View
229
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU-BIAŁEJ
STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO
Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
PRACA DYPLOMOWA
Słabości i wady strefy euro w świetle kryzysu finansowego
Autor: Dorota Zimroz
Promotor: Prof. nadzw. dr hab. inż. Jacek Binda
Bielsko-Biała, rok 2015
2
Spis treści
WSTĘP ................................................................................................................................................3
1 ISTOTA, ŹRÓDŁA I KONSEKWENCJE KRYZYSU STREFY EURO ..........................................................5 1.1 POJĘCIE KRYZYSU.......................................................................................................................5 1.2 ŹRÓDŁA I KONSEKWENCJE ŚWIATOWEGO KRYZYSU FINANSOWEGO .......................................................7
2 SŁABOŚCI I DYSFUNKCJE STREFY EURO........................................................................................ 16
3 POŻĄDANIE KIERUNKI ZMIAN I WNIOSKI DLA POLSKI PRZED PRZYJĘCIEM WSPÓLNEJ WALUTY. 28 3.1 PRIORYTETY I ZAŁOŻENIA PERSPEKTYWY UNIJNEJ I GŁÓWNE KIERUNKI ZMIAN ........................................ 28 3.2 POŻĄDANE KIERUNKI ZMIAN I WNIOSKI DLA POLSKI. ........................................................................ 31
ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................... 40
3
Wstęp Współczesny kryzys finansowy, który rozpoczął się w latach 2008-2009 wywołał
wycofywanie się z tynku inwestorów, paniczne wyzbywanie się przez nich posiadanych
aktywów i lawinowy spadek wartości indeksów giełdowych, nade wszystko jednak obnażył
prawdziwy wizerunek podmiotów finansowych, które okazały się nie spełniać roli instytucji
zaufania publicznego, polegającej na wspieraniu realnej gospodarki lecz wskutek agresywnej,
ryzykownej a zarazem intratnej polityki kredytowej stały się dla niej źródłem niestabilności.
Oprócz spektakularnych upadłości banków, fuzji, przejęć i zmiany układu sił w systemie
bankowym, kryzys finansowy naznaczony jest osobistymi tragediami i indywidualnymi
dramatami spowodowanymi utratą źródła utrzymania lub domu, będącego dla tysięcy rodzin
miejscem do życia i jedynym majątkiem. Działania rządów państw podjęte w celu
przeciwdziałania całkowitemu załamaniu systemu bankowego doprowadziły ponadto
do ogromnego zadłużenia publicznego, którego ekonomiczne i społeczne skutki będą
spłacane przez następne pokolenia podatników. Rzeczywistość polityczno-prawna, która
doprowadziła do takiego stanu podważyła zaufanie społeczeństwa do istniejącego porządku,
ale też wywołała sceptycyzm co do słuszności wyznawanych dotychczas teorii
ekonomicznych i oblicza globalizacji, która nie spełniła pokładanych w niej nadziei na lepsze
jutro a przyjęta forma globalizacji nie zapewniała stabilnego rozwoju wszystkim jej
uczestnikom. Współczesne instytucje i organizacje międzynarodowe nie zapobiegły
pogłębiającym się nierównościom oraz uprzywilejowaniu silniejszej pozycji
i wykorzystywaniu słabszych uczestników rynku, jednostek, podmiotów oraz państw.
Liberalizacja rynku finansowego okazała się ideą trudną i obarczoną ryzykiem, która
wywołała problemy nawet w krajach wysoko rozwiniętych, ponieważ deregulacja oznaczała
brak przepisów ograniczających ryzyko napływu krótkoterminowego kapitału spekulacyjnego
oraz jego natychmiastowy odpływ. Globalizacja finansów i kapitałów inwestycyjnych oraz
groźba ich wycofania stała się swoistą formą szantażu wobec rządów państw i pozbawieniem
ich możliwości jakiekolwiek próby nadzoru. Globalnego wymiaru nabrały przepływ
finansów, towarów i informacji a lokalne mechanizmy kontroli, wobec groźby odpływu
kapitałów uniemożliwiają jakąkolwiek ich regulację. Społeczne i ekonomiczne skutki kryzysu wywołały niezadowolenie i protesty
w poszczególnych krajach, oraz obnażyły nieskuteczność lokalnego rozwiązywania
globalnych problemów podważyły zaufanie do instytucji międzynarodowych oraz zachwiały
poważnie proces integracji europejskiej, poddając w wątpliwość słuszność jej dalszego
pogłębiania.
4
Celem niniejszej pracy jest pokazanie, iż ostatni kryzys finansowy obnażył i uwypuklił
wady i słabości strefy euro a integracja walutowa nie przyniosła oczekiwanego pogłębienia
procesu integracji gospodarek, lecz utrwaliła narastające dysproporcje pomiędzy silniejszymi
krajami Europy środkowej jak Niemcy, Francja, Holandia a słabiej rozwiniętymi krajami
peryferyjnymi, jak Hiszpania czy Grecja. Kryzys finansowy stał się impulsem do refleksji
i zmian w ramach Unii Europejskiej o charakterze ratunkowym| i sanacyjnym, natomiast dla
Polski i całej Europy źródłem praktycznej wiedzy ekonomicznej i szansą na zrozumienie, iż
niemożliwe jest kontynuowanie trendu wzrostu opartego na rosnącym zadłużaniu się zarówno
sfery publicznej jak i prywatnej, ponieważ taki stan prowadzi nieuchronnie do stopniowego
ubożenia społeczeństw, kryzysów ekonomicznych a w konsekwencji problemów
politycznych. Analiza literatury i opinie ekonomistów potwierdzają, iż kraje tworzące strefę
euro nie spełniały kryteriów optymalnego obszaru walutowego, które mogłyby neutralizować
negatywne implikacje integracji w obszarach dotkniętych skutkami narastających
ekonomicznych dywergencji oraz nie respektowały ustalonych w Traktacie Unii Europejskiej
kryteriów zbieżności, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa finansów publicznych,
dotyczących dopuszczalnego poziomu zadłużenia i deficytu.
Pierwszy rozdział zawiera definicje kryzysu ekonomicznego i finansowego oraz
wskazuje jego źródła i skutki dla gospodarek realnych poszczególnych państw w obliczu
wzajemnych powiązań i daleko idącej globalizacji rynków. Drugi rozdział jest rozwinięciem
analizy kryzysu w odniesieniu do strefy euro w świetle teorii optymalnego obszaru
walutowego i wskazuje na jej wady, dysfunkcje i słabe strony. W ostatnim rozdziale podjęta
została próba zarysowania kierunków zmian podjętych w ramach Unii Europejskiej,
zmierzających do uzdrowienia finansów publicznych i przywrócenia konkurencyjności
gospodarek. Rozdział ten zawiera również wyniki pilotażowego badania ankietowego
dotyczącego czynników konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, ponieważ wzrost
konkurencyjności jest elementem przewodnim w nowej perspektywie unijnej na lata 2014-
2020 a także pokazuje realne problemy i oczekiwania przedsiębiorców, którzy teoretyczne
analizy i założenia ekonomistów weryfikują w codziennej walce o utrzymanie się na rynkach
i zmaganiach ze skutkami kryzysu, przekuwając swoje doświadczenie i umiejętności na
konkretne osiągnięcia i wiedzę. Z uwagi na dużą dynamikę zachodzących obecnie zmian
w analizowanym obszarze niniejsza praca nie wyczerpuje tematu, stanowi natomiast punkt
wyjścia do dalszej i bardziej pogłębionej analizy.
5
1 Istota, źródła i konsekwencje kryzysu strefy Euro
1.1 Pojęcie kryzysu Pojęcie kryzysu jest stosowane w wielu dziedzinach nauki jak psychologia, polityka,
socjologia, medycyna czy ekonomia dla określenia momentu impasu, regresu, załamania,
nagłej utraty harmonii i ciągłości jakiegoś zjawiska, relacji, związku lub systemu. Słowo
kryzys jest pochodzenia greckiego, znaczy tyle co „zobaczyć” a w szerszym znaczeniu
"rozpoznać”, „ocenić”. Etymologicznie rzecz biorąc nie ma więc negatywnej konotacji,
ponieważ na ogół refleksja i ocena sytuacji daje szansę zapoczątkowania ewentualnej
poprawy. W medycznym znaczeniu pojęcie kryzysu używane było początkowo do oznaczenia
przełomu, przesilenia choroby1 Kryzysem określana bywa również sytuacja niekorzystna dla
kogoś lub czegoś; poważniejsze załamanie procesu wzrostu gospodarczego, których
przyczyną są sprzeczności tkwiące w stosunkach produkcji2.
Jako kryzys uważa się także moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący zwrot;
okres załamania gospodarczego3. Tomasz Grzegorz Grosse wskazuje, iż na gruncie ekonomii
kryzys definiowany jest przede wszystkim jako problem wzrostu, którego objawem są między
innymi spadek dobrostanu społecznego i wzrost nierównowagi4 Kryzys ekonomiczny to
gwałtowne zmniejszenie się aktywności gospodarczej, produkcji, zatrudnienia, inwestycji5,
natomiast kryzys finansów publicznych występuje wtedy, gdy państwo nie jest w stanie
w skuteczny sposób posługiwać się instrumentami polityki fiskalnej w celu realizacji swoich
zadań ustrojowych6 Kryzys charakteryzuje się spadkiem produkcji, bezrobociem, niskim
wykorzystaniem mocy produkcyjnych, zmniejszeniem inwestycji7. Według Tomasza
Gruszeckiego kryzys bankowy a w rezultacie kryzys finansowy przenosi się na gospodarkę
realną i pociąga za sobą poważne szkody8
Międzynarodowy Fundusz Walutowy określa kryzys finansowy jako sytuację,
w której znaczna grupa instytucji finansowych posiada aktywa o wartości rynkowej niższej od
ich zobowiązań. Prowadzi to do przesunięć w ich portfelach, upadku niektórych instytucji
finansowych oraz interwencji rządu9. Amerykański ekonomista Frederic Stanley Mishkin,
definiuje kryzys finansowy jako sytuację, w której pojawiają się poważne zakłócenia na rynku
finansowym. Objawiają się one znacznym spadkiem cen aktywów oraz upadłością wielu 1Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom 2, s. 237, Warszawa 1968. 2Słownik języka polskiego, PWN, s. 1066, Warszawa 1982. 3Kopaliński:W.:Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wydawnictwo Muza SA, s.282, Warszawa 2000. 4Grosse T.G. Między polityka a rynkiem, Kryzys Unii Europejskiej Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s.9, Warszawa 2013. 5http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kryzys-ekonomiczny;3928086.html, 03.01.2015. 6Owsiak S.: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 687, Warszawa 2005. 7http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano/C/crisi.shtml, 05.01.2015 8Gruszecki T.: Świat na długu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, s. 235, Lublin 2012. 9http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, 04.01.2015, str. 82
6
instytucji finansowych i niefinansowych10 Definicję kryzysu bankowego podaje amerykański
specjalista w dziedzinie finansów George Kaufman, według którego jest to sytuacja, która
cechuje się brakiem zaufania do banków, upadkami instytucji finansowych bądź masową
interwencją rządu, jak również szerokim zachwianiem bezpieczeństwa innych instytucji11
Według ekonomistów Carmen Reinhard i Kenneth Rogoff kryzysowi bankowemu
towarzyszą dwa rodzaje zdarzeń: tak zwany szturm na bank (bank run), który prowadzi do
zamknięcia, połączenia lub przejęcia przez sektor publiczny jednej lub więcej instytucji
finansowych, lub - jeżeli nie wystąpi szturm na bank - zamknięcie, połączenie, przejęcie lub
państwowa pomoc na dużą skalę jednej z ważnych finansowych instytucji (lub grupy),
oznaczające początek łańcucha podobnych zdarzeń dla innych instytucji finansowych12. Takie
rozpoznanie kryzysu jest jednak w ich opinii zbyt późne i pozwala dostrzec jedynie skutki
problemów zaistniałych w tym sektorze o wiele wcześniej.
Kryzys gospodarczy to - zdaniem polsko-gwinejskiego ekonomisty Mamadou Wague
- gwałtowne załamanie się gospodarki w skali światowej, gdy większość krajów rozwiniętych
i krajów rozwijających się jest dotknięta kryzysem Objawia się głównie:
• zahamowaniem inwestycji ograniczeniem dostępu do kredytów
• ogłaszaniem upadłości firm
• zwiększeniem bezrobocia
• zniszczeniem części sektora bankowego
• spowolnieniem wymiany międzynarodowej
• ograniczaniem wpływów do budżetów państw bogatych
• spowolnienia tempa pomocy rozwojowej dla krajów rozwijających się13.
W ogólnym znaczeniu kryzys gospodarczy jest rozumiany jako recesja, depresja,
załamanie, zawirowanie czy chaos gospodarczy, które określają zjawisko ekonomiczne
w gospodarce narodowej spowodowane przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, m.in. przez
błędną politykę gospodarczą i finansową14.
Kluczowe w opisywaniu istoty kryzysu jest istnienie momentu przełomu i zwrotu
w funkcjonowaniu obiektu czy systemu. Za sytuację kryzysową uważany jest zespół
okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych wpływających na dany układ, podmiot czy
system w ten sposób, iż zaczyna się w nim i jest kontynuowany proces zmiany, w rezultacie
10Mishkin F.S.: The economics of money, banking and financial markets, s. 223, Harper Collins 1995. 11Kaufman G.: Banking and currency crisis: a taxonomy and review, s.1, Loyola University of Chicago Working Paper 1999. 12Reinhart C.M., Kenneth S. Rogoff K.S.: This time is different; a panoramic view of eight centuries of financial crises, Working paper,, National Bureau of economic research, s.80, Cambridge 2008. 13 http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, str.82. 14 Ibidem, str.82.
7
czego dochodzi do zachwiania równowagi a następnie jej przywrócenia, dzięki podjętym
środkom regulacji (nadzwyczajne działania)15.
W świetle powyższych definicji kryzys oznacza przełom dzielący dwie jakościowo
różne fazy jakiegoś procesu, kończący dotychczasowy stan rzeczy lub rozwój sytuacji, jest
więc naruszeniem stanu równowagi a nierozwiązany na czas powoduje przerwanie
dotychczasowego cyklu rozwojowego, jest źródłem niestabilności struktury i dysfunkcji
podmiotu kryzysu. Kryzys uwidacznia dysfunkcje i wady określonego systemu, stając się
okazją do wewnętrznych dostosowań i usunięcia podstawowych sprzeczności niezbędnych do
jego trwałości i stabilności16. Kryzysem bywa określana sytuacja nagła, kiedy owe dysfunkcje
zostają uwypuklone i wyostrzone17
Uważa się również, że wszystkie zagrożenia, sprzeczności, konflikty, patologie, które
nawet pomimo najbardziej katastrofalnych skutków nie zmieniają lub nie prowadzą do
zmiany istoty organizacji, nie mogą być uznane za kryzys18. Kryzys zatem jest zmianą
dotychczasowego status quo oraz szansą na przeprowadzenie zmian a im głębiej on przebiega
tym radykalniejszych wymaga przedsięwzięć.
1.2 Źródła i konsekwencje światowego kryzysu finansowego Przedstawione w poprzednim rozdziale definicje prowadzą do wniosku, że zjawiska
jakie pojawiły się w gospodarce w 2007 roku w Stanów Zjednoczonych a następnie
w kolejnych latach w wielu krajów Europy, posiadają klasyczne symptomy wszystkich
przytoczonych i opisanych rodzajów kryzysów.
Zapoczątkowany w istocie przez kryzys instytucji bankowych stał się źródłem
zawirowań rynków finansowych, wywołując niepewność i wycofanie się inwestorów, wzrost
ryzyka, kosztu i dostępności kapitału, zmniejszenie poziomu inwestycji, zachowawczość
w podejmowaniu decyzji biznesowych, zmniejszenie obrotów handlowych, redukcję miejsc
pracy a w konsekwencji bezrobocie, zmniejszenie popytu, spadek cen i recesję. Ponadto
interwencje rządów państw, dotkniętych kryzysem podjęte dla ratowania upadających
instytucji i banków spowodowały lawinowy wzrost poziomu długu publicznego, wystąpienie
niebezpiecznych deficytów, zwiększenie kosztu obsługi zadłużenia a w skrajnych
przypadkach zagrożenie destabilizacją finansów publicznych, niewypłacalnością rządów
i bankructwem państw. 15Szymonik A., Maciejewski J.: Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Systemy logistyczne wojsk, nr. 34/2008, Wojskowa Akademia Techniczna, s.3, Warszawa 2008. 16Grosse T.G op. cit, s. 8. 17Wielka Encyklopedia PWN, tom 15, s. 91, Warszawa 2003. 18Rutkowski C, Kasprzewski A:: Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Kryzys. Państwo w okresie kryzysu, AON, s. 40, Warszawa 1996.
8
Wymienione powyżej zjawiska zapoczątkowane w Stanach Zjednoczonych,
ze względu na globalizację i ścisłe powiązania na rynkach, przybrały charakter domina
i prędko objęły swym zasięgiem wiele innych krajów europejskich. W efekcie kryzys
finansowy przekształcił się w kryzys globalny, którego konsekwencje i skutki są trudne do
przewidzenia, gdyż jak obrazowo opisuje Marek Skała główne postaci ery lewarowania –
niedbali urzędnicy, lekkomyślni bankierzy, przemądrzali experci – w pełni odczuwają dziś
siłę przyciągania naszej planety. Planeta finansów z hukiem powróciła na ziemię19
Analiza istoty i pojęcia kryzysu ułatwia również sformułowanie źródeł i przyczyn
kryzysu, wskazując, że wynika on z patologii, dysfunkcji, wad, nierównowagi i sprzeczności
systemu, nierzadko jest konsekwencją niegospodarności, złego zarządzania, lekkomyślności,
krótkowzroczności lub zwykłej chciwości. Ostrą krytykę istniejącego systemu wyraża
amerykański ekonomista Joseph Stiglitz, stwierdzeniem, iż rynki nie funkcjonują tak jak
powinny, ponieważ ewidentnie okazały się nieefektywne i niestabilne, system polityczny nie
poprawił niedoskonałości rynku, zarówno system polityczny i ekonomiczny okazał się
z gruntu niesprawiedliwy20. Swoisty kryzys zaufania do istniejącego porządku
ekonomicznego usankcjonowanego politycznie wyraził Stiglitz w szczegółowej analizie ceny,
jaką obecnie płacimy za rosnące dysproporcje w poziomie dochodów i majątku znikomej
części społeczeństwa, w stosunku do całej jego reszty. Według Stiglitza system polityczny
okazał się niezdolny do kontrolowania wzrostu nierówności i ochrony tych, którzy znajdują
się na samym dole drabiny społecznej i zapobiegania nadużyciom społecznym. Zamiast
korygować niedoskonałości rynku doprowadził do ich pogłębienia i utrwalenia, pozwalając na
stworzenie takich regulacji, które nie tylko nie chronią zwykłych obywateli ale bogacą
dodatkowo bogatych, kosztem pozostałej części społeczeństwa21. Zdolność do samoregulacji
rynku została również zakwestionowana przez amerykańskiego psychologa Dana Ariely,
który w artykule o wymownym tytule „Schyłek tradycyjnej ekonomii” stwierdza, że globalny
kryzys ekonomiczny jest horrendalną ceną, jaką przychodzi nam dzisiaj płacić za naszą
niewzruszoną wiarę w „niewidzialną rękę rynku22 i zmusza do rewizji poglądów.
Marek Skała wskazuje, że to pazerność graczy finansowych doprowadziła do
rozregulowania rynku a pod pozorem większej wolności gospodarczej tworzono skrajnie
ryzykowne produkty finansowe23. Wybitny socjolog i wnikliwy obserwator współczesnych
problemów ekonomiczno-społecznych Zygmunt Bauman podkreśla, że to rodzaj 19Marek Skała M.: Psychologia zmiany, Wydawnictwo Helion, s. 12, Gliwice 2009 20Stiglitz J. E. Il prezzo della disugualianza, s.11, Wydawnictwo Giulio Enaudi, Turyn 2014 21Ibidem, s.16 22Ariely D.: Schyłek tradycyjnej ekonomii, s.29, Harvard Business Review Polska, Zarządzanie 2.0. nr 82-83, XII-I 2009. 23Skała M., op.cit., s. 12
9
lekceważenia rzeczywistości, jaką mogliśmy zaobserwować w przypadku zalewu kredytów
subprime, bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości i innych gier losowych uprawianych
na Wall Street24 i wskazuje iż te patologiczne zjawiska mają swe źródło w nadmiernej
deregulacji rynku, która może zagrażać całemu systemowi, ponieważ system bankowy, na
radykalnie zderegulowanym tle, funkcjonuje na coraz bardziej ryzykownych zasadach, …,
angażując się w ryzykowne transakcje, zachowując dla siebie zyski a ciężar strat
przerzucając na barki podatnika25. Kredyty subprime definiowane są przez Międzynarodowy
Fundusz Finansowy jako te, których udzielono mimo braku weryfikacji dochodu, złej historii
dłużnika lub wysokiego wskaźnika zadłużenia. Profesor Andrzej Sławiński uważa, iż kryzys
gospodarczy i finansowy jaki przeżywa obecnie Europa jest konsekwencją liberalizacji
rynków finansowych i zmian w bankowości, prowadzących w skali globalnej do masowego
udzielania kredytów hipotecznych, które doprowadziły do pojawienia się w wielu krajach,
w tym także w strefie Euro, niestabilnych boomów kredytowych, których załamanie
przyniosło globalny kryzys bankowy i recesję26. Tomasz Gruszecki podkreśla, że obecny
kryzys jest skutkiem dekad monetarnej ekspansji, nadmiernego zadłużenia,
niedokapitalizowania banków, zniekształcenia i zawyżenia ceny aktywów, ciągłej kreacji
pieniądza i sztucznie zaniżanych stóp procentowych, który obnażyły końcowy etap gnijącego
systemu pieniądza27.
Zachwianie stabilności i stanu równowagi w gospodarce zostało wywołane jej
nadmierną finanjeryzacją, czyli przerostem sfery finansowej nad sferą realną, przejawiającą
się dominacją finansów we współczesnych rozwiniętych gospodarkach: rynków,
instrumentów i instytucji finansowych w całokształcie działalności ekonomicznej28. Instytucje
finansowe przestały spełniać głównie rolę służebną i pomocniczą wobec produkcji i handlu,
będąc zainteresowane nieograniczonym tworzeniem długu i instrumentów finansowych, bez
względu na poziom ryzyka i możliwość spłaty. Banki udzielały drapieżnych kredytów,
oferowały pożyczki klientom, którzy nie mogli sobie na nie pozwolić, wymyślały programy,
przekonywujące do korzystania z usług obarczonych wygórowanymi opłatami. W celu
spreparowania wysublimowanej oferty, zachęcającej do ciągłego zwiększania zadłużenia
została wykorzystana psychologiczna wiedza na temat zaburzeń percepcji i przetwarzania
informacji cenowych przez konsumenta, stając się podstawą do tworzenia marketingowego
krajobrazu i decydując o określeniu produktów, które konsument widzi na rynku. Agresywne
24Bauman Z.: To nie jest dziennik, Wydawnictwo literackie, s. 29, Warszawa 2012. 25Ibidem,, s. 33. 26http://www.pte.pl/kongres/referaty/Andzrej Sławiński/Granice globalizacji: przypadek strefy Euro, 25.02.2015. 27Gruszecki T.: Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, s. 206, Lublin, 2014. 28Bednarz J.: Państwo jako pośrednik na rynku finansowym, pod red. Gruszecki T, Bednarz J. Wydawnictwo KUL, s. 14, Lublin.
10
akcje reklamowe, które w sposób świadomy i przemyślany kształtują i utrwalają zwyczaje
oraz potrzeby konsumentów, z premedytacją uruchamiając produkty umożliwiające ich
zaspokajanie, gwarantując ich autorom osiągnięcie i utrzymanie zaplanowanego poziomu
penetracji rynku. Wybitni amerykańscy uczeni z dziedziny psychologii Daniel Kohneman,
Daniel Mc Fadden i Vernon L. Smith wykazali, że zbyt duża ilość istotnych, dostępnych
wiadomości, prowadzi do selektywnej uwagi wobec nowych informacji, wywołując
zniekształcenia przekonań oraz, że ludzie na ogół źle używają informacji i wyrabiają sobie
błędne opinie co do prawdopodobieństwa, stając się bezbronni wobec bardziej przebiegłych
uczestników rynku. Uczeni podkreślają, że badania ostatnich dwudziestu lat podważyły
przekonanie co do racjonalności i optymalizacyjnego charakteru ludzkich decyzji oraz
pokazały, że ludzie nie są w stanie znaleźć i przetworzyć informacji w sposób spójny, co
powoduje wiele zaburzeń poznawczych i wrażliwość konsumentów na wyzysk ze strony
rynków29. Wykorzystanie rosnącej wiedzy o mechanizmach psychologicznych jednostki
i możliwości wpływania na dokonywane przez nich wybory ostro potępił Joseph Stiglitz,
nazywając ten proceder upadkiem systemu wartości, który doprowadził do tego, iż cel
zrobienia większych pieniędzy usprawiedliwia środki, poprzez wykorzystanie najuboższych
i najmniej świadomych klientów30. W rezultacie banki udzielały drapieżnych kredytów
klientom, którzy nie posiadali zdolności kredytowej, uruchamiając konsumpcję i stymulując
wzrost oparty na systematycznie rosnącym zadłużeniu najuboższych i bogaceniu się
najbogatszych. W oparciu o rosnące ceny nieruchomości i wzrost wartości hipoteki banki
udzielały dłużnikom kolejne kredyty na edukację dzieci, wypoczynek lub inne dobra i dopiero
pęknięcie bańki spekulacyjnej obnażyło dramatyczny obraz nowoczesnego świata, w którym
– jak gorzko wyraził Joseph Stiglitz - miliony ludzi pozbawiani są domów, które pozostają
puste a ich mieszkańcy żyją na ulicy31.
Rosnąca ekspansja sektora finansowego w sferze funkcjonowania międzynarodowych
rynków towarowych i wpływ sektora finansowego na kształtowanie się cen towarów32,
agresywna polityka kredytowa sektora finansowego wzmacnia sloganami reklamującymi
karty kredytowe typu: It takes the wanting out of waiting (Spełnij pragnienia na poczekaniu)
spowodowały krach kredytowy, który - jak podkreśla prof. Zygmunt Bauman - paradoksalnie
nie jest skutkiem porażki systemu bankowego, ale w pełni przewidywalnym, choć
29Kahneman D., Mc Fadden D.V.,Smith L.: Critica della ragione economica, s.61,Wydawnictwo Saggiatore, Medliolan 2012. 30Stiglitz J. E.:op.cit., s.15 31Ibidem, s.12 32Aspadarec W.: Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego, s. 24, Warszawa 2013.
11
nieprzewidzianym efektem jego zawrotnego sukcesu, który polegał na przekształceniu
zdecydowanej większości ludzi w nową rasę dłużników33.
Słowa te okazały się prawdziwe nie tylko w kontekście zadłużenia sektora prywatnego
lecz ogromnego wzrostu zadłużenia publicznego, spowodowanego ratowaniem banków
komercyjnych, co w konsekwencji odbywa się kosztem podatników i obywateli.
Zaangażowanie rządów i banków centralnych w ratowanie sektora finansowego okazało się
konieczne, bowiem skutki kryzysu przejawiały się w osłabieniu gospodarek realnych34.
Ponadto jak podkreśla Joseph Stiglitz wydarzenia kryzysu unaoczniają, iż nie tylko podstawą
ustalania zysków finansjery nie był bynajmniej jej wkład dla społeczeństwa, ale hojne
odszkodowania, jakie otrzymali bankierzy przyniosły negatywny skutek dla pokoleń
przyszłych podatników35
Narastająca skłonność do życia na kredyt, wiąże się niewątpliwie ze swoistą kulturą
konsumpcji, scharakteryzowanej przez autorów książki „Siedem kultur kapitalizmu” Charlesa
Hampden-Turner i Alfonsa Trompenaars. Opisując przyczyny społeczno-kulturowe utraty
konkurencyjności podkreślają, że konsumpcja stała się synonimem prestiżu społecznego,
dając większe pole do demonstracji wyrafinowanych gustów niż produkcja, która
z konieczności musi zajmować się zwarta grupa osób36. Odwołując się do opinii
amerykańskiego socjologa Daniela Bella, wskazują iż rozrzutny konsumpcjonizm, który stał
się swoistą modą - wypierającą styl produktywnego przedsiębiorstwa przez agresywną
reklamę. Miejsce ekonomicznego myślenia i zdyscyplinowanych, ascetycznych wartości
produkcji, zajęła spontaniczna i impulsywna wartość konsumpcji.
Kolejnym czynnikiem rozchwiania równowagi współczesnych, rozwiniętych
gospodarek była również polityka oceny i wynagradzania menedżerów oparta głównie
na osiąganych rezultatach finansowych, gwarantująca udział w osiąganych zyskach,
doprowadzając do postrzegania korporacji i ich produktów jedynie w kontekście pieniądza
i rentowności, które stały się eleganckim kondensatem i jedynym miernikiem rzeczywistej
ich wartości. Coraz większego znaczenia nabrała rzeczywistość, w której dym
i zanieczyszczenia fabryk, brudne ręce i hałaśliwe maszyny zostały oczyszczone
przedestylowane, zamieniając się w wyraźny rząd cyfr na białym papierze lub na ekranie,
którymi mogą zręcznie posługiwać się dżentelmeni i parweniusze, nie brudząc białych
33Bauman Z.: Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s. 57, Warszawa 2010. 34Waszkiewicz A.: Sekurytyzacja a kryzys subprime, Zeszyty Naukowe Zarządzanie zmianami nr 1/2010 (19), Polish Open University, s. 18, Warszawa 2010. 35Stiglitz J. op.cit., s.14 36Hampden-Turner Ch., Trompenaars A.: Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna, wydanie IV, s. 319, Kraków 2008.
12
mankietów37. Autorzy „Siedmiu kultur kapitalizmu” powołują się na opinię amerykańskiego
ekonomisty Michaela Portera, podkreślając iż ukierunkowanie na zysk powoduje podniesienie
rangi biegłych w księgowości i prawie a nie w zaawansowanej technologii, która pozwala
tworzyć innowacyjne projekty światowej klasy i rywalizować o udziały w rynku. Ocena kadry
zarządzającej uzależniona od zysków i realizacji krótkich, półrocznych lub rocznych celów
wywołuje swoistą krótkowzroczność działania i nie motywuje do planowania
perspektywicznego, pomimo iż aktualne zyski nie są jedynie skutkiem bieżących działań lecz
efektem skumulowanych starań i trafnych decyzji podjętych w latach poprzednich. Takim
podejściem kierują się obecnie nie tylko korporacje, ale również współcześni politycy, gdyż
jak podkreśla Kazimierz Tarchalski, szczególnie w demokracji trudno jest zyskać poparcie
elektoratu dla trudnych, kosztownych decyzji, które owocują w długim okresie, gdyż
demokracje preferują rozwiązania „tu i teraz”38.
Ponadto ocena osiągnięć a w konsekwencji rynkowa wycena przedsiębiorstwa oparta
głównie na podstawie zysków finansowych stwarza pokusę preparowania zysku księgowego,
obarczonego niejednokrotnie dużym ryzykiem na przyszłość. Charles Hampden-Turner
i Alfons Trompenaars charakteryzując politykę wynagradzania w nowoczesnych korporacjach
i jej daleko idące konsekwencje podają jako przykład równorzędne traktowanie milionowych
zysków osiągniętych dzięki wprowadzeniu kart kredytowych z milionowymi zyskami
z exportu wysokotemperaturowych przewodników, zwłaszcza w obliczu chronicznych
nierównowag w bilansach płatniczych i niskim poziomie oszczędności39. W konsekwencji
obecnie inwestuje się chętniej w szybkie, rokujące dobre zyski i dostatecznie płynne
przedsięwzięcia niż w długoterminowe inwestycje w rozwój i technologie. Oczekiwania
łatwych zysków i coraz większy udział inwestycji o charakterze spekulacyjnym spowodował
niedoinwestowanie rozwiniętych gospodarek oraz narastanie baniek spekulacyjnych
w sektorach rokujących ponadprzeciętne korzyści. Coraz większe przekonanie o szybkim
umieraniu towarów i rynków stymuluje działania zmierzających głównie do gorączkowej
eksploatacji istniejących produktów, w słownictwie biznesowym określanych jako „dojne
krowy”, pozbawiając „stare” przedsiębiorstwa środków na odnawianie i skazując je
w rezultacie na faktyczne wymarcie.
Globalizacja rynków a zwłaszcza rynków finansowych spowodowała rozlanie się
kryzysu, mającego swój początek w Stanach Zjednoczonych, na wiele krajów europejskich
37Ibidem, s. 322. 38Tarchalski K.: Fiskalizm a liberalizm, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 18, Lublin 2014. 39Hampden-Turner J. Ch., Trompenaars A.:op.cit., s. 103
13
i wywołała swoisty efekt zakażania gospodarek kryzysem, czyli rozprzestrzenianie się
szoków. Wskazuje się iż kanałem transmisji i rozprzestrzeniania się kryzysu może być każdy
czynnik, który ma wpływ na działalność gospodarczą i dlatego kierunki przenoszenia
impulsów mogą być liczne i bardzo różne. Alojzy Nowak i Kazimierz Ryć obrazowo
przedstawiają taką sytuację zglobalizowanych gospodarek, jako świata uzależnionego od gry
na rynkach finansowych, działającego jako system naczyń połączonych z silnie falującą
cieczą40 Amerykańscy ekonomiści Randall Dodd i Paol Mills w artykule „Zaraza Subprime”
ostrzegają, że kryzys finansowy jest jak epidemia, w którym niewidzialny wirus infekuje
wielu ludzi i społeczności41.
Ekonomiści Carmen Reinhard i Kenneth Rogoff, analizując literaturę na temat
obecnych kryzysów finansowych, dostrzegli prawidłowość, polegającą na tym, iż zazwyczaj
kraje, które doświadczają nagłego przypływu dużego kapitału są narażone na wysokie ryzyko
kryzysu zadłużenia. Istnieje zatem uderzająca korelacja pomiędzy swobodnym przepływem
wolnego kapitału i występowaniem problemów w systemie bankowym a stany wysokiej
międzynarodowej mobilności kapitału powodują powtarzające się międzynarodowe kryzysy
bankowe42. Tomasz Gruszecki ostrzega ponadto, iż pomimo typowej dla tego zjawiska
szybkości rozprzestrzeniania się kryzysu i globalnego efektu zakażenia złymi aktywami, nie
było to proste zakażenie gospodarek sąsiednich przez gospodarkę dominującą, jego przyczyny
były raczej fundamentalne43. Wskazuje na łatwość kreacji pieniądza przez banki oraz fakt,
iż współczesne gospodarki rozwinięte oparte są na wzroście przez zadłużanie się a dług, który
musi zostać zapłacony przyszłym pieniądzem wymusza podaż pieniądza w przyszłości,
w konsekwencji prowadząc do ogromnego wzrostu sfery finansowej w stosunku do sfery
realnej44. Ponadto narasta zjawisko nierównowagi finansowej, gromadzenia rezerw
walutowych przez kraje rozwijające się i ciągłego zadłużania się krajów rozwiniętych,
którego skutki trudno dzisiaj przewidzieć. Za najistotniejsze przyczyny narastania długu
można wskazać:
• Stały wzrost długu publicznego w wyniku zobowiązań zaciąganych przez polityków
i rozrostu modelu państwa opiekuńczego (welfare state) oraz przejęcie części długu
sektora prywatnego (bankowego) przez państwo.
• Nadmierny rozrost sfery finansowej i powstanie nowych instrumentów dłużnych
opartych na sekurytyzacji czyli masowej transformacji zobowiązań w aktywa 40Nowak A.Z.:Ryć K.: Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią, s. 8, Rzeczpospolita, 27 stycznia, 2015. 41 https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2008 /06/pdf/dodd.pdf, 03.01.2015 42Reinhart C. M.,Rogoff K. S.:op.cit., s. 7 43Gruszecki T.: op.cit., s. 235 44Ibidem, s. 240
14
• Rozwój swoistej kultury konsumpcji, nakręcanej niskimi stopami procentowymi,
ekspansywną polityką sektora bankowego i agresywną reklamą „korzystaj dzisiaj,
zapłacisz jutro”, finansowanej rosnącym długiem gospodarstw domowych
• Koncentracja instytucji finansowych na maksymalizacji zysku, bez dostatecznej
dbałości o jakość aktywów.
• Nieodpowiednia struktura bodźców przy premiowaniu sprzedaży
• Błędne techniki pomiaru i oceny ryzyka i nieodpowiednie zarządzanie ryzykiem
• Niedoskonałości systemu regulacyjnego.
Istotnym spostrzeżeniem jest opinia Gideona Rachmana wyrażona na łamach
Financial Times, iż większość wzrostu gospodarczego w latach poprzedzających kryzys była
spowodowana niebezpiecznym i nie do utrzymania na dłuższą metę boomem kredytowym45,
przy czym w Stanach Zjednoczonych w centrum kryzysu znaleźli się właściciele domów
i finansujący ich banki, natomiast w Europie całe kraje - jak Grecja, Hiszpania i Włochy -
które skorzystały z niskich stóp procentowych w sposób niezrównoważony. W konsekwencji
konsumpcja nakręcana masowym kredytem stała się głównym motorem zapewniającym
wzrost i utrzymanie koniunktury. Wzrastający systematycznie dług sektora prywatnego i dług
publiczny utrwalił jego funkcję w pobudzaniu koniunktury i spowodował iż wzrastające
zadłużenie stało się warunkiem wzrostu we współczesnych gospodarkach. Postępującemu
zadłużeniu nie towarzyszył ponadto poziom inwestycji, które mogłyby zaowocować
rozwojem w sferze gospodarki realnej a jedynie wzrost zadłużenia sektora finansowego,
którego nadmierny rozrost nie przekładał się na ogólny dobrobyt, lecz stał się źródłem
spekulacyjnego zniekształcenia wartości aktywów, prowadząc do licznych bankructw.
Niezalenie zatem od przyczyn pojawienia się kryzysu, jego najistotniejszą
konsekwencją jest dzisiaj ogromny i trudny do udźwignięcia dług publiczny i prywatny
a proces oddłużania (deleveraging) w warunkach recesji jest procesem niemal nierealnym do
przeprowadzenia. Jak podkreśla Mario Draghi - w udzielonym w styczniu 2015 roku dla
Coriere della sera wywiadzie – wzrost w warunkach kryzysu może być podtrzymywany
jedynie, jeśli nie towarzyszy mu niemożliwy do utrzymania poziom zadłużenia46. Gdy
warunek ten nie jest spełniony, po krótkich fazach wzrostu następują okresy głębokich recesji,
prowadzące do kurczenia się gospodarek i niosące ze sobą ogromne skutki społeczne.
Ostrą krytykę całego istniejącego systemu i nieefektywności rynku przedstawia Joseph
Stiglitz, pokazując, że w obecnym świecie nie funkcjonuje podstawowe, niezbędne dla
45 http://www.ft.com/intl/cms/s/0/8e68bc52-a671-11e0-ae9c-00144feabdc0.html#axzz3Qy4cVU00, 06.02.2015 46 Http://cinquantamila.corriere.it/storyTellerArticolo.php?storyId=54b7701c4536e, 04.02.2015
15
wydajnego funkcjonowania gospodarki, prawo teorii ekonomicznej, według którego popyt
jest równoważony podażą. Stiglitz postuluje, że ogromne ilości potrzeb pozostaje dzisiaj
niezaspokojonych: brakuje inwestycji, które pozwoliłyby wyjść ubogim z biedy, pobudzałyby
rozwój w krajach słabiej rozwiniętych i które dostosowałyby gospodarkę globalną do wyzwań
stwarzanych przez ocieplenie Ziemi, podczas gdy istnieją niewykorzystane zasoby w postaci
nieproduktywnych maszyn i ludzi lub pracowników zatrudnionych poniżej ich możliwości47.
Na nieefektywność rynku wskazuje również Włodzimierz Julian Korab-Kasprowicz wybitny
politolog, powołując się w swym eseju na opinię niemieckiego socjologa Jurgena Habermasa,
iż podział społeczeństwa tradycyjnego, uwypuklony na skutek działania mechanizmów
gospodarki rynkowej, tworzącej sfery bogactwa i sfery ubóstwa oraz spychającej na margines
niektóre grupy społeczne i regiony, jest głównym problemem moderności48 Joseph Stiglitz
wyraża również bardzo istotne stwierdzenie, że ostatni kryzys ekonomiczny pokazał,
iż niestabilność i nieefektywność systemu ekonomicznego z mniejszym wzrostem
i zagrożeniem dla demokracji jest zbyt drogą cenę jaką płacimy obecnie za nierówności
i że niemożliwe jest bezkarne kontynuowanie tej drogi, pomimo serii demonstracji
wybuchających ciągle na Wall Street oraz protestów w wielu innych miejscach na świecie.
Stiglitz postuluje konieczność ponownego oswojenia i ujarzmienia rynków i ostrzega,
że w przeciwnym wypadku nierealne będzie utrzymywanie systemu zglobalizowanego
i otwartego rynku, a przynajmniej w znanej nam obecnie formie, w której obywatele
z każdym rokiem ubożeją49
47Stiglitz J. E.: op.cit., s.12 48Korab-Karpowicz Julian, Włodzimierz: Religia, rozum i to co zostało utracowe: Dyskusja z Jürgenem Habermasem, s.177, Studia Erasmina Wratislaviensia, nr 5 2011. 49Stiglitz J. E.: op.cit., s.12
16
2 Słabości i dysfunkcje strefy Euro Motywem i bodźcem do utworzenia strefy euro było przekonanie, że przyjęcie
wspólnej waluty przyśpieszy wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego krajów południa
Europy w stosunku do lepiej rozwiniętych krajów północy. Wywołanie konwergencji miało
nastąpić w wyniku działania mechanizmów wolnego rynku i integracji walutowej. Przewaga
krajów słabiej rozwiniętych w zakresie niższych płac, większych zasobów siły roboczej oraz
mniejsze ich nasycenie kapitałem miały stać się bodźcem do napływu oszczędności z północy
strefy Euro, które pozwoliłyby zagospodarować tańsze, w pełni niewykorzystane zasoby
produkcyjne. Taki układ wydawał się korzystny dla wszystkich państw członków obszaru
wspólnej waluty i wyrównania poziomu PKB w całej strefie. Sytuacja ostatnich lat
w strefie Euro, zwłaszcza w obliczu kryzysu finansowego pokazała jednak, że nadzieje
wiązane z integracją walutową dotyczące wzrostu inwestycji bezpośrednich, wymiany
handlowej między krajami strefy i dalszej konwergencji nie zostały w dużej mierze spełnione.
Gospodarki krajów południa stały się niekonkurencyjne, zarówno w stosunku do północy
Unii, jak też do innych partnerów handlowych ze względu na zbyt mocne dla nich Euro,
ukształtowane przez silną gospodarczo północ. Pogłębianie się nierównowagi ekonomicznej
doprowadziło to wzrostu zadłużenia państw i powstania deficytów finansów publicznych,
które spowodowały niemożliwy do poniesienia przez państwa wzrost kosztów obsługi
długów. Analizując ten problem Profesorzy Kazimierz Ryć i Alojzy Z. Nowak wskazują na
szereg niekorzystnych zjawisk, które pogłębiły proces realnej dywergencji:
• duży napływ kapitału z północy przy znikomym poziomie inwestycji bezpośrednich
• stosunkowo mały wzrost bezpośredniej wymiany handlowej w ramach strefy
• nietrafione inwestycje finansowane kredytem pochodzącym z przypływu kapitału, co
spowodowało bańki spekulacyjne (Hiszpania, Irlandia)
• nadmierny wzrost długu publicznego (Grecja, Portugalia, Włochy)
• wzrost kosztów pracy nieproporcjonalny do wzrostu wydajności, który w przypadku
krajów o słabszym poziomie rozwoju spowodował ponadto wzrost inflacji,
• stały kurs waluty euro i wyższa inflacja w krajach słabszych wywołała spadek
konkurencyjności w stosunku do pozostałych partnerów handlowych,
• otwarta, globalna gospodarka, tak korzystna dla bogatej północy strefy okazała się
niekorzystna dla południa,
• południe strefy euro narażone zostało na deindustrializację50.
50 http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1067684.html?print=tak&p=0, 16-12-2014
17
Badając kryzys w strefie Euro, należy zastanowić się nad jej ograniczeniami
i dysfunkcjami oraz możliwościami wyeliminowania istniejących nieprawidłowości,
sprzeczności czy też luk instytucjonalnych niezbędnych dla trwałości i stałości jej
funkcjonowania jako systemu, ponieważ jak wskazują autorzy „Ekonomii kryzysu” Nouriel
Roubini i Mihm Stephen, kryzysy rzadko paraliżują zdrową gospodarkę, na ogół załamanie
gospodarcze wynika z fundamentalnych systemowych słabości i wad51
Analizując źródła kryzysu w strefie euro prof. Małgorzata Janicka i prof. Janusz Bilski
stwierdzają, iż testem trwałości ugrupowania integracyjnego nie jest okres gospodarczej
prosperity a czas kryzysu, który bezlitośnie obnaża wszelkie niedociągnięcia
i błędy w jego konstrukcji52. Ekonomiści są dziś zgodni, że kraje tworzące strefę euro, ani
w momencie jej tworzenia, ani w chwili obecnej nie spełniają warunków, które zgodnie
z teorią optymalnego obszaru walutowego zaproponowaną przez Roberta Alexandra
Mundell’a (Optimal Currency Area – OCA), łagodziłyby koszty rezygnacji z suwerennej
polityki kursowej i pieniężnej rządów państw ten obszar tworzących. Region stanowi
optymalny obszar walutowy, gdy używanie wspólnego pieniądza nie powoduje zmniejszenia
dobrobytu53.
Jako najczęściej wymieniane, konieczne warunki dla utworzenia optymalnego obszaru
walutowego - rozumianego jako takiego, którego kraje członkowskie są wystarczająco
podobne, aby moc dzielić wspólną walutę - których istnienie pozwoli znieść efekty szoków
asymetrycznych uważa się:
• elastyczność płac i cen
• mobilność środków produkcji (w szczególności siły roboczej)
• wysoki stopień otwartości gospodarek, czyli swoboda przepływu towarów,
prowadząca do ujednolicenia cen towarów w obrębie całego obszaru
• integracja rynków finansowych, na których cena kapitału dążyłaby do zrównania,
a kontrola rynków i przepływów kapitałowych zapobiegałaby nadmiernemu
napływowi kapitału spekulacyjnego
• podobny poziom bezrobocia podatków i stóp inflacji, których trwałe zróżnicowanie
przyczynia się do powstania nierównowagi bilansów handlowych i utrwala
dywergencję cenową w ramach obszaru
51Roubini N., Mihm S.: Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer Polska, s. 114, Warszawa 2011. 52Janicka M., Bilski J.: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 223, Lublin 2014. 53Borowiec J.: Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, s.32, Wrocław 2001.
18
• wysoka dywersyfikacja konsumpcji i produkcji wewnątrz poszczególnych krajów
tworzących obszar pozwalająca redukować szoki sektorowe
• integracja fiskalna, istnienie budżetu publicznego i jednolitego systemu podatkowego
dla łatwiejszego wchłonięcia szoków, poprzez automatyczne mechanizmy
przywracania równowagi (podatki, wydatki publiczne walfare).
• podobieństwa między gospodarkami (podobna stopa wzrostu efektywności pracy,
podobne tempo wzrostu i zbieżność cykli koniunkturalnych
• minimalne różnice kulturowe, pomiędzy krajami które zdecydują się utworzyć obszar
walutowy, pewna jednolitość kulturowa (język, podobne tradycje i zwyczaje
społeczne, wspólną historię), zbliżony dostęp do internetu dla złagodzenia
ewentualnych konieczności przemieszczania się ludzi w celach zarobkowych54
Mobilność czynników produkcji, czyli kapitału i pracy, rozumiana jest jako brak
przeszkód instytucjonalno-prawnych dla przepływu kapitałów fizycznych i finansowych
w ramach obszaru walutowego, gotowość pracowników do przenoszenia się oraz
towarzyszący temu przepływ kapitałów finansowych wewnątrz obszaru. Mobilność siły
roboczej i elastyczność kosztów pracy ma pomagać w łagodzenia napięć w krajach słabiej
rozwiniętych, czyli tak zwanej absorbcji szoków asymetrycznych. Spadek popytu mógłby być
łagodzony obniżeniem płac i cen dla odzyskania konkurencyjności.
Mobilność siły roboczej - wskazywana jako remedium w czasie kryzysu oznacza
emigracje bezrobotnych z krajów bardziej dotkniętych skutkami recesji do krajów
silniejszych, nie gwarantuje jednak przywracania równowagi, lecz może utrwalać i pogłębiać
dotychczasowe rozbieżności. Wskazuje na to przykład wieloletniego wyludnienia
mieszkańców miasta Detroit, wskutek kryzysu przemysłowego, które nie przyniosło korzyści
dla regionu (Michigan) ale spowodowało gwałtowny wzrost deficytu budżetowego w obliczu
braku dochodów podatkowych i konieczność wprowadzenia planu zmierzającego do
zbilansowania finansów w ciągu kilku lat, który obejmował cięcia kosztów osobowych,
zawieszenie płatności emerytur pracowniczych oraz wzrost opodatkowania55. Tak więc
hipotetyczny odpływ siły roboczej z krajów peryferyjnych strefy (Hiszpania, Grecja),
spowodowałby podniesienie średniej życia w wyludnianym rejonie i długotrwałą
destabilizację finansów publicznych, niemożliwą do zrekompensowania obniżeniem poziomu
zasiłków dla bezrobotnych. Ponadto emigracja trwale uzależnia regiony mniej rozwinięte od
transferów fiskalnych z regionów bogatych. Znaczny wzrost podaży siły roboczej
54Opracowane na podstawie: Kraciuk J.: Kryzys finansowy strefy Euro, Optimum Studia ekonomiczne nr 4 (64), s. 128, Białystok 2013. 55http://www.reuters.com/article/2011/04/12/us-detroit-budget-idUSTRE73B5GT20110412, 29.01.2015.
19
w uprzemysłowionych Niemczech wywołany imigracją z krajów południa spowodowałby
spadek płac, obniżkę kosztów i uczynił niemieckie produkty jeszcze bardziej konkurencyjne.
Nie znalazła ponadto potwierdzenia hipoteza endogeniczności optymalnego obszaru
walutowego, zakładająca, że przyjęcie wspólnej waluty intensyfikuje wymianę handlową
pomiędzy jej członkami prowadząc do zbieżności idiosynkratycznych (osobliwych) cykli
koniunkturalnych i przyspiesza integrację. Wprowadzenie wspólnej waluty nie stymulowało
realnej konwergencji, ponieważ kraje ją tworzące nie spełniały kryteriów optymalnego
obszaru walutowego. Bliżej opisał to zjawisko w okresie 1999-2010 Łukasz Hardt,
stwierdzając że jednolita stopa procentowa została ustalona na poziomie znacznie
odbiegającym od oczekiwań w Niemczech a zdecydowanie za niskim dla słabiej rozwiniętych
gospodarek południa. Doprowadziło to do spadku popytu krajowego w Niemczech
a w konsekwencji do zamrożenia płac realnych, jednocześnie powodując wystąpienie ujemnej
realnej stopy procentowej w krajach o wysokiej inflacji, wywołującej gwałtowny wzrost
konsumpcji i inwestycji a w konsekwencji wzrost plac - nie podyktowany wzrostem
wydajności pracy. Jak podkreślają Małgorzata Janicka i Janusz Bilski, wysoka inflacja
i towarzyszące jej niskie stopy procentowe, będące pochodną polityki europejskiego Banku
Centralnego, zdynamizowały gwałtownie konsumpcję, powodując jednocześnie spadek
konkurencyjności exportu i w konsekwencji ograniczenie produkcji56. Zmiany jednostkowych
kosztów pracy - uważanych za jeden z zasadniczych czynników konkurencyjności rynku -
w wybranych krajach strefy euro w latach 2000-2012 przedstawia poniższy wykres.
Wykres nr 1 Zmiana jednostkowych kosztów pracy w latach 2000-2012
Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Economic_reforms_and_recovery_proposals_regarding_the_Eurozone_crisis, 07.01.2015
56Janicka M., Bilski J.: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 230, Lublin 2014.
20
Proces ten wzmocniony był dodatkowo przez boom na rynku nieruchomości
(Hiszpania) oraz ekspansywną politykę fiskalną (Grecja), co w rezultacie doprowadziło do
skumulowania się nierównowagi na rachunku obrotów bieżących. Wystąpiło nierównomierne
i trwałe rozłożenie korzyści z integracji handlowej pomiędzy krajami unii opartej na modelu
eksploatacji wewnętrznych peryferii europejskich, która pozwoliła na zrealizowanie
niemieckiej nadwyżki w bilansie handlowym. Wskaźnik deficytu w rachunku obrotów
bieżących nie był jednak oceniany i uznawany jako kryterium konwergencji.
Nierównowaga wystąpiła zarówno na zewnątrz UE (szybki wzrost exportu Chin), lecz
również wewnątrz Unii, gdzie wykształciły się dwie grupy krajów: generujące nadwyżkę
w handlu zagranicznym, jak Niemcy, Holandia, Austria, oraz kraje notujące stały deficyt
w obrotach bieżących, jak Grecja, Portugalia, Hiszpania, Irlandia, Francja, Włochy. Stan ten
został wywołany rozbieżną tendencją wzrostu produktywności i płac, w rezultacie
doprowadzając do obniżenia konkurencyjności niektórych gospodarek w strefie euro. Ponadto
stosunkowo niskie stopy, zwłaszcza w mniej rozwiniętych krajach strefy euro sprzyjały
wzrostowi gospodarczemu i przegrzaniu koniunktury, czego efektem stał się wzrost
jednostkowych kosztów pracy i inflacji, jeszcze bardziej pogłębiając nierównowagę płatniczą
najmniej konkurencyjnych krajów, co pokazuje poniższy rysunek
Wykres nr 2 Nierównowaga na rachunku obrotów bieżących w latach 1997-2014
Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Economic_reforms_and_recovery_proposals_regarding
the_Eurozone_crisis#mediaviewer/File:Current_account_imbalances_EN_(3D).svg, 07.01.2015
21
Tomasz Gruszecki wskazuje, iż dodatkowym czynnikiem powiększania się deficytu
rachunku obrotów bieżących oraz rachunku kapitałowego jest brak możliwości emisji własnej
waluty, która przez dewaluację czyli automatyczną akomodację kursu a zbyt niska dla słabiej
rozwiniętych krajów stopa procentowa, stwarza pokusę nadużywania kredytu i narastania ich
długów i zobowiązań w stosunku do gospodarek silniejszych57 Na zjawisko narastania
deficytów obrotów bieżących w mniej zamożnych krajach strefy euro wskazuje również
analiza sporządzona przez Komisję Nadzoru Bankowego podkreślająca, że integracja
gospodarcza i walutowa a zwłaszcza liberalizacja przepływów finansowych uruchomiła
wzrost obrotów na rynkach kapitałowych unii, jednocześnie nie sprzyjała gromadzeniu
oszczędności w sytuacji, gdy kredyt stał się dostępny i tani58. Tworząc lepsze warunki
pozyskiwania oszczędności zagranicznych. powodowała pogłębianie się ujemnego salda
obrotów bieżących w krajach o niższym wyjściowym poziomie dochodu.
Niższy poziom rozwoju gospodarczego, konkurencyjności oraz poziom zatrudnienia
w niektórych krajach strefy Euro, będące źródłem nierównowagi wewnętrznej oraz duże
zróżnicowanie w bilansach wymiany handlowej pomiędzy krajami - tworzące równowagę
zewnętrzną - były kumulowane jeszcze w okresie dobrej koniunktury a po wybuchu kryzysu
stały się źródłem pogłębienia recesji.
Istotną przyczyną kryzysu z jakim mamy do czynienia w krajach, w których
funkcjonuje wspólna waluta jest nadmierne zróżnicowanie strukturalne, powodujących
powstawanie nierównowag, wskutek kumulacji kosztów i korzyści wynikających z ich
rezygnacji z własnej waluty. Tomasz Grzegorz Grosse zwraca uwagę, że jednym
z podstawowych źródłem nierównowag i zakłóceń jest problem wzrostu związany najczęściej
z systematyczną utratą przewag konkurencyjnych w stosunku do innych aktorów
geopolitycznych lub może być skutkiem kumulowanych strat wynikających z dysfunkcji
własnego systemu,59 które prowadzą do stopniowego wyczerpywania się zasobów. Jednym
z procesów gospodarczych, które mogą wywoływać problem wzrostu są długotrwałe,
niekorzystne, mechanizmy wymiany gospodarczej, w której zyskują silne kraje
o wykwalifikowanej sile roboczej, nakierunkowane na export a tracą kraje o niskiej
wydajności pracy. Łukasz Handt pokazuje, że zagrożenie to zidentyfikowane jako efekt
Stolpera-Samuelsona, który wywołuje straty określonych grup społecznych w wyniku
liberalizacji handlu60, co może odnosić się też do krajów. Odwołuje się też do opinii
57http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/euro-powtarza-bledy-z-lat-30-xx-w/, 21.01.2015 58http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/13_ZRME_KNF_zrodla_narastania_akcjii_kredytowej.pdf, 10.01.2015 59Grzegorz Grosse T. G.: op.cit., s.9 60Hardt Ł.: Kryzys zarządzania gospodarczego w strefie euro – brak optymalnego obszaru politycznego i kryzys koncepcji dobrego rządzenia, Między polityką a rynkiem, pod red. Grosse T. G., Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s. 69, Warszawa 2013.
22
amerykańskich ekonomistów Paula Robina Krugmana i Masurice Obsfetla, którzy
podkreślają iż ostateczną ocenę korzyści z handlu uzależnia możliwość kompensowania strat -
przez tych którzy na tym handlu korzystają – tym, którzy na tym handlu tracą.61 Przyjęty
model unii walutowej nie przewidywał mechanizmów kompensujących nierównomierny
rozkład korzyści z handlu pomiędzy krajami członkowskimi, nie spełnia więc kryterium
optymalnego obszaru politycznego, określającego zbiór państw, które zgadzają się na
ustanowienie permanentnych i egzekwowalnych mechanizmów redystrybucji dochodu
pomiędzy nimi62. Czeski ekonomista Marek Loužek, analizując kryzys w strefie euro
podkreśla, że wielkość transferów budżetowych na poziomie całego eurolandu jest bardzo
mała, natomiast stopień międzynarodowej solidarności jest nieporównywalny z solidarnością
wewnątrz państw narodowych63.
Kolejnym źródłem kryzysu w strefie euro było jak wskazuje Witold Maciej Orłowski,
niespełnienie się założenia, iż dostęp uboższych krajów strefy do taniego kapitału przełoży się
w nich na dochodowe inwestycje i przyspieszony wzrost PKB64. Raport Komisji Nadzoru
Bankowego wskazuje, iż znacznej dynamice wolumenu kredytu towarzyszyło nieoptymalne
jego wykorzystanie, w tym stymulowanie konsumpcji i nadmierna alokacja kapitału w gałęzie
gospodarki o niskiej produktywności, co prowadziło do wzrostu jednostkowych kosztów
pracy.65 Dogodniejsze warunki finansowania nie przyczyniły się do optymalnego
wykorzystania napływającego kapitału, z powodu braku dostatecznych instrumentów polityki
krajowej tak zwanych „krajów doganiających”, wspierających efektywne inwestycje a zatem
wzrost kredytów był częściowo wykorzystywany na finansowanie rosnących potrzeb
konsumpcyjnych i zaspokajanie przyjemności, za które mogą zapłacić później66.
Rolę makro-ostrożnościowych regulacji bankowych i skutecznego nadzoru
w hamowaniu nadmiernej ekspansji kredytu i zapobieganiu nieoptymalnej alokacji kapitału
podkreśla również Dariusz Rosati67. Liberalizacja rynków finansowych, niewłaściwa polityka
i brak klimatu sprzyjającego inwestycjom spowodował w krajach południa Europy wzrost
konsumpcji prywatnej oraz publicznej, wywołując inflację. Tomasz Grzegorz Grosse określa
tę sytuację jako model oparty na eksploatacji wewnętrznej peryferii europejskich przez kraje
silniejsze i ostrzega, że wobec wyczerpania rezerw i trudności w poszerzeniu ekspansji 61Krugman P.R., Obsfeld M.: Ekonomia międzynarodowa. T. 2 Teoria i polityka, Wydanie II, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 69, Warszawa 2007. 62Hardt Ł, op. cit. s. 71. 63http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=151:marek-louek-qkryzys-strefy-euroq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015 64Orlowski W. O.: Poważniej o Euro, s. 12, Rzeczpospolita, 7 stycznia 2015. 65 http://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf, 21.01.2015 66Hampden-Turner J. Ch., Trompenaars A.: op.cit., s.320. 67Rosati D.: Czy Polska powinna przystąpić do strefy euro, Gospodarka Narodowa, Szkoła Głowna Handlowa, s. 25, 10 (266) Rok LXXXIII/XXIV Warszawa 2013.
23
o nowe peryferia, konieczna jest przebudowa modelu rozwoju i oparcie go na innowacji|
i poszukiwaniu nowych technologii.68
Integracja monetarna, ułatwiając dostęp do taniego kapitału nie gwarantuje wzrostu
gospodarki, czego przykładem jest Grecja, w której rozwój nie był hamowany jedynie
brakiem kapitału, lecz czynnikami o charakterze strukturalnym, czyli nieefektywnymi
rynkami pracy, niesprawnymi instytucjami państwa, źle adresowanymi wydatkami
socjalnymi, niekonkurencyjnością przedsiębiorstw państwowych, wysokim poziomem
korupcji, niskim poziomem wydatków na badania i rozwój, co znalazło odzwierciedlenie
w malejącym poziomie PKB przedstawionym na poniższym wykresie.
Wykres nr 3 PKB - zmiany procentowe rok do roku w latach 2003-2013 i prognoza na 2014
Źródło: PKB - Dane EUROSTAT 201369
Innym przykładem nieoptymalnej alokacji kapitału są kraje południa Europy
Hiszpania, czy Portugalia, w których swoisty boom na rynku nieruchomości spowodował
nadmierny, spekulacyjny wzrost ich cen a następnie gwałtowne ich urealnienie w wyniku
kryzysu finansowego i pęknięcia bańki cenowej. Zjawisko to opisuje ekonomista Leszek
Skiba, podkreślając, że w krajach Południa Europy największy udział stanowią inwestycje
portfelowe, około 90 proc. PKB a inwestycje bezpośrednie, które pozytywnie przekładają się
na dynamikę PKB, jedynie około 20 proc. PKB70. Obecny kryzys jest efektem zbyt dużej luki
między dynamiką gospodarki realnej a dynamiką zadłużenia i ekspansją produktów
68Grosse T.G. Rozważania o teorii kryzysu w ekonomii politycznej, Między polityka a rynkiem, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s. 38, Warszawa 2013. 69 http://euro-dane.com.pl/grecja, 02.02.2015 70http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=173:leszek-skiba-qpolska-i-litwa-rone-oblicza-peryferyjnoci-gospodarczejq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015
24
finansowych oraz rezultatem szokowej weryfikacji rzeczywistego stanu poszczególnych
gospodarek, których realna kondycja ulegała wcześniej uśrednieniu, a przez to
zniekształceniu we wskaźnikach obliczanych i podawanych wspólnie dla całej strefy Euro.
Wydaje się, iż w obliczu takiej sytuacji najbardziej pożądane byłaby działania
zmierzające do stworzenia - analizowanej przez Charlesa Hampden-Turnera i Alfonsa
Trompenaarsa - swoistej atmosfery wspierania przedsiębiorczości. Autorzy siedmiu kultur
kapitalizmu odwołują się do zakorzenionego w kulturze niemieckiej trzeźwego postrzegania
pieniądza jako potencjału do inwestowania w pewne i trwałe dobra, które zapewniają
stabilność i stają się wartością społeczną, gwarantując społeczeństwom dostęp do rynku pracy
i stabilizację ekonomiczną a gospodarkom gwarantując otwartość nowych rynków i wzrost71.
W gospodarkach krajów, które zapoczątkowały strefę euro istniały różne warunki
wyjściowe, które nie zmieniły się w kierunku konwergencji, zaprzeczając endogeniczności
optymalnych obszarów walutowych. Doświadczenie strefy euro pokazało przykład
mobilności kapitału i jego stosunkowo destabilizującej roli poprzez początkowy nadmierny
jego napływ do krajów peryferyjnych, następnie jego nagłe zatrzymanie i powrót do krajów
pochodzenia, który spowodował wzrost marży obligacji rządowych i innych papierów
dłużnych. Ekonomiczny skutek gwałtownego odpływu kapitału przedstawia poniższy wykres.
Wykres nr 4 Rentowność obligacji państwowych w latach 2006-2013
Źródło: http://streetlightblog.blogspot.com/2011_04_01_archive.html, 07.01.2015
71Hampden-Turner Ch. Trompenaars H.: Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna, wydanie s. 322, IV, Kraków 2008.
25
Powyższa analiza pozwala wyłonić następujące słabości i dysfunkcje strefy Euro:
• euro pozostaje nadal walutą regionalną wobec tego nie eliminuje w pełni ryzyka
kursowego:
• jednolita stopa procentowa dla jednych jest za niska a dla drugich zbyt wysoka
• brak mechanizmu dostosowania (amortyzacji kursowej przez dewaluację zewnętrzną)
• niedostateczna mobilność na rynku pracy, sztywność cen i płac
• brak centralnego budżetu na poziomie, który umożliwiłby odpowiedni poziom
redystrybucji dochodów w skali całej strefy
• brak pożyczkodawcy ostatniej instancji (niezależność od niekorzystnych warunków
oferowanych przez zagraniczne rynki finansowe, eliminacja ryzyka nieskuteczności
emisji długu poprzez wykup obligacji przez własne banki centralne)
• brak mechanizmów kontrolujących, zapobiegających lub kompensujących narastanie
nierównowagi handlowej
• brak mechanizmów zapobiegających nieoptymalnej alokacji kapitału oraz
nadmiernym, nieefektywnym wydatkom publicznym i nietrafionym inwestycjom
• brak jednolitej polityki z zakresie poziomu wzrostu cen i płac
• brak korelacji zmian jednostkowych kosztów pracy z efektywnością pracy
Nasilenie negatywnych zjawisk i uwypuklenie omówionych powyżej dysfunkcji
funkcjonowania wspólnej strefy walutowej w Europie nastąpiło wskutek zaistniałego kryzysu
finansowego i akcji ratunkowych skierowanych głównie dla ratowania prywatnego sektora
bankowego, doprowadziło do powstania ogromnego długu publicznego. Czynnikiem
ułatwiającym emisję obligacji rządowych przed wybuchem kryzysu było nadawanie papierom
skarbowym przez agencje ratingowe statusu aktywów o najwyższej gwarancji bezpieczeństwa
i zerowym ryzyku oraz wymóg stawiany inwestorom instytucjonalnym - zwłaszcza bankom,
funduszom emerytalnym i ubezpieczeniowym - posiadania odpowiedniej struktury bilansów.
Zdaniem Tomasza Gruszeckiego taki stan był swoistą pompą ssąco – tłoczącą zapewniającą
stały popyt i łatwość lokowania kolejnych ich emisji na światowych rynkach finansowych72.
Ponadto finanse publiczne podlegają tak zwanym cyklom politycznym i przyczyniają się do
ciągłego, cyklicznego wzrostu zobowiązań publicznych, umożliwiając politykom składanie
przedwyborczych obietnic w zakresie poziomu konsumpcji i bezpieczeństwa. Na zwiększanie
wydatków publicznych nie wystarczały bieżące wpływy budżetowe, co prowadziło do
utrzymywania się nierównowagi i nadmiernego zadłużania się państw na rynkach
72Gruszecki T. Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, s. 14, Lublin 2014.
26
finansowych do poziomu przekraczającego 90%, od którego zaczyna się zwiększone ryzyko
niewypłacalności. Poniższy wykres przedstawia poziom zadłużenia publicznego krajów Unii
Europejskiej, kandydatów do strefy euro w roku 2013, jako % PKB. Jedynie nieliczne kraje,
jak Luksemburg, Estonia, czy Bułgaria wykazują się niskim zadłużeniem, natomiast
w większości krajów zadłużenie publiczne jest znacznie wyższe od kryterium przyjętego
w Mastricht a w niektórych państwach członkowskich strefy Euro, poziom zadłużenia
przekracza nawet 100%.
Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w krajach UE w 2013 roku
Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat73
73http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Public_balance_and_general_government_debt,_2010-13_%28%C2%B9%29_%28%25_of_GDP%29_YB15.png, 26.02.2015.
10,10%18,30%
23,60%37,90%38,20%38,60%39,00%
45,00%45,70%
54,60%55,70%56,00%
68,60%69,80%70,40%
75,70%76,90%77,30%
81,20%87,20%
92,10%92,20%
102,20%104,50%
123,30%127,90%128,00%
174,90%
0,00% 50,00% 100,00% 150,00% 200,00%
EstoniaBułgaria
LuksemburgRumunia
ŁotwaSzwecja
LitwaDania
CzechySłowacja
PolskaFinlandiaHolandia
MaltaSłowenia
ChorwacjaNiemcyWęgry
AustriaWielka Brytania
HispzaniaFrancja
CyprBelgia
IrlandiaWłochy
PortugaliaGrecja
Dług publiczny krajów UE (jako % PKB) w 2013 roku
27
Kryzys unaocznił, że utrzymujący się wysoki poziom zadłużenia stanowi
prawdopodobnie poważniejsze zagrożenie dla stabilności finansów publicznych niż
przejściowy wysoki deficyt, gdyż ogranicza wzrost i pozbawia państwa członkowskie
możliwości prowadzenia antycyklicznej polityki fiskalnej w okresie dekoniunktury
i uzależnia je od rynków finansowych, czyniąc niejednokrotnie ich obsługę niemożliwą do
uniesienia.
Decyzja dotycząca poziomu i kształtu integracji była bardziej rezultatem konsensusu
politycznego niż ekonomicznego i wynikała z przekonania, że procesy rynkowe wywołają
zmiany dostosowawcze, które zniwelują początkowe dywergencje i słabości strefy euro, co
potwierdza ekonomista Witold Maciej Orłowski podkreślając, że wprowadzenie w kraju euro
ma poważne konsekwencje ekonomiczne, ale jest przede wszystkim decyzją polityczną74.
Realna konwergencja rozumiana jest w ekonomii jako zdolność gospodarki słabiej
rozwiniętej do szybszego wzrostu gospodarczego, w rezultacie którego początkowa różnica
w poziomie PKB na mieszkańca w stosunku do krajów bogatszych z czasem zanika.
Spełnienie formalnych kryteriów pozwoliło Hiszpanii, Portugalii, Słowenii dostać się do
strefy Euro, ale nie wystarczyło do tego, by uniknąć kryzysu, gdy euro było już w obiegu75
Unia walutowa utworzona została z założeniem, iż wspólna waluta ułatwi i przyśpieszy dalszą
integrację i poprzez pogłębienie współpracy gospodarczej wymusi postępy unii politycznej.
Owe oczekiwania nie spełniły się jednak nie przynosząc również symetrycznych korzyści dla
jej członków. Czynnikami wpływającymi na duży spadek PKB w strefie euro była
niezadowalająca kondycja finansów publicznych wielu państw ją tworzących oraz obniżenie
efektywności wykorzystania czynników produkcji. Nadmiernie ekspansywna polityka
fiskalna doprowadziła wiele państw strefy euro do przekroczenia ustalonych w Traktacie
z Mastrich fiskalnych kryteriów konwergencji, natomiast skupienie się jedynie na chwilowym
spełnieniu warunków akcesji do unii walutowej nie chroniło przed spadkiem
konkurencyjności gospodarki Grecji po przyjęciu przez nią wspólnej waluty. Przyjęcie euro
bez odpowiedniego przygotowania gospodarczego, skutkowało dalszym pogłębieniem
nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej. Pogorszeniu stanu gospodarki nie towarzyszył
początkowo wzrost stóp procentowych od długów zaciąganych przez Grecję na rynkach
finansowych, działający jako mechanizm ostrzegawczy i dyscyplinujący władze do wdrożenia
niezbędnych działań naprawczych. Polityczne przesłanki do rozszerzenia Unii Gospodarczej
i Walutowej, potrzeba regionalnej integracji świata, tworzenia instytucji służących
74Orlowski W. M.: Poważniej o Euro, Rzeczpospolita, 7 stycznia 2015, s.12, . 75Ibidem, s.12
28
globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, oraz
rozbudowanie unii walutowej, umożliwiającej skuteczne konkurowanie euro z amerykańskim
dolarem okazały się być niewystarczające. Światowy kryzys gospodarczo-finansowy ujawnił
ponadto słabość mechanizmów koordynacji polityk gospodarczych i nadzoru nad polityką
budżetową w krajach Unii Europejskiej
We wstępie do Komunikatu KE przedstawiającej Strategię Europa 2020, były
przewodniczący Komisji Europejskiej José Manuel Durão Barroso, wyraził stwierdzenie,
iż kryzys zniweczył wyniki wielu lat postępu gospodarczego i społecznego oraz odsłonił
strukturalne słabości europejskiej gospodarki76 Podkreślił też konieczność gruntownych
zmian przestrzegając, iż najpilniejszym zadaniem jest wyjście z impasu, jednak nie należy
ulec pokusie powrotu do sytuacji sprzed kryzysu, który był dzwonkiem alarmowym
pozwalającym zrozumieć realną perspektywę stopniowej utraty znaczenia w światowym
porządku i dlatego należy wyjść poza horyzont celów krótkoterminowych i konsekwentnie
realizować strategię zrównoważonego rozwoju.
3 Pożądanie kierunki zmian i wnioski dla Polski przed przyjęciem wspólnej waluty.
3.1 Priorytety i założenia perspektywy unijnej i główne kierunki zmian
Analizując powyższe definicje kryzysu można stwierdzić, że może on mieć aspekt
zarówno negatywny jak i pozytywny, prowadzi bowiem na ogół do zmian, eliminowania jego
źródeł i ostatecznie do naprawy. Wybitna socjolog i filozof Citlali Rovirosa-Madrazo
wskazuje właśnie na możliwość potencjalnej szansy w kryzysie, uznając iż może stać się
okazją do rozważenia i zmiany naszej sytuacji, do próby zrozumienia drogi, która
doprowadziła nas tu, gdzie jesteśmy i zastanowienia się na tym, co możemy zrobić, aby
zmienić kierunek, w którym podążamy77. Tomasz Grosse natomiast, widzi w kryzysie nie
tylko uzewnętrznianie wad i dysfunkcji, ale okazję do wewnętrznych dostosowań78.
Kryzys unaocznił konieczność zbudowania solidnych fundamentów stabilności
makroekonomicznej i finansów publicznych jako nieodzownego warunku trwałego wzrostu
gospodarczego i zatrudnienia. W odpowiedzi na kryzys gospodarczy, finansowy
76 http://rpo2020.lubuskie.pl/wp-content/uploads/2013/01/Strategia_Europa_20203.pdf, 24-02-2015 77Bauman Z., Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s.7, Warszawa 2010. 78T. Grosse, op.cit, s.2
29
i zadłużeniowy Unia Europejska zainicjowała działania wzmacniające zarządzanie
gospodarcze. Kierunki i obszary działań Komisji Europejskiej można podzielić na trzy grupy:
Tabela nr 1 Priorytety działań w perspektywie unijnej na lata 2014-2020
Cel działania Instrumenty działania
Wzmacnianie polityki zarządzania gospodarką
i równowagą makroekonomiczną
Cele i priorytety Strategia Europa 2020
Pakt Euro Plus
Wzmacnianie równowagi finansów
publicznych
Instrumenty nadzoru i przestrzegania Paktu
Stabilności i Wzrostu
Wzmacnianie stabilności sektora finansowego
i bankowego
Pakiet regulacyjny nadzorujący unijny rynek,
obejmujący nadzór korporacyjny i zasady
zarządzania ryzykiem, Unia bankowa
Wzmacnianie stabilności UGiW Europejski Mechanizm Stabilizacji Finansowej
a następnie Europejski Mechanizm Stabilności
W obliczu zaistniałego zagrożenia długotrwałym niskim wzrostem gospodarczym
Komisja Europejska zaleca realizację polityki gospodarczej i społecznej w oparciu o trzy
główne filary:
• pobudzanie inwestycji
• odnowienie zobowiązania do reform strukturalnych
• dążenie do odpowiedzialności budżetowej.79
Długoterminowy plan działań zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów
określony został w strategii „Europa 2020”, która jest dziesięcioletnią strategią Unii
Europejskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, zapoczątkowaną w 2010 roku.
Skierowana jest na rozwiązanie problemów, które wywołał kryzys, w jakim znalazły się kraje
członkowskie Unii Europejskiej a także na skorygowanie ułomności europejskiego modelu
wzrostu gospodarczego, opartego na rosnącej nierównowadze handlowej i stworzenie
warunków zrównoważonego i sprzyjającemu włączeniu społecznemu wzrostowi.
Tabela nr 2 Cele i priorytety Strategii Europa 2020
Ludzie Biznes i jego środowisko Infrastruktura i energia Badania i Rozwój
Zwiększenie zatrudnienia
(75% osób w wieku 20-64 lat
powinno mieć pracę)
Wspomaganie finansowe
przedsiębiorstw
Rozwój i modernizacja
infrastruktury
Inwestycje w badania
i rozwój (powinno być
przeznaczane docelowo 3%
PKB Unii)
79 http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-2235_pl.htm, 26-02-2015.
30
Walka z ubóstwem oraz
integracja społeczna
(zmniejszenie liczby osób
zagrożonych ubóstwem
i wykluczeniem społecznym
o co najmniej 20 mln)
Stymulowanie popytu na
pracę
Efektywność energetyczna
zwiększenie efektywności
zużycia do 20%, udział
energii ze źródeł
odnawialnych do 20%,
spadek emisji dwutlenu
węgla do 30%
Wspieranie innowacji
Edukacja
(ograniczenie
przedwczesnej edukacji do
poziomu poniżej 10%,
40% osób w wieku 30-34
powinno mieć
wykształcenie wyższe)
Poprawa otoczenia biznesu
szczególnie w zakresie
prawodawstwa, mechanizmy
sprzyjające inwestowaniu
Wsparcie ”czystych”
technologii
Zastępowanie technologii
„brudnych” – „ czystymi”
Promowanie wiedzy przez
ulgi podatkowe i inne
instrumenty
Poprawa dostępu do kapitału
i do funduszy
Zastępowanie technologii
„brudnych”, „ czystymi”
Nowoczesne formy
komunikacji
Partnerstwo, umacnianie
powiązań między światem
nauki, biznesu oraz badań i
innowacji
Odnawialne źródła energii do
20%
Regulacje w obszarze praw
autorskich i znaków
towarowych, ochrony
własności intelektualnej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Komunikatu Komisji Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego
i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu Społecznemu, Bruksela, 3.3.2010, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna80
Nadrzędne cele wytyczone s Strategii Europa 2020 obejmują zatrudnienie, badania
i rozwój, klimat i energię, edukację, integrację społeczną oraz walkę z ubóstwem. Realizacja
oraz monitorowanie strategii Europa 2020 odbywa się w ramach europejskiego semestru,
rocznego cyklu koordynacji polityki gospodarczej i budżetowej oraz nowego systemu
nadzoru nad polityką gospodarczą a zwłaszcza budżetową oraz nowy harmonogram
przygotowania budżetów krajowych. Główną przesłanką utworzenia nowych regulacji
w systemie koordynacji polityki gospodarczej Unii Europejskiej po 2008 roku na rzecz
utrzymania równowagi finansowej w strefie euro jest zapobieganie destabilizacji a także
dopilnowanie, aby przepisy dotyczące sektora finansowego były respektowane, co wpłynie na
większą ochronę obywateli przed skutkami kryzysów a jednocześnie na odbudowę zaufania
do istniejącego systemu finansowego oraz przeciwdziałanie kryzysom finansowym81.
80http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Strategia%20Europa%202020.pdf, 02.01.2015 81Sporek T.: Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Studia Europejskie Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, nr 3 (67) 2013, s. 11, Warszawa 2013,
31
3.2 Pożądane kierunki zmian i wnioski dla Polski. Już we wstępie do analizy Narodowego Banku Polskiego dotyczącej ekonomicznych
wyzwań, jakie stoją przed Polską w związku z perspektywą przystąpienia do strefy euro
podkreślone zostało, iż szansa na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i wzrostu
zamożności społeczeństwa w Polsce w następstwie przyjęcia euro zależy od tego, czy
wzmocnione zostaną instytucje strefy euro oraz potencjał polskiej gospodarki.. Krytycznej
weryfikacji zostały poddane zbyt optymistyczne oczekiwania i opinie związane z akcesją
Polski do obszaru wspólnej waluty, formułowane przed wybuchem kryzysu, które już
w samej integracji upatrywały bodziec i akcelerator wzrostu gospodarczego. Obecnie
powszechny jest pogląd, iż proces ten powinien zostać poprzedzony dostosowaniem polskiej
gospodarki. W analizie zostały zdefiniowane obszary, które będą miały wpływ na sprawność
funkcjonowania Polski w strefie euro:
• Konwergencja realna i nominalna.
• Konkurencyjność kosztowo-cenowa i strukturalna
• Zróżnicowanie strukturalne gospodarek tworzących strefę Euro
• Efektywność mechanizmów prewencji i dostosowań82.
Dystans jaki dzieli gospodarkę Polski w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych
strefy euro znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w wysokości płac, które są jednocześnie
jednym z głównych źródeł konkurencyjności cenowo - kosztowej na arenie międzynarodowej.
Stosunkowo wysoka pozycja polskich przedsiębiorstw wynika bowiem z systematycznego
utrzymywania się nisko-opłacanego wzrostu wydajności pracy.
Integracja walutowa przyśpieszyć może proces konwergencji poziomu cen
i wynagrodzeń, który nie poprzedzony wzrostem efektywności i innowacyjności wyeliminuje
ten czynnik przewagi polskiej gospodarki i wywoła wzrost inflacji, której poziom i tak
odbiega od krajów o dojrzałych gospodarkach. Poziom naturalnej stopy procentowej w Polsce
jest wyższy niż w strefie euro i dlatego polityka pieniężna stosowana przez Europejski Bank
Centralny, może okazać się źródłem ryzyka nadmiernej ekspansji kredytowej i powstawania
cenowych baniek spekulacyjnych.
W kontekście powyższych rozważań najistotniejszym problemem wydaje się być
utrzymanie konkurencyjności polskiej gospodarki w efekcie niezależnych procesów integracji
walutowej. Ponieważ konkurencyjność kosztowo-cenowa stopniowo podlega eliminacji
należy zwrócić uwagę na drugi, ważniejszy wymiar konkurencyjności jaką jest
konkurencyjność strukturalna, która z kolei zależy od pojmowanego ogólnie korzystnego 82 Narodowy Bank Polski, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą Euro, s. 118, listopad 2014.
32
klimatu dla biznesu, czyli otoczenia instytucjonalnego wspierającego działalność gospodarczą
i jakości kapitału społecznego, które determinują innowacyjność gospodarki, rozumianej jako
jej zaawansowanie technologiczne i wpływają na poziom zagranicznych inwestycji
bezpośrednich. Według raportu Krajowej Izby Gospodarczej słabości strukturalne polskiej
gospodarki związane są jest między innymi z:
• wytwarzaniem prostych produktów o stosunkowo niskim koszcie
• spadkiem poziomu oszczędności krajowych
• wzrostem zadłużenia towarzyszącemu zwiększonej konsumpcji
• sytuacją demograficzną i stanem systemu emerytalnego
• wysokim poziomem zużycia majątku trwałego i małymi nakładami inwestycyjnymi
• małą efektywnością systemu wsparcia publicznego na badania i rozwój
• niestabilnością rozwiązań prawnych
• niepewnością w zakresie obciążeń fiskalnych i zasadniczych składników kosztów
• brakiem sprawności i przejrzystości administracji publiczne, zwiększającej ryzyko
gospodarcze i koszty transakcyjne83.
Zdaniem powyższej analizy reformę gospodarki należałoby dokonywać przez jej
głęboką zmianę w kierunku sektorów wiedzo-chłonnych i wysoko innowacyjnych, co
przesunie nas do innego segmentu globalnej konkurencji, zarazem znacząco obniży naszą
surowcochłonność i energochłonność, zmniejszając wrażliwość gospodarki na wahania kursu
walutowego84, któremu podlegają kraje niezależnie od ich uczestnictwa w strefie Euro.
Powyższe spostrzeżenia nasuwają wniosek o nieskuteczności przejściowych
czynników konkurencyjności, opartych na aktualnym kursie waluty, wielkości stóp
procentowych, czy kosztów pracy i konieczności realnych i trwałych dostosowań gospodarki
polskiej, gwarantujących możliwość konkurowania i uczestnictwa na arenie
międzynarodowej. Zdaniem profesorów Alojzego Z. Nowaka i Kazimierza Rycia, Polska nie
jest Arkadią, lecz małą otwarta gospodarką, która nie powinna wykorzystywać polityki
pieniężnej dla potanienia exportu i podrożenia importu, ponieważ takie działania rozgrzeszają
niekonkurencyjność i nie wymuszają niezbędnych dostosowań realnych w zakresie
innowacyjności produkcji i oferty exportowej85. Doświadczenia ostatnich lat w krajach strefy
euro pokazały, że konkurowanie jedynie na płaszczyźnie niższych płac i kosztów
w warunkach integracji monetarnej zostaje łatwo zniwelowane pod wpływem zwiększenia 83Jerzy Hausner red. Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 11, Krajowa Izba Gospodarcza, Kraków 2013. 84Ibidem, s. 15. 85Nowak A.Z., Ryć K.: Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią,s. 8, Rzeczpospolita, 27 stycznia, 2015.
33
tempa wzrostu PKB a w rezultacie zwiększenia płac i cen, prowadzące do utraty
konkurencyjności i pogorszenia bilansu płatniczego.
Nieskuteczność dewaluacji wewnętrznej w przypadku spadku konkurencyjności,
prowadzącej do deficytu w wymianie handlowej z zagranicą i wskazywanej jako remedium
na odzyskanie pozycji na rynkach międzynarodowych argumentuje również włoski
ekonomista Mauro Gallegati, podkreślając, iż jest to droga politycznie bardzo trudna do
przeprowadzenia i może powodować zagrożenie jeszcze głębszej recesji, bowiem obniżenie
wynagrodzeń, oznacza pogorszenie warunków życia i spadek zagregowanego popytu oraz
wzrost szarej strefy, co z kolei obniża dochody podatkowe i zdolność państwa do
rekompensowania spadku dochodów pomocą socjalną lub inwestycjami publicznymi86.
Kryzys finansowy pokazał boleśnie, że suwerenność państwa kończy się wraz z jego
nadmiernym zadłużeniem na światowych rynkach finansowych. Należy zatem dołożyć
wszelkich starań, aby wzrost gospodarczy umożliwił trwałe, rzeczywiste polepszenie tego
wskaźnika oraz aby inwestycje publiczne przynosiły wymierne korzyści gospodarce.
Nieodzowne i pilne jest ponadto uporządkowanie systemu podatkowego i przeregulowanego
kodeksu pracy, zmniejszenie opodatkowania pracy na rzecz konsumpcji, reforma systemu
emerytalnego, wprowadzająca ulgi podatkowe zachęcające do oszczędzania dla zwiększenia
poziomu oszczędności i stworzenia dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego.
Przewodniczący Rady Gospodarczej Janusz Lewandowski podkreśla znaczenie strategii rządu
wzmacniającej rozwój, która w roku 2015 powinna skupić się głównie na ochronie stabilności
gospodarczej przed zewnętrznymi ryzykiem geopolitycznymi, które podcinają perspektywy
ożywienia (sytuacja na Ukrainie, terroryzm w Syrii, wirus Ebola, dojście do władzy
populistów paraliżujących reform w Hiszpanii, Włoszech czy Grecji), co może wywołać
wycofanie inwestorów i rozchwiać rynki finansowe. Używając metafory iż kapitan
odpowiada za statek a nie za fale87, wskazuje na priorytety:
• wyprowadzenie Polski z procedury nadmiernego deficytu
• restrukturyzacja górnictwa
• selekcjonowanie najlepszych inwestycji
• realizacja wyzwań unii energetycznej
• otwieranie rynków innych kontynentów (umowy handlowe)
• przekonanie młodego pokolenia do przedsiębiorczości w kraju
• działania zmierzające do odwrócenie trendu demograficznego 86 http://www.huffingtonpost.it/mauro-gallegati/leuro-e-la-doppia-illusione-uscirne-sarebbe-un-disastro-ma-che-fare-per-restarci_b_5027208.html. 20-02-2015 87Lewandowski J.: Rozwijamy się za wolno, s. 7, Rzeczpospolita, 2 stycznia 2015.
34
• poprawa sytuacji na rynku pracy obniżenie składek ZUS.
Zdaniem Hansa Paula Burknera, przewodniczącego rady nadzorczej The Boston
Consulting Group państwo powinno finansować budowę infrastruktury, poprawiać jakość
ekosystemu innowacji, eliminować bariery biurokratyczne. Władze powinny koncentrować
się nad tym, aby miasta z potencjałem jak Wrocław czy Warszawa, stały się miejscem
przyjaznym i dostępnym, udostępnić infrastrukturę informatyczną, centra technologiczne
i system wsparcia dla biznesu, przyciągające inwestorów i utalentowanych ludzi i nowych
przedsiębiorców z całego świata88. Jako zagrożenia wskazuje za niski poziom oszczędności
oraz zbyt mały poziom innowacji.
Poniższy wykres prezentuje porównanie gospodarek światowych ze względu na
łatwość prowadzenia działalności gospodarczej, w którym wzięto pod uwagę 189 państw.
Łatwość prowadzenia biznesu oznacza w rankingu otoczenie regulacyjne bardziej sprzyjające
rozruchowi i rozwojowi lokalnej firmy. Badania przeprowadzono w 2014 roku przez projekt
pod patronatem Banku Światowego Doing Business.
Wykres nr 6 Ranking krajów ze względu na łatwość prowadzenia działalności gospodarczej
Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z portalu doing business 89
Przywoływanie w wielu publikacjach, raportach i wypowiedziach autorytetów
z zakresu ekonomii znaczenia konkurencyjności i możliwości jej utrzymania na rynkach
zagranicznych, zapewniających odpowiedni poziom exportu i zapewnienie równowagi
rachunku bilansu płatniczego skłania do prób sprecyzowania czynników warunkujących
potencjalną przewagę polskich przedsiębiorstw i atrakcyjność z punktu widzenia inwestorów.
Najlepszym źródłem wiedzy i doświadczeń wydaje się być opinia uczestników rynku, którzy 88Burkner H.P.L:,Polskie miasta mają potencjał, by się stać ośrodkami innowacji, s. 16, Rzeczpospolita, 9 luty 2015. 89 http://www.doingbusiness.org/rankings, 16.02.2015
4 6 7 8 9 11 12 13 14 17 20 21 25 27 31 32 33 3742 44
5156 59 61
010203040506070
Łatwość prowadzenia działalności gospodarczej
35
ową konkurencyjność budują codziennymi decyzjami, powszednią pracą oraz zmaganiami
z ograniczającymi i hamującymi czynnikami.
Na potrzeby podjętego w pracy tematu na przełomie roku 2014-2015 zostało
przeprowadzone pilotażowe badanie ankietowe, skierowane do kadry zarządzającej
lub właścicieli wybranych przedsiębiorstw w regionu śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego.
Próba obejmowała grupę 19 osób, pochodzą w przeważającej części, bo aż 63% z dużych
i większych przedsiębiorstw z poziomem zatrudnienia powyżej 250 osób, natomiast pozostałe
36% respondentów pochodzą natomiast z grupy małych i średnich przedsiębiorstw
z poziomem zatrudnienia w przedziale 50-250 osób.
Około 63% przedsiębiorstw działa na rynkach międzynarodowych, 32% na rynkach
europejskich, natomiast jedynie 5% ma zasięg krajowy. Uczestnicy ankiety to głównie – aż
74% - menadżerowie wyższego stopnia, pozostałe 26% to menadżerowie średniego stopnia
Taki dobór firm i respondentów badania czyni jego wyniki miarodajne, ponieważ zostało
przeprowadzone wśród osób, podejmujących ważne decyzje inwestycyjne, posiadających
doświadczenie na arenie międzynarodowej i pochodzących z różnych branż.
Badanie polegało na przypisaniu odpowiedniej wagi proponowanym przez autora
ankiety dziesięciu czynnikom konkurencyjności. Ocena miała mieścić się w przedziale
od 1 do 10, z możliwością zastosowania takiej samej punktacji dla więcej niż jednego
czynnika, tak by nie ograniczać zakresu oceny i ewentualnie wyłonić kryteria jednakowo
ważne. Respondenci mieli także możliwość wymienienia dodatkowego czynnika, jeśli nie
został on wskazany w przygotowanej ankiecie. Dodatkowo wymienionymi przez
respondentów a nie zaproponowanymi w ankiecie czynnikiem były:
• brak jednolitej obowiązującej interpretacji przepisów podatkowych
• opieszałość sądów w orzecznictwie gospodarczym.
Wyniki ankiety zaprezentowane w poniższym wykresie pokazują, iż zdaniem
ankietowanych najważniejszym elementem warunkującym konkurencyjność polskich
przedsiębiorstw jest dostęp do wysokich, innowacyjnych technologii. Takie stanowisko
pozostaje zgodne z głównym nurtem postulowanym przez Unie Europejską i znalazło
odzwierciedlenie w unijnych celach i priorytetach wyznaczonych w Strategii Europa 2020,
wymieniających badania i rozwój jako jeden z nadrzędnych jej celów oraz wskazuje, iż
przewodnią inicjatywą są innowacje.
36
Wykres nr 7 Wyniki badania „Czynniki konkurencyjności polskich przedsiębiorstw
Opracowanie własne w oparciu o badanie ankietowe
Zarówno wykorzystania zaawansowanych technologii jak i podnoszenie kwalifikacji
i znaczenie potencjału ludzkiego należy traktować jako wyzwania stojące przed polskimi
przedsiębiorcami, firmami oraz uczelniami, które winny stać się wylęgarnią talentów
i wynalazków. Niepokojące jest jednak przypisanie przez respondentów niemniejszej wagi
czynnikom rozumianym raczej jako bariery hamujące przedsiębiorczość i konkurencyjność,
niewątpliwie determinujących decyzje inwestycyjne. Należą do nich koszty pracy, wsparcie
finansowe i instytucjonalne inwestycji, wsparcie nowych inicjatyw gospodarczych oraz
stabilność i przejrzystość prawa podatkowego, które składają się na tak zwany przyjazny
klimat dla biznesu i jego otoczenie, postulowane również w strategii Europa 2020.
Wydaje się iż czynniki wymienione w badaniu, uznane przez autora jako ważne
zostały trafnie wybrane, ponieważ nie ma zbyt dużych rozbieżności w wypowiedziach i żaden
czynnik nie został przez respondentów pominięty lub nie uzyskał skrajnie niskiej wagi, jako
mało istotny. Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż w przeważającej większości
respondentów kwestia przystąpienia do strefy euro została uznana jako element najmniej
istotny, pomimo iż próba zawierała respondentów działających na arenie międzynarodowej.
Wydaje się iż polscy przedsiębiorcy nauczyli się radzić sobie z wahaniami kursów walut
a ponadto wymiana handlowa Polski nie ogranicza się jedynie do strefy euro i fakt przyjęcia
wspólnej waluty nie wyeliminuje w pełni ryzyka kursowego.
Do podobnych wniosków skłaniają wyniki sondażu przeprowadzonego w lutym 2012
roku na znacznie liczniejszej grupie 1086 przedsiębiorstw, wybranych spośród ponad 41 000
firm, które uczestniczą w programie Rzetelna Firma, mające na celu identyfikację obszarów,
w których polscy przedsiębiorcy napotykają najwięcej absurdów prawnych.
5,16,56,76,8
7,37,37,4
7,87,8
8,7
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0
Przystąpienie do strefy EuroWsparcie dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą
Infrastruktura komunikacyjnaObniżenie podatków
Cena i dostępność kapitałuStabilność i przejrzystość prawa podatkowego
Wsparcie finansowe i instytucjonalne inwestycjiPodniesienie kwalifikacji pracowników
Koszty pracyInnowacyjne technologie
Czynniki konkurencyjności polskich przedsiębiorstw - średnia ocena
37
Wykres nr 8 Wyniki badań „Absurdy prawnej w działalności polskich przedsiębiorców”
Źródło: Badanie Rzetelnej Firmy z 2012 r „Absurdy prawne w działalności polskich przedsiębiorstw”90
Niepokojącym jest fakt, iż na pytanie o zmianę sytuacji w tym zakresie w ciągu
ostatniego roku 54% ankietowanych udzieliła odpowiedzi, że ilość ta wzrosła lub
zdecydowanie wzrosła a 25% iż pozostała bez zmian, co oznacza iż 79% nie widzi poprawy
otoczenia swej działalności. Paradoksem wydaje się również fakt, że obie ankiety postrzegają
państwo, jego struktury i system prawny raczej jako hamulce i przeszkody do pokonania niż
sprzymierzeńców we wspólnej przecież sprawie. Wyniki badań skłaniają do wniosku,
iż poziom przedsiębiorczości w Polsce pozwala konkurować na rynkach zagranicznych
pomimo działań ze strony państwa, które tę przedsiębiorczość winno wspierać i podejmować
przez wszelkie możliwe działania eliminujące nadmierne bezrobocie, które według Josepha
Stiglitza jest niezdolnością rynku to wytworzenia miejsc pracy i staje źródłem najbardziej
dotkliwej nieefektywności oraz jedną z głównych przyczyn nierówności91.
Autorzy raportu wydanego przez Krajową Izb Gospodarczą: Konkurencyjna Polska,
uważają, że dla uzyskania dodatkowych korzyści wynikających z uczestnictwa w wymianie
międzynarodowej absolutnie niezbędne jest wdrożenie tak zwanej nowej polityki
przemysłowej, której kluczowym hasłem jest globalny łańcuch tworzenia wartości (global
value chain), szczególnie w zakresie technologii i sprzedaży a nade wszystko stopniowe,
ale systematyczne przesuwanie się na korzystniejsze pozycje tego łańcucha, które poza
rodzajem działalności zależy od przewagi konkurencyjnej w zakresie jakości kooperacji
z innymi uczestnikami łańcucha, rozumianej jako specjalizacji, która uczyni polskie oferty
atrakcyjniejsze od innych. Nowa polityka przemysłowa to również oddziaływanie państwa,
którego skuteczność uzależniona od jakości jego instytucji i sprawności ich działania a jak 90http://di.com.pl/news/43642,0,W_prawie_jest_coraz_wiecej_absurdow_-_twierdza_przedsiebiorcy.html, 24-02-2015 91Stiglitz J. E.: op.cit., s.12.
38
podkreślają autorzy wyżej cytowanego raportu, cechy te, nie są mocną stroną państwa
polskiego, ponieważ w Polsce panuje swego rodzaju dualizm polskiego potencjału
konkurencyjnego92. Przedsiębiorcom, którzy podejmują znaczny wysiłek i ryzyko, i dość
dobrze wykształconemu społeczeństwu towarzyszy słabe otoczenie instytucjonalne
i infrastrukturalne, które utrudnia prowadzenia działalności. Za najistotniejsze mankamenty
polskiego ładu instytucjonalnego, uważają:
• organizację życia gospodarczego
• ciężary złej regulacji
• sądownictwo utrudniające rozstrzyganie sporów
• niesprawiedliwość decyzji administracyjnym
• jakość usług rządowych93
Zarówno powyższe opinie jak i wyniki przeprowadzonego badania ankietowego
potwierdza zaprezentowany poniżej wykres przedstawiający ranking czynników najbardziej
utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej w Global Competitiveness.
Wykres nr 9 Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce 2012/2013
Opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report 2012/2013
92Jerzy Hausner red. Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 98, Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji publicznej, Kraków 2014. 93J. Hausner, op.cit., s. 81.
0,4
0,5
1,1
1,3
2,1
2,6
2,7
2,8
3,2
8,2
10,3
11,5
13,4
13,6
20,4
0 5 10 15 20 25
regulacje rynku walutowego
przestepczość
zagrożenie zamachami politycznymi
jakość publicznej służby zdrowia
niestabilność polityczna
korupcja
inflacja
słaba etyka pracy
wykształcenie pracowników
niewystarczająca infrastrukrura
dostęp do finansowania
stopy podatkowe
nieefektywność administracji publicznej
restrykcyjne prawo pracy
regulacje podatkowe
Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce
39
Wyniki powyższych badań wskazują państwo, jego struktury i kompetencje
postrzegane są jako najistotniejsze czynniki negatywnie warunkujące, bo wręcz utrudniające
działalność gospodarczą i mogą stać się źródłem przekonania iż, jak to wyraził dobitnie
niemiecki filozof Jurgen Habernas, obywatele zostali zmarginalizowani i zepchnięci do roli
klientów, którzy są zobowiązani płacić podatki i w żaden sposób nie mogą wpływać na
władze wybrane w wolnych wyborach a wybierani przez nich przedstawiciele miast
reprezentować interesy i rozwiązywać problemy swych wyborców dbają o swoje własne
interesy94. Utrzymywanie się takiego stanu zniechęca skutecznie do podejmowania ryzyka nie
tylko inwestorów, ale skłania wielu uzdolnionych i wykształconych Polaków do realizowania
swych zawodowych ambicji poza jej granicami.
Należy zatem zrobić wszystko, aby kryzys, którego skutki nie były w Polsce tak
dotkliwe i spektakularne jak w innych częściach Europy, stał się okazją do
przewartościowania polityki państwa, w taki sposób, aby przestało być postrzegane jako
utrudnienie w prowadzonej działalności, ale też mogło aktywnie wspierać procesy
dostosowawcze gospodarki. Istotne jest dostrzeżenie, iż spowolnienie wzrostu nie jest jedynie
przejściowym skutkiem warunków zewnętrznych i minie wraz z nadejściem lepszej
koniunktury na świecie, ale składa się na nią struktura polskiej gospodarki oraz ogół
warunków, regulacji instytucji i wszelkich barier, których jakość i stabilność niewątpliwie
determinuje decyzje istniejących i potencjalnych inwestorów, których poziom zaufania
i ocena ryzyka przekłada się na decyzje dotyczące wzrostu produkcji, wdrażania nowych
technologii, poziomu wydatków na innowacje, czy – co najważniejsze - skłania do
zwiększenia zatrudnienia. Ważne jest, aby bodźcem dla napływającego kapitału nie była
doraźna chęć szybkiego zysku, opartego na spekulacjach i wahaniach na rynkach
finansowych, ale stabilność i przewidywalność warunków gospodarowania, które staną się
źródłem trwałych korzyści na przyszłość, pozwalających budować dobrostan obywateli oraz
sukcesy przedsiębiorców. Rozwój i umocnienie pozycji realnej gospodarki jest ponadto
szansą na zatrzymanie pogłębiających się nierówności społecznych, przed którymi ostrzegają
ekonomiści i socjologowie z tych części świata, w których przyniosły one największe
spustoszenie.
94http://www.psz.pl/127-unia-europejska/pawel-fereszkiewicz-juergen-habermas-czyli-szkola-frankfurcka-w-natarciu, 17-02-2015
40
Zakończenie Parafrazując tytuł książki wybitnego polskiego socjologa Zygmunta Baumana, można
określić, iż jednoczona Europa to niedokończona przygoda, której kształt wykuwany jest
stopniowo w obliczu bieżących wyzwań politycznych i ekonomicznych, której idea wyrosła
z pragnienia utrwalania i umacniania pokoju a której podstawą jest zgodność oparta na
uznaniu tych samych wartości, wzajemny szacunek dla partnerów z zachowaniem
poszanowania dla odmienności i różnorodności kultur.
Ważnym krokiem integracji stało się stworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej, które
okazało się projektem trudnym i wymagającym wzajemnego wsparcia dla jej najsłabszych
członków oraz lojalności i współpracy w przestrzeganiu przyjętych norm i zasad jej
funkcjonowania, ponieważ - jak zauważył na konferencji poświęconej kryteriom optymalnego
obszaru walutowego Krzysztof Biegun - Unia walutowa jest przedsięwzięciem niezwykle
ambitnym, ale też eksperymentem ekonomicznym o niespotykanej dotąd skali i charakterze95.
Istotne jest zatem, aby kryzys ekonomiczny nie złamał idei wspólnej Europy i nie cofnął
krajów w drodze do dalszej integracji. Konieczność i nieuchronność takich wspólnych
działań, bardziej od ekonomistów wydają się rozumieć i postulować socjologowie
historycy i politolodzy, którzy postrzegają ten problem wielopłaszczyznowo. Zygmunt
Bauman odwołując się do opinii niemieckiego socjologa Jurgena Habernasa wskazuje, iż
w obliczu rosnącej potęgi globalnego kapitału skuteczne zamknięcie rynków pracy a także
rynków kapitałowych, finansowych i towarowych coraz zbilansowanie książki rachunkowej
w obrębie pojedynczego państwa staje się zadaniem coraz bardziej karkołomnym96.
Należy więc doskonalić ten pionierski projekt starając się zrekonstruować na poziomie Unii
sieć instytucjonalno-prawną i utworzyć nowy ład, w którym działaniami gospodarczymi nie
będzie kierowała wyłącznie perspektywa chwilowych zysków i lokalnych korzyści
z nieprzewidywalnych ruchów globalnych sił, nie licząca się z kosztami społecznymi i która
będzie potrafiła nadążyć za globalnymi rynkami, ponieważ jak twierdzi Zygmunt Bauman,
powstająca na naszych oczach europejska federacja staje dziś przed zadaniem powtórzenia
wyczynu, jakiego dokonało państwo narodowe, …. Musi połączyć ze sobą ponownie władzę
i politykę obecnie rozdzielone i żeglujące w przeciwnych kierunkach97.
Działania naprawcze podjęte w ramach Unii Europejskiej a szczególnie w obrębie
Unii Gospodarczej i Walutowej skłaniają do wniosku, iż istnieje wśród jej członków idea
wspólnego rozwoju i kształtowania jednolitej polityki zmierzającej do ustabilizowania 95http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf, 07.01.2015. 96Bauman Z.: Europa niedokończona przygoda, Wydawnictwo literackie, s. 204, Kraków 2008. 97Ibidem, s. 196.
41
i uzdrowienia sytuacji zwłaszcza w sferze finansowej. Główne kryteria przyjęte na lata
2014-2020 zdają się również dostrzegać problemy społeczne, związane z bezrobociem,
wykluczeniem społecznym i jego ekonomicznymi skutkami. Wszystkie cele sformułowane
w wieloletniej perspektywie rozwoju skierowane są na odzyskanie i utrzymanie
konkurencyjności gospodarek jej tworzących.
Kryzys ekonomiczny potwierdził iż równomierny rozkład korzyści płynących
z integracji walutowej uzależnione są od kondycji poszczególnych gospodarek, warto jest
zatem zadbać o to, aby w momencie przystąpienia do unii walutowej Polska była partnerem
pewnym i konkurencyjnym, pozwalającym jej na równoważenie rachunków obrotów
handlowych z zagranicą. Należy zadbać o stabilność finansów publicznych, tak aby państwo
mogło pobudzać wzrost gospodarczy i podtrzymywać popyt wewnętrzny w okresach
dekoniunktury i łagodzić skutki szoków asymetrycznych, które może w niektórych obszarach
wywołać dalsza integracja. Rola państwa wydaje się być niebagatelna i jak wskazują autorzy
raportu Konkurencyjna Polska, niezbędne są jednoczesne trzy rodzaje działania państwa:
umożliwianie, wspieraniu oraz zapewnianiu. Nie wystarczy więc jedynie usuwać bariery dla
rozwoju przedsiębiorstw i pozwalać im rosnąć, trzeba również wspomagać ich zdolność
konkurowania – pomóc im rosnąć, czyli prowadzić nową politykę przemysłową98.
Niezwykle istotne jest wprowadzenie takiego ładu instytucjonalno-prawnego, które
spowoduje postrzeganie państwa przez inwestorów i przedsiębiorców jako partnera
i promotora innowacji a nie jako hamulec dla przedsiębiorczości i zbuduje w społeczeństwie
zaufanie do prowadzonej polityki i obowiązującego prawa oraz wykształci powszechne
przekonanie co do słuszności decyzji o akcesji do unii walutowej.
Konieczne jest, zbudowanie procedur, które chroniłyby przez agresywną polityką
kredytową instytucji finansowych, ponieważ nieskuteczność zakazów, których przestrzeganie
gwarantowane jest jedynie względami etycznymi dostrzegł i wyraził obrazowo Stanisław
Lem w słowach, iż wszelkie zastrzeżenie, obiekcje religijne i prawne ulegają zmieceniu we
współczesnym świecie przez lawinowo ruszający kapitał99. Niezbędne jest jednocześnie
tworzenie warunków, które budowałyby zaufanie inwestorów i skłaniały do inwestycji
bezpośrednich, tworzenia nowych miejsc pracy, budowania dobrostanu obywateli, tak aby
móc w niedalekiej przyszłości oprzeć wzrost gospodarczy na powiększających się
oszczędnościach obywateli a nie na rosnącym ich zadłużeniu.
98J.Hausner op. cit. s. 7. http://konfederacjalewiatan.pl/legislacja/wydawnictwa/_files/publikacje/2014/GAP_Konkurencyjna_Polska_Rekomendacje.pdf, 10-02-2015. 99 Lem S.: Świat na krawędzi, Wydawnictwo literackie, s. 219, Kraków 2010.
42
Bibliografia Spis wykresów: Wykres nr 1 Zmiana jednostkowych kosztów pracy w latach 2000-2012
Wykres nr 2 Nierównowaga na rachunku obrotów bieżących w latach 1997-2014
Wykres nr 3 PKB - zmiany procentowe rok do roku w latach 2003-2013 i prognoza na 2014
Wykres nr 4 Rentowność obligacji państwowych w latach 2006-2013
Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w UE w 2013 roku
Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w krajach UE w 2013 roku
Wykres nr 6 Ranking krajów ze względu na łatwość prowadzenia działalności gospodarczej
Wykres nr 7 Wyniki badania ankietowego
Wykres nr 8 Wyniki badań „Absurdy prawnej w działalności polskich przedsiębiorców”
Wykres nr 9 Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce 2012/2013
Spis tabel:
Tabela nr 1 Priorytety działań w perspektywie unijnej na lata 2014-2020
Tabela nr 2 Cele i priorytety Strategii Europa 2020
Bibliografia:
Pozycje książkowe: pozycje książkowe:
Aspadarec Waldemar, Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business
Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego 2013
Bauman Zygmunt: Europa niedokończona przygoda, Wydawnictwo literackie, Kraków 2008
Bauman Zygmunt: To nie jest dziennik, Wydawnictwo literackie, Warszawa 2012
Bauman Zygmuunt.: Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s. 57, Warszawa 2010.
Borowiec Jan, Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2001
Grosse Tomasz Grzegorz: Rozważania o teorii kryzysu w ekonomii politycznej, Między polityka a rynkiem,
Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013.
Grosse Tomasz Grzegorz: Między polityką a rynkiem, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa
2013
Gruszecki Tomasz, Bednarz Jacek: Państwo jako pośrednik na rynku finansowym, pod red. Gruszecki T,
Bednarz J. Wydawnictwo KUL, Lublin,
Gruszecki Tomasz: Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, Lublin, 2014
Gruszecki Tomasz: Świat na długu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2012
Gruszecki Tomasz: Świat na długu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.
43
Hampden-Turner Charles, Trompenaars Alfons, Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna , wydanie IV,
Kraków 2008
Hardt Łukasz Kryzys zarządzania gospodarczego w strefie euro – brak optymalnego obszaru politycznego i
kryzys koncepcji dobrego rządzenia, Między polityką a rynkiem, pod red. Grosse T. G., Oficyna Wydawnicza
Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013.
Hausner Jerzy red., Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 81,
Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji publicznej, Kraków 2013
Janicka Małgorzata, Janusz Bilski Janusz: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy,
Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014
Kahneman Daniel, Mc Fadden, Vernon L.Smith: Critica della ragione economica, Wydawnictwo Saggiatore,
Medliolan 2012.
Kaufman George: Banking and currency crisis: a taxonomy and review. Loyola University of Chicago Working
Paper, November 1999
Kopaliński Władysław" Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wydawnictwo
Musa S.A. Warszawa 2000
Krugman Paul Robin, Obsfeld Maurice, Ekonomia międzynarodowa. T. 2 Teoria i polityka, Wydanie:
drugie,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
Lem Stanisław: Świat na krawędzi, Wydawnictwo literackie, Kraków 2010
Mishkin Frederic Stanley.: The economics of money, banking and financial markets. Harper Collins 1995
Narodowy Bank Polski, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą Euro, listopad 2014.
Owsiak Stanisław: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
Reinhart M.Carmen, Rogoff Kenneth S.: This time is different; a panoramic view of eight centuries of financial
crises, Working paper, National Bureau of economic research, Cambridge 2008
Roubini Nouriel, Mihm Stephen, Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011
Rutkowski Cesary, Kasprzewski Andrzej: Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Wydawnictwo AON,
Warszawa 1996
Skała Marek: Psychologia zmiany, Wydawnictwo Helion 2009
Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1982
Stiglitz Joseph Eugene: Il prezzo della disugualianza, Wydawnictwo Giulio Enaudi. Turyn 2014
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom 2 Warszawa 1968, t.VI,
Wielka Encyklopedia PWN, tom 15, Warszawa 2003
44
Strony internetowe Strony internetowe
http://cinquantamila.corriere.it/storyTellerArticolo.php?storyId=54b7701c4536e, 04.02.2015
http://di.com.pl/news/43642,0,W_prawie_jest_coraz_wiecej_absurdow_-_twierdza_przedsiebiorcy.html, 24-02-
2015
http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano/C/crisi.shtml, 05.01.2015
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-
explained/index.php/File:Public_balance_and_general_government_debt,_2010-
13_%28%C2%B9%29_%28%25_of_GDP%29_YB15.png, 26.02.2015.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kryzys-ekonomiczny;3928086.html, 03.01.2015.
http://euro-dane.com.pl/grecja, 02.02.2015
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-2235_pl.htm, 26-02-2015.
http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=151:marek-louek-qkryzys-
strefy-euroq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015
http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=173:leszek-skiba-qpolska-i-
litwa-rone-oblicza-peryferyjnoci-gospodarczejq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015
http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/979/1/12_Jakub%20KRACIUK.pdf
http://rpo2020.lubuskie.pl/wp-content/uploads/2013/01/Strategia_Europa_20203.pdf, 24-02-2015
http://www.doingbusiness.org/rankings, 16.02.2015
http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1067684.html?print=tak&p=0, 16-12-2014
http://www.ft.com/intl/cms/s/0/8e68bc52-a671-11e0-ae9c-00144feabdc0.html#axzz3Qy4cVU00, 06.02.2015
http://www.huffingtonpost.it/mauro-gallegati/leuro-e-la-doppia-illusione-uscirne-sarebbe-un-disastro-ma-che-
fare-per-restarci_b_5027208.html. 20-02-2015
http://www.kig.pl/files/Aktualnosci/Raport_Konkurencyjna_Polska_Jak_awansowac_w_swiatowej_lidze_gospo
darczej.pdf
http://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf, 21.01.2015
http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf, 07.01.2015
http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/13_ZRME_KNF_zrodla_narastania_akcjii_kredytowej.pdf,
10.01.2015
http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Strategia%20Europa%202020.pdf, 02.01.2015
http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2014/20141120_raport_wyzwania_integracji_ze_strefa_euro.pdf
http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/euro-powtarza-bledy-z-lat-30-xx-w/, 21.01.2015
http://www.psz.pl/127-unia-europejska/pawel-fereszkiewicz-juergen-habermas-czyli-szkola-frankfurcka-w-
natarciu, 17-02-2015
http://www.pte.pl/kongres/referaty/S%C5%82awi%C5%84ski%20Andrzej/S%C5%82awi%C5%84ski%20Andr
zej%20-%20GRANICE%20GLOBALIZACJI%20-%20PRZYPADEK%20STREFY%20EURO.pdf, 25.02.2015
http://www.reuters.com/article/2011/04/12/us-detroit-budget-idUSTRE73B5GT20110412, 29.01.2015
http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, 04.01.2015
https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2008 /06/pdf/dodd.pdf, 03.01.2015
45
Czasopisma Ariely D.: Schyłek tradycyjnej ekonomii, s.29, Harvard Business Review Polska, Zarządzanie 2.0. nr 82-83, XII-
I 2009.
Aspadarec Waldemar, Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business
Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego Warszawa
2013
Burkner Hans Paul, Polskie miasta mają potencjał, by się stać ośrodkami innowacji, Rzeczpospolita, 9 luty 2015
Korab-Karpowicz Julian, Włodzimierz: Religia, rozum i to co zostało utracowe: Dyskusja z Jürgenem
Habermasem, Studia Erasmina Wratislaviensia, nr 5 2011
Kraciuk Jakub, Kryzys finansowy strefy Euro, Optimum, Studia ekonomiczne nr 4 (64), Białystok 2013
Lewandowski, Janusz Rozwijamy się za wolno, Rzeczpospolita, 2 stycznia 2015,
Nowak Alojzy Z., Ryć Kazimierz, Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią, Rzeczpospolita, 27 stycznia
2015
Orłowski Witold Maciej, Poważniej o Euro, Rzeczpospolita, środa, 7 stycznia 2015
Rosati Dariusz: Czy Polska powinna przystąpić do strefy euro, Gospodarka Narodowa, Szkoła Głowna
Handlowa, 10 (266) Rok LXXXIII/XXIV Warszawa 2013.
Sporek Tadeusz: Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Studia Europejskie Centrum
Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, nr 3 (67) 2013, Warszawa 2013
Szymonik Andrzej, Maciejewski Jacek.: Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Systemy logistyczne wojsk, nr.
34/2008, Wojskowa Akademia Techniczna, s.3, Warszawa 2008
Waszkiewicz Anna: Sekurytyzacja a kryzys subprime, Zeszyty Naukowe Zarządzanie zmianami nr 1/2010 (19),
Polish Open University, s. 18, Warszawa 2010.
Recommended