòàã, ãàçàð îðíû õîîðîíäûí çààãØóóäàí÷ Çàõèà 纺äºã õ¿í

úë÷ãèé

Ìîä, óðãàìàë Äàëäóó Àíõèëàì ¿íýðòýé íàâ÷èò ìîä Óëèàñ Áóðãàñíû òºðëèéí íàâ÷èò ìîäÕóëñ ¯å, ¿åýð óðãàäàã, äîòðîî õºíäèéòýé ìîäßðãóé Õàâàð õàìãèéí ýðò óðãàäàã öýöýã

Ãàð÷èã

Áýëòãýë ...............................................................................................5-20

à, ý, è, î, ó, º, ¿ .................................................................................21-40

ì, ñ, ð, õ, ë, â, í, ø ............................................................................41-74

ã, ä, ò, á, ü, ö, ÷, ç, æ ........................................................................75-108

ÿ, å, ¸, ú, þ, ï, ê, ô, ù ..................................................................109-130

Óíøèíà äàà, áè÷íý äýý ................................................................131-170