View
221
Download
2
Category
Preview:
Citation preview
Evidence-based richtlijn nieuwe of verergerende slaapproblemen bij acuut opgenomen ouderen in het
ziekenhuis of verpleeghuis
Status: geautoriseerd 24 augustus 2015
INITIATIEF
Nederlandse Internisten Vereniging
IN SAMENWERKING MET
Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
Verenso, specialisten in ouderengeneeskunde
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Geriatrie Verpleegkunde
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Neuro & Revalidatie
MET ONDERSTEUNING VAN
PROVA
FINANCIERING
SKMS
2
Colofon
RICHTLIJN
© 2015
Mercatorlaan 1200
Postbus 20066
3502 LB Utrecht
030 2823 229
Email: secr@niv.knmg.nl
www.internisten.nl
Alle rechten voorbehouden.
De tekst uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door
fotokopieën of enige andere manier indien het ten goede is van de patiëntenzorg en onderwijs op het gebied
van de interne geneeskunde. Voor het gebruik in overige gevallen dient voorafgaande toestemming gevraagd
te worden aan de Nederlandse Internisten Vereniging. Toestemming voor gebruik van tekst(gedeelten) kunt
u schriftelijk of per e-mail en uitsluitend bij de uitgever aanvragen. Adres en e-mailadres: zie boven.
3
Samenstelling werkgroep
Mw. prof. dr. S.E.J.A. de Rooij, internist ouderengeneeskunde & klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Groningen, namens de Nederlandse Internisten Vereniging, voorzitter
Mw. drs. M.K. Tuut, epidemioloog, PROVA, Varsseveld, secretaris
Mw. drs. P.A. Genet, klinisch geriater, Waterlandziekenhuis Purmerend / Slotervaart Ziekenhuis Amsterdam, namens de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
Mw. M.B. Gruppelaar, verpleegkundig specialist, ziekenhuisgroep Twente, Almelo/Hengelo, namens Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Neuro & Revalidatie
Dhr. M.A. Weterman, verpleegkundig specialist, Universitair Medisch Centrum Utrecht, namens Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Geriatrie Verpleegkunde
Mw. drs. A.H. van Pagee, specialist ouderengeneeskunde, Novicare, Kootwijkerbroek, namens Verenso, specialisten in ouderengeneeskunde
Mw. dr. J.P. Brouwer, internist ouderengeneeskunde, Alrijne Ziekenhuis, Leiden, namens de Nederlandse Internisten Vereniging – sectie Ouderengeneeskunde
4
Stroomdiagram/Samenvatting
5
Inhoudsopgave
Stroomdiagram/Samenvatting ......................................................................................................................................... 4
Inhoudsopgave ................................................................................................................................................................... 5
Hoofdstuk 1 Algemene inleiding .................................................................................................................................... 7
1.1 Aanleiding voor het maken van de richtlijn ................................................................................................ 7
1.2 Definitie en doelstelling van de richtlijn ...................................................................................................... 7
1.3 Afbakening en uitgangsvragen ...................................................................................................................... 8
1.4 Richtlijngebruikers ........................................................................................................................................... 9
1.5 Totstandkoming werkgroep ........................................................................................................................... 9
1.6 Verantwoording en werkwijze werkgroep ................................................................................................... 9
1.6.1 Knelpuntenanalyse .......................................................................................................................................... 9
1.6.2 Methode richtlijnontwikkeling .................................................................................................................... 10
1.6.3 Patiëntenparticipatie ..................................................................................................................................... 12
1.6.4 Procedure voor commentaar en autorisatie .............................................................................................. 12
1.7 Implementatie ................................................................................................................................................ 13
1.8 Juridische betekenis van richtlijnen ............................................................................................................ 13
1.9 Procedure herziening .................................................................................................................................... 13
Hoofdstuk 2. Diagnostiek .............................................................................................................................................. 14
Uitgangsvraag ............................................................................................................................................................... 14
Samenvatting van de literatuur .................................................................................................................................. 14
Conclusies..................................................................................................................................................................... 15
Van bewijs naar aanbeveling ..................................................................................................................................... 16
Aanbevelingen (zowel voor ziekenhuis als verpleeghuis) ..................................................................................... 16
Hoofdstuk 3. Behandeling .............................................................................................................................................. 17
Uitgangsvragen ............................................................................................................................................................ 17
Methode ........................................................................................................................................................................ 17
Resultaten ..................................................................................................................................................................... 17
Overall kwaliteit ...................................................................................................................................................... 17
3.1. Ziekenhuis ........................................................................................................................................................ 18
Niet-farmacologische interventies ................................................................................................................... 18
Conclusies ....................................................................................................................................................... 19
Farmacologische interventies ........................................................................................................................... 20
Conclusies..................................................................................................................................................................... 21
Van bewijs naar aanbeveling ..................................................................................................................................... 21
Aanbevelingen (voor het ziekenhuis) ....................................................................................................................... 22
3.2. Verpleeghuis..................................................................................................................................................... 23
Niet-farmacologische interventies ................................................................................................................... 23
Conclusies..................................................................................................................................................................... 27
6
Farmacologische interventies ........................................................................................................................... 27
Conclusies..................................................................................................................................................................... 29
Van bewijs naar aanbeveling ..................................................................................................................................... 30
Aanbevelingen (voor het verpleeghuis) ................................................................................................................... 30
Bijlage 1. Belangenverklaringen ..................................................................................................................................... 32
Bijlage 2. Literatuursearch .............................................................................................................................................. 33
Bijlage 3. Literatuurselectie ............................................................................................................................................. 40
Bijlage 4. Evidencetabellen ............................................................................................................................................. 41
Diagnostiek .................................................................................................................................................................. 41
Niet-farmacologische en farmacologische interventies ......................................................................................... 47
Bijlage 5. Literatuurlijst ................................................................................................................................................... 75
Bijlage 6. Kennislacunes ................................................................................................................................................. 81
Bijlage 7. Samenvatting van de richtlijn voor patiënten ............................................................................................. 82
Bijlage 8. Implementatieplan en indicatoren ............................................................................................................... 83
Mogelijke knelpunten in de implementatie en oplossingsrichtingen................................................................... 83
Concept indicatoren ................................................................................................................................................... 84
Bijlage 9. Afkortingenlijst ............................................................................................................................................... 86
Bijlage 10. Standaardvragen anamnese slaapproblemen bij opname en verblijf .................................................... 87
Bijlage 11. Slaaphygiëne bij acuut opgenomen ouderen in het verpleeghuis of ziekenhuis ................................. 88
Algemeen ...................................................................................................................................................................... 88
Gedurende de dag ....................................................................................................................................................... 88
‘s Nachts ....................................................................................................................................................................... 88
Bijlage 12. Farmacokinetische eigenschappen van veel gebruikte slaapmedicatie ................................................. 89
7
Hoofdstuk 1 Algemene inleiding
1.1 Aanleiding voor het maken van de richtlijn
Het is bekend dat het aantal ouderen en dus ook het aantal kwetsbare ouderen de komende decennia zal
toenemen in de Nederlandse ziekenhuizen en verpleeghuizen. Thans is circa 50% van de ziekenhuisbedden
in gebruik door 65 plussers. Veel van deze ouderen hebben reeds meerdere chronische ziekten en geriatrische
condities op het moment dat zij met een acute ziekte in het ziekenhuis worden opgenomen. In het ziekenhuis
zijn er tal van redenen waardoor slaapproblemen worden ervaren. Anderzijds zijn hulpverleners er ook van
doordrongen dat een goede nachtrust belangrijk is voor herstel van (acute) ziekte. De huidige aanpak van
slaapproblemen richt zich op relatief gezonde volwassenen die kortdurend medicamenteuze ondersteuning
nodig hebben. Veelal gebeurt dit met benzodiazepines. Deze zijn effectief voor slaapstoornissen (1). Nadeel
is dat het effect beperkt en ten gevolge van gewenning tijdelijk is. Hiernaast toonde een Cochrane review aan
dat sedativa bij ouderen gepaard gaan met bijna 5 maal verhoogd risico op cognitieve stoornissen, bijna 4
maal vaker moeheid overdag en 2,5 maal verhoogd risico op motorische verschijnselen (zoals vallen).
Benzodiazepinen zijn in de populatie geassocieerd met infecties en pneumonieën (2, 3). Van deze medicijnen,
die worden gerekend tot de valrisico verhogende middelen (fall-risk inducing drugs, afgekort FRIDs), is
bekend dat zij bij kwetsbare ouderen gepaard gaan met vallen, ademhalings- en slikstoornissen met als gevolg
verslikpneumonie, delirium en/of andere ziekenhuiscomplicaties. Hiernaast zijn veel van de oudere
ziekenhuispatiënten door reeds bestaande of acute ziekte extra gevoelig voor deze medicatie of voor de
schadelijke bijwerkingen ervan (delier, decubitus).
Momenteel is er geen goede richtlijn voor acute slaapproblemen bij oudere patiënten, noch in het ziekenhuis,
noch in het verpleeghuis. Alleen voor het obstructief slaapapneusyndroom is een richtlijn beschikbaar (4).
Omdat het thema kwetsbare ouderen en hun veiligheid in de Nederlandse ziekenhuizen ook hoog in het
vaandel is komen te staan bij de patiëntenorganisaties, politiek, zorgverzekeraars en toezichthoudende
organisaties als de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) wordt het steeds belangrijker dat medisch
specialisten er voor zorgen dat zorginhoudelijke aspecten die interdisciplinair worden behandeld ook in
richtlijnen worden opgenomen. Inmiddels zijn ook het delirium en valpreventie in het ziekenhuis en
verpleeghuis in richtlijnen verwerkt. Deze nieuwe richtlijn kan tevens als module worden opgenomen in
diverse aandoeningsgebonden medisch specialistische richtlijnen.
1.2 Definitie en doelstelling van de richtlijn
Deze richtlijn beoogt een leidraad te geven voor de dagelijkse praktijk van ‘nieuwe of verergerende
slaapproblemen bij acuut opgenomen ouderen in ziekenhuis of verpleeghuis’. Het gaat hierbij nadrukkelijk
niet om chronische slaapstoornissen, maar om nieuwe, of verergerende slaapproblemen die als begeleidend
verschijnsel/symptoom optreden bij opname en behandeling van ouderen in ziekenhuis of verpleeghuis, in
de Engelstalige literatuur omschreven als adjustment sleep disorder (acute insomnia). Het gaat hierbij
8
nadrukkelijk om door de patiënt zelf ervaren problemen met de slaap. Het betreft hier dus een
aanpassingsslaapstoornis, die geassocieerd is met een specifieke stress factor. Het betreft psychologische,
fysiologische, lichamelijke en omgevingsfactoren of combinatie daarvan. De duur is in principe kort, d.w.z.
dagen tot enkele weken en het slaapprobleem herstelt na verdwijnen van de oorzakelijke factoren. In de
verschillende hoofdstukken gaat de richtlijn in op diagnostiek van deze slaapproblemen en de niet-
farmacologische en farmacologische behandeling ervan in ziekenhuis en verpleeghuis.
1.3 Afbakening en uitgangsvragen
De richtlijn behandelt acute slaapproblemen bij nieuw opgenomen patiënten in ziekenhuis en verpleeghuis.
De richtlijn richt zich niet specifiek op patiënten die langdurig in het verpleeghuis verblijven. Een
posttraumatische stress-stoornis en delier kunnen gepaard gaan met acute slaapproblemen. Deze
aandoeningen worden niet expliciet behandeld in deze richtlijn. Voor diagnostiek en behandeling van delier
wordt verwezen naar de betreffende richtlijn(5). Chronische slaapstoornissen worden in deze richtlijn niet
behandeld.
De werkgroep heeft de volgende uitgangsvragen vastgesteld:
Diagnostiek
Welke diagnostiek dient plaats te vinden bij acuut in het ziekenhuis/verpleeghuis opgenomen oudere patiënten die nieuwe of verergerende slaapproblemen melden alvorens de diagnose ‘nieuwe of verergerende slaapproblemen’ te stellen?
Behandeling
Welke niet-farmacologische interventies zijn zinvol voor acuut in het ziekenhuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke niet-farmacologische interventies zijn zinvol voor tijdelijk in het verpleeghuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke farmacologische interventies zijn zinvol voor acuut in het ziekenhuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke farmacologische interventies zijn zinvol voor tijdelijk in het verpleeghuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Daarnaast wordt aandacht besteed aan een zorgvuldige medicatieoverdracht bij ontslag.
Voor het literatuuronderzoek zijn als uitkomstmaten bij de vragen gericht op vermindering van de
slaapproblemen voor het literatuuronderzoek door de werkgroep vastgesteld: vragen of iemand is uitgeslapen
[ja/nee dus, dichotoom of NRS, numeric rating scale/ VAS visual analoge scale], dutjes overdag, mate van
slaap overdag, Epworths Sleepiness Scale (ESS),(6) Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI),(7) Mayo Sleep
Questionnaire (MSQ),(8) VAS-schalen, Groningen Sleep Quality Questionnaire,(9) maten als vallen, ligduur,
complicaties (bijv. aspiratiepneumonie), polysomnografie.
De genoemde meetinstrumenten waarmee uitkomsten worden vastgesteld zijn gevalideerd voor chronische
slaapproblemen in het kader van wetenschappelijk onderzoek. Omdat het bovendien gaat om subjectieve
problematiek (door de patiënt ervaren slaapprobleem) is het objectiveren van deze uitkomsten met aandacht
9
voor het klinisch relevante verschil lastig. De werkgroep benadrukt dat statistische significantie alleen niet
voldoende is om klinisch relevant bevonden te worden en legt de nadruk op klinisch relevante verschillen.
1.4 Richtlijngebruikers
De primaire doelgroepen van deze richtlijn zijn zorgprofessionals1 en (potentiële) zorggebruikers2, waarbij de
richtlijn vooral een hulpmiddel is bij het nemen van beslissingen en het maken van keuzen in de dagelijkse
praktijk. Zorgprofessionals kunnen deze richtlijn tevens gebruiken voor het bijhouden van kennis, voor
onderwijs- en nascholingsdoeleinden en voor het opstellen van samenwerkingsafspraken.
De belangrijkste zorgprofessionals die deze richtlijn kunnen gebruiken zijn: internisten, klinisch geriaters,
specialisten ouderengeneeskunde en verpleegkundigen en verzorgenden die met de specifieke doelgroep van
de richtlijn werken. Ook voor andere zorgverleners in ziekenhuis en verpleeghuis kan deze richtlijn nuttig
zijn.
1.5 Totstandkoming werkgroep
Op initiatief van de Nederlandse Internisten Vereniging is een werkgroep samengesteld, onder
voorzitterschap van mw. prof. dr. S.E.J.A. de Rooij, internist ouderengeneeskunde. De richtlijnwerkgroep
bestaat uit gemandateerde vertegenwoordigers van de belangrijkste wetenschappelijke verenigingen die met
de zorg voor ouderen in het ziekenhuis en verpleeghuis te maken hebben. Dit zijn vertegenwoordigers van
de volgende verenigingen:
Nederlandse Internisten Vereniging
Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Neuro & revalidatie
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland – Geriatrie verpleegkunde
Verenso
De werkgroep is methodologisch en procedureel ondersteund door een epidemioloog (secretaris).
Alle werkgroepleden hebben een belangenverklaring ingevuld. Een overzicht hiervan is opgenomen in bijlage
1.
1.6 Verantwoording en werkwijze werkgroep
1.6.1 Knelpuntenanalyse
Bij de start van het richtlijnontwikkeltraject is een uitgebreide knelpuntenanalyse uitgevoerd. De voorzitter en
secretaris van de richtlijnwerkgroep hebben knelpunten voorgeformuleerd en deze aan een brede groep ter
1 Onder zorgprofessionals worden alle BIG-geregistreerde zorgverleners verstaan. 2 Onder zorggebruikers worden patiënten, cliënten, familie van patiënten en cliënten, en mantelzorgers verstaan.
10
commentaar en aanvulling voorgelegd. De volgende organisaties zijn gevraagd input te leveren op de
knelpunten:
Seniorenorganisatie ANBO
Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik
Nederlands Huisartsen Genootschap
Nederlandse Internisten Vereniging (sectie ouderengeneeskunde)
Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose
Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie
Nederlandse Vereniging voor Keel-, Neus-, Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd-Halsgebied
Nederlandse Vereniging voor klinische farmacologie en biofarmacie
Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
Nederlandse Vereniging voor Neurologie
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuis Apothekers
Verenso
Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland
De verzamelde knelpunten en het bijgevoegde commentaar zijn besproken in de eerste vergadering van de
richtlijnwerkgroep. Op basis daarvan zijn de uitgangsvragen vastgesteld, die vervolgens met behulp van
uitgebreid literatuuronderzoek zijn uitgewerkt.
1.6.2 Methode richtlijnontwikkeling
Deze (concept)richtlijn is opgesteld aan de hand van het Procedureboek NIV richtlijnen die aansluit bij het
“Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II” (AGREE II) instrument
(www.agreecollaboration.org). Dit instrument is een breed (internationaal) geaccepteerd instrument voor de
beoordeling van de kwaliteit van richtlijnen.
Na vaststelling van de uitgangsvragen is naar literatuur gezocht met een expert op het gebied van
literatuursearches. Van de werkgroepleden werd hiervoor medisch inhoudelijke input verkregen. De
literatuursearches zijn vermeld in bijlage 2. Er is gezocht in Medline, aangevuld met Cinahl (met focus op
verpleegkundig onderzoek). Van de totale opbrengst werden de abstracts bestudeerd, hetgeen leidde tot een
forse selectie. Daarbij werd geselecteerd op onderwerp (sluit het onderwerp aan bij de uitgangsvraag met
name: gaat het om acute slaapproblematiek? En: bestaat de populatie ten minste voor een deel uit ouderen?)
en kwaliteit van het artikel (met name exclusie van niet-systematisch opgezet onderzoek). Het proces van
selectie staat grafisch weergegeven in bijlage 3. Na ontdubbeling werden alle geselecteerde abstracts fulltekst
aangevraagd. Een beperkt aantal artikelen bleek niet leverbaar in Nederland. De overige artikelen zijn
systematisch fulltekst beoordeeld op kwaliteit en inhoud. Alle artikelen zijn samengevat in evidence tabellen.
De onderwerpen niet-farmacologische interventies en farmacologische interventies zijn hierbij
samengenomen, omdat er veel overlap bleek in de artikelen. De evidence tabellen zijn opgenomen in bijlage
4 van deze richtlijn.
11
Voor het literatuuronderzoek is gebruik gemaakt van de GRADE methodiek. Hierbij wordt per
uitgangsvraag de totale ‘body of evidence’ beoordeeld op kwaliteit bij van tevoren vastgestelde (patiëntrelevante)
uitkomstmaten. Resultaten worden per uitkomstmaat samengevat, waarbij tevens de ‘overall’ kwaliteit van de
onderliggende bewijslast (evidence) wordt aangegeven. Bij de beoordeling wordt dan gebruik gemaakt van de
software ‘GRADEPro, waarmee per uitgangsvraag een tabel met bevindingen (Summary of Findings) en een
tabel met beoordeling van het bewijs (GRADE Evidence Profile) wordt gemaakt. GRADE kent vier niveaus
van conclusies. Per uitkomstmaat wordt de kwaliteit van het bewijs gegradeerd volgens de volgende indeling:
Kwaliteit van het bewijs
Interpretatie
Hoog (High) Er is veel vertrouwen dat het werkelijk effect dicht in de buurt ligt van de schatting van het effect
Matig (Moderate) Er is matig vertrouwen in de schatting van het effect: het werkelijk effect ligt waarschijnlijk dicht bij de schatting van het effect, maar er is een mogelijkheid dat het hier substantieel van afwijkt
Laag (Low) Er is beperkt vertrouwen in de schatting van het effect: het werkelijke effect kan substantieel verschillend zijn van de schatting van het effect.
Zeer laag (Very low) Er is weinig vertrouwen in de schatting van het effect: het werkelijke effect wijkt waarschijnlijk substantieel af van de schatting van het effect
De kwaliteit van het bewijs wordt initieel bepaald op basis van studieopzet (randomised controlled trials of
observationeel onderzoek) en kan worden verhoogd of verlaagd. Er zijn vijf factoren die kunnen zorgen voor
een verlaging van de kwaliteit van het bewijs: beperkingen in de onderzoeksopzet (risk of bias),
inconsistentie, indirectheid, imprecisie en publicatiebias. Drie factoren kunnen de kwaliteit van het bewijs
verhogen: groot effect, aanwezigheid van een dosisresponsrelatie en confounding die het werkelijke effect
onderschat of een niet bestaand effect overschat. Na bepaling van de mate van kwaliteit per uitgangsvraag
volgt een beoordeling van de algehele kwaliteit van het bewijs. Waar mogelijk worden meta-analyses gemaakt.
Hierbij is gebruik gemaakt van ReviewManager.
Niet alleen wetenschappelijke conclusies zijn van belang in richtlijnen. Belangrijke factoren voor het
formuleren en waarderen van de uiteindelijke aanbevelingen zijn: algehele kwaliteit van het bewijs, grootte
van en zekerheid over het netto gunstig effect van een interventie, waarden en voorkeuren van patiënten,
kosten, professioneel perspectief, organisatie van zorg en maatschappelijk perspectief. Deze factoren
tezamen bepalen of een sterke of zwakke/conditionele aanbeveling wordt geformuleerd. Deze zijn als volgt
omschreven:
Sterkte van een aanbeveling
Interpretatie Formuleringen Implicaties
Sterk Er is veel vertrouwen dat de gewenste effecten van een (therapeutische) interventie de
Dienen, behoren Patiënten: De meeste patiënten willen de aanbevolen actie en enkel een klein deel niet. Clinici: De meeste patiënten zouden volgens de aanbeveling behandeld moeten worden. Beleidsmakers: De aanbeveling kan worden
12
ongewenste effecten overtreffen
voorgeschreven als beleid in de meeste situaties.
Zwak/ conditioneel
Er is onzekerheid of de gewenste effecten de ongewenste effecten overtreffen; of de gunstige en ongunstige effecten houden elkaar in evenwicht
Overwegen, verschillende opties
Patiënten: De meerderheid van de patiënten wil de aanbevolen actie, maar een groot deel niet. Clinici: Wees voorbereid om patiënten te ondersteunen een beslissing te maken die past bij hun eigen waarden en voorkeuren. Beleidsmakers: Discussie met en betrokkenheid van stakeholders is hier van belang.
Meer informatie over GRADE en een precieze beschrijving van de methodiek is te vinden op
www.gradeworkinggroup.org. De indeling van de hoofdstukken is gebaseerd op het rapport ‘Toepassen
GRADE in Nederland’ van GRADE_NL, een Nederlandse expertgroep op het gebied van GRADE.(10)
Het volledig toepassen van de GRADE methodiek is momenteel nog voorbehouden aan uitgangsvragen op
het gebied van (therapeutische) interventies. De onzekerheid omtrent diagnostische uitkomstmaten en
patiëntrelevante consequenties is erg groot. Binnen de internationale GRADE Working Group en
GRADE_NL wordt momenteel gewerkt aan de uitwerking van een model voor de beantwoording van
diagnostische uitgangsvragen met behulp van GRADE. Voor de diagnostische uitgangsvragen in deze
richtlijn is daarom zo veel mogelijk gebruik gemaakt van de principes van GRADE. Het is echter op dit
moment nog niet mogelijk om de GRADE methodiek volledig toe te passen bij uitgangsvragen op het gebied
van diagnostiek.
Alle in deze richtlijn gebruikte literatuur is vermeld in de literatuurlijst in bijlage 5.
Een overzicht van kennishiaten, die zijn gevonden bij het literatuuronderzoek, is weergegeven in bijlage 6.
1.6.3 Patiëntenparticipatie
Begrijpelijkerwijs is er geen patiëntenvereniging specifiek voor nieuwe of verergerende slaapproblemen bij
ouderen in het ziekenhuis of verpleeghuis. Desalniettemin is via een ouderenvereniging geprobeerd om het
patiëntenperspectief in de knelpunteninventarisatie mee te laten wegen. De werkgroep Senior Friendly
Hospital is gevraagd om op onderdelen hun reactie te geven. Daarnaast is bij het benoemen van relevante
uitkomstmaten geprobeerd te denken vanuit patiëntenperspectief. Een korte samenvatting van de richtlijn
voor patiënten is opgenomen in bijlage 7.
1.6.4 Procedure voor commentaar en autorisatie
De richtlijnwerkgroep heeft gewerkt aan het totstandkomen van de conceptrichtlijn. Deze is ter commentaar
aangeboden aan alle NIV-leden en de (deelspecialistische) verenigingen die bij de ontwikkeling van de
richtlijn betrokken zijn. Daarnaast is de conceptrichtlijn ter commentaar verstuurd aan alle partijen die bij de
knelpunteninventarisatie om input gevraagd zijn. Het binnengekomen commentaar is door de werkgroep
13
beoordeeld en verwerkt in de richtlijn. Daarbij is beargumenteerd welke commentaren wel en welke niet zijn
opgenomen.
Daarna is de richtlijn ter autorisatie voorgelegd aan de partijen die in de werkgroep vertegenwoordigd zijn.
De richtlijn is geautoriseerd door de Nederlandse Internisten Vereniging, de Nederlandse Vereniging voor
Klinische Geriatrie, Verenso en Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland.
1.7 Implementatie
Gedurende het hele proces van richtlijnontwikkeling wordt rekening gehouden met implementatie van de
richtlijn in de werkgroep, bijvoorbeeld bij de samenstelling van de werkgroep, de brede
knelpunteninventarisatie en de uitgebreide commentaarronde.
Na autorisatie van de richtlijn wordt deze ten minste op de website van de Nederlandse Internisten
Vereniging gepubliceerd. Ook andere deelnemende partijen zijn vrij de richtlijn op hun website te publiceren.
De richtlijn wordt ter publicatie aangeboden aan www.richtlijnendatabase.nl. Daarnaast wordt getracht
samenvattingen van de richtlijn in Nederlandse tijdschriften te publiceren, om zo de implementatie van de
richtlijn te bevorderen. Een handzame samenvattingskaart behorende bij de richtlijn wordt gemaakt.
Bij deze richtlijn hoort een implementatieplan. Hierin is per aanbeveling onderzocht welke factoren de
invoering van de richtlijn kunnen bevorderen of belemmeren en welke oplossingsrichtingen hierbij mogelijk
zijn. Het implementatieplan is opgenomen in bijlage 8. Ook een beperkte indicatorenset, behorende bij deze
richtlijn, is opgenomen in bijlage 8.
1.8 Juridische betekenis van richtlijnen
Richtlijnen zijn geen wettelijke voorschriften, maar op ‘evidence' gebaseerde inzichten en aanbevelingen
waaraan zorgverleners moeten voldoen om kwalitatief goede zorg te verlenen. Na autorisatie van de richtlijn
door een beroepsvereniging, wordt de richtlijn gezien als deel van de ‘professionele standaard'. Aangezien de
aanbevelingen hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de ‘gemiddelde patiënt', kunnen zorgverleners op basis van
hun professionele autonomie waar nodig afwijken van de richtlijn. Afwijken van richtlijnen kan in bepaalde
situaties zelfs noodzakelijk zijn. Wanneer van de richtlijn wordt afgeweken, dient dit beargumenteerd en
gedocumenteerd te worden.
1.9 Procedure herziening
Jaarlijks wordt door de commissie richtlijnen van de Nederlandse Internisten Vereniging bepaald of
actualisatie van de richtlijn nodig is.
14
Hoofdstuk 2. Diagnostiek
Uitgangsvraag
Welke diagnostiek dient plaats te vinden bij acuut in het ziekenhuis/verpleeghuis opgenomen oudere
patiënten die nieuwe of verergerende slaapproblemen melden alvorens de diagnose ‘nieuwe of verergerende
slaapproblemen’ te stellen?
Samenvatting van de literatuur
De literatuursearch leverde 365 mogelijk relevante artikelen op (zie bijlage 2). Na selectie op basis van
abstract bleven 25 artikelen over, waarbij de meeste artikelen afvielen omdat ze niet over oudere patiënten
handelden of er geen sprake was van evaluatie van de diagnostische accuratesse van een meetinstrument.
Deze 25 artikelen werden fulltext opgevraagd. Een aantal artikelen bleek niet in Nederland opvraagbaar.(11-
13) Derhalve zijn 22 artikelen fulltext beoordeeld op kwaliteit en inhoud. Deze zijn vermeld in bijlage 4.
Verreweg de meeste artikelen bleken alsnog niet te voldoen aan de voorwaarden om de uitgangsvraag te
beantwoorden. Deze artikelen zijn alsnog geëxcludeerd.(14-32) De (n= 3) overgebleven artikelen staan
onderstaand beschreven.
Amir et al. onderzochten 74 oudere ambulante patiënten die waren verwezen naar een afdeling cardiologie of
een slaapcentrum. Het doel van dit onderzoek was het vergelijken van de diagnostische accuratesse van een
pulse oximeter op de vinger met polysomnografie om sleep disordered breathing te diagnostiseren.(33) Het
onderzoek duurde 1 nacht en er werd gekeken naar Cheyne-Stokes ademhaling, de apnea-hypopnea index
(bij een drempelwaarde van 15 punten), respiratory events en de slaapwaaktijd.
De gemiddelde leeftijd van de patiënten was echter 65 jaar (sd 14, range 27-100 jaar); de onderzoekspopulatie
bestond dus niet alleen uit ouderen en er zijn, mede door het beperkte aantal, geen separate analyses voor
ouderen gedaan. Ook was er waarschijnlijk niet altijd sprake van nieuwe of verergerende slaapproblemen.
Met extrapolatie van de gevonden resultaten naar de doelgroep van de richtlijn moet daarom zorgvuldig
worden omgegaan.
Dit onderzoek heeft een lage kwaliteit van bewijs, omdat er veel mogelijke bias in de selectie van patiënten zit
en er sprake is van behoorlijke uitval (10 patiënten bij een looptijd van 1 nacht). De uitkomstmaten lijken
bovendien vrij willekeurig gekozen en er is mogelijk sprake van selectieve rapportage. De studie is mogelijk
beïnvloed door de financier (industrie). De resultaten uit dit onderzoek zijn vooral gericht op
slaapademhalingsproblematiek, bijv. Cheyne Stokes ademhaling (sensitiviteit 0,92 (95%BI: 0,79-0,98);
specificiteit 0,94 (95%BI: 0,80-0,99)) en apnea-hypopnea index (sensitiviteit 0,98 (95%BI: 0,87-1,00);
specificiteit 0,96 (95%BI: 0,80-0,99)).
Frohnhofen et al. onderzochten in een dwarsdoorsnede onderzoek de bruikbaarheid van de Epworth
Sleepiness Scale (ESS) bij geriatrische patiënten.(34) In dit onderzoeken includeerden zij 458 patiënten die
waren verwezen naar een geriatrische afdeling. Patiënten met intensive care opname of anderszins in een te
kritieke toestand werden niet geïncludeerd. Bij de patiënten werd onderzocht of zij zelfstandig de ESS
15
vragenlijst konden invullen. De gemiddelde leeftijd van de patiënten in de onderzoeksgroep was 82 jaar (sd 8,
range 61-100), van 50% van de patiënten werd vastgesteld dat zij tot de categorie ‘kwetsbare ouderen’
behoorden en nog eens 41% was dement. Er bestond ook veel comorbiditeit, zoals hypertensie, ernstige
gezichts- of gehoorstoornis, hartfalen, diabetes en atriumfibrilleren. De populatie sluit qua leeftijd en
comorbiditeit goed aan bij de populatie die van belang is voor de richtlijn, alleen is er waarschijnlijk geen
sprake van nieuwe of verergerende slaapproblemen bij de patiënten in het onderzoek (dit staat niet expliciet
vermeld). Het is mogelijk dat de resultaten van het onderzoek anders zijn bij patiënten die wel nieuwe of
verergerende slaapproblemen hebben. Van alle patiënten in het onderzoek was 36% in staat de ESS compleet
in te vullen, 26% had beperkte problemen met het invullen van de vragenlijst en 38% van de patiënten was
niet in staat de ESS in te vullen. Slecht invullen van de vragenlijst was geassocieerd met hoge leeftijd, lage
ADL-vaardigheden (algemene dagelijkse levensverrichtingen), de aanwezigheid van een lichamelijke
beperking, dementie, hartfalen of COPD (chronisch obstructieve longziekte). In dit onderzoek is de
diagnostische accuratesse van de ESS niet onderzocht, maar de resultaten van dit onderzoek kunnen mogelijk
toch relevant zijn omdat dit implicaties kan hebben voor de toepasbaarheid van vragenlijsten in de
geriatrische zorg.
Skibitsky et al. onderzochten patiënten ouder dan 65 jaar, die waren opgenomen in een revalidatie-
instelling.(35) Dit betreft een post-hoc analyse van twee eerdere studies. Patiënten die te ziek waren voor het
onderzoek, met een transfer of ontslag uit de revalidatie-instelling, met dreigend gedrag, een ernstige
cognitieve beperking of bij wie geen screening binnen een week na opname was gedaan, werden niet
geïncludeerd in het onderzoek. Het doel van het onderzoek was het testen van een instrument om slapen
overdag te onderzoeken bij oudere patiënten tijdelijk verblijvend in een revalidatie-instelling. In het
onderzoek werden 226 patiënten met een gemiddelde leeftijd van 80 jaar (sd 7 jaar) geïncludeerd, 65% van
hen was man. Patiënten vulden de vragenlijsten van de Epworth Sleepiness Scale en de Pittsburgh Sleep
Quality Index (PSQI) in. De scores werden vergeleken met actigrafie (meting van beweging). Er was geen
sprake van follow-up.
De kans op vertekening van de resultaten is behoorlijk groot, er was sprake van een aanzienlijke
patiëntenselectie en er was bijvoorbeeld geen informatie over slaapgedrag ’s nachts. Verder is niet bekend of
er bij de patiënten in deze studie sprake is van nieuwe of verergerende slaapproblemen. Er werd geen
significante relatie gevonden tussen de beide vragenlijsten en objectief slapen overdag, wel met de
subpopulatie die excessief (>15% van de tijd) overdag sliep. Er werd een maximale sensitiviteit van de
vragenlijsten van 50% gevonden bij een specificiteit van 61%.
Conclusies
Omdat dit hoofdstuk een uitgangsvraag betreft op het gebied van diagnostiek, is er bij deze vraag geen
Summary of Findings en geen GRADE Evidence Profile gemaakt (zie inleiding, 1.6.2.).
16
GEEN LEVEL
Er is bij oudere opgenomen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen geen onderzoek van voldoende kwaliteit dat duidelijk aangeeft welke diagnostiek plaats zou moeten vinden.
HOOG
Een derde van de oudere ziekenhuispatiënten is in staat om de Epworth Sleepiness Scale zelfstandig in te vullen. Een kwart van de oudere ziekenhuispatiënten kan dit met hulp. Frohnhofen(34)
Van bewijs naar aanbeveling
De werkgroep vindt het belangrijk om wijzigingen in de ervaren slaap bij opname van acuut opgenomen ouderen in het ziekenhuis te kunnen waarnemen. Dit kan alleen door reeds bij opname vragen te stellen over bestaande slaap en eventuele slaapproblemen en medicatiegebruik met mogelijke invloed op de slaap. Daarnaast vindt de werkgroep het belangrijk om modificeerbare oorzaken van een verminderde ervaren slaapkwaliteit, zoals pijn, te herkennen, zodat deze oorzaken opgelost kunnen worden en de slaapkwaliteit zonder medicamenteuze interventie kan verbeteren. Door het ontbreken van gevalideerde methoden om subjectieve slaapproblemen te objectiveren, is het navragen van de slaapkwaliteit bij de patiënt de enige mogelijkheid om nieuwe of verergerende slaapproblemen te diagnostiseren. Slaapmisperceptie (paradoxale insomnie) komt veel voor onder ouderen; er is dan een discrepantie tussen de door de patiënt ervaren slaap en de door de verpleegkundige geobserveerde slaap. Een slaapprobleem ziet de werkgroep als een subjectieve beleving van de slaap.
Aanbevelingen (zowel voor ziekenhuis als verpleeghuis)
STERK Bij oudere opgenomen patiënten dienen bij opname vragen gesteld te worden over bestaande slaapproblemen en medicatie die de slaap mogelijk beïnvloedt (zie voor een lijst met voorbeeldvragen bijlage 10) en een eventueel delier in het verleden. Bij oudere opgenomen patiënten dient vervolgens dagelijks naar de ervaren slaap te worden gevraagd.
STERK Bij oudere opgenomen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen dienen de oorzaken hiervan te worden onderzocht. Bij pijn dient dagelijks de pijn VAS-score te worden geëvalueerd.
STERK Bij oudere opgenomen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen dient de door de patiënt ervaren slaap dagelijks te worden geëvalueerd (bijvoorbeeld middels een VAS-score). Ook dient de slaap te worden beoordeeld door observatie en gerapporteerd door de verpleging.
CONDITI-ONEEL
Bij slaapmisperceptie is extra observatie gedurende de nacht aangewezen. Bij blijvende discrepantie tussen de door de patiënt ervaren slaap en de door de verpleging geobserveerde slaap kan objectivering van de slaapduur, bijvoorbeeld middels actigrafie (actiwatch), verder richting geven aan de eventuele behandeling. Dit is vooral van belang bij patiënten bij wie extra voorzichtigheid is geboden bij eventuele medicamenteuze interventies.
17
Hoofdstuk 3. Behandeling
Uitgangsvragen
Welke niet-farmacologische interventies zijn zinvol voor acuut in het ziekenhuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke niet-farmacologische interventies zijn zinvol voor tijdelijk in het verpleeghuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke farmacologische interventies zijn zinvol voor acuut in het ziekenhuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Welke farmacologische interventies zijn zinvol voor tijdelijk in het verpleeghuis opgenomen oudere patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen?
Methode
Om deze uitgangsvragen te beantwoorden werd een uitgebreide literatuursearch gedaan (zie bijlage 2). Er
bleken geen goede systematische reviews te zijn, derhalve is een eigen systematische review uitgevoerd. De
literatuursearches voor de beide vragen over niet-farmacologische interventies (dus in ziekenhuis en in
verpleeghuis) zijn uitgevoerd middels één literatuursearch. Datzelfde geldt voor de beide vragen over
farmacologische interventies. Deze beide literatuursearches leverden 199 respectievelijk 202 mogelijk
relevante artikelen. Deze searches werden vervolgens samengevoegd, waarna een eerste selectie plaatsvond
op basis van abstract. Hierbij bleven 81 artikelen over die werden opgevraagd. De meeste artikelen vielen af
omdat ze niet over de juiste populatie gingen (geen merendeel oudere patiënten, of geen nieuwe of
verergerende slaapproblemen (maar veelal bestaande problemen zoals OSAS)), omdat geen interventie werd
bestudeerd (maar bijvoorbeeld meer epidemiologisch onderzoek over prevalentie van slaapproblematiek) of
omdat het geen systematisch onderzoek betrof.(36-43) Derhalve zijn 72 fulltext beoordeeld op kwaliteit en
inhoud. Deze zijn vermeld in de evidence tabel in bijlage 4. Een aantal artikelen is daarna alsnog geëxcludeerd,
omdat het onderwerp niet aansloot bij de uitgangsvraag of omdat het geen systematisch opgezet onderzoek
betrof.(44-90) De overgebleven artikelen staan onderstaand beschreven per onderwerp. Additioneel werd
gezocht naar evidence voor de effectiviteit van zopiclon. Dit leverde 34 abstracts; na selectie bleef één artikel
over, dat onderstaand beschreven staat. (91)
Resultaten
Overall kwaliteit
Er is sprake van een grote diversiteit aan studies, die niet gecombineerd kunnen worden vanwege de
heterogeniteit in populaties en inhoud van interventies. De algehele kwaliteit van het bewijs is laag en de
gevonden evidence is maar zeer beperkt toepasbaar op onze populatie met nieuwe of verergerende
slaapstoornissen. Het verder doorvoeren van de GRADE systematiek (met behulp van evidence profielen en
summary of findings) is derhalve niet zinvol.
18
3.1. Ziekenhuis
Niet-farmacologische interventies Vier studies beschreven niet-farmacologische interventies in het ziekenhuis.(92-95) Het onderzoek van Azad
et al. handelde daarnaast ook over farmacologisch ingrijpen.(93)
Agostini et al. onderzochten de effecten van een computer-based interventie op de frequentie van
voorschrijven van sedativa/hypnotica bij oudere opgenomen patiënten.(92) Dit artikel beantwoordt niet
zozeer de vraag of interventies nuttig zijn voor patiënten, maar beschrijft wel de invloed van een digitale tool
op het voorschrijfgedrag van sedativa/hypnotica. In dit prospectieve voor-na onderzoek is gekeken naar het
voorschrijfgedrag voor en na invoering van een decision support tool die aanbevelingen geeft voor
medicamenteuze en niet-medicamenteuze interventies bij oudere patiënten bij het invoeren van een recept
voor difenhydramine of diazepam.
De kwaliteit van dit onderzoek is laag, doordat er geen vergelijking tussen verschillende groepen patiënten is,
er is een kans op vertekening van de resultaten door andere oorzaken dan de decision support tool en er is een
reële kans op wegebben van het gevonden effect na gewenning aan de interventie. Aan het onderzoek namen
25.509 patiënten deel, met een gemiddelde leeftijd van 76 jaar (sd 7). Het aantal voorschriften daalde na de
interventie van 18% naar 15% (OR 0,82; 95%BI: 0,76 tot 0,87; 18% reductie).
Azad et al. onderzochten de attitude van patiënten ten aanzien van farmaceutische en niet-farmaceutische
interventies bij patiënten die met benzodiazepines werden behandeld.(93) Ook dit onderzoek sluit niet echt
aan bij de uitgangsvraag naar de effectiviteit van niet-medicamenteuze maatregelen, maar kan toch relevant
zijn omdat de houding van patiënten bij een gebleken effectiviteit belangrijk is voor implementatie van
dergelijke maatregelen. Deze studie is eveneens van lage kwaliteit, omdat er geen sprake is van vergelijkend
onderzoek en de kans op vertekening fors is door de mogelijkheid van sociaal wenselijke antwoorden. Bij
deze survey zijn opgenomen patiënten in een derdelijns ziekenhuis geïncludeerd die zelf rapporteerden
slaapproblemen te hebben, waarvoor zij al benzodiazepines gebruikten. Patiënten met ernstige psychiatrische
stoornissen, opname op de intensive care, met een trauma of met angst of comorbiditeit die de
communicatie nadelig beïnvloedt, werden geëxcludeerd. Er werden 100 patiënten geïnterviewd, 51% van hen
was jonger dan 65 jaar en 15% was ouder dan 75 jaar. Van de patiënten had 73% inslaapproblemen, 54% een
doorslaapprobleem en 32% was ’s ochtends te vroeg wakker. De belangrijkste resultaten ten aanzien van de
attitude over farmacologische en niet-farmacologische interventies bij patiënten die met benzodiazepines
werden behandeld staan vermeld in onderstaande tabel:
Stelling Positieve mening patiënten
Benzodiazepines helpen wel 79%
Bijwerkingen van benzodiazepines kunnen optreden 44%
Benzodiazepines werken beter dan niet-farmacologische interventies 32%
Niet-farmacologische interventies zijn gezonder 82%
Het accepteren van niet-farmacologische interventies 67%
19
Ryu et al. voerden een randomised clinical trial (RCT) uit om de invloed van muziek op slaap te onderzoeken
bij patiënten na een cardiologische ingreep op de intensive care.(94) Het betreft een onderzoek van matige
kwaliteit, want er was sprake van een zeer geselecteerde patiëntengroep, er was geen inclusie van
opeenvolgende patiënten, blindering was niet gegarandeerd, er was geen follow-up en maar één meting en
sociaal wenselijke antwoorden waren mogelijk. Slechts een beperkt deel van de patiënten is oudere, en er is
geen separate analyse voor oudere personen gedaan (dat is op basis van de gegevens uit het artikel ook niet te
realiseren). In het onderzoek zijn 58 patiënten geïncludeerd, hun gemiddelde leeftijd is 61 jaar. Patiënten in
de interventiegroep kregen ‘slaapverwekkende muziek’ ’s avonds via oordopjes gedurende 53 minuten en een
verduisterende oogbandage. Patiënten in de controlegroep kregen alleen oordopjes (dus zonder muziek) en
eveneens een verduisterende oogbandage.
Er werd gekeken naar de slaapduur en de slaapkwaliteit (Verran and Synder-Halpern scale (VSH, range 0-80
punten), uitgevraagd door een getrainde verpleegkundige aan de patiënt. In de interventiegroep sliepen de
patiënten gemiddeld 279 minuten in vergelijking met 243 minuten in de controlegroep (p=0,002). De
slaapkwaliteit (VSH) was 36 punten in de interventiegroep en 29 punten in de controlegroep (p<0,001). Deze
verschillen wordt door de richtlijnwerkgroep niet klinisch relevant geacht. Bovendien is de zeer selectie
populatie in deze studie niet geschikt om te extrapoleren naar de doelgroep van deze richtlijn.
Toublanc et al. onderzochten in een RCT de invloed van assist-control ventilatie versus low level pressure support
ventilatie op de slaapkwaliteit bij geïntubeerde intensive-care patiënten.(95) Omdat er geen blindering werd
toegepast, slechts een zeer beperkt aantal patiënten werd bestudeerd, en er veel kans op vertekening van de
resultaten was, werd dit onderzoek als van lage kwaliteit gegradeerd. In het onderzoek werden volwassen
geïntubeerde patiënten met een chronische longziekte (mechanische ventilatie) geïncludeerd. Aan het
onderzoek namen 20 patiënten deel met een gemiddelde leeftijd van 65 jaar (range 42-81 jaar), voornamelijk
patiënten met bestaande COPD en een nieuwe pulmonaire infectie. Patiënten kregen gedurende één nacht
alternerend 4 uur assist-control ventilatie (10 ml/kg, 12/minuut, verhoogd tot verdwijnen inademingsarbeid)
en 4 uur low-level pressure support (spontane ademhaling met inspiratoire pressure (6 cm H2), 7200 PB, 5
l/minuut). De effectiviteit werd geëvalueerd aan de hand van polysomnografie en de eigen score van de
patiënt zelf (score 0 bij geen slaap, tot 2 bij goede ervaren slaap). Er werden geen significante verschillen in
slaaparchitectuur gevonden.
Conclusies
LAAG
Het is mogelijk dat een digitale decision support tool het aantal voorschriften van sedativa/hypnotica bij oudere opgenomen patiënten in het ziekenhuis doet dalen. Lange termijn effecten van deze interventie zijn vooralsnog niet bekend. Agostini (92)
LAAG Er zijn aanwijzingen dat in het ziekenhuis opgenomen patiënten met bestaande
20
slaapproblemen waarvoor zij reeds benzodiazepines gebruiken, positief staan ten opzichte van niet-farmacologische interventies daar zij deze als gezonder beschouwen t.o.v. benzodiazepine gebruik. Ook zijn de patiënten in deze studie van mening dat benzodiazepines werken tegen bestaande slaapproblemen. Azad (93)
Algehele kwaliteit van bewijs = LAAG
Farmacologische interventies Vier onderzoeken beschreven farmacologische interventies in het ziekenhuis.(93, 96-98) Het onderzoek van
Azad et al. is in de vorige paragraaf reeds beschreven.(93)
Andrade et al. onderzochten de effectiviteit en veiligheid van orale melatonine bij zieke patiënten met een
acuut slaapprobleem.(96) In deze dubbelblinde RCT werden opeenvolgende in het ziekenhuis opgenomen
patiënten met ten minste twee weken bestaande slaapproblemen (>30 minuten inslaaptijd en klachten)
geïncludeerd. Ondanks het onderzoeksdesign is de studie van lage kwaliteit, omdat er maar een beperkt
aantal patiënten in participeerde en er sprake was van onvergelijkbaarheid van de interventie- en
controlegroep (in leeftijd, geslacht, primaire aandoening, duur en intensiteit gebruik interventie en placebo).
Bovendien is de studie gefinancierd door de farmaceutische industrie, en sluit de onderzoeksgroep niet
geheel aan bij de uitgangsvraag (geen separate analyse voor ouderen). Patiënten in de interventiegroep kregen
melatonine 3 mg, één tot vier capsules per nacht, gedurende acht tot zestien dagen. Patiënten in de
controlegroep kregen een placebo. In het onderzoek namen 33 patiënten deel, hun gemiddelde leeftijd was
56 jaar. De patiënten waren opgenomen met diverse aandoeningen (bijv. cardiovasculaire, hematologische,
hepatologische, of pulmonaire aandoening). De tijd tot inslapen was in de melatoninegroep 0,3 uur (sd 0,2) in
vergelijking met 1,0 uur (sd 1,0) in de placebogroep (p=0,05). Patiënten rapporteerden een verbetering van
respectievelijk 2,5 (sd 1,0) en 1,6 (sd 1,3) op een vijfpuntsschaal (p=0,03). De richtlijnwerkgroep acht deze
verschillen klinisch relevant.
Corbett et al. onderzochten patiëntenvoorkeuren voor dexmedetomidine of propofol bij mechanische
ventilatie op de intensive care.(97) In deze RCT werden patiënten geïncludeerd na een electieve
cardiologische ingreep, bij wie verwacht werd dat mechanische ventilatie binnen 24 uur geïndiceerd was. De
studie is van matige kwaliteit, omdat er geen sprake is van blindering en niet alleen ouderen in het onderzoek
werden geïncludeerd (en er geen separate analyse voor ouderen is). Het onderzoek is uitgevoerd bij een zeer
specifieke populatie, waarbij deze resultaten niet geëxtrapoleerd kunnen worden naar andere groepen
patiënten. In het onderzoek werden 89 patiënten geïncludeerd, met een gemiddelde leeftijd van 63 jaar.
Patiënten in de interventiegroep kregen dexmedetomidine (1 μg/kg laaddosis i.v. in 15 minuten, daarna 0,4
μg/kg/uur i.v.). Patiënten in de controlegroep kregen propofol (5 μg/kg/minuut i.v. getitreerd binnen range
0,2-0,7 μg/kg/uur of 5-75 μg/kg/minuut i.v.). De duur van het onderzoek bedroeg maximaal 48 uur. In dit
onderzoek is vooral ook gekeken naar angst en communicatiemogelijkheden. Deze uitkomsten zijn voor deze
evidence review niet van belang. Omtrent slaapparameters werd er geen verschil gevonden tussen beide
21
groepen op de vraag ‘How easy was it to sleep?’ De zeer specifieke populatie van deze studie maakt gebruik
van dit onderzoek voor de doelgroep van deze richtlijn niet mogelijk.
Het onderzoek van Sunami et al. tenslotte onderzocht het effect van fluvoxamine bij CVA-patiënten met een
depressie op hun depressie en op slaapproblemen.(98) Deze studie kent een zeer grote kans op bias, omdat
er geen sprake is van randomisatie, geen blindering en de mogelijke onvergelijkbaarheid van de beide
groepen. Daarnaast namen maar zeer weinig patiënten deel. Het onderzoek is derhalve van zeer lage
kwaliteit. Patiënten in de interventiegroep kregen fluvoxamine getitreerd tot 75 mg/dag 1dd gedurende vier
weken. Patiënten in de controlegroep kregen geen interventie. In het onderzoek participeerden 19 patiënten
met een gemiddelde leeftijd van 75 jaar. Er werd gekeken naar veranderingen op de Pittsburgh Sleep Quality
Index en naar depressieschalen en endogene melatonineproductie. In de interventiegroep was er wel een
verschil met baseline (PSQI van 10,3 naar 5,1; 6,2 en 5,0 na één, twee respectievelijk vier weken (p<0,05)),
voor de controlegroep werd geen significant verschil vastgesteld. Er werd geen directe vergelijking tussen de
groepen gedaan; dit zou waarschijnlijk leiden tot geen verschil tussen beide groepen.
Sivertsen et al. voerden een dubbelblinde placebogecontroleerde RCT uit onder 46 patiënten ouder dan 55
jaar met langer durende primaire insomnia (91). In dit onderzoek werden patiënten uit de algemene bevolking
gerecruteerd, die een interventie kregen gedurende 6 weken (cognitieve therapie, zopiclon of placebo),
waarna na 6 maanden follow-up plaatsvond. De patiënten in het onderzoek hadden gemiddeld 14 jaar
insomnia en waren niet opgenomen in het ziekenhuis. Hierdoor is de onderzoekspopulatie niet vergelijkbaar
met die in de richtlijn, zodat de resultaten van dit onderzoek niet geëxtrapoleerd kunnen worden.
Conclusies
LAAG
Er zijn aanwijzingen dat in het ziekenhuis opgenomen patiënten met bestaande slaapproblemen waarvoor zij reeds benzodiazepines gebruiken, positief staan ten opzichte van niet-farmacologische interventies daar zij deze als gezonder beschouwen t.o.v. benzodiazepine gebruik. Ook zijn de patiënten in deze studie van mening dat benzodiazepines werken tegen bestaande slaapproblemen. Azad (93)
LAAG
Melatonine lijkt effectief in het bekorten van de inslaaptijd en het verbeteren van de subjectieve en objectieve slaapkwaliteit van patiënten die opgenomen zijn in het ziekenhuis en een slaapprobleem hebben. Het is niet bekend of dit ook geldt voor oudere opgenomen patiënten. Andrade (96)
Algehele kwaliteit van bewijs = LAAG
Van bewijs naar aanbeveling
Een slaapprobleem is slecht voor de gezondheid en kan gepaard gaan met (verergering van) pijn, hoofdpijn, depressie, geheugenstoornissen, vermoeidheid, emotionaliteit, hypertensie en diabetes. Bovendien is een
22
slaapprobleem gerelateerd aan een slecht herstel van acuut zieken op een somatische afdeling van een ziekenhuis. Adequate behandeling van een acuut slaapprobleem is daarom volgens de werkgroep nuttig voor het herstel (of behoud) van de algemene gezondheid. Er zijn geen direct vergelijkende onderzoeken waarin de effectiviteit van benzodiazepines wordt vergeleken met melatonine voor de behandeling van acute slaapproblemen bij oudere opgenomen patiënten. Er is geen onderzoek van goede kwaliteit dat een positief effect van benzodiazepines, zopiclon en zolpidem laat zien voor de behandeling van acute slaapproblemen bij oudere opgenomen patiënten. Ook in buitenlandse richtlijnen is geen evidence gevonden. Des te opvallender is het dat benzodiazepines op grote schaal voorgeschreven worden.(99) Wel is er onderzoek voorhanden vanuit de chronische slaapstoornissen ten aanzien het gebruik van benzodiazepines. Het gebruik van slaapmedicatie (met name bij gebruik van (langwerkende) benzodiazepines) is geassocieerd met veiligheidsrisico’s (met name vallen) en problemen gedurende gebruik tijdens een langere periode dan enkele dagen (gewenning met als gevolg een verminderde effectiviteit bij gelijkblijvende dosis, en verslaving). De werkgroep is dan ook van mening dat met het voorschrijven van slaap bevorderende medicatie uiterst terughoudend moet worden omgegaan. Er wordt daarom in de aanbevelingen voorrang gegeven aan het achterhalen van de oorzaak van het ervaren slaapprobleem (en het zo mogelijk verhelpen daarvan), psycho-educatie en niet-medicamenteuze (slaaphygiëne) maatregelen. Bij acuut opgenomen patiënten die ontvangen slecht nieuws als oorzaak voor het slaapprobleem noemen, wordt een (aantal) nacht(en) slecht slapen als normaal fenomeen gezien. Dit is echter over het algemeen geen reden om van de geformuleerde aanbevelingen af te wijken ten aanzien van het gebruik van medicatie.
Aanbevelingen (voor het ziekenhuis)
STERK Bij een vastgesteld nieuw of verergerend slaapprobleem bij oudere opgenomen patiënten dient de oorzaak hiervan zo mogelijk te worden achterhaald en weggenomen (zie ook bijlage 10). Overweeg de eventuele aanwezigheid van een chronisch slaapprobleem.
STERK Een nieuw of verergerend slaapprobleem wordt in eerste instantie niet-medicamenteus behandeld. Hierbij is aandacht voor slaaphygiëne (zie voor maatregelen die hieronder verstaan worden bijlage 11) en psycho-educatie. De effectiviteit hiervan wordt dagelijks geëvalueerd (bijvoorbeeld middels een VAS-schaal). Slaap belemmerende medicatie wordt zo mogelijk gestaakt.
STERK Het wordt aanbevolen dat (ziekenhuis)afdelingen een beleid hebben voor het bevorderen van een goede nachtrust (bijvoorbeeld ten aanzien van het lopen van nachtrondes en de beschikbaarheid van extra dekens). Ook behoren er mogelijkheden te zijn om de temperatuur van de ruimtes te beïnvloeden (zie ook bijlage 11).
STERK Bij patiënten die vanwege een slaapprobleem bij opname reeds medicatie gebruiken, dient het gebruik geëvalueerd en zonodig gecontinueerd te worden. Het gebruik van meerdere soorten benzodiazepines wordt afgeraden.
CONDITI-ONEEL
Bij een vastgesteld nieuw of verergerend slaapprobleem bij oudere opgenomen patiënten worden gedurende de eerste twee nachten geen medicamenteuze maatregelen gericht op de slaap genomen. Indien het slaapprobleem na adequate niet-medicamenteuze maatregelen na twee nachten persisteert, kunnen medicamenteuze maatregelen worden genomen.
STERK Het gebruik van langwerkende benzodiazepines (met een halfwaardetijd van langer dan 12 uur (zie bijlage 12)) wordt afgeraden, vanwege de hiermee gepaard gaande risico’s. Het gebruik van benzodiazepines wordt niet aanbevolen; bij patiënten met ernstige longproblematiek worden benzodiazepines afgeraden, vanwege het risico van ademdepressie.
23
CONDITI-ONEEL
Indien medicatie ter behandeling van het slaapprobleem wordt voorgeschreven, dient de voorschrijftermijn hiervan beperkt te zijn en het effect dagelijks te worden geëvalueerd (bijvoorbeeld middels een VAS-schaal). Tijdens opname gestarte medicatie ter behandeling van het slaapproblemen dient ten minste 1-2 dagen voor ontslag te zijn gestaakt.
CONDITI-ONEEL
Indien medicatie ter behandeling van het slaapprobleem wordt overwogen, is melatonine het middel van eerste keus (dagelijks op hetzelfde tijdstip).
STERK In de overdracht naar de eerste lijn wordt het slaapprobleem en de gekozen aanpak vermeld.
3.2. Verpleeghuis
Niet-farmacologische interventies Twaalf onderzoeken richtten zicht op niet-farmacologische interventies in de verpleeghuis setting.(54, 100-
110)
Alessi et al. onderzochten de effecten van een multidimensionele interventie gericht op verschillende factoren
voor verstoorde slaap in een verpleeghuis.(100) De studie betreft een RCT onder bewoners van vier
verpleeghuizen in de USA van mensen met een verstoorde slaap (≥15% slaap overdag, ≤80% slaap ‘s
nachts). De studie is van matige kwaliteit, omdat er geen sprake is van blindering. Patiënten in de
interventiegroep werden overdag gestimuleerd om uit bed te blijven, kregen ten minste 30 minuten per dag
buiten zonlichtexpositie en namen drie maal per dag aan een (fysiek) activiteitenprogramma. In de avond
kregen zij minder geluid, minder licht en persoonlijke zorg. ’s Nachts was er sprake van minimaal licht en
geluid en werden patiënten verzorgd als de patiënt wakker was en niet op gezette tijden. Patiënten in de
controlegroep kregen ‘usual care’. De effectiviteit werd geëvalueerd aan de hand van actigrafie, pulsoximetrie
en observatie van het gedrag. In het onderzoek namen 118 patiënten deel; de gemiddelde leeftijd was 86 jaar
(sd 9). Een groot deel van de patiënten was dement of had een delirium. Er was niet specifiek sprake van een
nieuw of verergerend slaapprobleem. Er werden geen significante verschillen gevonden in slaaptijd ’s nachts,
het aantal keren dat een patiënt ontwaakte ’s nachts en het percentage slaap ’s nachts. Gemiddeld waren
patiënten in de controlegroep langer wakker ’s nachts als ze wakker waren (13,8 versus 9,8 minuten; p=0,042)
en sliepen patiënten overdag in de interventiegroep minder (21% versus 30%; p<0,001).
In het onderzoek van Ancoli-Israel et al. werd onderzocht of vergroten van de daglichtexpositie de slaap ’s
nachts verbetert en het circadiane ritme normaliseert bij bewoners van een verpleeghuis.(101) Het onderzoek
is een RCT onder bewoners van een verpleeghuis waarbij ‘te zieke’ mensen, en patiënten die bedlegerig
waren, een visuele beperking hadden of niet in staat waren tot communicatie, werden geëxcludeerd. Er is
geen sprake van blindering en er is maar een beperkt aantal patiënten per behandelarm van de studie. De
studiekwaliteit is daarom als laag gegradeerd. Daarnaast is er geen sprake van nieuwe of verergerende
slaapstoornissen. In het onderzoek namen 77 patiënten deel, de gemiddelde leeftijd was 86 jaar (sd 7), 71%
had een score op de MMSE <20 (dementie). De patiënten werden gerandomiseerd in vier
groepen:daglichtlampen ’s avonds, daglichtlampen ’s ochtends, gedimd rood licht ’s avonds met als
controlegroep slaaprestrictie overdag. Als uitkomsten werden de slaaptijden geëvalueerd en werd met
24
actigrafie gemeten. Er werden geen significante verschillen gevonden in slaap ’s nachts of activiteiten
overdag, wel werd een beperkte verbetering van het circadiane ritme gevonden in de groep met lichtexpositie
’s ochtends.
Dowling et al. onderzochten het effect van lichttherapie en melatonine op het circadiane ritme en het
slaapritme bij patiënten met M. Alzheimer.(54) In deze RCT werden bewoners van twee verpleeghuizen met
M. Alzheimer en een verstoord rust-activiteitenritme geïncludeerd. De studie is van lage kwaliteit, omdat er
geen sprake is van blindering, het om een beperkt aantal patiënten gaat en het niet duidelijk wordt welk
resultaat van welke interventie komt. Ook is er geen sprake van een nieuw of verergerend slaapprobleem. In
het onderzoek namen 50 patiënten deel, van wie 43 vrouwen. De gemiddelde leeftijd was 86 jaar (sd 9, range
60-100); de leeftijd in de controlegroep was significant lager dan in de interventiegroep. Patiënten in de twee
interventiegroepen kregen ’s ochtends blootstelling aan daglichtlampen (> 2.500 lux) en melatonine (5 mg) ’s
avonds respectievelijk ’s ochtends blootstelling aan daglichtlampen met een placebo ’s avonds. Patiënten in
de controlegroep kregen alleen ‘gewoon’ licht (150-200 lux). De studie duurde 11 weken. Gekeken werd naar
activiteiten en rust middels actigrafie. Er werden geen verschillen gevonden tussen de groepen
daglichtlampen plus placebo en controle en tussen daglichtlampen plus melatonine en daglichtlampen plus
placebo. Bij vergelijking van daglichtlampen plus melatonine met de controlegroep werd wel een verschil
gevonden in met name de slaap overdag.
Een andere studie van Dowling et al. onderzocht de effectiviteit van blootstelling aan daglichtlampen ’s
ochtends in vergelijking met ’s middags en blootstelling aan normaal licht.(102) Deze studie vond geen
significante resultaten voor slaap- en waakparameters. De studie wordt in dit hoofdstuk verder niet
beschreven, omdat sprake is van dubbeling van de gegevens met het eerder beschreven onderzoek van
Dowling et al.(54)
Fetveit et al. onderzochten de duur van het effect van expositie aan daglichtlampen bij patiënten met
dementie.(103, 104) Dit betreft een cohortonderzoek onder 11 patiënten, waarvan twee publicaties zijn
geselecteerd voor deze review. De kwaliteit van de studie is zeer laag, omdat er geen sprake is van een
vergelijkend onderzoek, er geen gecontroleerde omstandigheden zijn en er zeer weinig patiënten deelnemen
aan het onderzoek. De patiënten in het onderzoek waren gemiddeld 86 jaar(sd 9, range 72-101) en hadden
matige tot ernstige dementie en diverse comorbiditeit. De patiënten werden gedurende twee weken
blootgesteld aan twee uur daglichtlampen ’s ochtends (6.000-8.000 lux), waarbij met statusonderzoek en
actigrafie werd geëvalueerd. De auteurs concluderen dat de slaapefficiëntie verbeterde met 13% en dat de
inslaapduur een uur korter was (niet significant). Ook geven zij aan dat het effect tot twaalf weken aan houdt.
Kritisch bezien moet echter worden geconcludeerd dat deze verbanden niet zijn aangetoond in dit
onderzoek.
Mishima et al. onderzochten de slaapbevorderende werking van passieve lichaamsverwarming bij oudere
patiënten met vasculaire dementie en insomnia.(105) In dit onderzoek werden 13 patiënten > 70 jaar
(gemiddelde leeftijd 77 jaar) geïncludeerd, die gedurende 13 dagen een protocol doorliepen: 7 dagen
25
prestudie, dan 3 dagen baseline (niet slapen buiten de slaapkamer, verlichting < 10 lux in slaapperiode,
urineren voor slapen), daarna 2 dagen passieve lichaamsverwarming (half uur in bad 40 graden, 2 uur voor
slapen gaan), dan nog 1 dag postmeting. Geëvalueerd werd met behulp van actigrafie, melatoninespiegels en
meting van het hartritme. De kwaliteit van deze studie was zeer laag, omdat er geen sprake was van een
controlegroep, zeer weinig patiënten waren geïncludeerd en er geen sprake was van gecontroleerde
omstandigheden Er bestaat een grote kans dat de gevonden resultaten het gevolg zijn van toeval of andere
interventies dan de passieve lichaamsverwarming. De meeste resultaten waren niet statistisch significant; de
tijd om in slaap te komen nam af van gemiddeld 27 minuten naar gemiddeld 16 minuten (p < 0,02). Dit
verschil is volgens de richtlijnwerkgroep niet klinisch relevant.
Molinari et al. onderzochten in een pilot onderzoek of mental health assessment het gebruik van
psychoactieve middelen zou kunnen verminderen.(106) In dit onderzoek werden 23 nieuwe
verpleeghuisbewoners geïncludeerd in de interventiegroep; zij werden vergeleken met 25 controlebewoners.
94% van de patiënten was ouder dan 60 jaar. De patiënten in de interventiegroep kregen ‘mental health
assessment’, dit was niet specifiek gericht op slaapproblemen. De patiënten in de controlegroep kregen deze
interventie niet. Medicatievoorschriften van psychofarmaca werden geëvalueerd. De studie was van lage
kwaliteit, omdat er geen sprake was van randomisatie en er een verschil was tussen de patiënten in de
interventie- en de controlegroep. Bovendien was het aantal patiënten in de beide groepen niet erg hoog. In de
interventiegroep stopte één patiënt met het gebruik van slaapmiddelen, in de controlegroep was dat geen
patiënt (niet significant). In de assessmentgroep startten twee mensen met slaapmedicatie (9%), in de
controlegroep waren dit er tien (40%) (p = 0,013). Deze resultaten geven eigenlijk geen antwoord op de
uitgangsvraag.
In het onderzoek van Richards et al. werd het effect van krachttraining, looptraining, het aanbieden van
sociale activiteiten en de combinatie daarvan onderzocht op de nachtelijke slaap.(107) Dit onderzoek betreft
een RCT onder bewoners van 13 verpleeghuizen in de VS, bij bewoners ≥ 55 jaar, met een MMSE-score
tussen 4 en 29, die minder dan zeven uur ’s nachts slapen en meer dan 30 minuten overdag. Patiënten met
een niet-stabiele ernstige ziekte werden uitgesloten. In het onderzoek werden 193 deelnemers geïncludeerd,
met een gemiddelde leeftijd van 82 jaar (range 57-90). Er was sprake van veel comorbiditeit. Patiënten
werden gerandomiseerd over vier groepen: fysieke oefening, sociale activiteit, combinatie van beide en usual
care. Met polysomnografie aan het begin en aan het eind van de studie (na 7 weken) werd primair gekeken
naar de totale slaap ’s nachts. Overige slaapparameters waren secundair. De kwaliteit van de studie is matig,
de groepen waren te klein voor een adequate power om de primaire uitkomstmaat te bepalen. Hierdoor zijn
vooral voor-na vergelijkingen gedaan zonder statistische toets tussen de verschillende groepen. Bovendien is
geen sprake van nieuwe of verergerende slaapproblemen. De nachtelijke slaap was in de groep met
combinatie van sociale activiteiten en fysieke oefening 364 minuten in vergelijking met 329 minuten bij usual
care (p = 0,01). Dit verschil wordt niet klinisch relevant geacht door de richtlijnwerkgroep. Vergelijking met
de andere groepen was niet statistisch significant.
26
Het onderzoek van Riemersma et al. richtte zich op de langetermijneffecten van daglichtlampen en
melatonine op het cognitieve systeem bij verpleeghuispatiënten.(108) In deze 2x2 factorial RCT werden 189
verpleeghuispatiënten met een gemiddelde leeftijd van 86 jaar (sd 5,5) geïncludeerd. Van alle patiënten had
92% enige vorm van dementie. Patiënten in de interventiegroepen kregen lichtexpositie tussen 9.00 en 18.00
uur van 1.000 lux en/of melatonine 2,5 mg 1 uur voor bedtijd. Patiënten in de controlegroepen kregen
lichtexpositie op een lagere intensiteit en/of een placebotablet. Primair werd gekeken naar de cognitieve
status met behulp van de MMSE; daarnaast waren en diverse parameters op gebied van gedrag, stemming en
slaap. De studie kent een follow-up van gemiddeld 15 maanden (sd 12 maanden, tot 3,5 jaar). De studie is
van matige kwaliteit, vanwege de behoorlijke kans op verstorende variabelen, vanwege het factoriële design
van het onderzoek. Daarnaast is er een zeer forse drop-out (die overigens niet te voorkomen is in deze
populatie met een lange follow-up). Ook is er geen sprake van nieuwe of verergerende slaapproblematiek. De
slaapefficiëntie bleek beter in de groep met de gecombineerde interventie (licht plus melatonine) (3,5%
verschil, p = 0,01 ten opzichte van de overige groepen). De totale slaapduur was hoger bij lichtexpositie (10
minuten; p = 0,04) en bij melatonine (27 minuten; p = 0,004), maar niet bij de combinatie van beide
interventies.
Sloane et al. onderzochten de effectiviteit van licht met een hoge intensiteit en activiteiten overdag bij
patiënten met dementie.(109) Deze studie betreft een voor-na vergelijking met verschillende interventies die
achtereenvolgens zijn uitgevoerd gedurende drie weken elk: lichtexpositie van 2.500 lux van 7.00 tot 11.00
uur, vervolgens van 16.00-20.00 uur en in de laatste fase de hele dag (7.00-20.00 uur). De controlegroep kreeg
expositie met een lichtintensiteit van 500 lux. De effectiviteit werd bepaald door middel van actigrafie in de
laatste week van elke interventie. Daarnaast werd naar bijwerkingen gekeken. De kwaliteit van het onderzoek
was laag, omdat er geen sprake is van randomisatie en omdat er een grote kans is dat de gevonden resultaten
vertekend zijn door andere omstandigheden dan de interventie. Ook was er geen sprake van nieuwe of
verergerende slaapproblemen. Het aantal uren slaap verschilde statistisch significant tussen de verschillende
groepen: bij ochtendlichtexpositie was dit 5,54 uur, bij avondlicht 5,45 uur, bij lichtexpositie gedurende de
hele dag 5,55 uur en bij standaardlicht 5,36 uur (p = 0,04). Dit verschil is niet klinisch relevant. De overige
resultaten waren niet statistisch significant.
In het onderzoek van Sun et al. ten slotte werd de effectiviteit van HT7 acupressure op de slaapkwaliteit en
insomnia onderzocht.(110) Deze RCT werd uitgevoerd in twee verpleeghuizen in Taiwan, onder patiënten
die ten minste drie maanden in het verpleeghuis verbleven. Patiënten met een ernstige acute ziekte of die
chronisch slaapmiddelen gebruikten werden geëxcludeerd. In het onderzoek namen 50 patiënten deel met
een gemiddelde leeftijd van 70 jaar, van wie 64% een CVA had gehad. Patiënten in de interventiegroep
kregen HT7 acupressure op beide polsen gedurende 5 seconden, dan 1 seconde rust, gedurende 5 minuten
voor bedtijd, 5 weken lang. Patiënten in de controlegroep kregen een ‘placebo’: lichte druk in plaats van
acupressure. De effectiviteit werd bepaald met de Athens Insomnia Scale (AIS). De kans op vertekening is
groot doordat er sprake is van beperkte blindering, het aantal patiënten beperkt is en omdat de resultaten
27
vanwege een andere populatie mogelijk niet extrapoleerbaar zijn naar de Nederlandse situatie. Er werden
lagere scores op de AIS-schaal gevonden in de interventiegroep, vergeleken met de controlegroep. Die
verschillen werden kleiner na afloop van de interventie. Er werd geen statistische toetsing uitgevoerd (en dat
kan ook niet alsnog gedaan worden op basis van de data uit het artikel). De interpretatie van de resultaten is
onduidelijk in het artikel.
Conclusies
LAAG
Er zijn aanwijzingen dat aanpassingen in lichtexpositie (bijvoorbeeld blootstelling aan zonlicht of daglichtlampen overdag of minder lichtexpositie ’s avonds en ‘s nachts) bij patiënten opgenomen in het verpleeghuis de slaapkwaliteit ’s nachts verbeteren en slaap overdag verminderen (onderzocht bij patiënten met een chronisch slaapprobleem). Maar, deze resultaten zijn niet consistent en zijn mogelijk ook te verklaren door andere interventies (bijvoorbeeld meer activiteiten overdag). Alessi, Anconi-Israel, Dowling, Fetveit, Riemersma, Sloane (54, 100, 101, 103, 104, 108, 109)
LAAG
De combinatie van aanpassingen in lichtexpositie en het toedienen van melatonine is mogelijk effectief ter verbetering van de slaapkwaliteit bij patiënten opgenomen in het verpleeghuis, maar niet op de hoeveelheid slaap. Dowling, Riemersma (54, 108)
MATIG
Een multidimensionele interventie (stimulans overdag uit bed te blijven, zonlichtexpositie, activiteitenprogramma en vermindering van prikkels ’s avonds en ‘s nachts) is mogelijk effectief in het verbeteren van de slaap bij patiënten opgenomen in een verpleeghuis met slaapproblemen. Alessi (100)
ZEER LAAG
Passieve lichaamsverwarming lijkt niet effectief in het verbeteren van de slaap bij patiënten opgenomen in een verpleeghuis. Mishima (105)
Algehele kwaliteit van bewijs = LAAG
Farmacologische interventies Zeven onderzoeken bestudeerden de toepassing van farmacologische interventies in het verpleeghuis.(54,
108, 111-115) De studies van Dowling et al. en Riemersma et al. zijn bovenstaand reeds besproken.(54, 108)
Garzan et al. onderzochten het effect van melatonine op slaap en gedrag bij ouderen, waarbij zij ook keken
naar het discontinueren van hypnotica/sedativa.(111) Dit onderzoek betreft een dubbelblinde RCT met
cross-over design, waarbij patiënten van ‘community health centers’ met een leeftijd ouder dan 65 jaar met
insomnia of voorbijgaande slaapproblemen door stress werden geïncludeerd. Patiënten met een ernstige
ziekte of een secundaire slaapstoornis werden geëxcludeerd. Aan het onderzoek namen 22 patiënten deel,
met een gemiddelde leeftijd van 75 jaar; 20 van hen hadden chronische slaapproblemen. Patiënten kregen
gedurende acht weken 5 mg melatonine 1 dd ’s avonds, dan twee weken wash-out en vervolgens acht weken
placebo, met daarbij gedurende het hele traject de stimulans om de dosering hypnotica te reduceren (en
28
controlegroep net andersom). De effectiviteit werd geëvalueerd met de Northside Hospital Sleep Medicine
Institute Test (NHSMI) (scorerange 0-8) en de slagingskans om hypnotica te verminderen. De studie was van
lage kwaliteit omdat er weinig patiënten deelnamen en er een beperkte beschrijving van de resultaten was.
Bovendien was er geen sprake van nieuwe of verergerende slaapproblemen. Er werd geen verschil in
slaapscore gemeten met de NHSMI-test, gevonden tussen baselinemeting en placeboperiode. Wel tussen
melatonineperiode en baselinemeting (gemiddeld verschil 3,7 (sd 0,40; p < 0,005)). Ook was er een
significant verschil in slaapscore tussen melatonine en placebo (gemiddeld verschil 3,4 (sd 0,56 p < 0,025)).
De werkgroep vindt dit verschil klinisch relevant.
Greco et al. onderzochten de associatie tussen het routinegebruik van psychoactieve medicatie en
slaapkwaliteit bij bewoners van een verpleeghuis.(112) Dit onderzoek is een dwarsdoorsnede onder bewoners
van een verpleeghuis die hulp nodig hebben als ze ’s nachts het bed uit moeten. Patiënten werden
geëxcludeerd als ze terminaal waren of bij kortverblijf. De studie is van lage kwaliteit omdat er geen sprake is
van experimenteel design en er ook geen interventie wordt bestudeerd. Bovendien is er waarschijnlijk sprake
van onvergelijkbaarheid van groepen, die niet alleen te verklaren is door het gegeven of iemand
psychoactieve medicatie gebruikt. In het onderzoek namen 210 bewoners deel, met een gemiddelde leeftijd
van 84 jaar (sd 8,3). Van 80% van hen werden data gedurende drie nachten verkregen (inclusiecriterium),
ongeveer 2/3 deel gebruikte psychoactieve medicatie. De slaapkwaliteit werd geëvalueerd met behulp van
actigrafie en was laag in de gehele populatie en leek wat beter in de groep die psychoactieve medicatie
gebruikte, maar er werd geen statistisch significant resultaat gevonden.
In het onderzoek van Li Pi Shan et al. werden de effectiviteit van lorazepam en zopiclone rechtstreeks
vergeleken bij patiënten in een revalidatie-instelling met een beroerte of hersenbeschadiging en klachten van
insomnia.(113) In deze dubbelblinde RCT werden 18 patiënten met een gemiddelde leeftijd van 57 jaar
(range 20-78) gerandomiseerd. De interventie bestond uit zeven dagen 0,5-1,0 mg lorazepam, gevolgd door
zeven dagen 3,75 mg zopiclon. De patiënt was hierbij zelf verantwoordelijk voor de dosering (controlegroep
net andersom). De effectiviteit werd geëvalueerd met de door de patiënt zelf gerapporteerde slaapkwaliteit en
de door de verpleegkundige gerapporteerde slaapduur. De studie was van zeer lage kwaliteit, omdat er geen
sprake was een wash-out periode, omdat er naast farmacologische interventies ook andere maatregelen
werden getroffen. Bovendien waren er maar heel weinig patiënten. In het onderzoek zijn geen significante
verschillen gevonden tussen beide groepen.
Het onderzoek van Rondanelli et al. beschrijft de effectiviteit en veiligheid van de combinatie van
melatonine, magnesium en zink voor het verbeteren van de slaapkwaliteit en alertheid overdag bij ouderen >
70 jaar met primaire insomnia.(114) Dit onderzoek is een dubbelblinde RCT onder verpleeghuispatiënten die
ten minste drie maanden in het verpleeghuis verblijven. Patiënten met een slaapstoornis door een bekende
oorzaak, met een psychiatrische of neurologie diagnose, restless legs of medicatie die het centraal
zenuwstelsel of het slaapwaakritme beïnvloedt, werden geëxcludeerd. Aan het onderzoek namen 43 patiënten
deel met een gemiddelde leeftijd van 78 jaar (sd 4 jaar). Patiënten in de interventiegroep kregen 1 uur voor
29
bedtijd 100 gram peerpulp met toegevoegd 5 mg melatonine, 225 mg magnesium en 11,25 mg zink. Patiënten
in de controlegroep kregen 100 gram peerpulp zonder toevoegingen. Primair werd gekeken naar de
slaapkwaliteit met behulp van de Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). De studie is van hoge kwaliteit, er is
sprake van goede methodologie. Opgemerkt moet echter wel worden dat er geen sprake is van nieuwe of
verergerende slaapproblemen en dat niet af te leiden is welk van de componenten van de interventie in welke
mate bijdraagt aan het resultaat. Het verschil op de PSQI tussen de interventie- en de controlegroep na acht
weken interventie was 6,8 punten (95% BI: 5,1-8,3). In de interventiegroep had 59% een score op de PSQI <
5; in de controlegroep was dit 14% (verschil 45; 95% BI: 20-70).
Het onderzoek van Simpson et al. ten slotte was een secundaire analyse van baseline data voor een RCT,
waarin de voorgeschreven medicatie en het slaapgedrag van verpleeghuisbewoners met dementie werd
beschreven.(115) In dit onderzoek namen 195 bewoners van gemiddeld 80 jaar deel die ten minste 30
minuten sliepen overdag. De meesten hadden een ernstige cognitieve stoornis, 71% gebruikte meerdere
psychotrope geneesmiddelen. Gekeken werd naar medicatiedossiers en actigrafie gedurende vijf dagen en
nachten. De kwaliteit van de studie is laag, omdat er geen interventies worden vergeleken en omdat er sprake
is van een niet geplande analyse (dus geen gecontroleerd onderzoek). Gemiddeld sliepen de patiënten 505
minuten per etmaal, waarvan 70% ’s nachts. Patiënten die SSRI’s gebruikten sliepen ’s nachts 64% versus
72% bij niet-gebruikers (p = 0,005); trazodongebruikers sliepen 78% ’s nachts, in vergelijking met 70% bij
niet-gebruikers (p = 0,04). Overige resultaten waren niet statistisch significant.
Conclusies
LAAG
De combinatie van aanpassingen in lichtexpositie en het toedienen van 2,5-5mg melatonine is mogelijk effectief ter verbetering van de slaapkwaliteit bij patiënten opgenomen in het verpleeghuis, maar niet op de hoeveelheid slaap. Het is niet bekend of dit ook geldt bij nieuwe of verergerende slaapproblemenstoornissen. Dowling, Riemersma (54, 108)
LAAG
Melatonine (5 mg 1dd ‘s avonds) is mogelijk effectief ter bevordering van de slaapkwaliteit bij bewoners van verpleeghuizen. Het is niet bekend of dit ook geldt bij nieuwe of verergerende slaapproblemen. Garzan (111)
MATIG
Een combinatie van 1 dd ’s avonds melatonine 5 mg, magnesium 225 mg en zink 11,25 mg verbetert de slaapkwaliteit bij oudere patiënten, opgenomen in het verpleeghuis, met klachten van insomnia. Het is niet bekend of dit ook geldt bij nieuwe of verergerende slaapproblemenstoornissen. Rondanelli (114)
Algehele kwaliteit van bewijs = LAAG
30
Van bewijs naar aanbeveling
Een slaapprobleem is slecht voor de gezondheid en kan gepaard gaan met (verergering van) pijn, hoofdpijn, depressie, geheugenstoornissen, vermoeidheid, emotionaliteit, hypertensie en diabetes. Bovendien is een slaapprobleem gerelateerd aan een slecht herstel van acute ziekte. Adequate behandeling van een acuut slaapprobleem is daarom volgens de werkgroep nuttig voor het herstel (of behoud) van de algemene gezondheid. Er zijn geen direct vergelijkende onderzoeken waarin de effectiviteit van benzodiazepines wordt vergeleken met melatonine voor de behandeling van acute slaapproblemen bij oudere opgenomen patiënten. Er is geen onderzoek van goede kwaliteit dat een positief effect van benzodiazepines laat zien voor de behandeling van acute slaapproblemen bij oudere opgenomen patiënten. Ook in buitenlandse richtlijnen is geen evidence gevonden. Des te opvallender is het dat benzodiazepines op grote schaal voorgeschreven worden.(99) Wel is er onderzoek voorhanden vanuit de chronische slaapstoornissen ten aanzien het gebruik van benzodiazepines. Het gebruik van slaapmedicatie (met name bij gebruik van (langwerkende) benzodiazepines) is geassocieerd met veiligheidsrisico’s (met name vallen) en problemen gedurende gebruik tijdens een langere periode dan enkele dagen (gewenning met als gevolg een verminderde effectiviteit bij gelijkblijvende dosis, en verslaving). De werkgroep is dan ook van mening dat met het voorschrijven van slaap bevorderende medicatie uiterst terughoudend moet worden omgegaan. Er wordt daarom in de aanbevelingen voorrang gegeven aan het achterhalen van de oorzaak van het ervaren slaapprobleem (en het zo mogelijk verhelpen daarvan) en niet-medicamenteuze (slaaphygiëne) maatregelen.
Aanbevelingen (voor het verpleeghuis)
STERK Bij een vastgesteld nieuw of verergerend slaapprobleem bij oudere opgenomen patiënten dient de oorzaak hiervan zo mogelijk te worden achterhaald en weggenomen (zie ook bijlage 10). Overweeg de eventuele aanwezigheid van een chronisch slaapprobleem.
STERK Een nieuw of verergerend slaapprobleem wordt in eerste instantie niet-medicamenteus behandeld. Hierbij is aandacht voor slaaphygiëne (zie voor maatregelen die hieronder verstaand worden bijlage 11) en psycho-educatie. De effectiviteit hiervan wordt dagelijks geëvalueerd (bijvoorbeeld middels een VAS-schaal). Met name aandacht voor lichaamsbeweging en veel (dag)licht overdag is hierbij nuttig. Slaap belemmerende medicatie wordt zo mogelijk gestaakt.
STERK Het wordt aanbevolen dat verpleeghuizen een beleid hebben voor het bevorderen van een goede nachtrust (bijvoorbeeld ten aanzien van het lopen van nachtrondes en de beschikbaarheid van extra dekens). Ook behoren er mogelijkheden te zijn om de temperatuur van de ruimtes te beïnvloeden (zie ook bijlage 11). Slaapstoornissen dienen te worden opgenomen in het zorgleefplan.
STERK Bij patiënten die vanwege een slaapprobleem bij opname reeds medicatie gebruiken, wordt het gebruik geëvalueerd en zonodig gecontinueerd. Het gebruik van meerdere soorten benzodiazepines wordt afgeraden.
CONDITI-ONEEL
Bij een vastgesteld nieuw of verergerend slaapprobleem bij oudere opgenomen patiënten worden gedurende de eerste twee nachten geen medicamenteuze maatregelen gericht op de slaap genomen. Indien het slaapprobleem na adequate niet-medicamenteuze maatregelen na twee nachten persisteert, kunnen medicamenteuze maatregelen worden genomen.
STERK Het gebruik van langwerkende benzodiazepines (met een halfwaardetijd van langer dan 12 uur (zie bijlage 12)) wordt afgeraden, vanwege de hiermee gepaard gaande risico’s. Het gebruik van benzodiazepines wordt niet aanbevolen; bij patiënten met ernstige
31
longproblematiek worden benzodiazepines afgeraden, vanwege het risico van ademdepressie.
CONDITI-ONEEL
Indien medicatie ter behandeling van het slaapprobleem wordt voorgeschreven, dient de voorschrijftermijn hiervan beperkt te zijn en het effect dagelijks te worden geëvalueerd (bijvoorbeeld middels een VAS-schaal).
CONDITI-ONEEL
Indien medicatie ter behandeling van het slaapprobleem wordt overwogen, is melatonine het middel van eerste keus (dagelijks op hetzelfde tijdstip). Een combinatie van melatonine, magnesium en zink wordt in één studie als alternatief genoemd. Medicatie dient slechts eenmaal per nacht gegeven te worden.
STERK In de overdracht bij ontslag/overplaatsing wordt het slaapprobleem en de gekozen aanpak vermeld.
Bijlage 1. Belangenverklaringen
Naam Hoofdfunctie Neven-werkzaamheden
Persoonlijke financiële belangen
Persoonlijke relaties
Reputatie-management
Extern gefinancierd onderzoek
Kennis-valorisatie
Overige belangen
Mw. prof. dr. S.E.J.A. de Rooij Internist ouderengeneeskunde UMCG
Voorzitter NIV - - - - [ZonMw, Nuts Ohra]
- -
Mw. drs. M.K. Tuut Eigenaar PROVA - - - - - - Mw. drs. P.A. Genet Klinisch geriater, Waterland
ziekenhuis, Slotervaart ziekenhuis - Overleg met
voorzitter Nederlandse Vereniging voor Slaap- en Waak Onderzoek
- - - -
Mw. M.B. Gruppelaar Verpleegkundig specialist neurologie, Ziekenhuisgroep Twente
- - - - - - -
Dhr. M.A. Weterman Verpleegkundig specialist geriatrie, UMC Utrecht
- - - - - - -
Mw. A.H. van Pagee Specialist ouderengeneeskunde Visitatie werkgroep Verenso
- - - - - -
Mw. dr. J.P. Brouwer Internist ouderengeneeskunde - - - - - - -
Bijlage 2. Literatuursearch
Zoekresultaten
Naam file aantal
med 20131107 vr diagnosis vanaf 2000 242
cin 20131110 vr diagnose inpatients inperking 28
cin 20131110 vr diagnose deel 1 46
cin 20131110 vr diagnose deel 2 49
med 20131107 vr interventies non farmacol vanaf 2000 136
cin 20131110 vr interventie niet farmacol 63
med 20131107 vr interventies farmacol vanaf 2000 148
cin 20131113 vr interventie farmacol 54
med 20141117 aanvulling zopiclon 1990 tot nov 2013 8
cin 20141117 zoplicon aanvulling 26
Er is gezocht vanaf 2000 tot nov 2013 Zoekhistory Database: Ovid MEDLINE(R) In-Process & Other Non-Indexed Citations and Ovid MEDLINE(R) <1946 to Present> Search Strategy: -------------------------------------------------------------------------------- 1 "zoekfilter Geriatrie conform inspiratie Cochrane".ti. (0) 2 (mini?mental adj3 state).tw. (89) 3 alzheimer*.tw. (93288) 4 ageing.tw. (24830) 5 (hip adj3 fractur*).tw. (11937) 6 dement*.tw. (71142) 7 (cognitive adj3 decli*).tw. (12012) 8 (cognitive adj3 impair*).tw. (36730) 9 (cognitive adj funct*).tw. (33835) 10 (activit* adj3 living).tw. (18499) 11 (daily adj3 living).tw. (19477) 12 Alzheimer Disease/ (69003) 13 Geriatric Psychiatry/ (2096) 14 psychogeriatri*.tw. (1596) 15 Accidental Falls/ (15462) 16 fall?.tw. (109998) 17 Dementia/ (37146) 18 exp Cognition Disorders/ (63816) 19 "Activities of Daily Living"/ (50920) 20 exp Hip Fractures/ (17775) 21 or/2-20 (437437) 22 "aanvulling van filter frail elderly".ti. (0) 23 "medline filter voor frail elderly".ti. (0) 24 frail elderly/ (6772) 25 "Aged, 80 and over"/ (622178) 26 Aged/ (2340395) 27 (vulnerabl* or frail* or very old or "over the age" or "older olds").tw. (66959) 28 ((old or older or elderly or aged or middle?aged or middle aged or aging or geriatric) adj3 (people or population or patient? or in?patient? or person? or men or women)).tw. (360245)
34
29 ((old or older or elderly or aged or aging or geriatric) adj3 (people or population or patient? or in?patient? or person? or men or women)).tw. (360226) 30 ((over or aged) adj2 ("65" or "70" or "75" or "80" or "85" or "90" or "95" or "100") adj3 (people or population or patient? or in?patient? or person? or men or women)).tw. (33024) 31 geriatric patient?.tw. (5311) 32 (institut* adj3 (old or elderly or aged)).tw. (3029) 33 or/24-32 (2566927) 34 senior?.tw. (24055) 35 aging.mp. or exp Aging/ (278610) 36 34 and 35 (1437) 37 geriatric?.af. (132940) 38 home care/ (27774) 39 residential facilities/ or assisted living facilities/ or homes for the aged/ or nursing homes/ or intermediate care facilities/ or skilled nursing facilities/ (41287) 40 37 or 38 or 39 (189152) 41 (resident* or population? or group? or people or senior? or elderly or old or aged).tw. (4405399) 42 40 and 41 (88243) 43 36 or 42 (89285) 44 33 or 43 (2582269) 45 " filter frail elderly of geriatrische patient stap 3 meest sensitief".ti. (0) 46 24 or 25 or 27 or 29 or 30 or 31 or 32 (957571) 47 26 and 40 (106557) 48 exp Patient Care/ (575200) 49 26 and 48 (158176) 50 ((nursing or long?term?care or long term care or geriatric or elderly or aged) adj5 (home? or facility or facilities or resident$)).tw. (39745) 51 (hospitali?ed or home?dwelling or home dwelling or community?dwelling or community dwelling or in?patient? or in patient?).tw. (1265145) 52 40 or 50 or 51 (1446366) 53 41 and 52 (585666) 54 47 or 49 or 53 or 24 or 25 or 27 or 29 or 30 or 31 or 32 (1478731) 55 " filter frail elderly of geriatrische patient stap 2 gemiddeld sensitief".ti. (0) 56 (25 or 26 or 29 or 30 or 31 or 32) and 27 (24149) 57 52 and 27 (13242) 58 24 or 56 or 57 (30230) 59 "filter frail elderly of geriatrische patient stap 1 maximaal specifiek".ti. (0) 60 "einde filter frail elderly CBO 22 april 2010 met 3 stappen".ti. (0) 61 21 or 33 or 36 or 40 or 50 or 51 (3653827) 62 "filter geriatrisch cbo met cochrane aanvulling".ti. (0) 63 33 or 36 or 40 or 50 or 51 (3409520)= aged 64 "slaapstoornissen searches".ti. (0) 65 exp Sleep Disorders/ (62752) 66 exp Sleep Apnea Syndromes/ (24589) 67 exp Sleep/ (62284) 68 Polysomnography/ (14814) 69 sleep monitoring.mp. (238) 70 polysomnograp*.tw. (11736) 71 sleep???.tw. (115717) 72 Wakefulness/ (14815) 73 (wakefuln* or polysomia* or insomnia* or sleep* or parasomnia*).tw. (125295) 74 sleepless*.tw. (616) 75 exp Circadian Rhythm/ (63355) 76 exp Chronobiology Phenomena/ (89986)
35
77 phase shift.mp. (4369) 78 circadian.tw. (37236) 79 65 or 66 or 67 or 68 or 69 or 70 or 71 or 72 or 73 or 74 or 75 or 76 or 77 or 78 (242041)=P 80 "P slaapstoornissen".ti. (0) 81 32 or 39 or 50 or 51 (1322464) 82 exp academic medical centers/ or exp hospital units/ or exp hospitals/ (301026) 83 hospital*.tw. (828921) 84 exp Inpatients/ (12802) 85 exp hospitalization/ or institutionalization/ or long-term care/ or night care/ or nursing care/ (210684) 86 81 or 82 or 83 or 84 or 85 (2176487) 87 "onderdeel setting".ti. (0) 88 63 and 79 and 86 (26882)=setting 89 (english or french or german or dutch).la. (20771633) 90 88 and 89 (24405) 91 questionnaire.mp. or exp Questionnaires/ (434672) 92 case finding.mp. (3444) 93 screening.tw. (335270) 94 assess*.tw. (1799637) 95 diagnos*.tw. (1657870) 96 exp Sleep Disorders/di (14368) 97 91 or 92 or 93 or 94 or 95 or 96 (3679590) 98 90 (24405) 99 limit 98 to yr="2000 -Current" (16748) 100 99 and 97 (9775) 101 (holland sleep adj3 quest*).tw. (1) 102 (msq or (mayo adj sleep adj3 question*) or psq or (pittsburg* adj sleep adj quest*) or ESS or (epworth adj sleep* adj scale)).tw. (4879) 103 (groninger adj8 (sleep or slaap)).tw. (1) 104 polysomnography.mp. or exp Polysomnography/ (17569) 105 97 or 101 or 102 or 103 or 104 (3687670) 106 99 and 105 (10918) 107 case finding.ti. (966) 108 screening.ti. (104628) 109 assess*.ti. (236498) 110 diagnos*.ti. (448906) 111 exp *Sleep Disorders/di (6890) 112 101 or 102 or 103 or 104 or 107 or 108 or 109 or 110 or 111 (802598) 113 91 or 112 (1201071) 114 99 and 113 (6709)= P + focus diagnostiek 115 (institut* adj3 (old or elderly or aged)).ti. (1237) 116 geriatric?.ti. (16951) 117 *residential facilities/ or *assisted living facilities/ or *homes for the aged/ or *nursing homes/ or *intermediate care facilities/ or *skilled nursing facilities/ (28580) 118 ((nursing or long?term?care or long term care or geriatric or elderly or aged) adj5 (home? or facility or facilities or resident$)).ti. (20020) 119 (hospitali?ed or home?dwelling or home dwelling or community?dwelling or community dwelling or in?patient? or in patient?).ti. (398560) 120 exp *academic medical centers/ or exp *hospital units/ or exp *hospitals/ (157823) 121 hospital*.ti. (226360) 122 84 (12802) 123 exp *hospitalization/ or *institutionalization/ or *long-term care/ or *night care/ or *nursing care/ (82906)
36
124 115 or 116 or 117 or 118 or 119 or 120 or 121 or 122 or 123 (803389)=focus setting 125 114 and 124 (2312) 126 65 or 67 or 71 or 72 or 73 or 74 or 75 or 76 or 78 (238261) 127 "ingeperkte P ".ti. (0) 128 exp *Sleep Disorders/ (49840) 129 exp *Sleep/ (38611) 130 sleep???.ti. (62499) 131 Wakefulness.ti. (1950) 132 *Wakefulness/ (5742) 133 (wakefuln* or polysomia* or insomnia* or sleep* or parasomnia*).ti. (67899) 134 sleepless*.ti. (164) 135 exp *Circadian Rhythm/ (34141) 136 exp *Circadian Rhythm/ (34141) 137 circadian.ti. (18188) 138 or/128-137 (121467)=P focus 139 "ingeperkte P met focus".ti. (0) 140 125 and 138 (1766) 141 33 or 36 or ageing.tw. (2581807) 142 140 and 141 (821) 143 'med081222 CBO diagnose filter Medline START'.ti. (0) 144 exp "sensitivity and specificity"/ (424848) 145 exp "diagnostic errors"/ (95222) 146 reproducibility of results/ (279922) 147 comparative study.pt. (1723490) 148 single-blind method/ (19575) 149 evaluation studies.pt. (203868) 150 compar$.ti. (469629) 151 versus.ti. (114995) 152 value.ti. (91047) 153 assess$.ti. (236498) 154 validation studies.pt. (70659) 155 predict$.ti. (182400) 156 accuracy.ti. (26997) 157 reproducibility.ti. (7657) 158 efficiency.ti. (29365) 159 reliability.ti. (22508) 160 correlat$.ti. (145995) 161 prospective studies/ (373210) 162 or/144-161 (3326288) 163 'med081222 CBO diagnose filter Medline EINDE'.ti. (0) 164 142 and 162 (341) 165 questionnaire?.ti. (20663) 166 exp *Questionnaires/ (31779) 167 112 or 165 or 166 (836024) 168 164 and 167 (277) 169 exp Letter/ (831138) 170 exp Editorial/ (351025) 171 exp Comment/ (579339) 172 case reports/ (1683945) 173 169 or 170 or 171 or 172 (2826731) 174 168 not 173 (273) 175 168 not 173 (273)=med 20131107 vr diagnostiek vanaf 2000 176 Light/ (82433)
37
177 air conditioning/ or heating/ or housing/ or housing for the elderly/ or lighting/ or temperature/ or ventilation/ (225153) 178 (temperatu* or light* or heating or housing or ventilat*).tw. (1006891) 179 Noise/ (16282) 180 noise.tw. (88920) 181 exp Night Care/ (1310) 182 (night adj3 car*).tw. (399) 183 Phototherapy/ (5633) 184 (light adj3 therap*).tw. (2359) 185 (light adj3 treatment).tw. (3448) 186 (white adj3 noise adj3 machin*).tw. (4) 187 fan?.tw. (5549) 188 exercise/ or muscle stretching exercises/ or walking/ (89374) 189 "activities of daily living"/ or music therapy/ (53219) 190 (soothing adj3 activi*).tw. (8) 191 relaxation.tw. (89554) 192 exp Relaxation/ or exp Relaxation Therapy/ (21576) 193 exp Chronotherapy/ or exp Sleep Phase Chronotherapy/ (760) 194 (routine or regular*).tw. (355910) 195 (time or timing or clock* or nap?).tw. (2123428) 196 exp Beds/ (3626) 197 (sleep adj3 hygiene).tw. (647) 198 drinking behavior/ or exp food habits/ or food preferences/ or habits/ (38444) 199 Caffeine/ (20245) 200 exp Coffee/ (4736) 201 (coffee or habit? or preference?).tw. (154658) 202 or/176-201 (3734181) 203 th.fs. (1438055) 204 202 and 203 (223719) 205 79 and 124 and 141 and 204 (350) 206 205 and 89 (319) 207 206 (319) 208 limit 207 to yr="2000 -Current" (235) 209 208 not 173 (229) 210 138 and 209 (145)=med 20131107 vr interventies niet farmacologisch 211 exp Benzodiazepines/ (59371) 212 (benzodiazepi* or chloordiazepo* or diazepam or lorazepam or oxazepam).tw. (43755) 213 exp Benzazepines/ (76408) 214 temazepam.mp. (982) 215 (zolpidem or lormetazepam).tw. (1895) 216 nitrazepam.tw. (935) 217 midazolam.mp. (11121) 218 dormicum.tw. (124) 219 Haloperidol/ (14924) 220 exp Antipsychotic Agents/ (122772) 221 exp Anticonvulsants/ (123029) 222 exp Antidepressive Agents/ (122843) 223 exp Morphine/ (44854) 224 analgesics/ or exp analgesics, non-narcotic/ or exp analgesics, opioid/ or analgesics, short-acting/ (386683) 225 from 210 keep 1-145 (145) 226 Melatonin/ (15235) 227 melatonin*.tw. (17483)
38
228 Drugs, Chinese Herbal/ (27302) 229 Valerian/ (592) 230 or/211-229 (787841) 231 79 and 124 and 141 and 230 (744) 232 89 and 231 (693) 233 limit 232 to yr="2000 -Current" (464) 234 "med091027 CBO filter sysrev & meta Medline START".ti. (0) 235 meta analysis.pt. (51580) 236 (meta-anal$ or metaanal$).af. (88507) 237 (quantitativ$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (4699) 238 (systematic$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (62562) 239 (methodologic$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (7085) 240 medline.tw. and review.pt. (47204) 241 (pooled adj3 analy*).tw. (8506) 242 or/235-241 (161929) 243 "med091027 CBO filter sysrev & meta Medline EINDE".ti. (0) 244 233 and 242 (6) 245 "med101005 Cochrane Highly Sensitive Search Strategy for Randomized Trials in Medline START".ti. (0) 246 randomized controlled trial.pt. (389900) 247 controlled clinical trial.pt. (89890) 248 (randomized or randomised).ab. (371071) 249 placebo.ab. (163683) 250 drug therapy.fs. (1765672) 251 randomly.ab. (215907) 252 trial.ab. (321195) 253 groups.ab. (1371755) 254 or/246-253 (3433115) 255 254 not (exp animals/ not humans/) (2943451) 256 "med101005 Cochrane Highly Sensitive Search Strategy for Randomized Trials in Medline EINDE".ti. (0) 257 233 and 255 (334) 258 "med091027 CBO filter rct Medline START".ti. (0) 259 randomized-controlled-trial.pt. (389900) 260 controlled-clinical-trial.pt. (89890) 261 randomized controlled trial/ (389900) 262 randomi?ed controlled trial?.tw. (87371) 263 random-allocation.af. (82901) 264 double-blind-method.af. (131940) 265 single-blind-method.af. (19623) 266 (random adj8 (selection? or sample?)).tw. (35084) 267 random$.tw. (736054) 268 or/259-267 (976737) 269 "med091027 CBO filter rct Medline EINDE".ti. (0) 270 233 and 268 (168) 271 244 or 270 (169) 272 from 271 keep 1-169 (169) =med 20131107 vr interventies farmacologisch 273 210 (170) 274 175 (295) 275 Imovane.tw. (24) 276 43200-80-2.rn. (628) 277 zopiclon?.tw. (803) 278 275 or 276 or 277 (920)
39
279 230 or 278 (801153) 280 79 and 124 and 141 and 279 (762) 281 280 and 278 (17) 282 281 (17) 283 limit 282 to yr="2000 - 2013" (8) aanvulling zopiclon
40
Bijlage 3. Literatuurselectie
In november 2014 werd aanvullend gezocht naar evidence over behandeling met zopiclon. Hierbij werden aanvullend 34 abstracts gevonden. Na selectie leverde dit 1 extra artikel op, dat in de tekst van de richtlijn en in de evidence tabellen is besproken.
Aanvraag fulltekst
en literatuur-
beoordeling
Literatuurselectie
op basis van
abstract
Literatuursearch
med 20131107
vr diagnosis
vanaf 2000
cin 20131110
vr diagnose
inpatients
inperking
cin 20131110
vr diagnose
deel 1
cin 20131110
vr diagnose
deel 2
med 20131107
vr interventies
non farmacol
vanaf 2000
cin 20131110
vr interventie
niet farmacol
med 20131107
vr interventies
farmacol vanaf
2000
cin 20131113
vr interventie
farmacol
N=242
N=28
N=46
N=49
N=136
N=63
N=148
N=54
Diagnostiek:
N=365
Niet-farmaco-
logische
interventies:
N=199
Farmaco-
logische
interventies:
N=202
N=25
N=81
Zie evidence
tabellen in
bijlage 5
Bijlage 4. Evidencetabellen
Diagnostiek
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Alsaadi 2013 Extramuraal Onderzoeken eigenschappen vier vragenlijsten om insomnia vast te stellen bij patiënten met lage rugpijn, door accuratesse te vergelijken met slaapdagboek
Dwarsdoor-snede onderzoek
Patiënten met aspecifieke lage rugpijn, leeftijd 18-79, Engels sprekend, uit Sidney. Exclusie: ischias, spinale chirurgie <6 mnd geleden, behan-deling voor in-somnia of psy-chische aandoe-ning, nachtwerkers
7 dagen 79 patiënten met lage rugpijn, gemiddelde leeftijd 44 jaar (sd 15), 51% vrouw, gemiddelde pijn 4 op schaal van 10
Pittsburgh Sleep Quality Index, Insomnia Severity Index, Epworth Sleepiness Scale, Roland item
Pittsburgh sleep diary
Scores van testen, met ROC/AUC en vaste afkapwaarden
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk, selectie van patiënten, geen gouden standaard gebruikt, alleen zelf gerappor-teerde vragenlijsten
Laag Geen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen intramurale populatie, weinig oudere patiënten → exclusie
Amir 2012 Meeste patiënten in ziekenhuis, klein deel extramuraal
Onderzoeken automatische analyse om sleep disordered breathing te diagnostiseren met pulse oximeter op de vinger, vergeleken met polysomnografie
Vergelijkend onderzoek
Leeftijd > 18 jaar, verwijzing naar afdeling cardiologie of slaapcentrum, in staat en bereid tot polysomnografie. Exclusie: zuurstof-toediening, levens-verwachting < 1 maand
1 nacht 74 patiënten, gemiddelde leeftijd 65 jaar (sd 14, range 27-100), BMI gemiddeld 31, 50% coronaire hartziekte, 30% diabetes mellitus, 19% nierinsufficiëntie, 55% hypertensie. Vanwege technische problemen maar 64 patiënten in analyse
Slaap apneu algoritme met pulsoxi-metrie
1 nacht polysomno-grafie
Cheyne-stokes ademhaling, apnea-hypopnea index (cut-off 15), respiratory events, slaapwaaktijd
Cheyne-sto-kes: sensitive-teit 0,92 (0,79-0,98), specificiteit 0,94 (0,80-0,99). Apnea-hypopnea index: sens 0,98 (0,87-1,00), spec 0,96 (0,80-0,99). Respi-ratory events: sens 0,81 (0,80-0,82), spec -, PPV 0,81 (0,81-0,82). Slaap-waaktijd: overeen-komst tussen beide sys-temen 75%
Groot, in recrutering patiënten, uitval, vrij willekeurige slaapmaten lijken gekozen, mogelijk selectieve rapportage, beïnvloeding industrie
Laag Niet allemaal ouderen, waarschijnlijk niet allemaal nieuwe of verergerende slaapstoornissen.
Amir 2010 Slaaplabora-torium
Onderzoeken of automatisch systeem dat
Vergelijkend onderzoek
Sample patiënten verwezen naar slaaplaborato-
1 nacht 53 patiënten, gemiddelde leeftijd 48 jaar (sd 11, range 19-
Automati-sche analyse ziekenhuis
Polysomno-grafie
Correlatie tussen beide onderzoeken,
Niet gerap-porteerd in deze
Groot, mogelijke selectie van
Laag Patiëntenpopula-tie niet van toepassing: te
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
standaard signalen analyseert geschikt is voor diagnostiek van sleep disordered breathing
rium, leeftijd 21-80, verwijzing voor mogelijke OSAS. Exclusie: pacemaker, COPD, geen nacht polysom-nografie mogelijk
69), 36 vrouwen, BMI gemiddeld 32
bed monitoring
diagnostische accuratesse van apnea/ hypopnea, slaapwaaktijd
evidence tabel, want niet van toepassing
patiënten, mogelijk selectieve publicatie resultaten, beïnvloeding industrie
jong, geen opgenomen patiënten, geen nieuw of verergerend slaapprobleem → exclusie
Beecroft 2008 Intensive care
Onderzoeken of monitoring door verpleegkundige en actigraphy goede inschattingen geven voor slaapduur en slaaponderbreking bij IC-patiënten met mechanische ventilatie
Vergelijkend onderzoek
Patiënten op IC met mechanische ventilatie. Exclu-sie: <48 uur ver-blijf verwacht op IC, levensver-wachting <3 maanden, neuro-logische of slaap-stoornissen, he-modynamisch in-stabiel, comateus, gebruik hoge do-sis lorazepam, morfine of para-lyse medicatie
1 nacht 12 patiënten, 75% man, gemiddelde leeftijd 68 jaar (sd 13), 67% met tracheostomie, 67% op IC vanwege medische indicatie, 33% postoperatief, alle patiënten kalm en meewerkend
Evaluatie door verpleegkundige met vragenlijst en actigraphy
Polysomno-grafie
Correlatie, sensitiviteit, specificiteit t.o.v. referentietest voor slaaptijd, slaapefficiën-tie, aantal waakmomenten
Geen significante correlaties tussen beide indextesten en de referentietest. Lage diagnostische accuratesse indextesten, geen significante relaties
Heel groot, heel weinig patiënten, geen opeenvolgende patiënten. Mogelijk te weinig power om significantie te bereiken
Heel laag
Niet alleen oudere patiënten, selecte populatie
Broström 2005 Extramuraal Beschrijven oor-zaken slaapstoor-nissen bij patiën-ten met hartfalen, holistische conse-quenties en ver-pleegkundig beleid
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief overzichts-artikel, geen systematisch onderzoek
Zeer laag
Gaat niet over diagnostiek nieuwe of verergerende slaapstoornissen → exclusie
Chung 2000 Extramuraal Onderzoeken validiteit en betrouwbaarheid Chinese Epworth Sleepiness Scale om OSAS te diagnostiseren en vergelijking met door patiënten gerapporteerde slapeloosheid
Patiënt-controle onderzoek
61 patiënten, leeftijd 21-65 jaar
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, patiëntense-lectie, vooral bij controles
Zeer laag
Geen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen intramurale populatie, weinig oudere patiënten → exclusie
Eyers 2013 Verpleeghuis Onderzoek bij Interviews Niet gerap- Geen onderzoek
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
bewoners en staf naar nachtchecks
porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
naar diagnosti-sche accuratesse, geen nieuw of verergerend slaap-probleem → exclusie
Fielden 2003 Extramuraal Onderzoek naar voorkomen van slaapstoornissen voor en na heupvervanging
Prospectief onderzoek, voor-na vergelijking
Niet gerap-porteerd in deze evi-dence tabel, want niet van toepassing
Geen onderzoek naar diagnostische accuratesse → exclusie
Fietze 2012 Extramuraal Onderzoeken nut ambulante polygrafie bij differentiaal diagnostiek bij slaapproblemen en onderzoeken comorbiditeit verschillende slaapstoornissen
Diagnostisch onderzoek
Volwassenen met in- of doorslaap-stoornissen, vroeg ontwaken of niet ontspan-nen slaap > 4 weken en symp-tomen overdag. Exclusie: gediagnostiseerde slaapstoornissen
217 patiënten in ambulante slaapkliniek met slaapstoornissen, 103 mannen, 22-81 jaar
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen, te jonge populatie → exclusie
Frighetto 2004 Ziekenhuis Onderzoeken slaapverstoring en determinanten daarvan en ge-bruik slaapmedi-catie. En bepaling slaapeffectiviteit, bij patiënten in ziekenhuis met acute ziekte
Vragenlijst onderzoek, dwarsdoor-snede onderzoek
Volwassen patiënten, verwezen naar interne geneeskunde afdeling, in staat tot invullen vragenlijst
Geen 100 patiënten, gemiddelde leeftijd 75 jaar (range 35-97), 41% man
Geen Geen Prevalentie slaapstoornissen en medicatie-gebruik
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen onderzoek naar diagnostische accuratesse → exclusie.
Frisk 2003 Intensive care
Onderzoeken slaapervaring van patiënten op IC en vergelijken van oordeel tussen patiënten en verpleegkundigen
Dwarsdoor-snede onderzoek
≥ 2 nachten op IC, patiënt bij bewustzijn, tijd- en plaatsgeoriën-teerd en patiën-ten konden vra-genlijst invullen
2 nachten 31 patiënten, gemiddelde leeftijd 59 jaar (range 19-85), 19 mannen, met name chirurgische patiënten
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen onderzoek naar diagnostische accuratesse → exclusie
Frohn-hofen
2009 Ziekenhuis Onderzoeken feasability Epworth Sleepiness Scale
Dwarsdoor-snede onderzoek met
Patiënten verwezen naar geriatrische afdeling.
Geen 458 patiënten, verwezen naar geriatrische afdeling, gemiddelde leeftijd 82
Epworth Sleepiness Scale
Geen In staat om ESS in te vullen
36% kon ESS com-pleet invul-len, 26% had
Beperkt, mogelijke verstoring door taal-
Hoog Studie beantwoordt uitgangsvraag (diagnostische
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
bij geriatrische patiënten
vragenlijst Exclusie: kritieke toestand, ICU-opname
jaar (sd 8, range 61-100), 28% man, 41% dement, 50% kwetsbaar, veel comorbiditeit
kleine proble-men en 38% kon niets in-vullen. Slecht invullen was gerelateerd aan leeftijd, ADL-vaar-digheden, handicap, dementie, hartfalen en COPD (niet aan visuele of gehoorbeper-king of atri-umfibrilleren)
verschillen tussen studie-populatie en doelpopulatie in richtlijn
accuratesse) niet, maar is mogelijk toch relevant
Hoekert 2006 Verpleeghuis Onderzoeken cross-validiteit observatie en actigraphy bij patiënten met Alzheimer
Vergelijkend onderzoek
Niet vermeld Actigraphy 2 weken
78 ouderen, gemiddel-de leeftijd 85 jaar (sd 6, range 70-97), 73 vrouwen, in groepsaf-deling verzorgings-huis. 6 bewoners niet dement, de rest wel (vooral Alzheimer)
Simultane indirecte observatie (SINAPS) door verzorgers
Actigraphy Correlatie over slaap-gewoonte, slaap- en circadiane stoornissen
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk, selectie patiënten niet duidelijk
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen, niet duidelijk of het opgenomen patiënten betreft (of dagopvang) → exclusie.
Kotro-noulas
2011 Ziekenhuis en extramuraal
Onderzoeken bruikbaarheid Griekse vertaling Pittsburgh Sleep Quality Index bij patiënten met kanker gedurende chemotherapie
Opeenvolgende patiënten met kanker en che-motherapie (≥ 30 dagen), > 18 jaar, geen chirurgie < 3 maanden, geen hersenmetastasen, geen neurologi-sche symptomen, geen terminale zorg, geen pri-maire slaapstoor-nis, geen depres-sie of psychiatri-sche aandoening
209 patiënten met chemotherapie, gemiddelde leeftijd 55 jaar (sd 13, range 19-85), 41% man, 57% met metastasen, 37% met slaapmedicatie, 20% met pijnmedicatie
Pittsburgh Sleep Quality Index (Griekse vertaling)
Geen Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen onderzoek naar diagnostische accuratesse → exclusie
Lee 2007 Revalidatie instelling
Onderzoeken slaappatroon Chinese mannen
Beschrijvend onderzoek, kwalitatief
≥ 3 dagen op afdeling, fysiek stabiel, ≥ 65 jaar,
6 patiënten, 65-79 jaar met slaapproblemen
Niet gerap-porteerd in deze
Zeer groot, heel weinig patiënten,
Zeer laag
Geen onderzoek naar diagnostische
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
in revalidatiekliniek, en invloeden op slaappatroon
kennis van Cantonese taal
evidence tabel, want niet van toepassing
geen syste-matisch on-derzoek, niet toepasbaar in Nederland
accuratesse → exclusie
Series 2005 Extramuraal Onderzoeken di-agnostische accu-ratesse oximetrie 's nachts voor di-agnostiek sleep disordered breat-hing bij patiënten met hartfalen en vergelijking thuis-resultaten met laboratorium
Vergelijkend onderzoek
Patiënten van 18-79 jaar, met hartfalen en een stabiele conditie. Exclusie: instabiele angina, cardiale chirurgie, myocard infarct < 3 maanden
2 nachten onderzoek, geen follow-up
50 opeenvolgende patiënten met hartfalen, gemiddelde leeftijd 63 jaar (sd 10), 41 mannen
SpO2 monitoring thuis
SpO2 monitoring in laboratorium en poly-somnografie
Overeen-komst verschillende meetmetho-den
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen en extramurale populatie → exclusie
Skibitsky 2012 Revalidatie instelling
Onderzoeken screeningsinstru-ment om slapen overdag te onderzoeken bij oudere patiënten in een revalidatie instelling
Post hoc analyse van twee eerdere studies
>65 jaar, verwezen voor herstel, niet uit verpleeghuis. Exclusie: te ziek, transfer, ontslag, overlijden, dreigend gedrag, geen screening < 1 week na opname, ernstige cognitieve beperking
Geen 226 patiënten, gemiddelde leeftijd 80 jaar (sd 7), 65% man
Pittsburgh Sleep Quality Index, Epworth Sleepiness Scale
Actigraphy Slaap overdag 16% van de tijd slaap overdag, 39% sliep >15% van de tijd overdag, 70% slaapstoornis, geen signifi-cante relatie tussen ESS, PSQI en sla-pen overdag, wel met ex-cessief slapen overdag. Ma-ximale sens. 50% bij spec. 61%
Behoorlijk, patiënten-selectie bij instroom, geen info over slaap 's nachts
Matig
Smyth 2008 Geen onderzoek, nascholingsartikel
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Spira 2012 Verpleeghuis Onderzoeken re-latie objectief gemeten slaap en opname in verpleeghuis
Prospectief cohortonder-zoek
Vrouwelijke deelnemers in osteoporose studie
5 jaar follow-up
1664 vrouwen, gemiddelde leeftijd 83 jaar bij start, 90% blank
Actigraphy 4 nachten
Geen Opname in verpleeghuis
Niet gerap-porteerd in deze evi-dence tabel, want niet van toepassing
Groot, zeer veel uitval
Zeer laag
Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen, geen opgenomen patiënten → exclusie
Taneja 2009 Geen onderzoek, Geen systema-
Eerste auteur
Jaar-tal
Setting* Doel onderzoek Studietype In-/exclusie-criteria
Studie-duur/ follow-up
Patiëntenkarakteris-tieken
Indextest Referentie-test
Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
nascholingsartikel tisch onderzoek → exclusie
Wells 2010 Extramuraal 1. Onderzoeken effectiviteit abata-cept op slaapkwa-liteit bij patiënten met reumatoïde artritis. 2. Onder-zoeken validiteit, betrouwbaarheid en sensitiviteit van de Medical Out-comes Study Sleep Question-naire voor veran-deringen op de sleep disturbance scale
Data van 2 trials
Deelnemers aan 2 trials, met reumatoïde artritis, met inadequate respons op anti-TNF behandeling
6 maanden 1043 patiënten, gemiddelde leeftijd 52 jaar, 80% vrouwen
Medical Outcomes Study Sleep Question-naire
Geen Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen, geen ouderen, geen opgenomen patiënten → exclusie
Yu 2010 Extramuraal Onderzoeken eigenschappen Chinese versie Insomnia Severity Index bij thuiswonende ouderen in China
Validatie onderzoek
Chinezen > 60 jaar, in Hongkong
Geen 585 Chinezen, gemiddelde leeftijd 74 jaar (sd 7), 81% vrouwen
Chinese versie Insomnia Severity Index
Pittsburgh Sleep Quality index (chinees)
Correlatie tussen metingen
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, populatie en interventies wijken te zeer af, proble-men met in-clusie, geen vergelijking met objectie-ve maat
Zeer laag
Geen nieuwe of verergerende slaapstoornissen en extramurale populatie → exclusie
Niet-farmacologische en farmacologische interventies
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Agostini 2006 Ziekenhuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effecten van computer-based interventie op de frequentie van voorschrijven van sedativa bij oudere opgenomen patiënten
Prospectief voor-na onderzoek
Opgenomen patiënten ≥65 in academisch zie-kenhuis met me-dicatievoor-schrift (zo nodig gebruik) voor slaapprobleem of insomnia. Medicatie: di-phenhydramine, diazepam, lora-zepam, trazo-don). Exclusie: voorschrift voor andere indicatie (bijv. angst)
Dataverza-meling gedurende 1 jaar voor interventie en 1 jaar na start interventie
25.509 patiënten, gemiddelde leeftijd 76 (sd 7), gemiddelde Charlson comorbiditeit score 2,3 (sd 1,9), 18% met slaapmedicatie bij opname, 1% met slaapprobleem bij opname, niet specifiek nieuw of verergerend tijdens opname
Computerba-sed interventie (computeror-der entry screen als in-terventie of reminder bij bestellen van difenhydra-mine of diaze-pam; met aan-bevelingen voor niet-me-dicamenteuze en medica-menteuze in-terventies bij oudere patiënten)
Geen Medicatie-voorschrift (sedativa), niet-farmacologi-sche interven-ties. Succes gedefinieerd als niet-farma-cologische interventie of voorschrift lorazepam of trazodon. Fa-len als voor-schrift difen-hydramine of diazepam
Voorschrift medicatie daalde van 18% naar 15% (OR 0,82; 95%: 0,76-0,87), ARR: 3%, NNT: 33, succes bij 95% na interventie (maar voor interventie staat niet vermeld)
Geen vergelijkend onderzoek (geen groepen, geen randomisatie), forse kans op bias (grote kans dat resultaten niet alleen het gevolg zijn van de interventie), grote kans op wegebben effect na gewenning interventie
Laag Onderzoek sluit eigenlijk niet echt aan bij uitgangsvraag
Alessi 2005 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken multidimensio-nele interventie gericht op verschillende factoren voor verstoorde slaap in verpleeghuis en effect op slaapgewoonten
RCT Bewoners vier verpleeghuizen in USA, met ≥15% slaap overdag, ≤80% slaap 's nachts; exclusie: acuut ziek, in isolatie, volledig bedlegerig
5 dagen interventie
118 patiënten in randomisatie, gemiddelde leeftijd 86 jaar (sd 9), 77% vrouw, 53% blank, waarschijnlijk groot aandeel met delirium of dementie, niet specifiek met nieuw of verergerend slaapprobleem
Overdag: sti-mulans uit bed te blijven, ≥30 minuten zonlicht bui-ten, 3 maal/ dag deelname fysiek activi-teitenprogram-ma. Avond: minder geluid, lichten uit, persoonlijke zorg. Nacht: minimaal licht en geluid, zorg als patiënt wakker is en niet op gezette tijden
Usual care Wrist actigraphy, pulsoximetrie, observatie gedrag
Geen signifi-cante ver-schillen in slaaptijd, aan-tal keren ont-waakt en % slaap 's nachts. Ge-middelde duur wakker zijn 's nachts langer in con-trolegroep (13,8 vs 9,8 minuten; p= 0,042), en ge-middeld min-der slaap overdag (21% in interventie-groep vs 30% in controle-groep; p<0,001)
Wel randomisatie, maar geen blindering (is ook niet mogelijk bij deze interventie)
Matig Patiëntengroep sluit niet helemaal aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Anconi-Israel
2002 Verpleeghuis Niet-farm-aceutisch
Onderzoeken of vergroten van daglichtexposi-tie slaap 's nachts verbetert en circadiane ritme normaliseert bij bewoners verpleeghuis
RCT Bewoners verpleeghuis; exclusie: 'te ziek', bedlegerig, visuele beperking, niet in staat tot communicatie
18 dagen, waarvan 10 dagen interventie
77 patiënten, 75% vrouw, gemiddelde leeftijd 86 jaar (sd 7), 80% niet depressief, 71% score op MMSE <20 (dementie)
3 groepen: avond daglichtlampen, ochtend daglichtlampen, avond gedimd rood licht
Slaapre-strictie overdag
Wrist actigraphy, slaaptijden
Geen signifi-cante ver-schillen in slaap 's nachts of activiteiten overdag, wel beperkte ver-betering cir-cadiane ritme in de groep met ochtend lichtexpositie
Geen blindering, beperkt aantal patiënten per groep
Laag Patiëntengroep sluit niet helemaal aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem
Andrade 2001 Ziekenhuis Farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit en veiligheid melatonine bij zieken met insomnia
Dubbelblinde RCT
Opeenvolgende opgenomen patiënten met insomnia (>30 minuten inslaaptijd, meer dan 2 weken, klachten)
8-16 dagen behandeling
33 patiënten, gemiddeld 56 jaar, 24 mannen, opgenomen met diverse diagnoses (bijv. cardiovasculaire aandoening, hematologische aandoening, leveraandoening, longziekte); 18 patiënten met melatonine, 15 met placebo
Melatonine 3 mg, 1-4 capsules per nacht
Placebo Gemiddelde inslaaptijd, aantal keren wakker 's nachts, duur nachtelijke slaap (vergelijking start en eind), 5-puntsschaal verbetering slaap, vragenlijst slaapkwaliteit
Na behande-ling: tijd tot inslapen: 0,3 uur (sd 0,2) bij melatoni-ne; 1,0 uur (sd 1,0) bij placebo (p= 0,05). Score verbetering: 2,5 (sd 1,0) bij melatonine, 1,6 (sd 1,3) bij placebo, op 5-puntsschaal (p=0,03), overige resul-taten niet significant
Onvergelijk-baarheid groepen, bijv. in leeftijd, geslacht, primaire aandoening, duur en intensiteit gebruik melatonine/ placebo, weinig patiënten
Laag Studie gefinancierd door farmaceut
Azad 2003 Ziekenhuis Beide Onderzoeken attitude t.a.v. niet-farmaceutische interventies bij opgenomen patiënten met slaapproblemen die met benzodiazepines worden behandeld
Survey (niet-vergelijkend), interview
Opgenomen patiënten in 3e lijns ziekenhuis, gebruik benzodiazepines, insomnia (patiënt reported). Exclusie: IC, trauma, neurowe-tenschappelijk onderzoek,
Eén interview, geen follow-up
100 patiënten, 51% jonger dan 65 jaar, 15% ouder dan 75 jaar, 49% man, MMSE > 24 bij 92%, 88% kortdurend benzodiazepine-gebruik, 25% 1e keer benzodiazepine-gebruik, 73%
Interview - Mening in interview
79% denkt dat benzodia-zepines hel-pen, 15% heeft bijwer-kingen, 44% wist van tevo-ren dat bij-werkingen konden op-treden, 22% heeft hier in-structie over
Geen vergelijkend onderzoek, moment-opname, mogelijk sociaal wenselijke antwoorden
Laag Onderzoek sluit eigenlijk niet echt aan bij uitgangsvraag
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
psychiatrie, ernstig delirium/demen-tie, angst of comorbiditeit die communicatie bemoeilijkt
inslaapprobleem, 54% doorslaappro-bleem, 32% 's ochtends vroeg wakker
gehad, 11% kreeg alterna-tieven aange-boden (bijv. slaaphygiëne), 55% had er-varing met niet-farma-ceutische interventies; 32% vond dat benzodiaze-pines beter werken. 82% vindt niet-farmaceuti-sche interven-ties gezonder; 67% accep-teert niet-far-maceutische interventies (vrouwen meer dan mannen, nieuwe ge-bruikers ben-zodiazepines meer dan chronische gebruikers)
Barthlen 2002 Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Exclusie
Baskett 2003 Algemene bevolking
Farma-ceutisch
Onderzoeken of melatonine slaap verbetert bij ouderen met en zonder slaap-problemen, in algemene
Dubbelblinde RCT
Populatie sluit niet aan bij onderwerp richtlijn → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
bevolking Benkert 2006 Extramuraal Farma-
ceutisch Onderzoeken verschillen in werkingsmecha-nisme mitraza-pine en venlafa-xine bij patiën-ten met ernstige depressie
Dubbelblinde RCT
Niet gericht op slaap
Populatie sluit niet aan bij onderwerp richtlijn → exclusie
Beullens 2002 Verpleeghuis Beide Onderzoeken verstorende factoren slaap in verpleeghuis, effect hypnoti-ca, reductie hyp-noticagebruik, non-farmacologische interventies
Systematische review, literatuur-onderzoek; geen meta-analyse
Artikelen over slaapproblemen in verpleeghuis, met objectief gemeten slaapparameters
- 22 artikelen, geen beschrijving populaties, interventies, e.d.; 9 artikelen over effect hypnotica; 9 over non-farmacologische interventies
Verschillende Verschil-lende
Objectieve maten voor slaap
Geen verschil in slaapduur, slaapefficiën-tie, dutjes overdag, slaapklachten tussen wel en geen gebruik hypnotica; ri-sico op vallen hoger bij ge-bruik hypno-tica. Geïndivi-dualiseerde verzorging positief voor slaap, reductie licht en lawaai geassocieerd met minder slaapproble-men; licht-therapie heeft gunstige in-vloed op slaap/waak-ritme, sociale interactie mo-gelijk van in-vloed, licha-melijke activi-teit lijkt slaap-problemen te verminderen
Groot, geen beschrijving onderliggende studies en patiënten, alleen kwalitatieve resultaten
Zeer laag
Geen kwantitatieve resultaten → exclusie
Borazan 2010 Ziekenhuis Farma- Onderzoeken RCT 52 ASA I-II Patiënten met
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
ceutisch effect melatonine als preoperatieve medicatie bij prostatectomie op pijnstilling, slaapkwaliteit en sedatie
patiënten ge-pland voor elec-tieve prostatec-tomie, 50-56 jaar. Exclusie: hartfalen, hart-klepaandoening, lever- of nierfa-len, psychiatri-sche aandoe-ning, slaappro-bleem, chro-nisch pijnsyn-droom, mentaal probleem, mid-delenmisbruik
slaapproblemen zijn uitgesloten van deelname → exclusie
Boyle 2012 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effect amitripty-line, duloxetine en pregabaline bij diabeten met perifere neuro-pathische pijn
Dubbelblinde RCT
Volwassenen met diabetes en neuropathische pijn
36 dagen 83 patiënten met diabetes en neuropathische pijn, gemiddeld 65 jaar oud, 57 mannen
27 patiënten pregabaline, 28 duloxetine, 28 amitryptiline
Zie interventie, placebo run-in
Pijn, kwaliteit van leven, slaap-parameters,
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, geen placebo, beperkt aantal patiënten
Laag Geen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen intramu-rale populatie → exclusie
Byles 2003 Extramuraal Geen inter-ventie
Onderzoek naar continuïteit en medicatiege-bruik bij slaap-problemen bij oudere vrouwen
Prospectief cohortonder-zoek
Vrouwen van 70-75 jaar in Australië, uit algemene bevolking
3 jaar 10421 vrouwen, gemiddeld 72 jaar, 16,5% gebruikte slaapmedicatie
Geen Geen Vragenlijston-derzoek naar slaapkwaliteit en gebruik medicatie
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Geen interven-tie onderzoek, populatie geen patiënten met nieuwe of verergerende slaapproblemen → exclusie
Clarfield 2006 - - - Commentaar op een review over chronische slaapklachten
Artikel betreft commentaar op eerdere review, die niet aan de inclusiecriteria voldoet → exclusie
Conn 2006 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Overzicht geven van slaapstoor-nissen bij oude-ren in verpleeg-huizen en het management
Narratieve review
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systematisch onderzoek
Zeer laag
Geen kwantitatieve resultaten → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
daarvan Cooke 2009 Extramuraal Niet-
farma-ceutisch
Onderzoeken langetermijn resultaten CPAP bij patiënten met Alzheimer en OSAS
Niet-experimenteel vergelijkend onderzoek
Patiënten met Alzheimer en OSAS die al eerder aan een 6 weken durende RCT hadden meegedaan
Gemiddeld 13,3 maanden (sd 5,2 maanden; range 6-21 maanden)
10 patiënten met Alzheimer en OSAS (7 mannen) en 9 partners; gemiddelde leeftijd 76 jaar, matige dementie
CPAP Geen CPAP
Vragenlijst naar diverse neuropsycholo-gische uit-komsten en slaapuitkom-sten
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, weinig patiënten, geen randomisatie, geen blindering
Zeer laag
Onderzoek sluit niet aan bij uitgangsvraag, voor richtlijn zouden patiën-ten met beken-de slaapstoor-nissen als OSAS niet meegenomen worden → exclusie
Corbett 2005 Ziekenhuis Farma-ceutisch
Onderzoeken patiënten-voorkeuren voor dexmede-tomidine of propofol bij mechanische ventilatie op de IC
RCT Patiënten met electieve CABG en verwachte ventilatie <24 uur; exclusie: geen informed consent, overge-voeligheid medi-catie, ernstige hypotensie of bradycardie, nier- of leverin-sufficiëntie, postoperatief vereiste neuro-musculaire on-derdrukking, epidurale of spinale anesthe-sie, ernstige obe-sitas, alcohol- of drugsmisbruik, ernstige neuro-logische handicap
Max. 48 uur intubatie
89 patiënten, 73 mannen, gemiddelde leeftijd 63 jaar, 43 met dex-medetomidine, 46 met propofol
Dexmedetomi-dine (1 μg/kg laaddosis iv in 15 minuten, daarna 0,4 μg/kg/uur iv)
propofol (5 μg/kg/ minuut iv getitreerd binnen range 0,2-0,7 μg/kg /uur of 5-75 μg/kg/ min iv)
Demografische en patiëntken-merken, klinische parameters, bijwerkingen, vragenlijst (ge-modificeerde Hewitt sedation questionnaire)
Omtrent slaap-parameters: Geen verschil tussen beide groepen op vraag 'How easy was it to sleep?'; overige vragen meer gericht op communicatie en angst e.d.
Relatief laag, maar beperkte scope van patiënten; het is de vraag of de resultaten extrapoleer-baar zijn naar andere patiënten-groepen, geen blindering, niet alleen ouderen
Matig Beperkte scope van patiënten
Dowling 2008 Verpleeghuis Beide Onderzoeken effect lichttherapie en melatonine op circadiane ritme en slaapritme,
RCT Bewoners van twee verpleeghuizen in VS, met Alzheimer en verstoring rust-
11 weken 50 patiënten, 43 vrouwen, gemiddelde leeftijd 86 jaar (sd 9, range 60-100); patiënten
Ochtend bright light (>2500 lux) blootstelling + melatonine (5 mg) 's avonds
Alleen 'gewoon' licht (150-200 lux)
Activiteiten en rust middels Actiwatch (actigraphy)
Geen ver-schillen tus-sen groepen met bright light + place-bo en contro-
Groot geen blindering, beperkt aantal patiënten, niet bekend welk resultaat van
Laag Patiëntengroep sluit niet helemaal aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
bij patiënten met Alzheimer
activiteit ritme in controlegroep significant jonger. 15 patiënten met daglichtlampen en melatonine, 18 met bright light en placebo, 17 controles
versus ochtend daglichtlampen blootstelling + placebo 's avonds
le. Bij verge-lijking daglichtlampen + mela-tonine met controle: minder slaap overdag, min-der dutjes overdag, meer activiteiten overdag en betere dag-nacht slaap-verdeling (re-gressieanalyse). Dus: alleen daglichtlampen lijkt onvol-doende om slaapkwaliteit te verbeteren. Combinatie met melatoni-ne lijkt effectiever.
welke interventie komt
slaapprobleem
Dowling 2005 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect lichttherapie op slaapritme, bij patiënten met Alzheimer
RCT Bewoners twee verpleeghuizen in VS, met Alz-heimer en sta-biele medicatie; exclusie: overige neurologische diagnoses, gebruik van valeriaan, melatonine of slaappillen
11 weken 70 patiënten, gemiddeld 84 jaar (sd 10, range 58-98), 57 vrouwen. 29 's ochtends daglichtlampen, 24 's middags daglichtlampen, 17 controles
Ochtend of middag daglichtlampen (>2500 lux), activiteiten in lichte ruimte of buiten
Normaal licht (150-200 lux) en activi-teiten in gebruike-lijke omgeving
Activiteiten en rust middels Actiwatch (actigraphy)
Geen significante verschillen tussen groepen voor slaap- en waakparame-ters
Behoorlijk: geen blindering, beperkt aantal patiënten, niet bekend welk resultaat van welke interventie komt
Matig Patiëntengroep sluit niet hele-maal aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem; bovendien: gro-te overeenkom-sten met Dow-ling 2007, wel-licht dubbeling
Dowson 2012 Verpleeghuis Beide Onderzoeken evidence-based strategieën om slaap te verbeteren in verpleeghuizen
Narratieve review
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie.
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Epstein 2007 Extramuraal Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit cog-nitieve gedrags-interventie om chronische in-somnia te be-handelen bij borstkanker survivors
RCT Vrouwen, ten minste 3 maan-den na primaire behandeling borstkanker met insomnia gedu-rende 3 maan-den, die functio-neren overdag beïnvloedt; ex-clusie: cognitieve stoornis, OSAS, restless leg syn-drome, ernstige psychopatholo-gie
6 weken 81 patiënten, gemiddeld 58 jaar. In follow-up: 34 in interventiegroep, 38 in controle, langdurige insomnia (gemiddeld 6 jaar)
Multicompo-nent interven-tie (stimulus controle, slaap beperking, slaapeducatie en slaaphygië-ne)
Slaapedu-catie en slaaphygi-ëne
Actigraphy, dagboek, vragenlijsten
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, geen blindering, forse lost-to-follow-up, geen intention-to-treat
Laag Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem → exclusie
Erman 2006 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit, veiligheid en dosis-respons van ramelteon bij patiënten met chronische insomnia
Dubbelblinde RCT, met vijfmaal cross-over
Patiënten met chronische insomnia van 18-64 jaar uit algemene bevolking
steeds 2 weken behandeling, dan 5-12 dagen wash-out
107 patiënten, leeftijd 18-64 jaar, geen verdere info over patiënten
Ramelteon (in verschillende doseringen)
Placebo Inslaaptijd, slaapstadia, subjectieve slaapkwaliteit, alertheid, veiligheid
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Laag Hoog Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, geen ouderen → exclusie
Fetveit 2004 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken duur effect behandeling met daglichtlampen bij patiënten met dementie
Cohort-onderzoek
Patiënten uit eerder onderzoek, follow-up data
2 weken pretreatment, 2 weken behandeling, daarna bepaling effect na 4, 8, 12 en 16 weken
11 patiënten met matige tot ernstige dementie, 10 vrouwen, gemiddelde leeftijd 86 jaar (sd 9, range 72-101); alle patiënten hadden comorbiditeit en gebruikten veel medicatie
Daglichtlampen, 2 uur 's ochtends 6000-8000 lux
Geen Actigraphy, statusonder-zoek
Auteurs con-cluderen ge-vonden effect dat tot 12 we-ken na behan-deling aan-houdt; dat geldt maar voor 1 varia-bele (sleep onset laten-cy). Wanneer gekeken wordt naar slaapkwaliteit tussen 23,00 en 7,00 uur is effect veel kleiner en mogelijk kli-
Zeer hoog, weinig patiënten, geen vergelijkend onderzoek, forse uitval, geen randomisatie, geen blindering, geen gecontroleerde omstandig-heden
Zeer laag
Geen nieuw of verergerend slaapprobleem, mogelijk toch relevant
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
nisch niet relevant
Fetveit 2003 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect daglichtlampen bij patiënten met dementie en slaapproblemen
Cohortonder-zoek
Patiënten uit eerder onderzoek
2 weken pretreatment, 2 weken behandeling
Zie Fetveit 2004 Zie Fetveit 2004
Zie Fetveit 2004
Actigraphy, statusonder-zoek
Slaapefficiën-tie verbeterde met 13% (95%BI 5-21), inslaapduur gemiddeld een uur kor-ter (95%BI 0,17-1,44), ook andere parameters significant verbeterd; dat geldt ook voor door de staf geëvalu-eerde parameters
Zie Fetveit 2004
Zeer laag
Zie Fetveit 2004
Fetveit 2005 is dubbelpublicatie van Fetveit 2004 → exclusie
Florete 2008 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effect tramadol met vertraagde afgifte op aan pijn gerelateerde slaapparameters bij patiënten met osteoarthritis
Post-hoc analyse van dubbelblinde RCT
Patiënten >18 jaar met osteoarthritis van knie of heup
12 weken 1608 patiënten tussen 20 en 80, gemiddelde leef-tijd 59, 37% man; 403 met tramadol 100, 400 met tramadol 200, 400 met tramadol 300 en 405 placebo
Tramadol met vertraagde afgifte 100, 200 of 300 mg 1 dd
Placebo Slaapkwaliteit gemeten met Chronic Pain Sleep Inventory
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, zeer forse uitval (46%), waarschijnlijk selectief vanwege onvoldoende effect en bijwerkingen
Laag Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, geen ouderen → exclusie
Fukuda 2001 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect daglichtlampen bij patiënten in geriatrisch ziekenhuis
Case reports 4 cases 3 weken lichtexposi-tie bij lunch, effectmeting ook 3 weken voor en na lichtexposi-tie
4 vrouwelijke patiënten (68, 87, 92 en 93 jaar), 2 met dementie, allen met slaapproblemen (divers)
Daglichtlampen, 1 uur tijdens lunch, 8000 lux
Geen Polysomnografie
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, geen vergelij-kend onder-zoek, zeer weinig patiën-ten, geen ge-controleerde omstandig-
Zeer laag
Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem + zeer grote kans op bias →
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
heden exclusie Garzan 2009 Verpleeghuis Farma-
ceutisch Onderzoeken effect melatonine op slaap en gedrag bij ouderen en het discontinueren van hypnotica
Dubbelblinde RCT met cross-over design
Patiënten van 'community health centers', leeftijd >65 jaar, met insomnia of voorbijgaande slaapproblemen door stress. Exclusie: secundaire slaapstoornis, autoimmuun-ziekten, tumoren, dementie, psychose of andere ernstige psychische aandoening
18 weken 22 patiënten, 15 vrouwen, gemiddelde leeftijd 75 jaar, 20 met chronische slaapproblemen, 14 met gebruik van hypnotica
8 weken 5 mg melatonine 1 dd 's avonds; 2 weken wash-out, 8 weken placebo, met stimulans om dosering hypnotica te reduceren gedurende de interventie
Zie interventie
Northside Hospital Sleep Medicine Institute Test (score 0-8), slagingskans om hypnotica te verminderen, bijwerkingen
Geen verschil in slaapscore tussen place-bo en baseli-ne. Wel tus-sen melatoni-ne en baseline (3,7 (sd 0,40); p<0,005) (verschil met placebo: p< 0,025). 9/14 patiënten luk-te het te stop-pen met hyp-notica tijdens melatoninefa-se en niet tij-dens placebo, 1/14 stopte zowel tijdens melatonine als tijdens pla-cebo, 4/14 continueer-den hypnotica
Behoorlijk weinig patiënten, beperkte beschrijving resultaten
Laag Niet per se sprake van nieuw of verergerend slaapprobleem, meeste patiënten met chronisch slaapprobleem, mogelijk toch interessant
Gordon 2010 Verpleeghuis Beide Overzicht slaap-problemen in verpleeghuizen en interventies daarbij
Narratieve review
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onder-zoek
Zeer laag
Geen kwantita-tieve resultaten → exclusie
Greco 2004 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Onderzoeken associatie tussen routinegebruik psychoactieve medicatie en slaapkwaliteit bij bewoners verpleeghuis
Dwarsdoor-snede onderzoek
Bewoners ver-pleeghuis die hulp nodig heb-ben als ze 's nachts het bed uit moeten; ex-clusie: kortver-blijf, terminaal zieken, tremor in rust; ten min-ste drie dagen
Dataverza-meling gedurende 3 nachten
210 bewoners, van wie er 80% data van 3 nach-ten hadden, ge-middelde leeftijd 84 (sd 8,3), 79% vrouw. 109 pati-ënten gebruikte psychoactieve medicatie, 59 patiënten niet
Geen Geen Actigraphy Lage slaap-kwaliteit in hele popula-tie, lijkt wat beter in groep die psychoac-tieve medica-tie gebruikt, maar geen statistisch significant
Groot, geen experimenteel design, dus waarschijnlijk onvergelijkbaarheid groepen, geen resultaten in de tijd, grote kans op vertekening
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, mogelijk toch relevant
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
data resultaat Guelfi 2001 Ziekenhuis Farma-
ceutisch Vergelijken ef-fectiviteit en tolerantie van mirtazapine en venlafaxine bij patiënten met een ernstige depressie met melancholieke kenmerken
Dubbelblinde RCT
Opgenomen pa-tiënten met ern-stige depressie tussen 18-65 jaar; exclusie: > 12 maanden de-pressie, >2 eer-dere depressies die niet goed re-ageerden op an-tidepressiva, geen respons op eerdere medica-tie, sterke verbe-tering bij place-bo, suïcidaal, verschillende ty-pen depressie, angststoornissen, eetstoornissen, epilepsie, midde-lenmisbruik, psychotische aandoeningen, zwangeren of at risk, instabiele psychische aan-doening, abnor-male bevindin-gen bij lichame-lijk of laborato-riumonderzoek
8 weken 157 patiënten, gemiddelde leeftijd 45 jaar, 34% man, 78 met mirtazapine, 79 met venlafaxine
Mirtazapine 8 weken
Venlafaxi-ne 8 weken
Veel uitkomstmaten op gebied van depressie en kwaliteit van leven, 1 parameter voor slaapstoornissen (HAM-D-17 sleep disturbance)
Alleen voor slaapproblemen: mirtazapine scoorde beter dan venlafaxine op HAM-D-17 sleep disturbance (verschil 1,0; 95% BI: 0,5-1,6)
Zeer laag Zeer hoog
Het is niet bekend of het gevonden effect klinisch relevant is. Zeer beperkte patiëntengroep door grote hoeveelheid exclusiecriteria. Daarnaast: geen ouderen in patiëntenpopulatie en geen nieuwe of verergerende slaapproblemen →exclusie
James 2010 Extramuraal Farma-ceutisch
Vergelijken effectiviteit en veiligheid buprenorphine patch met sublinguale toediening bij patiënten met osteoarthritis
Dubbelblinde RCT
Patiënten met osteoarthritis van knie/heup met matige-ern-stige pijn, leef-tijd 18-80; exclu-sie: opioïden in laatste 5 weken, langwerkende NSAID's in laatste 7 dagen,
Titratieperio-de van 21 dagen, dan behandeling 7 dagen
238 patiënten, 37% man, gemiddelde leeftijd 64 jaar (range 42-81), 118 met patch, 120 met sublinguale tabletten
Transdermale patch buprenorfine
Sublingua-le tablet buprenor-fine
Pijnintensiteit, gebruik nood-medicatie, slaap-stoornissen, kwaliteit van leven, acceptatie behandeling, veiligheid, gemak patch
Alleen voor slaapproblemen: aantal nachten ont-waakt vanwe-ge pijn nam af in beide groepen van ongeveer 4 gemiddeld tot ongeveer 2,6
Groot, goed opgezet onderzoek, maar zeer forse uitval (>50%), met name vanwege het niet aangeven van alle pijnscores
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, niet intramuraal en niet alleen oudere patiënten → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
intraarticulaire injectie in laatste 6 weken, overige chronische pijn-patiënten en ge-wrichtsaandoe-ningen anders dan osteoarthritis
gemiddeld. Dit verschil is waarschijnlijk niet statistisch significant. Er is geen ver-schil tussen beide behan-delgroepen
Koba-yashi
2001 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit blootstelling aan daglichtlampen bij lunch op slaap-waakverhouding bij patiënten met slaappro-blemen in een geriatrisch ziekenhuis
Voor-na vergelijking
Niet genoemd 3 weken lichtexposi-tie tijdens lunch, ef-fectmeting ook 3 weken voor en na lichtexposi-tie
10 patiënten in geriatrische instelling, 6 vrouwen, gemiddelde leeftijd 81 jaar (sd 8,8) met verschillende slaapproblemen, 2 patiënten zonder dementie
Daglichtlampen bij lunch 1 uur, gedurende 3 weken, 8000 lux
Geen Door ver-pleegkundigen gerapporteerde waarnemingen (gemodificeer-de Matsubara Yamaguch radar)
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, geen vergelij-kend onder-zoek, zeer weinig patiën-ten, geen ge-controleerde omstandighe-den
Zeer laag
Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem + zeer grote kans op bias → exclusie
Kosinski 2007 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effect tramadol met vertraagde afgifte op aan pijn gerelateerde slaapparameters bij patiënten met osteoarthritis
Dubbelblinde RCT
Patiënten met osteoarthritis van knie/heup met pijnmedica-tie; exclusie: an-dere ziekte die niet onder con-trole is, andere arthritis, chroni-sche pijn, mid-delenmisbruik, gebruik medica-tie met interactie met tramadol
12 weken 1020 patiënten, gemiddelde leef-tijd 58 (sd 10), 62% vrouw; 202 met tramadol 100, 201 met tramadol 200, 201 met tramadol 300, 202 met tramadol 400, 205 placebo
Tramadol met vertraagde afgifte 100, 200 of 300 mg 1 dd
Placebo Pijn op VAS schaal, slaapkwaliteit met Chronic Pain Sleep Inventory
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, zeer forse uitval (45%), waarschijnlijk selectief vanwege onvoldoende effect en bijwerkingen
Laag Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, geen ouderen → exclusie
Krish-nan
2008 Niet-farmaceu-tisch
Overzicht geven diagnostiek en management geriatrische in-somnia door nurse practitioners
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Krystal 2008 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit
Dubbelblinde RCT
Patiënten met insomnia 18-64
25 weken 1025 patiënten met insomnia,
Zolpidem 12,5 mg, max.
Placebo Patiënt Global Impression,
Niet gerap-porteerd in
Klein, prima opgezette
Hoog Patiëntengroep sluit niet aan bij
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
zolpidem met vertraagde afgifte gedurende 6 maanden bij patiënten met chronische insomnia
jaar; exclusie: mensen met on-regelmatige diensten, >3 dutjes/week, >5 xanthinedrank-jes/week, ge-bruik slaapmedi-catie, primaire hypersomnie, narcolepsie, slaapstoornissen gerelateerd aan longen, hart of circadiane ritme,
39% man, gemiddelde leeftijd 46 jaar (sd 11); 669 patiënten met zolpidem vertraagde afgifte, 349 met placebo
1 per dag, 3-7 keer per week
Clinical Global Impression, Patiënt Monitoring Questionnaire, Espworth Sleepiness Scale
deze evidence tabel, want niet van toepassing
studie, primai-re uitkomst-maat wellicht wat discutabel. Maar, patiën-tengroep niet van toepassing op uitgangs-vraag
uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, geen ouderen → exclusie
Li Pi Shan
2004 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Vergelijken effectiviteit lorazepam en zopiclon bij patiënten met een beroerte of hersenbeschadi-ging en insomnia
Dubbelblinde RCT
Patiënten op een revalidatieafde-ling met een beroerte of hersenbeschadi-ging die klaagden over insomnia; exclusie: acuut zieken, geen Engels/Frans, geen vragenlijst kunnen beantwoorden (bijv. afasie of posttraumati-sche amnesie)
14 dagen 18 patiënten, 10 mannen, gemiddelde leeftijd 57 jaar (range 20-78), 12 patiënten met beroerte (gemiddelde leeftijd 64 (range 46-78))
7 dagen 0,5-1,0 mg lorazepam, daarna 7 dagen 3,75-7,5 mg zopiclon; patiënt regelt zelf dosering
Zie interventie, maar andersom
Door patiënten gerapporteerde slaapkwaliteit, door verpleegkundigen gerapporteerde slaaptijd
Totale slaap-tijd: 7,5 (sd 0,8) uur in lo-razepamgroep, 7,2 (sd 0,6) uur in zopi-clonegroep (p=0,09). Vergelijkbare scores door patiënten voor beide middelen op slaapkwaliteit, slaapdiepte, fitgevoel, alertheid en vermoeidheid (geen signifi-cante ver-schillen). Ver-gelijkbare scores door verpleegkundi-gen op alert-heid en fitge-voel (geen significante verschillen).
Zeer groot: Geen wash-out periode; tegelijkertijd met interventie werden ook niet-farmaco-logische maatregelen getroffen, geen vergelijking met placebo, zeer weinig patiënten
Zeer laag
Het onderzoek is gedaan op een revalidatie-afdeling, acuut zieken zijn uitgesloten, beperkt aantal ouderen → onderzoek heeft beperkte waarde
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Geen ver-schillen in subgroepana-lyses van pati-ënten met een beroerte
Lundahl 2012 Slaaplabora-torium
Farma-ceutisch
Vergelijken effecten gaboxadol en zolpidem bij patiënten met primaire insomnia
Post-hoc analyse van 2 dubbelblinde RCT's
Patiënten met primaire insomnia van 18-65 jaar
2 nachten in slaaplabora-torium voor beide medi-catie met 7-14 dagen ertussen
66 patiënten, 45 vrouwen, gemid-delde leeftijd 34 (sd 11)
Gaboxadol (in verschillende doseringen)
Zolpidem 10 mg en placebo
EEG analyse Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk: post-hoc analyse, dus niet gepland, mogelijke vertekening.
Matig Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, geen ouderen, geen patiëntre-levante uit-komstmaten → exclusie
Lyseng-William-son
2012 Beide Farma-ceutisch
Overzicht geven van melatonine met vertraagde afgifte bij patiënten met insomnia >55 jaar
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie.
Maho-wald
2007 Beide Beide Algemeen inlei-dend artikel over slaappro-blemen bij geriatrische patiënten
Algemeen inleidend artikel zonder referenties
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie.
Martin 2007 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit mul-ticomponent niet-farmacolo-gische interven-tie om slaap-waakritme te verbeteren bij verpleeghuis-bewoners
RCT Bewoners verpleeghuis > 65 jaar, die niet aan bed gebonden of geïsoleerd zijn, met slaperigheid overdag of slaapstoornissen 's nachts
5 dagen interventie
118 patiënten in randomisatie, gemiddelde leeftijd 86 jaar (sd 9), 77% vrouw, 53% blank, waarschijnlijk groot aandeel met delirium of dementie, niet specifiek met nieuw of verergerend
Overdag: sti-mulans uit bed te blijven, ≥30 minuten zonlicht bui-ten, 3 maal/ dag deelname fysiek activi-teiten pro-gramma. Avond: min-der geluid, lichten uit, persoonlijke
Usual care Activiteiten en rust middels Actiwatch (actigraphy)
Zelfde studie als Alessi 2005
Wel randomi-satie, maar geen blinde-ring (is ook niet mogelijk bij deze interventie)
Matig Is zelfde studie als Alessi 2005 → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
slaapprobleem zorg. Nacht: minimaal licht en geluid, zorg als patiënt wakker is en niet op gezette tijden
Martin 2007 Beide Beide Overzichtsarti-kel over kwali-teitsindicatoren voor slaapstoor-nissen bij kwets-bare ouderen
Overzichts-artikel
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
McMil-lan
2003 Niet vermeld
Beide Comment bij artikel over cog-nitieve gedrags-therapie om benzodiazepine te stoppen bij patiënten met chronische insomnia
Commentaar op een RCT
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, geen studie
Zeer laag
Comment → exclusie (RCT waarop com-mentaar is ge-geven behoeft niet te worden geïncludeerd, want gaat over patiënten met chronische insomnia)
Mishima 2005 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken slaapbevorderen-de werking pas-sieve lichaams-verwarming bij oudere patiënten met vasculaire dementie en insomnia
Voor-na vergelijking
Bewoners verpleeghuis met vasculaire dementie en insomnia
13 dagen 13 patiënten > 70 jaar (gemiddelde leeftijd 77 jaar), 11 vrouwen
7 dagen pre-studie, dan 6 dagen trialses-sie: 3 dagen baseline (ver-boden te sla-pen buiten slaapkamer, verlichting <10 lux in slaapperiode, urineren voor slapen), daar-na 2 dagen passieve lic-haamsverwar-ming (half uur in bad 40 gra-den, 2 uur voor slapen
Geen Actigraphy, melatonine-levels, hartritme
Slaapparame-ters: de tijd om in slaap te komen nam af van gemiddeld 27 minuten naar 16 minuten (p<0,02); overige verschillen niet statistisch significant
Zeer groot, geen vergelijkend onderzoek, zeer weinig patiënten, geen gecontroleerde omstandighe-den; grote kans dat resultaten het gevolg zijn van toeval of andere interventies dan de passieve lichaamsver-warming
Zeer laag
Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, mogelijk toch relevant, maar kwaliteit is laag. Klinische relevantie gevonden effect laag.
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
gaan), 1 dag postmeting
Molinari 2013 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken of mental health assessment het gebruik van psychoactieve middelen zou kunnen verminderen
Pilot studie Nieuwe verpleeghuisbewoners VS
23 nieuwe ver-pleeghuisbewo-ners (interven-tie) + 25 contro-lebewoners verpleeghuis, 94% >60 jaar, 57% vrouw
Mental health assessment, niet specifiek gericht op slaap-problemen
Geen mental health assess-ment
Medicatievoor-schrift psycho-actieve farma-ca, gebruik ge-dragsinterven-ties, zieken-huisopname, vallen
T.a.v. slaap-problemen: assessment-groep: 1 pa-tiënt stopte met slaapmid-delen, in con-trolegroep geen (geen significant verschil); in assessment-groep startten 2 mensen (9%) met slaapmedica-tie, in contro-legroep 10 mensen (40% ); p=0,013
Groot, geen randomisatie, verschil in populatie tussen beide groepen (nieuwe bewoners vs. bestaande bewoners); gevonden resultaten waarschijnlijk niet alleen afhankelijk van mental health assessment
Laag Niet bekend of het om nieuwe of verergerende slaapproblemen gaat
Morin 2004 Extramuraal Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken of medicatie afbouwen onder toezicht en/of cognitieve gedragstherapie het gebruik van benzodiazepine verminderen bij ouderen en het effect daarvan op het slaappatroon
RCT Leeftijd > 55, gebruik benzo-diazepine voor slaapprobleem, langdurige slaap-problemen, ver-minderd functi-oneren overdag; exclusie: insom-nia gerelateerd aan andere ziek-te, slaapapneu of bewegende lede-maten tijdens slaap, psycho-therapie, gebruik psychoactieve farmaca anders dan benzodiaze-pinen, depressie of andere ernsti-ge psychopatho-
10 weken behandeling met voor- en nadien 2 weken dagboek
76 patiënten met slaapproblemen, gemiddelde leeftijd 63 (range 55-82), 38 mannen; 24 in groep cognitieve gedragstherapie, 25 in groep medicatie aanpassing onder supervisie, 27 met beide interventies; gemiddelde duur insomnia 22 jaar en gemiddeld 19 jaar benzo-diazepinegebruik
1. medicatie aanpassing onder super-visie; 2. cogni-tieve gedrags-therapie; 3. combinatie van 1 en 2
Zie interventie
Slaapdagboek, polysomno-grafie
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, geen blindering, forse hoeveel-heid data (dus kans op signi-ficantie alleen al daardoor groot), geen placebogroep of groep met geen interven-tie
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen opgenomen patiënten → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
logie Mulsant 2004 Verpleeghuis Farma-
ceutisch Onderzoeken effectiviteit en veiligheid ris-peridon en olanzapine als antipsychotica bij patiënten met dementie
Dubbelblinde RCT
Patiënten >55 jaar met Alzhei-mer, vasculaire dementie of dementie van andere oorzaak, ten minste 1 jaar dement, en psy-chotische symp-tomen, MMSE tussen 7 en 26. Exclusie: deliri-um, onvermo-gen om orale medicatie te ne-men, psychose voor dementie diagnose
6 weken, 80% follow-up
86 patiënten, gemiddeld 84 jaar, 78% vrouw, MMSE gemiddeld 13,5, voornamelijk Alzheimer dementie, gemiddeld 12 jaar opgenomen in verpleeghuis
Risperidon, getitreerd tot maximaal 1,5 mg/dag
Olanzapi-ne, getri-treerd tot maximaal 10 mg/ dag
Perifere anti-cholinerge effecten, symptomen, cognitieve assessment, bloedonder-zoek
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Laag Hoog Patiëntengroep sluit niet aan bij uitgangsvraag, geen nieuw of verergerend slaapprobleem, alleen gekeken naar slaappro-blemen als bijwerking medicatie bij dementie → exclusie
Nagel 2003 Verpleeghuis Beide Overzicht slaapproblemen in verpleeghui-zen en interven-ties daarbij
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Potvin 2012 Extramuraal Geen inter-ventie
Onderzoeken prevalentie stemmingsstoor-nissen, angst-stoornissen, in-somnia en ben-zodiazepine af-hankelijkheid bij ouderen met cognitieve be-perkingen zon-der dementie
Dwarsdoor-snede onderzoek
Thuiswonende ouderen in Quebec, random sampling, MMSE ≥ 22, medische gegevens beschikbaar, niet dement, in staat tot interview
Geen 2414 mensen, gemiddelde leeftijd 74 jaar, 58% vrouw, 9,7% met cognitieve beperking
Geen Geen Stemming, angst, insom-nia, benzodia-zepine afhan-kelijkheid
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Voor het doel van het onderzoek niet zo'n groot risico op bias, maar resultaten niet relevant voor evidence review
Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen opgenomen patiënten, geen interventie → exclusie
Richards 2011 Verpleeghuis Niet-farm-aceutisch
Onderzoeken effecten krachttraining, looptraining, sociale activiteiten en de combinatie
RCT Bewoners van 13 verpleeghuizen in VS, ≥ 55 jaar, MMSE tussen 4 en 29, < 7 uur slaap 's nachts,
7 weken, 15% lost-to-follow-up
193 deelnemers, gemiddelde leeftijd 82 jaar (range 57-90), 60% vrouw, veel comorbiditeit (bijv.
1. Fysieke oefening: krachttraining van heup en arm, inclusief warm-up en cool-down +
Usual care Polysomnogra-fie bij start en einde studie, primaire uitkomst: totale nachtelijke
Nachtelijke slaap gemid-deld in minu-ten: 341 in groep met fysieke oefe-ning, 342 in
Behoorlijk, te kleine groepen om power te halen, geen blindering, onderzoekers proberen
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, mogelijk toch relevant. Het is de vraag of de gevonden
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
daarvan op nachtelijke slaap
> 30 minuten slaap overdag, kan zelfstandig staan, stabiele medicatie. Exclusie: terminale status, niet genezen kanker, behandeling met chemotherapie of steroïden, niet stabiele cardiovasculaire aandoening
hypertensie, depressie, hartaandoening, incontinent); 55 in groep fysieke oefening, 50 in groep sociale activiteiten, 41 in groep fysieke oefening + sociale activiteiten, 47 usual care
wandeloefeningen; 2. Sociale activiteit: 1 uur per dag individuele sociale activiteiten, bijv. spelletjes, muziek, sport, koken. 3. combinatie van 1 en 2
slaap, secundair: overige slaapparameters; actigraphy voor dutjes overdag
groep met sociale activi-teiten, 364 in combinatie-groep en 329 bij usual care. Combinatie-groep statis-tisch signifi-cant hoger dan usual care (p=0,01), overige verge-lijkingen niet statistisch sig-nificant. ≥ 60 minuten meer slaap 's nachts: 29% in groep met fysieke oefe-ning, 32% in groep met so-ciale activitei-ten, 46% in combinatie-groep en 19% bij usual care (geen statisti-sche toets)
significante resultaten te vinden door voor-na vergelijkingen te doen, maar dat was niet de opzet (vergelijking vier groepen na interventie)
resultaten klinisch relevant zijn
Richards 2013 Ziekenhuis Farma-ceutisch
Onderzoeken gebruik zolpidem
Dwarsdoor-snede onderzoek
Patiënten zie-kenhuis (ortho-pedie, hartpati-ënten, stroke unit, oncologie), ≥ 50 jaar, ge-bruik zolpidem in ziekenhuis. Exclusie: zolpi-demgebruik voor opname
Geen 410 patiënten, 83% orthopedisch, 54% vrouw, gemiddelde leeftijd 71 (sd 11)
Geen Geen Mentale assessment
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot, diverse confounders mogelijk, wei-nig gegevens bekend, geen vergelijkende interventiestu-die
Laag Studie niet gericht op effect behande-ling slaapstoor-nissen → exclusie
Riemers-ma
2008 Verpleeghuis Beide Onderzoeken langetermijn effecten
RCT, 2x2 factorial design
Bewoners ver-zorgingshuizen; exclusie: gebruik
Tot 3,5 jaar, gemiddeld 15 maanden
189 verpleeghuispatiënten,
1. Lichtexpositie: 9,00-18,00 uur
1. Controle-licht,
Primaire: cognitieve status met
M.b.t. slaap-parameters: slaapefficiën-
Behoorlijk, randomisatie van lichtexpo-
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapstoornis-
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
daglichtlampen en melatonine op cognitieve systeem bij verpleeghuis-patiënten
monoamine oxidase remmers, langdurig gebruik NSAID's, ernstige lever- of nierfunctiestoor-nissen, afakie (geen lens)
(sd 12) gemiddelde leeftijd 86 (sd 5,5), 90% vrouw, 92% vorm van dementie; 49 patiënten alleen licht, 46 alleen melatonine, 49 licht + melatonine, 45 dubbel placebo
1000 lux; 2. melatonine 2,5 mg 1 uur voor bedtijd
lagere intensiteit, grotere afstand; 2. Placebo-tablet
MMSE; secundair: stemming, eigen waardering, psychopatholo-gie, gedrag, ADL, actigraphy, slaaptijd, nachtelijke ontwaking
tie beter bij gecombineer-de interventie (3,5%; p= 0,01), eerder in slaap bij gebruik mela-tonine (8 mi-nuten, p= 0,02), totale slaapduur ho-ger bij licht (10 minuten; p=0,04) en melatonine (27 minuten; p=0,004), maar niet bij combinatie, minder nach-telijke ruste-loosheid bij combinatie (1 minuut/uur; p=0,01), min-der waakperi-oden 's nachts met combina-tie (0,5; p= 0,01), kortere ontwaakperio-des 's nachts bij melatoni-ne (6 minu-ten, p=0,02)
sitie per ver-zorgingshuis, grote kans op andere verstorende variabelen; daarnaast zeer forse drop-out (maar dat is ook wel logisch gezien de populatie en de lange follow-up)
sen, mogelijk toch relevant; geen echte lijn in resultaten, veel relaties met andere uitkomstmaten, het is de vraag of de gevonden resultaten klinisch relevant zijn
Ronda-nelli
2011 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit en veiligheid combinatie melatonine, magnesium en zink, voor het verbeteren van de slaapkwaliteit
Dubbelblinde RCT
Verpleeghuispati-enten, met ten minste 3 maanden verblijf, > 70 jaar, primaire insomnia; exclusie: slaapstoornissen
8 weken 43 patiënten, 63% vrouw, gemiddelde leeftijd 78 jaar (sd 4); 22 in interventiegroep, 21 placebo
100 gram peerpulp met 5 mg melatonine, 225 magnesium en 11,25 mg zink, 1 uur voor bedtijd
100 gram peerpulp zonder toevoegin-gen
Primair: slaapkwaliteit (Pittsburgh Sleep Quality Index); verder: Leeds Sleep Evaluation Questionnaire, Epworth
Pittsburgh Sleep Quality Index: behan-deleffect (in-terventie vs controle): 6,8 punten (95% BI: 5,4-8,3; p<0,001);
Laag, er is sprake van blok randomisatie, het is de vraag of blindering gegarandeerd kan zijn
Hoog Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, mogelijk toch relevant; het is niet duidelijk welk van de componenten van de
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
en de alertheid 's ochtends bij ouderen > 70 jaar met primaire insomnia
door een bekende oorzaak, psychiatrische of neurologische diagnose, restless legs, medicatie die het centraal zenuwstelsel of het slaapwaakritme beïnvloedt, gebruik bètablokkers
Sleepiness Scale, Sleep-Wake Activity Inventory, Short Insomnia Questionnaire, Actigraphy), veranderingen in slaapkwaliteit en activiteit overdag, stemming, kwaliteit van leven, voedings-toestand, bijwerkingen
PSQI<5: 59% in inter-ventiegroep, 14% in con-trolegroep (verschil 45 (95%BI: 20-70; p=0,004); ook signifi-cante resulta-ten op secun-daire uit-komsten (bijv. Leeds Sleep Evalua-tion Questi-onnaire), maar niet op Epworth Sleepiness Scale; secun-daire resulta-ten zijn hier niet gerappor-teerd want geven waar-schijnlijk dub-beling van de resultaten op de primaire uitkomstmaat
interventie in welke mate bijdraagt aan het resultaat
Rosz-kowska
2010 Beide Beide Overzicht insomnia bij geriatrische patiënten en het beleid daarbij
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Ruths 2004 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Onderzoeken effect stoppen antipsychotica bij patiënten met dementie op gedrag en slaapkwaliteit
Dubbelblinde RCT
Verpleeghuispati-ënten met de-mentie die anti-psychotica ge-bruiken, gebruik risperidon, olan-zapine of halo-
4 weken 30 patiënten, 80% vrouw, gemiddelde leeftijd 83 jaar (sd 7), gemiddeld 30 maanden in
Stoppen met medicatie → dus placebo
Eigen medicatie
Gedrag (Neuropsychi-atric Inventory Questionnaire), actigraphy
Stoppen was geassocieerd met een verminderde slaapefficiën-tie van 86% naar 75% (54
Behoorlijk, weinig patiënten, het is de vraag of blindering gegarandeerd kan zijn
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, maar juist 'inductie van slaapproblemen' door stoppen
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
peridol ≥3 maanden in sta-biele dosering, ≥ 65 jaar; exclusie: antipsychotica voor primaire diagnose psy-chose, mentale retardatie, termi-nale ziekte, re-cente grote ver-anderingen in gezondheidstoe-stand
verpleeghuis, meeste gebruikten risperidon, gemiddelde medicatieduur 14 maanden (range 3-44); 15 in interventiegroep, 15 in controlegroep
minuten minder slaap; p=0,03); overige maten niet statistisch significant
met medicatie → exclusie
Ryu 2011 Ziekenhuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken invloed muziek op slaap bij patiënten met PTCA op IC
RCT ≥ 20 jaar, coro-naire hartziekte, naar CCU na PTCA; exclusie: gebruik ventila-tie, dementie, neurologische ziekte, zintuig-aandoening, ge-bruik slaapmid-delen of sedati-va, slaappro-bleem voor op-name op CCU
1 nacht, geen follow-up
58 patiënten, gemiddelde leeftijd 61, 66% man; 29 in interventiegroep, 29 in controlegroep
slaapverwekkende' muziek 53 minuten 's avonds + oogbandage
oordopjes zonder muziek + oogbanda-ge
duur (aantal uren slaap) en kwaliteit slaap (gemodificeer-de Verran and Synder-Hal-pern Scale), gevraagd door verpleegkundi-ge aan patiënt
Aantal minu-ten slaap: 279 in interventie-groep, 243 in controlegroep (p=0,002); slaapkwaliteit: 36 in inter-ventiegroep, 29 in controlegroep (p<0,001)
Behoorlijk: geen opeen-volgende pati-ënten, binde-ring niet gega-randeerd, zeer selecte patiën-tengroep, geen follow-up, slechts 1 me-ting, sociaal wenselijke ant-woorden bij patiënt of ver-pleegkundige mogelijk
Matig Beperkt deel is oudere patiënten, geen separate resultaten voor ouderen, zeer selectie patiëntengroep; het is de vraag of de gevonden resultaten klinisch relevant zijn
Simon-son
2007 Beide Beide Overzicht geven insomnia bij ouderen en beleid daarbij
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Simpson 2006 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Onderzoeken voorgeschreven medicatie en slaapgedrag bij verpleeghuis-bewoners met dementie
Secundaire analyse van baseline data voor een RCT
Verpleeghuis-bewoners met dementie in 6 verpleeghuizen in VS; ≥ 55 jaar, ten minste 1 maand in verpleeghuis, ≥
5 dagen 195 bewoners, gemiddeld 80 jaar, 52% man, meesten met ernstige cognitieve stoornis, 71% gebruikte
Geen Geen Medicatiedos-sier en actigraphy gedurende 5 dagen en nachten (minuten slaap 's nachts en
Gemiddeld 505 minuten slaap per et-maal, waarvan 70% 's nachts. SSRI-gebruikers sliepen 64% 's
Groot, geen vergelijking van interventies, dus waarschijnlijk geen vergelijkbare
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, uitgangsvraag sluit niet aan; mogelijk relevant als achtergrondin-
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
30 minuten slaap overdag
meerdere psychotrope medicijnen
overdag, % slaap 's nachts)
nachts vs 72% bij niet-gebruikers (p =0,005); tra-zodonege-bruikers slie-pen 78% 's nachts vs 70% bij niet-gebruikers (p =0,04); overi-ge resultaten niet statistisch significant (ook niet voor bijv. benzodiaze-pines)
groepen, grote kans op vertekening, niet geplande analyse
formatie
Sivert-sen
2006 Polikliniek ziekenhuis
Beide Onderzoeken korte en langetermijn effectiviteit cognitieve therapie versus zopiclon bij ouderen met primaire insomnia
Dubbelblinde, placebogecontroleerde RCT
>55 jaar met insomnia; exclusie: gebruik hypnotica, antidepressiva, dementie, depressie, slaapapneu, nachtdiensten, niet stoppen met slaapmiddelen, ernstige fysieke aandoening
6 weken interventie, 6 maanden follow-up, 2 patiënten niet in follow-up
46 patiënten, gemiddelde leeftijd 61, 48% vrouw, gemiddeld 14 jaar insomnia
Cognitieve therapie (slaaphygiëne educatie, slaaprestrictie, stimuluscon-trole, cognit-ieve therapie, ontspannings-technieken)(n=18) Zopiclon 7,5 mg per nacht (n=18)
Placebo (n=12)
Polysomno-grafie, slaapdagboek
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk, relatief weinig patiënten, groepen vooraf niet vergelijkbaar, resultaten niet van toepassing op populatie van richtlijn (zie opmerkingen)
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen opgenomen
patiënten exclusie
Sloane 2007 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect hoge-intensiteit licht op slaap 's nachts en activiteiten overdag bij patiënten met dementie
Voor-na vergelijking met verschillende interventies
Patiënten met dementie uit vier verpleeghuizen, VS; exclusie: diabetische retinopathie, maculadegenera-tie, geen lens
Elke interventie duurde 3 weken, achtereenvolgens
66 patiënten, gemiddelde leeftijd 79, 53% man, participatie in verschillende interventies: ochtend licht: 49, avond licht: 44, hele dag licht: 45, standaard licht: 46
Lichtintensi-teit 2500 lux gedurende 3 weken. 1. ochtend (7-11 uur), 2. avond (16-20 uur), 3. hele dag (7-20 uur); doel was om ten minste 1-2 uur lichtexpositie
Lichtinten-siteit 500 lux
Actigraphy (slaap 's nachts en 24-uurs ritme) in laatste week interventie, bijwerkingen
Uren slaap 's nachts: och-tendlicht: 5,54, avond-licht: 5,45, hele dag licht: 5,55, stan-daardlicht: 5,36 (p=0,04); overige resul-taten niet sta-tistisch signi-
Groot, geen randomisatie, achtereenvol-gens verschil-lende interven-ties, grote kans op vertekening door andere omstandighe-den dan interventie, geen
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, forse kans op bias, mogelijk toch enigszins relevant; gevonden verschillen lijken klinisch niet relevant
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
te krijgen ficant (behou-dens in sub-populaties)
blindering
Spahr 2007 Variërend Farma-ceutisch
Onderzoeken effect antihistaminica op slaapproblemen bij patiënten met cirrose
Dubbelblinde RCT
Cirrose, leeftijd 18-70, >10 op Epworth Sleepi-ness Scale; ex-clusie: depressie, psychiatrische of neurologische aandoening, ge-bruik psychotro-pe medicatie, al-coholisme, con-traindicatie voor hydroxyzine, ≥3 maanden slaapproblemen
10 dagen 35 patiënten met cirrose, gemiddelde leeftijd 55 (range 36-69), 71% man, 69% poliklinisch
25 mg hydroxyzine 10 dagen, 's ochtends
Placebo Actigraphy, VAS-schalen voor slaapkwa-liteit, neuro-psychologische tests
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk: weinig patiënten, veel subjectieve maten
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, geen ouderen → exclusie
Su 2004 Extramuraal Geen inter-ventie
Onderzoeken prevalentie in-somnia bij Chi-nese thuiswo-nende ouderen
Dwarsdoor-snede onderzoek
Inwoners Taipei, ≥ 65 jaar, thuiswonend
Geen 2045 mensen, 57% man, 33% 65-69 jaar, 34% 70-74 jaar, 33% 75+
Geen Geen Prevalentie slaapproble-men en gebruik slaapmiddelen
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Behoorlijk: pa-tiëntenpopula-tie sluit niet aan bij NL po-pulatie, selec-tieve rekrute-ring
Matig Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, extramurale populatie → exclusie
Sudano 2010 Extramuraal Farma-ceutisch
Onderzoeken effect acetaminophen op bloeddruk bij patiënten met coronaire hartziekte
Dubbelblinde RCT
Patiënten met coronaire hart-ziekte, via acade-misch zieken-huis in Zwitser-land, met stabie-le cardiovascu-laire medicatie, 18-80 jaar; ex-clusie: acuut my-ocard infarct, onstabiele angi-na pectoris, be-roerte, coronaire interventie <3 maanden, hart-falen, gebruik analgetica, chro-nische pijn, ro-
2 weken interventie, 2 weken wash-out, 2 weken interventie
33 patiënten, gemiddelde leeftijd 61 (sd 8,5), 85% man
Acetamino-phen 1g 3dd
Placebo Primair: bloeddruk; secundair: diverse bloedlab.para-meters
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Sterke patiëntselectie, dus extrapo-leerbaarheid waarschijnlijk laag. Onder-zoek verder wel prima opgezet, rela-tief weinig patiënten
Matig Geen slaappara-meters, geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, niet specifiek ouderen → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
ken, alcohol- of middelenmis-bruik, onvol-doende contro-leerbare hoge bloeddruk, nier-falen, leveraan-doening, gebruik orale anticoagu-lantia, diverse andere medica-tie, ontstekings-ziekten
Sun 2010 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effectiviteit HT7 acupressure op slaapkwaliteit en insomnia
RCT 2 verpleeghuizen in Taiwan, ten minste 3 maanden verblijf, slaapproblemen; exclusie: hartproblemen, acute ziekte, trauma, polswonden, chronisch gebruik slaapmiddelen
5 weken interventie + 2 weken follow-up
50 patiënten, gemiddelde leeftijd 70 jaar, 64% man, 64% met CVA, 12% dementie
HT7 acupressure op beide polsen, 5 seconden, 1 seconde rust, gedurende 5 minuten voor bedtijd, 5 weken
placebo', lichte druk i.p.v. acu-pressure
Athens Insomnia Scale (AIS)
Lagere AIS-scores in ex-perimentele groep dan in controlegroep (bijv. 2,80 vs 20,0 in week 5), normalise-rend na af-loop interven-tie (week 7); geen statisti-sche toetsing verschillen
Groot: beperk-te blindering, beperkte pati-ëntengroep, niet extrapo-leerbaar naar NL situatie, ondoorzichtige weergave resultaten
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, patiënten-populatie niet vergelijkbaar met NL, mogelijk toch relevant, maar onduidelijke interpretatie resultaten
Sunami 2012 Ziekenhuis Farma-ceutisch
Onderzoeken effect fluvoxamine bij CVA-patiënten met depressie op depressie en slaapstoornissen
Vergelijkend onderzoek, geen randomisatie
Opgenomen patiënten met CVA en depressie in ziekenhuis in Japan
4 weken 19 patiënten, gemiddelde leeftijd 75 jaar, 79% man
Fluvoxamine getitreerd tot 75 mg/dag 1dd, 4 weken
Geen interventie
Pittsburgh Sleep Quality Index + depressiescha-len, melatonine
Voor slaappa-rameters: wel verschil met baseline voor interventie (PSQI van 10,3 naar 5,1; 6,2 en 5,0 na 1, 2 en 4 we-ken (p< 0,05)); geen significant verschil met baseline in controlegroep (PSQI van 7,5 naar resp. 6,4;
Zeer groot: geen randomisatie, geen blindering, mogelijk dus geen vergelijkbare groepen, zeer weinig patiënten
Zeer laag
Onduidelijke interpretatie resultaten, mogelijk toch enigszins relevant
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
6,0 en 4,2 (niet signifi-cant)). Geen directe verge-lijking tussen groepen; waarschijnlijk geen signifi-cant verschil
Svarstad 2002 Verpleeghuis Farma-ceutisch
Onderzoeken risicofactoren gebruik benzodiazepines, prevalentie benzodiazepinegebruik en evaluatie beleid
Dwarsdoor-snede onderzoek
Bewoners verschillende verpleeghuizen VS, post-analyse
Geen 2060 patiënten, 75% vrouw, gemiddelde leeftijd 82 (sd 10), 40% dementie, 12% depressie, 55% gedragsproblemen, 34% pijn, 31% slaapproblemen
Geen Geen Gebruik benzo-diazepines, patiëntenken-merken
28% kreeg benzodiazepi-ne, 7% di-phenhydrami-ne, 2% overi-ge anxiolytica of hypnotica; meer benzo-diazepine gebruik bij vrouwen (OR: 1,30; 95%BI 1,01-1,67), bij de-pressie (OR 1,68; 95%BI: 1,25-2,27), pijn (OR: 1,20; 95%BI: 1,04-1,40) en slaapproble-men (OR: 2,23; 95%BI: 1,93-2,57)
Zeer groot: geen interventie-onderzoek, oude data
Zeer laag
Analyse van data uit jaren 1986-1989, sluit niet aan bij uitgangsvraag → exclusie
Tou-blanc
2007 Ziekenhuis Niet-farma-ceutisch
Vergelijken assist-control ventilatie vs low level pressure support ventilatie op slaapkwaliteit bij geïntubeerde IC-patiënten
RCT Volwassen patiënten met chronische longziekte, geïntubeerd, mechanische ventilatie
1 nacht, geen follow-up (4 uur ene interventie, dan 4 uur andere interventie)
20 patiënten, 75% man, gemiddelde leeftijd 65 jaar (range 42-81), voornamelijk met COPD en pulmonaire infectie
Assist-control ventilation (ACV): 10 ml/kg, 12/minuut, verhoogd tot verdwijnen inademings-arbeid
Low level pressure support (low PSV): spontane ademha-ling met inspiratoire pressure (6cm H2),
Polysomnogra-fie + eigen score patiënt
Geen signifi-cante ver-schillen in slaap 'archi-tecture'; wel verschillen gevonden tussen beide slaapperioden (begin en ein-de nacht),
Groot: geen blindering, beperkt aantal patiënten, zeer kortdurende interventie, veel kans op vertekening
Laag Mogelijk relevant, maar kwaliteit zeer beperkt
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
7200 PB, 5l/min
maar dit lijkt niet gerela-teerd aan de interventie (hoewel de auteurs dat wel beweren)
Vaajoki 2011 Ziekenhuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect muziek op pijn en pijnbeleving na abdominale chirurgie
RCT Volwassen patiënten, Fins academisch ziekenhuis, met electieve abdominale chirurgie
2 dagen 168 patiënten, gemiddelde leef-tijd 62, 54% man, na abdomi-nale chirurgie, voornamelijk wegens maligniteit
Muziek naar eigen keuze van patiënt, 30 minuten op dag 1 en 2
Geen muziek
Pijn en pijnbeleving op VAS-schalen
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot: rando-misatieprocedu-re zeer ondui-delijk (1 week muziek, 2e week niet), niet blind
Laag Gaat niet over slaapproblemen → exclusie
Valto-nen
2005 Verpleeghuis Niet-farma-ceutisch
Onderzoeken effect melatonine in 'nachtmelk' op slaap en activiteiten bij ouderen
Cross-over dubbelblinde RCT (2 studies)
Ouderen uit verpleeghuizen in Finland
8 weken interventie, 1 week wash-out, 8 weken interventie
Nachtmelk': van koeien die 's nachts gemolken worden (gemiddeld 14 pg/ml melatonine)
Normale melk
Vragenlijsten door verpleeg-kundigen (op verschillende schalen per studie), over slaap 's nachts en activiteiten overdag
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Groot: er lijkt sprake van ad hoc analyses voor verschil-lende groepen, onduidelijke rapportage, geen duidelijke vergelijking 'nachtmelk' en gewone melk
Laag Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen, onduidelijke rapportage → exclusie
Vaz Fragoso
2007 Extramuraal Beide Overzicht slaapproblemen bij ouderen die thuiswonen en beleid daarbij
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie.
Weschu-les
2006 Hospice (verpleeg-huis)
Farma-ceutisch
Onderzoeken nieuwe vs oude middelen (far-maceutisch) op symptoomver-lichting in een hospice
Retrospectief cohortonder-zoek
Hospiceprogram-ma en medica-tie voor pijn, insomnia of misselijkheid; exclusie in insomniacohort: eerder temaze-pam voor zolpidem
Niet beschreven, retrospectief
Voor insomniacohort: 100 patiënten, 50% vrouw, gemiddelde leeftijd 74 jaar, allen terminale patiënten, 59% vanwege kanker
Temazepam Zolpidem Symptomen: pijn, insomnia, misselijkheid; numerieke schaal en verbale beschrijving
Complete res-pons: temaze-pam: 52%, zolpidem: 22% (p= 0,0037); on-bekende uit-komst: tema-zepam: 18%, zolpidem: 38% (p=0,05).
Zeer groot: retrospectief cohort, zeer selecte patiëntenpopulatie, geen vergelijkbare groepen vooraf, enz.
Zeer laag
Patiëntengroep sluit niet compleet aan bij uitgangsvraag, mogelijk toch relevant
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
Wolf 2001 Verpleeghuis + extramuraal
Farma-ceutisch
Vergelijking effectiviteit en veiligheid fluoxetine (SSRI) en trimipramine (TCA) voor behandeling depressie bij geriatrische patiënten
Dubbelblinde RCT
leeftijd ≥ 60, de-pressie; exclusie: plotselinge ver-ergering depres-sie (in placebo-groep!), suïci-daal, glaucoom, urineretentie, prostaathypertro-fie, ernstige car-diovasculaire aandoening, lever-, nier-, bloed- of long-aandoening, her-senziekte, epi-lepsie, schizofre-nie, schildklier-aandoening, middelen-misbruik
5 weken 19 patiënten (in follow-up!), gemiddelde leeftijd 70 (range: 61-85), 95% vrouw; 10 in fluoxetine-groep, 9 in trimi-praminegroep
20 mg/dag fluoxetine 5 weken
150 mg/ dag trimi-pramine 5 weken
Polysomnogra-fie: slaaptijd, slaapefficiëntie, inslaaptijd, waaktijd 's ochtends, slaapstadia, REM latentie, REM dichtheid, slaapinterval
Geen significante verschillen tussen groepen (wel voor beide behandelingen t.o.v. baseline), behalve % REM-slaap (hoger bij trimipramine) en % waaktijd (lager bij trimipramine)
Zeer groot: maar 19/41 patiënten met complete follow-up; veel uitval vanwege bijwerkingen; inclusiemetho-de niet duidelijk
Zeer laag
Populatie gedeeltelijk van toepassing, maar ook deel extramuraal. Geen nieuwe of verergerende slaapproblemen → exclusie
Wood-ward
2012 Beide Beide Overzicht slaap en slaapproble-men bij ouderen en beleid
Narratieve review
Niet gerap-porteerd in deze evidence tabel, want niet van toepassing
Zeer groot, narratief over-zichtsartikel, geen systema-tisch onderzoek
Zeer laag
Geen systema-tisch onderzoek → exclusie
Zisberg 2012 Ziekenhuis Farma-ceutisch
Onderzoeken patronen in gebruik slaapmedicatie voor, gedurende en 1 en 3 maanden na hospitalisatie
Prospectief observationeel onderzoek
Patiënten opgenomen in 5 ziekenhuizen, ≥ 70 jaar, in Israel; exclusie: beroerte, coma, mechanische ventilatie, complete afhankelijkheid
Tot 3 maanden na ontslag uit ziekenhuis
485 patiënten (412 met complete follow-up), gemiddelde leeftijd 78 jaar (sd 6), 52% vrouw, gemiddeld 5,7 dagen ziekenhuis-verblijf, 31% rehospitalisatie binnen 3 maanden
Geen Geen Interview over slaapmedicatie aan patiënten, bij opname in ziekenhuis, gedurende verblijf en na 1 en 3 maanden
43% gebruik-te slaapmedi-catie voor op-name in zie-kenhuis (96% benzodiazepi-ne); 43% ge-bruikte slaap-medicatie tij-dens zieken-huisverblijf (82% al voor verblijf). Geen gebruik slaapmedica-tie tijdens verblijf was
Zeer groot, sociaal wenselijke antwoorden, recall bias bij 1e interview, geen interventie
Zeer laag
Sluit niet aan bij uitgangsvraag → exclusie
Eerste auteur
Jaartal
Setting* Farm./ niet farm.
Doel onderzoek
Studietype In-/exclusie-criteria
Studieduur/ follow-up
Patiëntenkarak-teristieken
Interventie Controle Uitkomst-maten
Resultaten Risk of bias Kwali-teit
Opmerkingen
belangrijkste factor die ge-associeerd was met geen slaapmedica-tie na ontslag (OR: 3,91; 95%BI: 1,64-9,30)
75
Bijlage 5. Literatuurlijst
1. Glass J, Lanctot KL, Herrmann N, Sproule BA, Busto UE. Sedative hypnotics in older people with insomnia: meta-analysis of risks and benefits. Bmj. 2005;331(7526):1169. 2. Joya FL, Kripke DF, Loving RT, Dawson A, Kline LE. Meta-analyses of hypnotics and infections: eszopiclone, ramelteon, zaleplon, and zolpidem. Journal of clinical sleep medicine : JCSM : official publication of the American Academy of Sleep Medicine. 2009;5(4):377-83. 3. Obiora E, Hubbard R, Sanders RD, Myles PR. The impact of benzodiazepines on occurrence of pneumonia and mortality from pneumonia: a nested case-control and survival analysis in a population-based cohort. Thorax. 2013;68(2):163-70. 4. Tuberculose NVvAvLe. Richtlijn Obstructief slaapapneusyndroom (OSAS). 2009. 5. Geriatrie NVvK. Delier bij volwassenen. 2014. 6. Johns MW. A new method for measuring daytime sleepiness: the Epworth sleepiness scale. Sleep. 1991;14(6):540-5. 7. Buysse DJ, Reynolds CF, 3rd, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: a new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry research. 1989;28(2):193-213. 8. Boeve BF, Molano JR, Ferman TJ, Lin SC, Bieniek K, Tippmann-Peikert M, et al. Validation of the Mayo Sleep Questionnaire to screen for REM sleep behavior disorder in a community-based sample. Journal of clinical sleep medicine : JCSM : official publication of the American Academy of Sleep Medicine. 2013;9(5):475-80. 9. Jafarian S, Gorouhi F, Taghva A, Lotfi J. High-altitude sleep disturbance: results of the Groningen Sleep Quality Questionnaire survey. Sleep medicine. 2008;9(4):446-9. 10. Beer JJAd, Kuijpers AC. Toepassen GRADE in Nederland. 2012. 11. Giudici S, Farmer W, Dollinger A, Andrada T, Torrington K, Rajagopal K. Lack of predictive value of the Epworth Sleepiness Scale in patients after uvulopalatopharyngoplasty. The Annals of otology, rhinology, and laryngology. 2000;109(7):646-9. 12. Gouveris H, Selivanova O, Bausmer U, Goepel B, Mann W. First-night-effect on polysomnographic respiratory sleep parameters in patients with sleep-disordered breathing and upper airway pathology. European archives of oto-rhino-laryngology : official journal of the European Federation of Oto-Rhino-Laryngological Societies. 2010;267(9):1449-53. 13. Kotronoulas GC, Papadopoulou CN, Papapetrou A, Patiraki E. Psychometric evaluation and feasibility of the Greek Pittsburgh Sleep Quality Index (GR-PSQI) in patients with cancer receiving chemotherapy. Supportive care in cancer : official journal of the Multinational Association of Supportive Care in Cancer. 2011;19(11):1831-40. 14. Alsaadi SM, McAuley JH, Hush JM, Bartlett DJ, Henschke N, Grunstein RR, et al. Detecting insomnia in patients with low back pain: accuracy of four self-report sleep measures. BMC musculoskeletal disorders. 2013;14:196. 15. Amir O, Barak-Shinar D, Amos Y, MacDonald M, Pittman S, White DP. An automated sleep-analysis system operated through a standard hospital monitor. Journal of clinical sleep medicine : JCSM : official publication of the American Academy of Sleep Medicine. 2010;6(1):59-63. 16. Beecroft JM, Ward M, Younes M, Crombach S, Smith O, Hanly PJ. Sleep monitoring in the intensive care unit: comparison of nurse assessment, actigraphy and polysomnography. Intensive care medicine. 2008;34(11):2076-83. 17. Brostrom A, Johansson P. Sleep disturbances in patients with chronic heart failure and their holistic consequences-what different care actions can be implemented? European journal of cardiovascular nursing : journal of the Working Group on Cardiovascular Nursing of the European Society of Cardiology. 2005;4(3):183-97. 18. Chung KF. Use of the Epworth Sleepiness Scale in Chinese patients with obstructive sleep apnea and normal hospital employees. Journal of psychosomatic research. 2000;49(5):367-72. 19. Eyers I, Carey-Smith B, Evans N, Orpwood R. Safe and sound? Night-time checking in care homes. British journal of nursing. 2013;22(14):827-30. 20. Fielden JM, Gander PH, Horne JG, Lewer BM, Green RM, Devane PA. An assessment of sleep disturbance in patients before and after total hip arthroplasty. The Journal of arthroplasty. 2003;18(3):371-6. 21. Fietze I, Notzel K, Blau A, Glos M, Penzel T. [Portable sleep monitoring in patients with disorders in falling asleep or maintaining sleep]. Der Nervenarzt. 2012;83(8):1021-7. 22. Frisk U, Nordstrom G. Patients' sleep in an intensive care unit--patients' and nurses' perception. Intensive & critical care nursing : the official journal of the British Association of Critical Care Nurses. 2003;19(6):342-9.
76
23. Lee CY, Low LP, Twinn S. Older men's experiences of sleep in the hospital. Journal of clinical nursing. 2007;16(2):336-43. 24. Series F, Kimoff RJ, Morrison D, Leblanc MH, Smilovitch M, Howlett J, et al. Prospective evaluation of nocturnal oximetry for detection of sleep-related breathing disturbances in patients with chronic heart failure. Chest. 2005;127(5):1507-14. 25. Smyth CA. Evaluating sleep quality in older adults: the Pittsburgh Sleep Quality Index can be used to detect sleep disturbances or deficits. The American journal of nursing. 2008;108(5):42-50; quiz -1. 26. Spira AP, Covinsky K, Rebok GW, Stone KL, Redline S, Yaffe K. Objectively measured sleep quality and nursing home placement in older women. Journal of the American Geriatrics Society. 2012;60(7):1237-43. 27. Taneja A, Franco RA. Self-assessment in pulmonary medicine. Recognizing sleep-disordered breathing in hospitalized patients: review questions. Hospital Physician. 2009;45(4):20-2. 28. Vinzio S, Ruellan A, Perrin AE, Schlienger JL, Goichot B. Actigraphic assessment of the circadian rest-activity rhythm in elderly patients hospitalized in an acute care unit. Psychiatry and clinical neurosciences. 2003;57(1):53-8. 29. Wells G, Li T, Tugwell P. Investigation into the impact of abatacept on sleep quality in patients with rheumatoid arthritis, and the validity of the MOS-Sleep questionnaire Sleep Disturbance Scale. Annals of the rheumatic diseases. 2010;69(10):1768-73. 30. Yu DS. Insomnia Severity Index: psychometric properties with Chinese community-dwelling older people. Journal of advanced nursing. 2010;66(10):2350-9. 31. Frighetto L, Marra C, Bandali S, Wilbur K, Naumann T, Jewesson P. An assessment of quality of sleep and the use of drugs with sedating properties in hospitalized adult patients. Health and quality of life outcomes. 2004;2:17. 32. Hoekert M, der Lek RF, Swaab DF, Kaufer D, Van Someren EJ. Comparison between informant-observed and actigraphic assessments of sleep-wake rhythm disturbances in demented residents of homes for the elderly. The American journal of geriatric psychiatry : official journal of the American Association for Geriatric Psychiatry. 2006;14(2):104-11. 33. Amir O, Barak-Shinar D, Henry A, Smart FW. Photoplethysmography as a single source for analysis of sleep-disordered breathing in patients with severe cardiovascular disease. Journal of sleep research. 2012;21(1):94-100. 34. Frohnhofen H, Popp R, Willmann V, Heuer HC, Firat A. Feasibility of the Epworth Sleepiness Scale in a sample of geriatric in-hospital patients. Journal of physiology and pharmacology : an official journal of the Polish Physiological Society. 2009;60 Suppl 5:45-9. 35. Skibitsky M, Edelen MO, Martin JL, Harker J, Alessi C, Saliba D. Can standardized sleep questionnaires be used to identify excessive daytime sleeping in older post-acute rehabilitation patients? Journal of the American Medical Directors Association. 2012;13(2):127-35. 36. Cefalu CA. Evaluation and management of insomnia in the institutionalized elderly. Annals of Long-Term Care. 2004;12(6):25-32. 37. LoBuono S. Treating insomnia in older patients. Patient Care. 2001;35(5):91-7. 38. Nelson RA. Effects of a non-pharmacological intervention on the sleep behavior and sedative/hypnotic drug use of nursing home residents: Temple University; 2008. 39. Rose KM. The effects of cranial electrical stimulation on sleep disturbances, depressive symptoms, and caregiving appraisal in elderly caregivers of persons with Alzheimer's disease or related dementia: University of Virginia; 2006. 40. Schwartz T, Nihalani N, Virk S, Jindal S, Costello A, Muldoon R, et al. "A comparison of the effectiveness of two hypnotic agents for the treatment of insomnia". The international journal of psychiatric nursing research. 2004;10(1):1146-50. 41. Swann J. I. Respite at night: helping residents to sleep. . Nursing & Residential Care. 2013;15(2):92-6. 42. Thase ME, Fava M, DeBattista C, Arora S, Hughes RJ. Modafinil augmentation of SSRI therapy in patients with major depressive disorder and excessive sleepiness and fatigue: a 12-week, open-label, extension study. CNS spectrums. 2006;11(2):93-102. 43. Voyer P, St-Jacques S, Verreault R. Effectiveness of benzodiazepines in treating sleep disturbances among nursing home residents. . Long-Term Care Interface. 2006;7(7):21-8. 44. Barthlen GM. Sleep disorders. Obstructive sleep apnea syndrome, restless legs syndrome, and insomnia in geriatric patients. Geriatrics. 2002;57(11):34-9; quiz 40. 45. Baskett JJ, Broad JB, Wood PC, Duncan JR, Pledger MJ, English J, et al. Does melatonin improve sleep in older people? A randomised crossover trial. Age and ageing. 2003;32(2):164-70.
77
46. Benkert O, Szegedi A, Philipp M, Kohnen R, Heinrich C, Heukels A, et al. Mirtazapine orally disintegrating tablets versus venlafaxine extended release: a double-blind, randomized multicenter trial comparing the onset of antidepressant response in patients with major depressive disorder. Journal of clinical psychopharmacology. 2006;26(1):75-8. 47. Beullens J, Schols J. [Treatment of insomnia in demented nursing home patients: a review]. Tijdschrift voor gerontologie en geriatrie. 2002;33(1):15-20. 48. Borazan H, Tuncer S, Yalcin N, Erol A, Otelcioglu S. Effects of preoperative oral melatonin medication on postoperative analgesia, sleep quality, and sedation in patients undergoing elective prostatectomy: a randomized clinical trial. Journal of anesthesia. 2010;24(2):155-60. 49. Boyle J, Eriksson ME, Gribble L, Gouni R, Johnsen S, Coppini DV, et al. Randomized, placebo-controlled comparison of amitriptyline, duloxetine, and pregabalin in patients with chronic diabetic peripheral neuropathic pain: impact on pain, polysomnographic sleep, daytime functioning, and quality of life. Diabetes care. 2012;35(12):2451-8. 50. Byles JE, Mishra GD, Harris MA, Nair K. The problems of sleep for older women: changes in health outcomes. Age and ageing. 2003;32(2):154-63. 51. Clarfield AM. Review: sedative-hypnotics increase adverse effects more than they improve sleep quality in older persons with insomnia. ACP journal club. 2006;145(1):14. 52. Conn DK, Madan R. Use of sleep-promoting medications in nursing home residents : risks versus benefits. Drugs & aging. 2006;23(4):271-87. 53. Cooke JR, Ayalon L, Palmer BW, Loredo JS, Corey-Bloom J, Natarajan L, et al. Sustained use of CPAP slows deterioration of cognition, sleep, and mood in patients with Alzheimer's disease and obstructive sleep apnea: a preliminary study. Journal of clinical sleep medicine : JCSM : official publication of the American Academy of Sleep Medicine. 2009;5(4):305-9. 54. Dowling GA, Burr RL, Van Someren EJ, Hubbard EM, Luxenberg JS, Mastick J, et al. Melatonin and bright-light treatment for rest-activity disruption in institutionalized patients with Alzheimer's disease. Journal of the American Geriatrics Society. 2008;56(2):239-46. 55. Dowson L, Ledgerwoord K, Moore K, Dow B, Tinney J. Sleep in residential care: A review of the literature. Australian Journal of Advanced Nursing. 2012;29(4):11-8. 56. Epstein DR, Dirksen SR. Randomized trial of a cognitive-behavioral intervention for insomnia in breast cancer survivors. Oncology nursing forum. 2007;34(5):E51-9. 57. Erman M, Seiden D, Zammit G, Sainati S, Zhang J. An efficacy, safety, and dose-response study of Ramelteon in patients with chronic primary insomnia. Sleep medicine. 2006;7(1):17-24. 58. Florete OG, Xiang J, Vorsanger GJ. Effects of extended-release tramadol on pain-related sleep parameters in patients with osteoarthritis. Expert opinion on pharmacotherapy. 2008;9(11):1817-27. 59. Fukuda N, Kobayashi R, Kohsaka M, Honma H, Sasamoto Y, Sakakibara S, et al. Effects of bright light at lunchtime on sleep in patients in a geriatric hospital II. Psychiatry and clinical neurosciences. 2001;55(3):291-3. 60. Gordon AL, Gladman JRF. Sleep in care homes. Reviews in Clinical Gerontology. 2010;20:309-16. 61. Guelfi JD, Ansseau M, Timmerman L, Korsgaard S, Mirtazapine-Venlafaxine Study G. Mirtazapine versus venlafaxine in hospitalized severely depressed patients with melancholic features. Journal of clinical psychopharmacology. 2001;21(4):425-31. 62. James IG, O'Brien CM, McDonald CJ. A randomized, double-blind, double-dummy comparison of the efficacy and tolerability of low-dose transdermal buprenorphine (BuTrans seven-day patches) with buprenorphine sublingual tablets (Temgesic) in patients with osteoarthritis pain. Journal of pain and symptom management. 2010;40(2):266-78. 63. Kobayashi R, Fukuda N, Kohsaka M, Sasamoto Y, Sakakibara S, Koyama E, et al. Effects of bright light at lunchtime on sleep of patients in a geriatric hospital I. Psychiatry and clinical neurosciences. 2001;55(3):287-9. 64. Kosinski M, Janagap C, Gajria K, Schein J, Freedman J. Pain relief and pain-related sleep disturbance with extended-release tramadol in patients with osteoarthritis. Current medical research and opinion. 2007;23(7):1615-26. 65. Krishnan P, Hawranik P. Diagnosis and management of geriatric insomnia: a guide for nurse practitioners. Journal of the American Academy of Nurse Practitioners. 2008;20(12):590-9. 66. Krystal AD, Erman M, Zammit GK, Soubrane C, Roth T, Group ZS. Long-term efficacy and safety of zolpidem extended-release 12.5 mg, administered 3 to 7 nights per week for 24 weeks, in patients with chronic primary insomnia: a 6-month, randomized, double-blind, placebo-controlled, parallel-group, multicenter study. Sleep. 2008;31(1):79-90.
78
67. Lundahl J, Deacon S, Maurice D, Staner L. EEG spectral power density profiles during NREM sleep for gaboxadol and zolpidem in patients with primary insomnia. Journal of psychopharmacology. 2012;26(8):1081-7. 68. Lyseng-Williamson KA. Melatonin prolonged release: in the treatment of insomnia in patients aged >/=55 years. Drugs & aging. 2012;29(11):911-23. 69. Mahowald MW, Bornemann MA. Sleep complaints in the geriatric patient. Minnesota medicine. 2007;90(10):45-7. 70. Martin JL, Fung CH. Quality indicators for the care of sleep disorders in vulnerable elders. Journal of the American Geriatrics Society. 2007;55 Suppl 2:S424-30. 71. Martin JL, Marler MR, Harker JO, Josephson KR, Alessi CA. A multicomponent nonpharmacological intervention improves activity rhythms among nursing home residents with disrupted sleep/wake patterns. The journals of gerontology Series A, Biological sciences and medical sciences. 2007;62(1):67-72. 72. McMillan DE. Cognitive behavioural therapy improved benzodiazepine discontinuation in chronic insomnia. Evidence-based nursing. 2004;7(2):52. 73. Morin CM, Bastien C, Guay B, Radouco-Thomas M, Leblanc J, Vallieres A. Randomized clinical trial of supervised tapering and cognitive behavior therapy to facilitate benzodiazepine discontinuation in older adults with chronic insomnia. The American journal of psychiatry. 2004;161(2):332-42. 74. Mulsant BH, Gharabawi GM, Bossie CA, Mao L, Martinez RA, Tune LE, et al. Correlates of anticholinergic activity in patients with dementia and psychosis treated with risperidone or olanzapine. The Journal of clinical psychiatry. 2004;65(12):1708-14. 75. Nagel CL, Markie MB, Richards KC, Taylor JL. Sleep promotion in hospitalized elders. Medsurg nursing : official journal of the Academy of Medical-Surgical Nurses. 2003;12(5):279-89; quiz 90. 76. Potvin O, Hudon C, Forget H, Grenier S, Dube M, Lorrain D, et al. Prevalence of psychiatric disorders in community-dwelling older men and women with cognitive impairment no dementia: results from the ESA study. Aging & mental health. 2012;16(2):218-27. 77. Richards K, Rowlands A. The impact of zolpidem on the mental status of hospitalized patients older than age 50. Medsurg nursing : official journal of the Academy of Medical-Surgical Nurses. 2013;22(3):188-91, 7. 78. Roszkowska J, Geraci SA. Management of insomnia in the geriatric patient. The American journal of medicine. 2010;123(12):1087-90. 79. Ruths S, Straand J, Nygaard HA, Bjorvatn B, Pallesen S. Effect of antipsychotic withdrawal on behavior and sleep/wake activity in nursing home residents with dementia: a randomized, placebo-controlled, double-blinded study. The Bergen District Nursing Home Study. Journal of the American Geriatrics Society. 2004;52(10):1737-43. 80. Simonson W, Bergeron CA, Crecelius CA, Murphy R, Roth Maguire S, Osterweil D, et al. Improving sleep management in the elderly. A guide to the management of insomnia in long-term care. Annals of Long-Term Care: Clinical Care and Aging. 2007;15(12; Suppl 1):1-16. 81. Spahr L, Coeytaux A, Giostra E, Hadengue A, Annoni JM. Histamine H1 blocker hydroxyzine improves sleep in patients with cirrhosis and minimal hepatic encephalopathy: a randomized controlled pilot trial. The American journal of gastroenterology. 2007;102(4):744-53. 82. Su TP, Huang SR, Chou P. Prevalence and risk factors of insomnia in community-dwelling Chinese elderly: a Taiwanese urban area survey. The Australian and New Zealand journal of psychiatry. 2004;38(9):706-13. 83. Sudano I, Flammer AJ, Periat D, Enseleit F, Hermann M, Wolfrum M, et al. Acetaminophen increases blood pressure in patients with coronary artery disease. Circulation. 2010;122(18):1789-96. 84. Svarstad BL, Mount JK. Effects of residents' depression, sleep, and demand for medication on benzodiazepine use in nursing homes. Psychiatric services. 2002;53(9):1159-65. 85. Vaajoki A, Pietila AM, Kankkunen P, Vehvilainen-Julkunen K. Effects of listening to music on pain intensity and pain distress after surgery: an intervention. Journal of clinical nursing. 2012;21(5-6):708-17. 86. Valtonen M, Niskanen L, Kangas AP, Koskinen T. Effect of melatonin-rich night-time milk on sleep and activity in elderly institutionalized subjects. Nordic journal of psychiatry. 2005;59(3):217-21. 87. Vaz Fragoso CA, Gill TM. Sleep complaints in community-living older persons: a multifactorial geriatric syndrome. Journal of the American Geriatrics Society. 2007;55(11):1853-66. 88. Wolf R, Dykierek P, Gattaz WF, Maras A, Kohnen R, Dittmann RW, et al. Differential effects of trimipramine and fluoxetine on sleep in geriatric depression. Pharmacopsychiatry. 2001;34(2):60-5. 89. Woodward M. Sleep in older people. Reviews in Clinical Gerontology. 2012;22:130-49. 90. Zisberg A, Shadmi E, Sinoff G, Gur-Yaish N, Srulovici E, Shochat T. Hospitalization as a turning point for sleep medication use in older adults: prospective cohort study. Drugs & aging. 2012;29(7):565-76.
79
91. Sivertsen B, Omvik S, Pallesen S, Bjorvatn B, Havik OE, Kvale G, et al. Cognitive behavioral therapy vs zopiclone for treatment of chronic primary insomnia in older adults: a randomized controlled trial. JAMA : the journal of the American Medical Association. 2006;295(24):2851-8. 92. Agostini JV, Zhang Y, Inouye SK. Use of a computer-based reminder to improve sedative-hypnotic prescribing in older hospitalized patients. Journal of the American Geriatrics Society. 2007;55(1):43-8. 93. Azad N, Byszewski A, Sarazin FF, McLean W, Koziarz P. Hospitalized patients' preference in the treatment of insomnia: pharmacological versus non-pharmacological. The Canadian journal of clinical pharmacology = Journal canadien de pharmacologie clinique. 2003;10(2):89-92. 94. Ryu MJ, Park JS, Park H. Effect of sleep-inducing music on sleep in persons with percutaneous transluminal coronary angiography in the cardiac care unit. Journal of clinical nursing. 2012;21(5-6):728-35. 95. Toublanc B, Rose D, Glerant JC, Francois G, Mayeux I, Rodenstein D, et al. Assist-control ventilation vs. low levels of pressure support ventilation on sleep quality in intubated ICU patients. Intensive care medicine. 2007;33(7):1148-54. 96. Andrade C, Srihari BS, Reddy KP, Chandramma L. Melatonin in medically ill patients with insomnia: a double-blind, placebo-controlled study. The Journal of clinical psychiatry. 2001;62(1):41-5. 97. Corbett SM, Rebuck JA, Greene CM, Callas PW, Neale BW, Healey MA, et al. Dexmedetomidine does not improve patient satisfaction when compared with propofol during mechanical ventilation. Critical care medicine. 2005;33(5):940-5. 98. Sunami E, Usuda K, Nishiyama Y, Otori T, Katsura K, Katayama Y. A preliminary study of fluvoxamine maleate on depressive state and serum melatonin levels in patients after cerebral infarction. Internal medicine. 2012;51(10):1187-93. 99. Kengetallen SF. Minder ouderen aan de benzo's. Pharm Weekblad. 2012;147(36). 100. Alessi CA, Martin JL, Webber AP, Cynthia Kim E, Harker JO, Josephson KR. Randomized, controlled trial of a nonpharmacological intervention to improve abnormal sleep/wake patterns in nursing home residents. Journal of the American Geriatrics Society. 2005;53(5):803-10. 101. Ancoli-Israel S, Martin JL, Kripke DF, Marler M, Klauber MR. Effect of light treatment on sleep and circadian rhythms in demented nursing home patients. Journal of the American Geriatrics Society. 2002;50(2):282-9. 102. Dowling GA, Mastick J, Hubbard EM, Luxenberg JS, Burr RL. Effect of timed bright light treatment for rest-activity disruption in institutionalized patients with Alzheimer's disease. International journal of geriatric psychiatry. 2005;20(8):738-43. 103. Fetveit A, Bjorvatn B. The effects of bright-light therapy on actigraphical measured sleep last for several weeks post-treatment. A study in a nursing home population. Journal of sleep research. 2004;13(2):153-8. 104. Fetveit A, Skjerve A, Bjorvatn B. Bright light treatment improves sleep in institutionalised elderly--an open trial. International journal of geriatric psychiatry. 2003;18(6):520-6. 105. Mishima Y, Hozumi S, Shimizu T, Hishikawa Y, Mishima K. Passive body heating ameliorates sleep disturbances in patients with vascular dementia without circadian phase-shifting. The American journal of geriatric psychiatry : official journal of the American Association for Geriatric Psychiatry. 2005;13(5):369-76. 106. Molinari VA, Chiriboga DA, Branch LG, Greene J, Schonfield L, Vongxaiburana E, et al. Influence of mental health assessment on prescription of psychoactive medication among new nursing home residents. Clinical Gerontologist. 2013;36:33-45. 107. Richards KC, Lambert C, Beck CK, Bliwise DL, Evans WJ, Kalra GK, et al. Strength training, walking, and social activity improve sleep in nursing home and assisted living residents: randomized controlled trial. Journal of the American Geriatrics Society. 2011;59(2):214-23. 108. Riemersma-van der Lek RF, Swaab DF, Twisk J, Hol EM, Hoogendijk WJ, Van Someren EJ. Effect of bright light and melatonin on cognitive and noncognitive function in elderly residents of group care facilities: a randomized controlled trial. JAMA : the journal of the American Medical Association. 2008;299(22):2642-55. 109. Sloane PD, Williams CS, Mitchell CM, Preisser JS, Wood W, Barrick AL, et al. High-intensity environmental light in dementia: effect on sleep and activity. Journal of the American Geriatrics Society. 2007;55(10):1524-33. 110. Sun JL, Sung MS, Huang MY, Cheng GC, Lin CC. Effectiveness of acupressure for residents of long-term care facilities with insomnia: a randomized controlled trial. International journal of nursing studies. 2010;47(7):798-805. 111. Garzan C, Guerrero JM, Aramburu O, Guzman T. Effect of melatonin administration on sleep, behavioral disorders and hypnotic drug discontinuation in the elderly: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Aging Clinical & Experimental Research. 2009;21(1):38-42.
80
112. Greco KE, Deaton C, Kutner M, Schnelle JF, Ouslander JG. Psychoactive medications and actigraphically scored sleep quality in frail nursing home patients. Journal of the American Medical Directors Association. 2004;5(4):223-7. 113. Li Pi Shan RS, Ashworth NL. Comparison of lorazepam and zopiclone for insomnia in patients with stroke and brain injury: a randomized, crossover, double-blinded trial. American journal of physical medicine & rehabilitation / Association of Academic Physiatrists. 2004;83(6):421-7. 114. Rondanelli M, Opizzi A, Monteferrario F, Antoniello N, Manni R, Klersy C. The effect of melatonin, magnesium, and zinc on primary insomnia in long-term care facility residents in Italy: a double-blind, placebo-controlled clinical trial. Journal of the American Geriatrics Society. 2011;59(1):82-90. 115. Simpson KM, Culpepper Richards K, Enderlin CA, O'Sullivan PS, Koehn M. Medications and sleep in nursing home residents with dementia. J Am Psychiatr Nurses Assoc. 2006;12(5):279-182.
81
Bijlage 6. Kennislacunes
- Er zijn geen directe vergelijkingen tussen zolpidem, zopiclon, benzodiazepines en melatonine. - Er zijn geen kwalitatief goede vergelijkende studies tussen care en gebruik van medicatie. - Er is geen goed overzicht van medicatie die de slaap beïnvloedt. - De invloed van pre-existente slaapstoornissen op de slaapkwaliteit en slaapkwantiteit bij opname in
ziekenhuis of verpleeghuis is niet bekend. - De effectiviteit van mirtazapine voor acute slaapproblemen is niet bekend. - Het is niet bekend hoeveel oudere patiënten bij acute opname in ziekenhuis of verpleeghuis
slaapproblemen hebben of ontwikkelen. - Het is niet bekend hoeveel slaapmedicatie als eerste in het ziekenhuis of verpleeghuis wordt
voorgeschreven aan ouderen.
82
Bijlage 7. Samenvatting van de richtlijn voor patiënten
83
Bijlage 8. Implementatieplan en indicatoren
Mogelijke knelpunten in de implementatie en oplossingsrichtingen
Aanbeveling Knelpunt Mogelijke oplossing Verantwoordelijke(n)
Bij opname vragen stellen over slaapproblemen en beïnvloedende medicatie
Niet gewend om vragen te stellen over slaap
Voorbeeldvragen (bijlage 10), nascholing
NIV, Verenso, V&VN, ziekenhuisafdelingen
Onbekendheid met medicatie
Lijst met beïnvloedende medicatie
NIV, Verenso, V&VN, ziekenhuisafdelingen
Onderliggende oorzaken van slaapproblemen dienen te worden onderzocht. In geval van pijn dient dagelijks de ernst van de pijn met VAS-score te worden geëvalueerd
Niet bekend met oorzaken en nut om dit protocollair te benaderen
Voorbeeldvragen (bijlage 10) en bijlage 11
NIV, Verenso, V&VN, ziekenhuisafdelingen
VAS-score voor pijn reeds geïmplementeerd
Bij slaapprobleem dient ervaren slaap dagelijks te worden geëvalueerd (bijv. middels VAS score)
Niet gewend om dagelijks belevening van slaap na te vragen
Nascholing, bewustwording
NIV, Verenso, V&VN, ziekenhuisafdelingen
Bij slaapmisperceptie kan objectivering van de slaapduur, bijv. d.m.v. actiwatch, zinvol zijn
Onbekendheid met gebruik en toepassing van actiwatch
Nascholing NIV, Verenso, NVKG
Een slaapprobleem wordt in eerste instantie niet-medicamenteus behandeld. De effectiviteit hiervan wordt dagelijks geëvalueerd. Slaap belemmerende medicatie wordt zo mogelijk gestaakt
De bestaande gewoonte is om snel medicatie voor te schrijven en bestaande medicatie onvoldoende te evalueren op slaapbelemmering
Bewustwording, nascholing, indicator, patiënteninformatie
NIV, Verenso, NVKG
Afdelingsbeleid voor bevorderen goede nachtrust
Onbekendheid met goede en doeltreffende [niet-farmacologische] maatregelen
Checklist NIV, Verenso, V&VN, ziekenhuisafdelingen
Logistieke problematiek (zie bijlage 11)
Instellingsbreed aanpakken Bestuur ziekenhuis
Gebruik [bestaande] slaapmedicatie bij opname wordt geëvalueerd en zonodig gecontinueerd
Niet gewend om vragen te stellen over slaap
Voorbeeldvragen (bijlage 10), nascholing
NIV, Verenso, V&VN, NVKG, ziekenhuisafdelingen
Eerste 2 nachten van opname geen nieuwe medicatie voor slaapprobleem
De bestaande gewoonte is om [te] snel medicatie voor te schrijven zonder vraagverheldering en evaluatie
Bewustwording, nascholing, indicator, patiënteninformatie
NIV, Verenso, NVKG
84
Langwerkende benzodiazepines worden afgeraden
Deze middelen worden thans nog wel voorgeschreven (zie bijlage 12)
Bewustwording, nascholing, indicator
NIV, Verenso, NVKG
Benzodiazepines worden niet standaard aanbevolen
Deze middelen worden thans op grote schaal voorgeschreven
Bewustwording, nascholing, indicator
NIV, Verenso, NVKG
Medicatie wordt voorgeschreven voor een beperkte termijn en het effect wordt dagelijks geëvalueerd
Niet gewend om dagelijks slaap uit te vragen
Voorbeeldvragen (bijlage 10)
NIV, Verenso, NVKG, V&VN, ziekenhuisafdelingen
Tijdens opname gestarte medicatie voor slaapproblemen dient 1-2 dagen voor ontslag te zijn gestaakt
Dit is thans niet gebruikelijk
Bewustwording, nascholing, patiënteninformatie
NIV, Verenso, NVKG, V&VN
Melatonine is middel van eerste keus bij acuut slaapprobleem. Alle middelen dienen slechts eenmaal per nacht gegeven te worden.
Momenteel wordt veel eerder voor benzodiazepines gekozen en heeft men geen vertrouwen in melatonine
Bewustwording, nascholing, indicator
NIV, Verenso, NVKG, V&VN
Melatonine wordt momenteel niet vergoed
Inzetten voor vergoeding NIV, Verenso, NVKG
In de overdracht bij ontslag/overplaatsing wordt slaapprobleem en gevolgde aanpak vermeld
Dit is thans niet gebruikelijk
Opnemen in ontslagbrief NIV, NVKG
Concept indicatoren
De werkgroep heeft een beperkt aantal kwaliteitsindicatoren ontwikkeld. Deze indicatoren zijn interne indicatoren, gebaseerd op de richtlijn. Het doel van interne indicatoren is vooral het bewaken en verbeteren van de zorgprocessen of beroepsuitoefening binnen de eigen instelling. Door het continu meten van prestaties kan de zorgverlening kritisch onder de loep worden genomen of kunnen ontwikkelingen (bijv. het invoeren van een protocol) worden gevolgd. Deze indicatorenset is dus bedoeld voor tweedelijns zorginstellingen en professionals in de Nederlandse gezondheidszorg die te maken hebben met oudere patiënten met mogelijke slaapproblemen. De voorliggende indicatoren werden op het moment van ontwikkelen (mei 2014) zinvol geacht en lijken registreerbaar, maar de richtlijnwerkgroep is van mening dat de praktijk dit zou moeten uitwijzen. Het zou kunnen zijn dat, indien de indicatoren in de praktijk zijn getest en geëvalueerd zijn, de waarde bijvoorbeeld toch gering blijkt te zijn of de kans op registratiefouten of een te forse registratielast. Hierdoor zou een indicator kunnen vervallen of aangepast kunnen worden. De leden van de richtlijnwerkgroep behouden zich dit recht voor.
1. Aanwezigheid afdelingsbeleid voor het bevorderen van een goede nachtrust
Relatie met kwaliteit Niet-medicamenteuze maatregelen hebben de voorkeur voor oudere patiënten met nieuwe slaapproblemen. Een aanwezig afdelingsbeleid met oog voor slaaphygiëne en slaapbevorderende maatregelen kan bijdragen aan het verminderen van ervaren slaapproblemen en het vermijden van [te snelle] medicamenteuze maatregelen.
Operationalisatie Aanwezigheid afdelingsbeleid/protocol
Teller -
85
Noemer -
In/exclusiecriteria Alle afdelingen waarop ouderen worden opgenomen
Type indicator Structuur
Kwaliteitsdomein Patiëntgerichtheid, doelmatigheid, effectiviteit, veiligheid
Streefnorm Op termijn zou elke afdeling in ziekenhuis en verpleeghuis een beleid voor het bevorderen van een goede nachtrust moeten hebben
2. Een nieuw of verergerend slaapprobleem wordt in eerste instantie niet-medicamenteus behandeld. Bij een vastgesteld nieuw of verergerend slaapprobleem bij oudere opgenomen patiënten worden gedurende de eerste twee nachten geen medicamenteuze maatregelen gericht op de slaap genomen maar vindt een goede evaluatie en observatie plaats en worden zonodig slaaphygiënische maatregelen en niet-medicamenteuze interventies ingezet.
Relatie met kwaliteit Niet-medicamenteuze maatregelen hebben de voorkeur voor oudere patiënten met slaapproblemen. Gedurende de eerste twee nachten worden medicamenteuze maatregelen vermeden, om zo niet-medicamenteuze maatregelen te kunnen toepassen en evalueren. Indien deze effectief zijn, kunnen medicamenteuze interventies vermeden worden.
Operationalisatie Percentage recepten voor nieuwe slaapmedicatie gedurende de eerste twee nachten van de opname
Teller Aantal oudere patiënten met nieuw voorgeschreven slaapmedicatie gedurende de eerste twee nachten van de opname
Noemer Aantal opgenomen oudere patiënten met slaapproblemen
In/exclusiecriteria Alle afdelingen waarop ouderen worden opgenomen Slaapmedicatie: Oudere patiënten met acute/nieuwe slaapproblemen
Type indicator Proces
Kwaliteitsdomein Patiëntgerichtheid, doelmatigheid, effectiviteit, veiligheid
Streefnorm Op termijn zou binnen twee dagen na opname geen medicatie mogen worden voorgeschreven voor nieuwe slaapproblemen
3. Het gebruik van langwerkende benzodiazepines (met een halfwaardetijd van langer dan 12 uur wordt afgeraden
Relatie met kwaliteit Het gebruik van langwerkende benzodiazepines vormt een risico voor de [oudere] patiënt (m.n. valrisico, verwardheid, ademhalingsproblemen). Indien deze middelen niet meer worden voorgeschreven, neemt het aantal complicaties af.
Operationalisatie Percentage recepten voor langwerkende benzodiazepines
Teller Aantal oudere patiënten met nieuwe langwerkende benzodiazepines met slaapproblemen als indicatie
Noemer Aantal opgenomen oudere patiënten
In/exclusiecriteria Alle afdelingen waarop ouderen worden opgenomen Langwerkende benzodiazepines:
Type indicator Proces
Kwaliteitsdomein Veiligheid
Streefnorm Op termijn zouden voor nieuwe slaapproblemen geen langwerkende benzodiazepines mogen worden voorgeschreven
86
Bijlage 9. Afkortingenlijst
95%BI 95%-betrouwbaarheidsinterval ADL Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen AGREE Appraisal of Guidelines for Research and Evaluation ASPS advanced sleep phase disorder COPD chronische obstructieve pulmonaire ziekte CVA cardiovasculair accident ESS Epworths Sleepiness Scale GRADE Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation IGZ Inspectie voor de Gezondheidszorg NIV Nederlandse Internisten Vereniging OSAS Obstructief Slaap Apneu Syndroom PLMS periodic limb movement disorder PSQI Pittsburgh Sleep Quality Index RBD REM-sleep behavior disorder REM rapid eye movement RCT randomised controlled trial, gerandomiseerd vergelijkend onderzoek sd standaarddeviatie SKMS Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten SSRI selective serotonin reuptake inhibitor VAS Visuele Analoge Schaal
87
Bijlage 10. Standaardvragen anamnese slaapproblemen bij opname en verblijf
88
Bijlage 11. Slaaphygiëne bij acuut opgenomen ouderen in het verpleeghuis of
ziekenhuis
Algemeen
Het is van belang om tijdens het opnamegesprek/de anamnese te achterhalen welke slaapgewoontes een
patiënt thuis hanteert (denk aan kopje warme melk voor het slapen gaan, ’s avonds douchen, radio luisteren
voor het slapen gaan, etc). Mocht de acuut opgenomen patiënt tijdens de opname aangeven dat het slapen
niet goed gaat zou je daar waar het mogelijk is kunnen kijken of deze gewoontes zijn of kunnen worden
gekopieerd.
Als een patiënt/ cliënt aangeeft niet goed te kunnen slapen of de omgeving ziet dat deze niet goed slaapt, dan
is het de moeite waard om onderstaande checklist eens langs te lopen. De werkgroep realiseert zich dat niet
alle aspecten uitvoerbaar zijn in de praktijk bij een acuut opgenomen patiënt in verband met het ziek zijn.
Gedurende de dag
Nagaan of patiënt de neiging heeft overdag regelmatig weg te dutten:
Heeft patiënt overdag voldoende licht op de kamer?
Heeft de patiënt overdag afleiding?
Is de kamer voldoende van temperatuur (niet te warm)?
Is er voor de patiënt een duidelijk onderscheid tussen de dag en de nacht?
Wordt patiënt wakker gemaakt na de middagslaap of heeft patiënt de neiging lang (> 1uur) door te slapen?
Geen chocolade, koffie/thee met cafeïne, computerscherm/TV scherm dicht op patiënt in donkere kamer, in de uren voorafgaande aan het slapen gaan (als de patiënt inslaapproblemen heeft).
Heeft de patiënt ’s avonds de neiging continu te dutten, dan zoeken naar hoe patiënt wakker kan worden gehouden (bij doorslaapprobleem)
Is de patiënt aan het piekeren vanwege slecht nieuws of vanwege de lichamelijke gezondheid? Een luisterend oor overdag zou wat kunnen helpen.
‘s Nachts
Nagaan of er een oorzaak van het slechte slapen te vinden is in:
Is er goede ventilatie?
Is er een goede temperatuur, wordt patiënt wakker van het te warm of te koud hebben?
Is kussen goed, nachtkleding idem?
Is het voldoende donker?
Zijn er zo min mogelijk storende geluiden, bijvoorbeeld van medepatiënten in hetzelfde vertrek?
Moet patiënt ’s nachts regelmatig naar toilet/ plassen? Is hier een oorzaak voor te vinden?
Is patiënt ’s nachts aan het piekeren? Kan hier overdag meer aandacht aan worden besteedt?
Ervaart patiënt ’s nachts pijn? Is het mogelijk pijn te verzachten?
89
Bijlage 12. Farmacokinetische eigenschappen van veel gebruikte slaapmedicatie
Hypnoticum T½el in uren Tmax in uren Actieve metaboliet
Ultrakortwerkend
brotizolam 3–6 1–2 +
melatonine 3,5-4 3 +
midazolam 2,1–3,5 (0,8–1)* 0,5–1,5 +
zolpidem 2,4 0,5–3 –
Kortwerkend
flunitrazepam 16–35** 1,2 +
loprazolam 8 (6–8)* 1 +
lorazepam 12–16 2 –
lormetazepam 12 2 –
oxazepam 5–15 2–3 –
temazepam 7–11 0,8 –
zopiclon 5 0,5–2 –
Middellangwerkend
nitrazepam 18–34 2 –
Langwerkend
diazepam 20–48 (42–100)* 1–2 +
flurazepam (47–100)* 0,5–2 +
+ aanwezig
– afwezig
* tussen haakjes de T½ van werkzame metabolieten
** groot verdelingsvolume; verdelingshalfwaardetijd is 3 uur
Bron: Farmacotherapeutisch kompas
Recommended