Unelgeenii torol, butets

1. Мàнай оронд ãазрын ¿нýлгээний судлагдсан байдал

Зах зээл болон газрын харилцаа эртнээс сайн хегжсон орнуудад газрын унэлгээний

асуудал анх татвар телберийп шаардлагаар гарч ирсэн ба цаашид газрын эдийн

засгийн харилцао, вргэжих тутам чанар, тохиромжтой байдал, экологи, эдийн

засгийн чиглэлээр улам боловсронгуй болон хегжсеер байна.

Манай оронд газрын унэлгээний асуудлыг анх 1960-аад оны суулчээс су дал гаа

шинжилгээний хурээнд сонирхон судалж эхэлсэн боловч тэр уеийн нийгэм эдийн

засгийн тогтолцооноос шалтгаалан туунийг одоо хуртэл уйлдвэрлэл, практикт

бурэн нэвтруулж чадаагуй байна.

Манай ард тумэн газрыг экологи-эдийн засгийн ач холбогдлоор нь нарийачлан

унэлж байгаагуй ч гэсэн угаасаа газар тэнгэрийг шутэж туунтэй амь амьдралаа

холбож ирсэн учир газрын сайн муу, егееж ихтэй, багатай гэдгийг нь тухайн орон

нутагтаа сайтар мэдэрч мап аж ахуйгаа эрхлэн хетелж ирсэн байна. Тухайлбал:

бэлчээрийг, эйJ нутаг, ус ургамал тэгш, энэ нь хужраар элбэг ховор, номер нвелйг

сайтай, цас их бага унадаг гэх зэргээр унэлж ирсний дээр бэлчээрийг бес ургамал,

ус, гадаргын байдлаар нь евелжее-хаваржааны, зун-намрын гэж улирлаар ялган

унэлж ирсэн байна.

1960-1980-аад оны уед манайд атар газар эзэмшиж газар тариалангийн

уйлдвэрлэлийг эрчимтэй явуулж ирсэн уед газрыг тариаланд тохиромжтой

байдлаар ньанхудаа агро-уйлдвэрлэлийн I-IV зэрэгт хуваан унэлж иржээ.

Энэ нь тухайн уед тариаланд тохиромжтой атар газрыг ил руулж ашигпахад

ихээхэн уурэг гуйцэтгэсэн боловч уугээр зевхеи хврсиий бутэц, уржил шимийг

харгалзан унэлдэг байсан тул ереесгел талтай байв. Хврсний хувьд сайн боловч хур

тунадас багатай буюу дулаам дутагдалтай бол газар тариаланд эрсдэл гарч суупдээ

их хэмжээний газар àтаршиж хаягдах байдалд х¿ргэдэг нь манай орны амьдрал

практикаас тодорхой байна.

Суулийн жил¿¿дэд их хэмжээний тариалангийн газар атаршиæ хаягдсан нь

хэдийгээр нэг талаас нийгмийн тогтолцоо солигдоæ шилжилтийн ¿еийн

бэрхшээлээс шалтгаалсан боловч нºгºº талааð тариаланд тохиромжтой газрыг

сонгох ¿нэëгээний аргачлал, ¿з¿¿лэл дутагдалтай байсантай холбоотой юм.

1960-аад оны дóíд ¿еэс Б. Мягмаржав бэлчээрийн газрыг га гийн ургац, тэжээл

нэгж, нэг га-аас ºгºх нийт б¿тээгдэх¿¿н зэрэã ¿з¿¿лэлтээр эдийн засгийн ¿нэлгээ ºгч

байв. /25/

Мºí 1990-ээд оны эхээр Г. П¿рэвцэрýн, А. Энх-Амгалан наð хºдºº аж ахуйн газрын

¿нэлгээний аргачлалын талаар тодорхоé санал, онол дэвш¿¿лж тэдгээрийн зарим нь

¿йлдвэрлэл, судалгаанû зохих хэмжээгээр ашиглагдсаар байна.

Гэхдээ эдгээр судалгаагаар ХАА-н газрын чанарын ба эдийí засгийн ¿нэлгээний

б¿тэц, аргачлал, шалгуур ¿з¿¿лэлтийн талааð хараахан нэгдсэн ойлголтод х¿рч

¿йлдвэрлэлд нэвтр¿¿лэх асуудлыã б¿рэн шийдвэрлээг¿й юм.

1990-ээд оны эхнээс Газрын бодлогын х¿рээлэн, Геоэкологииí х¿рээлэнд ХАА-н

газрын чанарын болон эдийн засгийн чадавхийí ¿нэлгээний талаар шинжлэх ухаан,

технологийн хэд хэдэн Tºñºë дэвш¿¿лэн /теслийн удирдагч нь Д. Мо¸обуу, Ц.

Цэрэнбалжир хэрэгж¿¿лсэн байна. Энэх¿¿ тºсл¿¿дээр ХАА-н газрын чанарын болîí

эдийн засгийн ¿нэлгээний онол, аргаз¿йн талаар зохих ахиц гарсаí байна.

Тухайлбал: Манай орны газрын санг байгаль-нутаг дэвсгэрийí цоöолбор нºхцлººр

¿нэлгээний муж, тойрогт хуваахын зэрэгцэý 1992-1995 онд ХАА-н газрын чанарын

¿нэлгээний талааð хэрэгж¿¿лсэн тºслийн ¿р д¿нд бэлчэýр, тариалангийн газрын

чанарûí буюу тохиромжтой байдлын унэлгээний аргачлалын анхíû хувилбаруудыг

боловсруулах, ¿нэлгээний ¿ндсэн ¿з¿¿лэлтэýð нºлººлºх бусад х¿чин з¿йлийн

нºëººëлийн иптгэлц¿¿р тогтоо, оролдлого хийсэн байна.

Мºн улсын хэмжээний бэлчээр, хадлан тариалангийн газрûí хºрñ ургамлын б¿х

б¿лэг тºрлийг дундаж ¿з¿¿лэлтээр нь харьцуулаí ¿нэëж шатлал зохиохын зэрэгцээ

б¿х аймаг сумдын бэлчээрийн чанарын ¿нэлгээний оноог тодорхойлон гаргаж

байсан байна.

1996-2000 онд гол ангиллын газруудын эдийн засгийн ÷àдавхийн ¿нэлгээ, ХАА-н

газрын экологи-эдийн засгийн ¿нэлгээ гэсэн тºсë¿¿дээр ХАА-н газрын чанарын

¿нэлгээг экологийн ¿нэлгээ гэсэн íэрийн дор улам боловсронгуй болгох судалгаа

хийхийн зэрэгцээ ХАА-н газрын эдийн засгийн ¿нэлгээний асуудлыг судаëж нэг га-

гаас ºгºх б¿тээгдэх¿¿н, ¿ð ашгийн хэмжээгзэр т¿¿ний чадвахийг тодорхойлох, нэг

га-гийн суурь ¿нэ, ашигëалтын тºлбºр тогтоох анхны хувилбаруудыг

боловсруулжээ.

Энэ хугацаанд ХАА-н бус зарим гол ангиллын газрын (хот ñуурины газар, ойн сан

бухий газар, зам шугам сëлжээний газрын) зкологи-эдийн засгийн ¿нэлгýýний

талаар урьд нь явуулсан ñудаëгааны ¿р д¿нг нэгтгэн д¿гнэх, шинэ санаа д¿гнэëт¿¿д

гаргах çэргээр дээрх газруудын ¿нэлгээний аргачлап, норм илтгэлц¿¿рийн òаëаар

нэлээд мэдээлэл хуримтлуулсан байна.

Эдгээр судалгаа, бусад судалгааны д¿нг ¿ндэс болгож 1997 îнд газрын тºлбºрийн

тухай, 1999 онд газрын-кадастр, зураглалын тухай хуулиуд батлагдан гарсны

зэрэгцээ, газрын тºлбºрийн тухай хуулийг хэрэгж¿¿лэх зориëгоор 1997 онд Засгийн

газрын 152-р тогтоол ãарч зарим гол ангиллын газрын суурь ¿íý тºлбºрийн хэмжээг

á¿счлэн тогтоосон байна.

Энэ нь манай оронд анх удаа газрыг мºнгººр ¿нэлсэн хэрэг бºгººд зах зээëийн бусад

орныхтой харьцуулахад тиймч бага биш ¿нэ юм. Æèøýý íü õºдºº аж ахуйн газрын

суурь ¿íý тºлáºр çýðýã.

Хот суурины газрын ¿нэлгээ, тºëáºр /1997 îíä тогтоосон/

Хот суурины нэр X¿н амын 1ãà-ãàçðûí ñóóðü ¿íý 1ãà-ãèéí òºëáºð

òîî.ìÿí /ñàÿ.òºã/ /ìÿí.òºã/

Улаанбаатар 800.0 440,0 440-4400

Äàðõàí, Ýðäýíýò,

×îéáàëñàí

50-80 120-300.0 120-900

бусад аймгийн тºâ 30-50 50.0 50-100

áàãàâòàð àéìãèéí òºâ, 15-30 40.0 40-80

бусад õîòóóä

Сумынтºв 0.5-15 8.0 8.0

Áóñàä òîñãîí, ñóóðèí 0.5 õ¿ðòýë 5.0 5.0

Эдгээр ¿нэлгээ нь онол аргаз¿йн тºгñ шийдэлтэй ¿ед зохиогдож чадааã¿й учраас

б¿рэн зºв тогтоосон гэж ¿зэхэд эргэлзээтэй болно. Учир нь зах зээл ºндºр хºгжñºн,

гаçрынхаа нэлээд хэсгийг хувьчилсан улс орнуудад газрын суурь ¿нэ тийм ч ºндºр

биш байдаг бºгººд ард иргэд газраа худалдан авах, худалдах боломж нºхцлийг

харгалçан зах зээлийн нºхцлийг тусгасан ¿нээр газраа унэлñэн байдаг. Жишээ нь:

ХАА-н 1 га газрын ¿нэ Англид 4-7 мян.фунт стр, АНУ-д 0.8-4.0 мян.ам доллар,

Канадад 0.4-3.0 мян. ам. доллар байдаг бол зах зээлд шилжээд удаагуй байгаа ОХУ-

д 120-150 ам. доллар, Попьш, Унгар, Чехэд 500-800 ам. доллар, мен нэлээд

хºгжилтэйд тооцогдох Австралид 200-600 ам. доллар, Филипгшнд 1.7-1.9 мян ам

доллар, харин Бангладешд 50-60 ам. доллар байдаг байна. Эдгээр оронд бэлчээрийн

мал аж ахуй эрхэлдэг орон цººн (Австралиас бусад íь) учраас дээрх ¿нэ гол тºлºв

тариалангийн газрын ¿нэ юм. Гэтэл манай дээр тогтоосон ¿нэ íü õ¿í àì ихтэй,

байгалийí íºхцºл сайтай, ºндºр хºгжилтэй орнуудынхтай ойролцоо байна. Зах

зээлийн нºхцºл, худалдан авах чадварыг харгалзахг¿йгээр тºрººс газарт õ¿чээр ºндºр

¿нэ тогтоовол газрыг хувьчлах асуудал тºдий чинээ хэрэгжихг¿й удаашрах болно.

Манай орон нэг х¿нд ноогдох газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд хамгийн их,

газрын ¿ржил шим бага, эрñ тэс уур амьñгалтай тул газрын ¿нэ тийм ºндºр байх

¿ндэслэл багатай юм. Иймээс тºрººс анхны гарааíы ¿нэ болгон ºгºх гэж байгаа

газрын дээрх ¿нèéн хэмжээнд дахин судалгаа явуулж тодруулалт хийх

шаардлагатай. Харин х¿н ам олонтой, ºндºр хºгжилтэй орнуудын томоохон

хотуудад газрын унэ маш ºндºр байдаг бºгººд тухайлбал: АНУ-ийн Нюь-Йорк,

Яïоны Токио зэрэг хотод 1 метр квадрат газар дунджаар 10.0 мян. ам долларын

¿нэтэй байдаг байна. Манайд одоогоор газэр хувьчлах, ºмчл¿¿лэх асуудал амьдрал

ïракòикт нэвтэрч эхëээг¿й байгаа тул дээрх ¿нэ их бага болсон талаар санал д¿гнэлт

ховор байгаа бºгººд харин цаашид энэ асуудал тулгамдаж ирэх нь зайлшг¿й.

Цаашид газрын ¿нэ тºлбºрийн судалгаа боловсронгуй болох тутам туунийг ººрчлºн

шинэчлэж болох ба зах зээлээр зохицуулагдана, 1997 онд анхны газрыи тºлбºрийн

тухай хууль гарч гол ангиллын газрын тºлбºрийг суурь ¿нийн зохих хувиар тогтоон

мºрд¿¿лж байна. Дээрх ¿нийн талаар холбогдох нилээд х¿м¿¿сээс 1998-1999 онд

санал бодлыг авч ¿зэхэд тариалангийн газрын суурь ¿нэ ºндºр гэсэн санал

давамгайлж байв.

2. Газрын ¿нэлгээниé тºрºл, б¿тэц

Газрын ¿нэлгээний аргачлал, зарчим нь газрын еренхий ангилал, зориулалтаас

шалтгаалан ººр ººр байх тул эдгээр онцлогийг харгалзан газрын ¿нэлгээг доорх

тºрºлд хуваана.

Газрын ¿нзлгýýний врºнхий àсуудлууд

Газрын ¿нэлгээний тºрºл, дэд тºрºл

№ Тºрºл Дэд тºрºл

1.

ХАА-н газрын Áýë÷ýýðèéí ãàçðûí

тариалангийн газрын

хадлангийн газрын

ХАА-н барилга байгууламжийн доорх ãàçðûí

2. Хот суурин, ¿йлдвэр

уурхайн газрын

хот суурины

¿йлдвýр уурхайн

3.

Зам, шугам с¿лжээний

ãàçðûí

Àâòî çàìûí ãàçàð

Òºìºð çàìûí ãàçàð

цахилгааны шугам

холбооны шугам

нефть, хий, ус дамжуулах хоолойн дагуух

4. Îéí ñàí á¿õèé ãàçðûí Îéí ñàí á¿õèé ãàçðûí

Çàã á¿õèé ãàçðûí

Ус б¿хий газар нь орон зайн хувьд газрын бие даасан ангилал болж б¿ртгэл,

тооллогод ордог боловч газартай адилтгах орон зайг шууд ус эзэлсэн байх тул ус

б¿хий газрын ¿нэлгээ гэж хийх шаардлагаг¿й бºгººд т¿¿ний чадавхийг шууд усных

нь экологи-эдийн засгийн ¿нэлгээг т¿шиглэн зохиох нь ил¿¿ тохиромжтой гэж ¿знэ.

Мºн улсыí нººц газар болон тусгай хэрэöээний газар нь ерºнхийдºº дээрх ангилалууд

дотор багтдаг учир тусгайд нь ¿нэлгээний тºрºл болгох шаардлагаг¿й ба ¿ндсэн

ангиëлын ¿нэлгээн дээр тусгай хэрэгцээнийх нь онцлогийг нэмж тусгах замаар

¿нэлнэ.

Мºн газрын ¿нэлгээг б¿тцийн хувьд:

1. Экологийн буюу чанарын

2. Эдийн засгийн ¿нэлгээ гэж хуваана.

¯¿нээс экологийн ¿нэлгээ нь:

■ Чанарын буюу тохиромжтой байдлын

■ Экологийн ººрчлºлт, хºдлºлийн гэж хуваагдана.

Чанарын буюу тохиромжтой байдлын ¿нэлгээ нь уг газар тухайн

зориуëалтад хир зэрэг тохиромжтой болохыг тодорхойлох ба энэ ¿з¿¿лэлтээр тºрºл

б¿рийн ангиллын газрыг дотор нь хэд хэдэн зэрэглэл /б¿лэгт/-д хуваана.

Энэ чиглэлээр гол тºлºв ХАА-н газрыг ¿нэлэх ба зарим газрыг чанараар нь биш

экологийн ач холбогдëоор нь голлон ¿нэлэх øаардлага гарна. С¿¿лийн ¿ед тухайн

байгаль орчин, газрын анхны áуюу унаган байдалд нь ямар ººрчлºлт, доройтол гарч

байгааг зэрэг ¿нэлэх шаардлага тавигдаж байгаа тул энэ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò

¿íýëãýýíèé асуудал ¿нэлгээний нэг òºрºл болон мониторингтой холбогдон

судлагдаж байна.

Эдгээрийг нèйтэд нь экологийн ¿нэлгээ гэж ¿зэх ба ¿нэлгээний ¿з¿¿лэлт, аргачлал

нь тухайн газрын ангилал, зориуëалтаас øалтгаалан ººрчлºгдºнº.

Экоëогийн ¿нэлгээний нэг онцлог нь гол тºлºв оноогоор илэрхийлэгдэх ба эдëэн

газруудыг яс чанар, ач холбогдол, ººрчлºлт доройтлоор нь хооронд нь зэрэгц¿¿лж

ойлгох боломж олгоно.

Газрын эдийн засгийн ¿нэëгээний асуудлыг дотор нь:

Эдийн засгийн чадавхийн

Суурь ¿нэлгээний /¿нийн/

Татвар, тºлбºрийн гэж хуваана.

Эдийн засгийн чадавхийн ¿нэлгээ гэдэг нь нэгж газраас ямар хэмжээний

б¿тээгдэх¿¿н, ¿р ашиг олж болохыг тодорхойлох ба энэ нь гол тºлºв хºдºº аж ахуй,

ойн аж ахуйн газар дээр хэрэглэгдэнэ.

Мºн хот суурины газрын дотоод ¿нэлгээнд ч хэрэглэж болох юм.

Суурь ¿нэлгээний асуудал нь газрын ¿нийг тодорхойлох бие даасан чухал

асуудал бºгººд ялангуяа манай оронд гаçрын зах зээëийн ¿нэ тогтоог¿й байгаа

одоогийн нºхцºлд тºрººс гарааны суурь ¿нý ¿íýëãýýã тогтоож ºгºх шаардлага

тавигдаж байна.

Газрыг ºмчилсºн тохиолдолд т¿¿нээс ¿л хºдлºх хºрºнгийн татвар гэж авдаг ба

одоогоор манайд газрыг ºмчлººг¿й байгаа ¿ед газрын т¿рээсийн тºлбºр авч байна.

Эдгээр нь газрыг эдийн засгийн харилцаанд оруулах чухал хºш¿¿рэг, /механизм/

болж ¿йлчèлнэ. Газрын ¿нэлгээг хамаарах х¿рээний хувьд:

1. Еренхий ¿нэлгээ

2. Бусийн ¿нэлгээ

3. Дотоод ¿нэлгээ гэж хуваана.

Еренхий ¿нэлгээ гэдэг нь аль нэг ангиллын газрыг улсын хэмжээнд хооронд нь

харьцуулж ¿нэлэх асуудлыг хэлнэ. Жишээ нь: I

Монгол оронд байгаа бэлчээр, тариалангийн газрыг тэдгээрийн íýðëэлээр нь ялгаж

улсын хэмжээнд харьцуулах тухай асуудал юм.

Б¿сийн ¿нэлгээ гэдэг нь ямар нэг ангиллын газрыг байгаль ãàçàðç¿йн тодорхой бус

дотор б¿ëэглэж харьцуулах асуудал бºгººд ýíд гол тºлºв хºдºº аж ахуй, ойн сан бухий

газар хамаарагдана. Тухайлбал: ХАА-н газрыг байгаль газарз¿йн еренхий нºхцлººр

б¿счлэхийн зэрэгцээ нийгэм эдийн засгийн нºхцºл, байршлаар б¿счлэх ба нэг

б¿сийг ч дотор нь дэд б¿с¿¿дэд хуваах шаардлага гарна,

Манай орон харьцангуй ºðãºн уудам нутаг дэвсгэртэй учир тэр нь байгаль газарз¿й,

цаг уурын нºхц뺺р дотроо нилээд ялгаатай ба нэг бус дотор ч ялгаа гарч газрын

¿нэлгээнд нºлººлºх бололцоотой. Газрын дотоод ¿нэлгээнд нэг сум, аж ахуйн

нэгжийн газар, нэг хот суурины газрыг дотор нь ялгаж ¿нэлэх асуудал

хамаарагдана. Тухайлбал: Нэг сумын бэлчээрийн доторх б¿лэг тºрºл, хэв шинж,

газар нутгийн байдал, байршлаар нь ялгаж ¿íýëýх, хадлан тариалангийн газрыг

хэсэг, талбай б¿рээр, ойн талбайг модны тºрºл б¿тцээр нь, ялгаж ¿нэлэх, хот

суурины газрыг доторх байршлаар нь б¿счëэн ялгах асуудал юм.

Газрын ерºнхий болон дотоод ¿нэлгээний зарчим, аргачлал нь ¿нэлгээний х¿рээ,

зориулалтаас шалтгаалан бага зэрэг ººрчлºгдºж болно.

Жишээ нь: ХАА-н газрын ерºнхий ¿нэлгээнд цаг уурын ялгаатай нºхöëийг тодорхой

тусгах шаардлагатай ба харин дотоод ¿нэлгээний х¿рээнд цаг уурын нºхцºл

тºдийлºн их ººрчлºгдºхг¿й тул т¿¿ниéг тооцох шаардлага бага гарна. Харин их

хэмжээний газар нутгийг хамаарсан ландшафтын ялгаатай нºхцºл б¿хий зарим

сумын бэлчээрийн газарт, зоо-уур амьсгалын зарим ¿з¿¿ëэлтийн ялгааг тусгаж ºгех

шаарлагатай.

Газрын ¿нэлгээний дээрх тºрºл, б¿тцийг /схем 1 -ээр/ харуулав Эдгээр ¿нэлгээ нь

хоорондоо нягт уялдаатай ба ¿нэлгээний иж б¿рэн систем /цогц/-ийг бий болгоно.

3. Газрын ¿íэлгэýний б¿счлýл

Газрыг тºрºлж¿¿лэн ¿нэлэхдээ т¿¿ний гадаргын байдал, ºíäºршилт, бàйршил, хºрñ

ургамëын тºрºл, хот суурины зэрэглэл, ойн тºрºл байршлын адил тºñººтэй байдлыг

харгалзан ¿нэлгээний бус тойргууд болгон хуваана. Энэ нь нэг талаар ¿нэлгээний

ажил, аргачлалыг хялбарчилж хувилбар, хэлбэрийг цººр¿¿лэхэд дºхºмтэй ба нºгºº

талаар адил тºсººтэй газрыг нэгдñэн норм, ¿з¿¿лэлтээр ¿нэлэх шаардлага зайлшг¿й

бий болно.

Мºн газрыг б¿счлэхдээ ландшафт гадаргуугийн нºхцлººс гадна цаг уурын

¿з¿¿лэлтийн ялгааг харгалзан ¿знэ. Учир нь1985 онд НУБ-ийн эксперт¿¿ä гаэар гэж

юуг хэлэх талаар доорх тодорхойлолтыг ярилцаж тохирсон юм. ¯¿нд: "Газар гэдэгт

дэлхийн бºмбºрцгийн гадаргуу, т¿¿ний хºрñ ургамлын нºмрºг, ан амьтан, г¿ний ус,

хад чулуу болон ил далд байгаа минериал, агаар н¿¿рс тºрºгч хий /карбон/

тэдгээрийн дээрх агаарын хамт багтана гэжээ.

Агаар, н¿¿рс тºрºгчийн хий гэдэг нь цаг уурын нºхцлийг хамааруулсан хэрэг юм.

Амьдрал дээр ч гэсэн аль ч б¿с нутгийн байгаль цаг уурын нºхцºл нь газартайгаа

салшг¿й холбоотой байдаг нь тодорхой юм.

Байгаль нутаг дэвñгэрийн хэсг¿¿д нь зºвхºí геоморфологи, экосистемийн хувьд

ялгаатай байгаад зогсохг¿й, т¿¿нийг эзэмшин ашиглаж буй арга хэлбэр, ачаалал

байршил харилцан адилг¿йгээс болж нийгэм эдийн засгийн нºхцºл нь х¿ртэл

ялгаатай болсон байдаг. ¯¿нтэé уялдан газрын менежмýнтэд байгàль-аж ахуйн

нутаг дэвñгэрээр б¿счилж авч ¿зэх нь онцгой ач холбогдолтой болохыг онцлон

тэмдэглэсэн байдаг.

Газрын ¿нэлгээ бол менежментийн салшг¿й хэсэг юм. Иймд газрыг ¿нэлэхийн тулд

юуны ºмнº дээр дурьдсан адил тестэй байдлаар б¿счлэн хуваах нь з¿йтэй болно.

Ялангуяа манай орны газрын нэгдмэл сангийн 80 гаруй хувийг эзэлдэг ХАА-н

газрыг ландшафт экологийн нºхцлººр б¿счилж ¿нэлэх шаардлага улам ил¿¿

тавигдана.

¯¿нээс ХАА-н газрын хамгийн их хувийг /98 гаруй/ эзэлдэг бэлчээрийг еренхий

ландшафт, ºвс ургамлын тºрºл, хэв шинж, ургац, шимт чанар, ºндáршилт т¿¿нийг

дагасан зоо-уур амьñгалын нºхцлººр нь ¿нэлгээний б¿с, дэд б¿с¿¿дэд хуваана.

Манай орон урт удаан хугацаанд уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхлэн

хºтлºж ирэхдээ монгол орны нутаг дэвñгэрийг дээр ¿åýñ åðºíõèéä íü Хангай, говь,

хээртал гэсэн тодорхой ялгаатай бус нутаг боëгон ойлголцож иржээ. Энэ асуудлыг

1950-иад оноос одоог х¿ртэл гадаад дотоодын эрдэмтэн судлаачид улам

боловсронгуй болгон нарийвчлан судалж байна.

¯¿нээс хамгийн с¿¿лийн ¿ед Д.Дашийн зохиосон Байгаëь-газарз¿йн мужлал,

байгалийн б¿с б¿сл¿¿рийн с¿¿лчийн хувилбар (2000 он) ургамалжилтын б¿с, дээр

дурьдсан бэлчээрийн ¿нэлгээний б¿с зэрэг хэд хэдэн чигпэлээр б¿счилж ирñэн ба

эдгээр нь ººðñдийн онцлог, зориулалтаас шалтгаалан хоорондоо бага зэргийн

ялгаатай байна.

Бэлчээрийн ¿нэлгээний б¿счлэлийн анхны хувилбарыг 1990 онд Г.

П¿рэвцэрэн, Д. Моёобуу нар боловсруулсан ба энэ нь бидний тавьж байгаа

зорилгод хамгийн ойр, монгол орны доторх бэлчээр нутгийн ландшафтын ялгаа,

тºсººтэй талуудыг нэлээд ¿ндэслэлтэй авч ¿зсэн байна./41/

¯¿гээр монгол орны нийт ХАА-н газрыг бэлчээр, тариаланд гэж

ялгалг¿йгээр байгаль-нутаг дэвñгэрийн цогцолбор нºхцлººр нь 4муж 20 тойрогт

хуваасан юм. Гэхдээ энэ нь хэт ландшафтын /гадаргын тºрх байдал/ талаас хандаж

цаг уур, ºвс ургамлын онцлогийг бага анхаарсан тал ажигдлагдñаны гадна байршил,

эдийн засгийн ¿нэлгээний асуудлыг б¿рэн тусгаагуй, нэршлийн хувьд урт

сунжирсан, тариалан хадлангийн газрын ¿нэлгээнд тºдийлºн тохиромжтой бус

болсон байв.

Мºн ландшафтын асуудлыг онцгойлон тусгаж эдийн засгийн ¿нэлгээнд

аймаг, сумын хиëийг бага анхаарснаас нэг б¿с тойрог нь уртраг, ºргºргийн хувьд хэт

сунаж агших, нэг сумын нутаг 2-3 тойрогт хàмаарагдах зэрэг амьдралд

нэвтр¿¿лэхэд тохиромж муутай байдал ажиглагдñан юм.

Иймээс бид ¿нэлгээний дээрх б¿счлэл, байгаль, газарз¿йн б¿счлэлийн

талаарх хамгийн оновчтой санал, онолыг ¿ндэслэн дээð дурьдсан дутагдалтай

талуудыг аль болох багасгах зорилт тавин áýë÷ýýðèéí ýêîëîãèéí ¿íýëãýýíèé á¿ñ÷ëýëèéí

äîîðõ áîëîâñðóóëàâ.