View
20
Download
4
Category
Preview:
Citation preview
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT
NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES
EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I
REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
DISERTACION
Në kërkim të Gradës Shkencore
Doktor i Shkencave Ekonomike
PUNOI UDHËHEQËS SHKENCOR
Msc. Elsana AQIFI Prof. Dr. Raimonda DUKA
TIRANË, 2016
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
2
“ The rate of unemployment is 100
percent if it’s you who is unemployed”
David. L.Kurtz
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
3
Falenderime
Realizimi i këtij punimi është fryt i një pune kërkimore të gjatë, e cila është realizuar
me mbështetjen e shumë personave. Fillimisht do të doja të shpreh falenderimet e mia të
sinqerta për udhëheqësen e disertacionit, Prof. Dr. Raimonda Dukën, e cila më inkurajoi, më
udhëzoi dhe mbështeti gjatë kohës së realizimit të kësaj pune shkencore.
Shpreh gjithashtu falenderimet e mia për të gjithë anëtarët e Departamentit të
Ekonomiksit dhe gjithë profesorët e angazhuar në këtë cikël studimesh pasi suksesi im është
rezultat i punës dhe mbështjes së tyre.
Shumë falenderime drejtohen edhe për familjen time, për prindërit e mij që më
përkrahën dhe më motivuan vazhdimisht në këtë drejtim.
Falenderim i veçantë i takon bashkëshortit tim për mbështetjen gjatë gjithë kësaj pune
si dhe fëmijëve të mi të cilët kanë qenë sakrifica ime gjatë këtyre studimeve dhe motivi më i
fortë për ta realizuar deri në fund.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
4
Abstrakti
Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e
vazhdueshme. Rritja e ngadaltë ekonomike nuk mundëson krijimin e vendeve të reja të punës
dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Papunësia ka dimensione të mëdha dhe
konsiderohet si problemi ekonomik kryesor i vendit. Në vitin 2014, norma mesatare e
papunësisë ishte 28%. Pjesa më e madhe e të papunëve i takon popullsisë prej moshës 25 deri
në 49 vjeç, e cila përbën mbi 60% të numrit të përgjithshëm të të papunëve.
Nga ana tjetër, edhe inflacioni konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë
e një vendi. Kostot e tij janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, por ato sjellin
gjithashtu humbje të konsiderueshme për ekonominë e vendit, duke çuar në rishpërndarjen e
pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin joeficient të
burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.
Qëllimi i këtij punimi është të analizojë lidhjen dhe ndikimin që ka inflacioni dhe
rritja ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Për të provuar këtë lidhje,
bazuar në literaturën teorike u ndërtua një model ekonometrik duke shfrytëzuar të dhënat
tremujore për periudhën kohore 1998 - 2013. Modeli ekonometrik i ndëruar është një
regresioni të shumëfishtë bazuar në metodën OLS (Metoda e Katrorëve më të Vegjël).
Punimi arrin në përfundimin që në rastin e Republikës së Maqedonisë ekziston një
lidhje negative mes inflacionit dhe papunësisë për periudhën kohore 1998 – 2013, ashtu siç
tregon lakorja e Philips-it. Gjithashtu, nga rezultatet e modelit u provua që ekziston një lidhje
negative midis rritjes ekonomike dhe papunësisë, ashtu siç tregon ligji i Okun-it.
Rezultatet tregojnë që të dyja këto variabla të pavarura kanë një ndikim të
rëndësishëm tek variabli i varur.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
5
LISTA E SHKURTIMEVE
APRM Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë
BE Bashkimi Evropian
CARDS Komuniteti për Ndihmë, Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim
CIS Bashkimi i Kombeve të Pavarura
CPI Indeksi i Çmimeve të Konsumit
EFTA Shoqata Evropiane e Tregëtisë së Lirë
EJL Evropa Juglindore
ESA Sistemi Evropian i Llogarive
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
IHD Investimet e Huaja Direkte
ILO Organizata Ndërkombëtare e Punës
IPA Instrumenti për Asistencë para Anëtarësimit
NAIRU Norma e inflacionit Jo - përshpejtuese e Papunësisë
OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik
OLS Metoda e Katrorëve më të Vegjël
OSCE Organizata për Kooperim Ekonomik dhe Zhvillim
PBB Produkti i Brendshëm Bruto
PCE Shpenzimet e Konsumit Personal
SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës
TAIB Ndihmë për Ndërtimin Institucional të vendeve në Tranzicion
UNDP Programi i Kombeve të Bashkuara p`r Zhvillimin
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
6
PËRMBAJTJA
Abstrakti .................................................................................................................................................. 3
Lista e tabelave ....................................................................................................................................... 8
Lista e figurave ....................................................................................................................................... 9
LISTA E SHKURTIMEVE .................................................................................................................... 5
Falenderime............................................................................................................................................. 3
I. HYRJE ............................................................................................................................................... 10
1.1 Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit ................................................................................. 10
1.2 Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme ........................................................................... 11
1.3 Organizimi i hulumtimit.............................................................................................................. 13
1.4 Metodologjia dhe burimi i të dhënave ........................................................................................ 14
II. RISHIKIMI I LITERATURËS ........................................................................................................ 16
2.1 Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore ............................................................................ 16
2.1.1 Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë ...................................................................... 19
2.1.2 Llojet e papunësisë ............................................................................................................... 21
2.2 Raporti mes papunësisë dhe inflacionit ...................................................................................... 25
2.3 Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë ............................. 37
2.4 Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike ............................................................................ 43
III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË ....................................... 53
3.1 Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë ............................................................. 53
3.2 Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë ....................................... 59
3.3 Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë ......................................... 61
3.4 Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë ............................................................................... 63
3.4.1 Papunësia në Republikën e Maqedonisë .............................................................................. 65
3.4.2 Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë ..................................................... 72
3.6 Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë ....................................... 84
3.7 Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë ....................................... 89
3.7.1 Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim ............................ 96
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
7
3.7.2 Papunësia në Eurozonë ........................................................................................................ 99
3.8 Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL .................... 101
IV.VLERËSIMI EKONOMETRIK I HULUMTIMIT ....................................................................... 104
4.1 Zgjedhja e variablave të modelit dhe metodologjia ................................................................. 104
4.2 Ndërtimi i modelit ekonometrik për të shpjeguar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në
papunësinë e Republikës së Maqedonisë ........................................................................................ 106
4.2.1 Përfundime në lidhje me modelin ...................................................................................... 111
V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................................... 113
REFERENCAT ................................................................................................................................... 116
ANEKSE ............................................................................................................................................. 129
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
8
Lista e tabelave
Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë (1996 – 2014).................................59
Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (1998-2015)..........................................62
Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e
Maqedonisë (2003-2013).......................................................................................... ............................67
Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të arsimit në Republikën e Maqedonisë
(2009/2008)............................................................................................................................................68
Tabela 5: Të papunësuarit sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( 2003 –
2014).....................................................................................................................................................69
Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë(2009/2008).............70
Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë (1998 –2015)……………….70
Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB real, normën e inflacionit dhe normën e
papunësisë në Republikën e Maqedonisë (20132017)……………………………………….88
Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim
(1997 2015)……………………………………………………………………………..……97
Tabela 10: Norma e inflacionit në Eurozonë (1997 - 2015)……………………………...…99
Tabela 11: Tregu i punës në Eurozonë në periudhën kohore prej (2000-2016)……………100
Tabela 12: Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga
EQL…………………………………………………………………………………………102
Tabela 13: T- testi për rëndësinë statistikore të modelit.....................................................107
Tabela 14: Vlerësimi i modelit me metodën ― Katrorëve më të vegjël‖..............................108
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
9
Lista e figurave
Figura 1: Llojet e papunësisë..................................................................................................22
Figura 2: Lakorja e Philips-it..................................................................................................26
Figura 3: Lakorja e Philips-it bazuar në pritjet e inflacionit..................................................27
Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë (1956-1975)..................................29
Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë…………………………42
Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje.......................55
Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (2005-2014)............................62
Figura 8: Trendet globale të papunësisë (2000-2010).............................................................92
Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale (2005-2015)............................93
Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë (2007 – 2015)…………………………….....95
Figura 11: Inflacioni total në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim (2005 –
2015)………………………………………………………………………………………...96
Figura 12: Rritja e PBB-së në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim (2010 –
2015)………………………………………………………………………………………....97
Figura 13: Histogrami i modelit ekonometrik.......................................................................111
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
10
I. HYRJE
1.1 Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit
Inflacioni dhe papunësia paraqesin dy nga problemet kryesore ekonomike, ndërkohë që
objektivi i çdo politike makroekonomike është që të arrijë një rritje të qëndrueshme
ekonomike me një normë të ulët të inflacionit dhe papunësisë.
Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë sociale. Personat e papunë ndihen të
tepërt dhe si të tillë janë të varur. Ata janë vetëm konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë
shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet
me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror, ndërsa shtetet me papunësi të lartë
karakterizohen nga tensione sociale dhe mungesa e stabilitetit shoqëror. Papunësia, si një
dukuri e përgjithshme shoqërore, tanimë për një kohë më të gjatë, është e pranishme në të
gjitha vendet e botës, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e zhvillimit
dhe rregullimin shoqëroro-ekonomik të tyre. Papunësia si fenomen shoqëror është e
pranishme në mbarë botën prej një kohe të gjatë dhe shpeshherë shumë shtete kanë qenë të
detyruara të bëjnë mobilizim jashtëzakonisht të madh për eliminimin apo tejkalimin e kësaj
dukurie shoqërore.
Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve paraqet një ndër sëmundjet
makroekonomike dhe konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë e një vendi.
Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, ato sjellin
gjithashtu, humbje të konsiderueshme për ekonominë e një vendi duke shpënë në
rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin
joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.
Aktualisht qëllimi i çdo vendi në zhvillim është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm
ekonomik, gjë që kërkon arritjen e një rritjeje të vazhdueshme ekonomike. Një nga
parakushtet e rritjes ekonomike është stabiliteti makroekonomik. Midis mendimeve të
ndryshme nga shkolla të ndryshme lidhur me stabilitetin makroekonomik, treguesit kryesorë
të stabilitetit makroekonomik janë inflacioni, papunësia, bilanci i pagesave dhe rritja e
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
11
prodhimit. Çdo përkeqësim i këtyre variablave shpie në mungesën e stabilitetit
makroekonomik. (Shiferaw, 2012)
Prandaj, duke parë rëndësinë e këtyre treguesve makroekonomikë, qëllimi i veçantë
i këtij punimi është që të analizojë lidhjen dhe ndikimin e inflacionit dhe rritjes
ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë.
Objektivi i përgjithshëm i këtij punimi është të japë një kontribut teorik dhe empirik për
të kuptuar rolin që kanë disa nga faktorët e rëndësishëm makroekonomikë në papunësi në
Republikën e Maqedonisë. Gjithashtu punimi synon të jap rekomandime mbi politikat
makroekonomike që duhet të hartohen për të ulur nivelin e papunësisë mbështetur në
marrëdhënien që ekziston midis këtyre faktorëve.
Për fat të keq, në Republikën e Maqedonisë, si në shumë vende të tjera në tranzicion,
tregu i punës karakterizohet nga një shkallë e ulët e punësimit, nga shkalla e lartë e
papunësisë, nga krijimi i ngadaltë i vendeve të reja të punës dhe aktiviteti i ulët, si dhe nga
norma jo të qëndrueshme të inflacionit. Për këto arsye, këto vende janë të ekspozuara ndaj
varfërisë ekonomike dhe përjashtimit social.
Politikat e mirëfillta aktive të tregut të punës dhe zbatimi me efektivitet i tyre nëpërmjet
programeve të shumta, të cilat ofrojnë trajnime, kualifikime, këshillime për arritje të
njohurive dhe aftësive të nevojshme, mund të përmirësojnë tregun aktual të punës, duke ulur
kështu, numrin e të papunëve dhe duke rritur punësimin në tregun e punës.
Gjithashtu duhet ndjekur politika të investimit në arsim, në trajnim profesional të
kapitalit njerëzor dhe modernizimin e institucioneve të tregut të punës, duke patur objektiva
të qarta dhe të matshme, nxitje financiare për zgjerimin e firmave të vogla dhe të mesme dhe
kalimin e bizneseve nga ekonomia joformale në atë formale.
1.2 Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme
Papunësia dhe inflacioni kanë qenë gjithmonë dhe mbeten preokupimi kryesor i çdo
politike dhe studimi makroekonomik. Me hapjen e vendeve të reja të punës anëtarët e
shoqërisë shohin perspektivën e tyre në këtë kohë krize.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
12
Punësimi, përveç faktit se paraqet nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi, ka edhe
efekte pozitive në të gjitha sferat e jetës, pasi një punësim optimal krijon parakushte për
stabilitet të gjithanshëm, sepse është bartësi i të gjitha ndryshimeve sociale, qofshin ato
pozitive apo negative. Sidomos shtetet me ekonomi në tranzicion ballafaqohen me probleme
të shumta ekonomike dhe sociale, ku një ndër më seriozët është papunësia.
Përmasat e papunësisë mbeten nxitje e madhe për tendencat zhvillimore në të
ardhmen. Papunësia nuk paraqet vetëm problem ekonomik por edhe problem shumë të madh
shoqëror. Si dukuri, papunësia shpeshherë ndiqet nga dukuri të tjera që kufizojnë
perspektivën e zhvillimit të njeriut si individ, nga kufizimi i të ardhurave, varfëria, nga
kufizimi i mundësive të shfrytëzimit të shërbimeve shëndetësore, niveli i arsimimit, pra nga
një ulje në standardin jetësor të shoqërisë, në përgjithësi.
Në ditët e sotme, papunësia ka marrë dimensione brengosëse dhe me të drejtë thuhet se
është problem ekonomik dhe shoqëror i shkallës së parë në vendin tonë, në këtë fazë të
zhvillimit të tij. Megjithatë, papunësia nuk është prezente njëlloj në të gjitha rajonet dhe nuk
shprehet me të njëjtin intensitet te të gjitha shtresat shoqërore. Ajo godet më shpesh rajonet e
pazhvilluara, fuqinë e pakualifikuar të punës, vajzat dhe gratë si dhe popullatën në moshë të
re.
Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve konsiderohet si një problem
shqetësues për ekonominë e një vendi. Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme
se sa kostot e papunësisë, ato gjithashtu sjellin humbje të konsiderueshme për ekonominë e
një vendi, duke çuar në rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të
shoqërisë, alokimin joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.
Qëllimi i çdo ekonomie është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm, gjë kjo që
kërkon arritjen e një norme të ulët të papunësisë dhe inflacionit, pasi në shumicën e
studimeve, norma e papunësisë ka lidhje të zhdrejtë me inflacionin dhe rritjen ekonomike.
Këtë lidhje na e dëshmojnë A. W. Philips (1958), M. Friedman (1977), Gordon (1998),
Karanassou, Salad dhe Snower (2003), Popoviq (2009), Aminu dhe Anono (2012); Blanchard
dhe Wolfers (2000), Bakare (2012), Khan, Khatak dhe Hussian (2012), Chu et al. (2013); etj.
Për këtë arsye, qëllimi i këtij punimi është të analizojë pikërisht marrëdhënien e këtyre
treguesve, duke theksuar ndikimin që kanë inflacioni dhe rritja ekonomike te papunësia dhe
të gjitha ato mangësi që shkaktohen nga papunësia dhe inflacioni, duke bërë krahasime midis
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
13
vendeve të ndryshme, si dhe nxjerrjen në pah të rrugës më të mirë për tejkalimin e këtyre
problemeve kaq shqetësuese për ekonominë e një vendi. Qëllimi i këtij punimi është t‘iu japë
përgjigje këtyre pyetjeve kryesore:
Cila është lidhja dhe ndikimi i inflacionit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë?
Cila është lidhja dhe ndikimi i rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së
Maqedonisë?
Çfarë politikash dhe masash duhet të merren nga qeveria për uljen e papunësisë
në Republikën e Maqedonisë?
Megjithëse ekzistojnë faktorë të tjerë që ndikojnë në papunësi, siç mund të jenë: reformat
strukturore të tregut të punës, goditjet në kërkesë sidomos gjatë periudhave të krizës
ekonomike dhe financiare dhe norma reale e interesit (Orlandi 2012), teoria ekonomike dhe
studimet e mëparshme empirike kanë identifikuar, gjithashtu, një numër politikash dhe
faktorë përcaktues institucionalë të papunësisë.
Këto përfshijnë, ndër të tjera, përfitimet e papunësisë, taksat, sindikatat dhe
marrëveshjevet kolektive të punës, legjislacionin për mbrojtjen e punësimit, rregullimin anti-
konkurrues të tregut të produktit, politikat aktive të tregut të punës si dhe pagat minimale
(Bassanini dhe Duval 2006). Punimi do të përqëndrohet kryesisht në analizën e marrëdhënies
midis këtyre faktorëve, duke i konsideruar ata si faktorë mjaft të rëndësishëm për stabilitetin
makroekonomik dhe uljen e normës së papunësisë në ekonominë e një vendi.
1.3 Organizimi i hulumtimit
Ky hulumtim përbëhet nga pesë kapituj, duke përfshirë këtu hyrjen, rishikimin e
literaturës, sistemin makroekonomik të Republikës së Maqedonisë, vlerësimin ekonometrik të
hulumtimit, si dhe përfundimet dhe rekomandimet.
Kapitulli i parë është një kapitull hyrës i punimit, në të cilin trajtohet rëndësia dhe
qëllimi kryesor i hulumtimit, objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme, organizimi i
hulumtimit, metodologjia e përdorur dhe burimet e të dhënave.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
14
Në kapitullin e dytë trajtohet literatura bazë që ka të bëjë me këtë temë, duke filluar
me zhvillimet e fundit botërore makroekonomike sa i përket papunësisë, inflacionit dhe rritjes
ekonomike duke vazhduar më tej me përkufizimin e papunësisë, kostot ekonomike dhe
sociale të saj, si dhe llojet e papunësisë. Në këtë kapitull paraqiten gjithashtu, edhe vlerësimet
teorike dhe empirike të marrëdhënies që ekziston midis papunësisë me inflacionin dhe rritjen
ekonomike.
Në kapitullin e tretë trajtohet sistemi makroekonomik i Republikës së Maqedonisë. Në
këtë kapitull analizohet tendenca e Produktit të Brendshëm Bruto si tregues i rritjes
ekonomike, dhe ecuria e papunësisë dhe inflacionit, si treguesit kryesorë që ndikojnë në
qëndrueshmërinë e kësaj rritjeje.
Kapitulli i katërt ndalet në një vlerësim ekonometrik të ndikimit të inflacionit dhe
rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Vlerësimi ekonometrik bëhet
duke shfrytëzuar metodën e Katrorëve më të Veëgjël (OLS) përmes një regresioni të
shumëfishtë, me të cilin jepen vlerësime të ndikimit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në
papunësinë e Republikës së Maqedonisë, për periudhën kohore 1998-2013.
Kapitulli i pestë përmbledh rezultatet dhe jep rekomandimet përkatëse në lidhje me çështjet
kryesore dhe diskutimet e ngritura gjatë këtij punimi.
1.4 Metodologjia dhe burimi i të dhënave
Ky punim analizon lidhjen dhe ndikimin që ka inflacionit dhe të rritja ekonomike në
papunësinë e Republikës së Maqedonisë duke përdorur tre lloje metodash: (1) një analizë
teorike mbi papunësinë si një dukuri shoqërore, format e papunësisë dhe rolin që kanë
treguesit makroekonomisë si inflacioni dhe rritja ekonomike (PBB) mbi papunësinë; (2) një
analizë përshkruese mbi situateën makroekonomike në Republikën e Maqedonisë, politikat e
tregut të punës, reformat strukturore, duke identifikuar problematikat e dekadës së fundit; (3)
një analizë empirike duke përdorur një model regresioni bazuar në metodën OLS ku
identifikohen lidhjet midis variablave.
Specifikisht, metodologjia e punimit përbëhet nga hapat e mëposhtëm:
Ndërtimi i pyetjeve kërkimore dhe zhvillimi i tyre.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
15
Trajtimi i bazave teorike dhe analiza e gjetjeve të literaturës së huaj, dhe studimeve
vendase mbi lidhjen papunësi-inflacion dhe papunësi-rritje ekonomike.
Analiza e problematikës makroekonomike në Maqedoni me fokus papunësisë dhe
treguesit makrokonomikë që ndikojnë mbi të.
Ndërtimi i modelit empirik, grumbullimi, përpunimi i të dhënave dhe nxjerrja e
rezultateve.
Nxjerrja e përfundimeve dhe rekomandimeve.
Për të përmbushur objektivat e këtij punimi kërkimor është ndërmarrë rishikimi i një
literature të gjerë që fokusohet në shpjegimin e kësaj lëmie, si dhe burime dytësore që
përfshijnë studime të mëparshme e raste studimi në këtë fushë, raporte, tabela statistikore,
baza të dhënash në internet; etj.
Punimi është bazuar në kërkime e materiale ekzistuese nga këto lëmi dhe në të dhëna
konkrete sa u përket këtyre treguesve në Republikën e Maqedonisë duke zbatuar dhe metoda
ekonometrike për ndikimin që ka inflacioni dhe rritja ekonomike në papunësinë e Republikës
së Maqedonisë gjatë kësaj periudhe kohore.
Ky studim përfshin gjithashtu edhe elemente kërkimi sasior, si analiza e të dhënave
statistikore dhe përpjekje për të shpjeguar ecuritë dhe për të dhënë analizuar tendencat e
zhvillimit.
Për realizimin e këtij punimi janë përdorur dhe të dhëna sekondare., Këto të dhëna
janë siguruar nga burime të publikuara dhe janë kryesisht të dhëna nga Banka Botërore,
Fondi Monetar Ndërkombëtar, Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Banka Qendrore
e Republikës së Maqedonisë, Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, Agjencioni
për Punësim i Republikës së Maqedonisë; etj.
Të dhënat statistikore janë përpunuar nëpërmjet programit statistikor, në mënyrë që të
gjendet lidhja që ekziston ndërmjet variablave në modelin ekonometrik që është ndërtuar,
duke përdorur metodën ―e ―Katrorëve më të vegjël‖ të një regresioni të shumëfishtë.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
16
II. RISHIKIMI I LITERATURËS
2.1 Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore
Duke analizuar kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë arrihet në përfundimin që
papunësia nuk duhet parë vetëm si dukuri ekonomike, pasi, një normë e lartë e saj bart efekte
negative në të gjitha fushat e jetës. Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë
sociale. Personat e papunë ndihen të tepërt dhe si të tillë, janë të varur. Ata janë vetëm
konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për
stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror,
ndërsa shtetet me papunësi të lartë karakterizohen nga tensione sociale dhe nga mungesa e
stabilitetit shoqëror.
Papunësia, si një dukuri e përgjithshme shoqërore, është e pranishme në të gjitha vendet e
botës prej një kohe më të gjatë, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e
zhvillimit dhe sistemin shoqëror-ekonomik të tyre. Megjithatë, në faza të caktuara të
zhvillimit shoqëror, ajo paraqitet me intensitet të ndryshëm dhe shpeshherë, shumë shtete
kanë qenë të detyruara të ndërmarrin masa dhe politika të ndryshme për eliminimin apo
tejkalimin e kësaj dukurie shoqërore. Dukuria e papunësisë, e cila shfaqet sot si një problem
global që i përfshin të gjitha vendet, paraqet edhe shkakun kryesor pse një numër i madh i
popullatës emigrojnë jashtë vendit për të siguruar një vend pune.
Shkalla e papunësisë paraqet raportin e të papunëve kundrejt forcës së punës.në një
territor të caktuar. Ky tregues tregon nivelin e fuqisë punëtore të pashfrytëzuar në proceset
ekonomike në një ekonomi të caktuar. Shkalla e papunësisë është një tregues i mirëqenies
ekonomike në përgjithësi. Një shkallë e ulët papunësie është tregues i një ekonomie të
zhvilluar, në të cilën ata që kërkojnë punë mund ta gjejnë shpejt atë, ndërsa një shkallë e lartë
papunësie mund të tregojë një ekonomi jo të zhvilluar. Nga ana tjetër, punëdhënësit mund të
gjejnë më lehtë punonjës kur shkalla e papunësisë është e lartë. Të papunësuar konsiderohen
ata individë që janë të aftë për punë, por nuk janë në marrëdhënie pune dhe vazhdimisht
kërkojnë punë. Kur flitet për papunësinë duhet pasur parasysh se fjala është për një fenomen
shoqëror mjaft kompleks, i cili shpeshherë i çrregullon rrjedhat e zhvillimit të përgjithshëm
shoqëror të shteteve.Papunësia si dukuri ishte e pranishme në shtetet e Evropës Perëndimore
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
17
dhe SHBA-s qysh para Revolucionit të Parë Industrial, por ajo u rrit ndjeshëm me
zëvendësimin e punës së dorës me makineri të ndryshme të sofistikuara. Kjo dukuri i tronditi
ekonomitë e disa shteteve industriale të zhvilluara në vitet 1929-1931, periudhë kjo e njohur
si kriza e madhe ekonomike botërore, kohë në të cilën shtetet më të zhvilluara të botës u
ballafaquan me rënie drastike të prodhimit industrial, si pasojë e së cilës u larguan nga puna
një numër i madh punëtorësh. Pati një numër rekord të të papunëve, afro 13 milionë
evidentohen në SHBA, 7 milionë në Gjermani dhe kështu me radhë.
Se sa brengosës ishte fenomeni i papunësisë, provohet nga fakti se kjo dukuri bëhet pjesë
përbërëse e ligjeve kushtetuese dhe e kushtetutave të shumë shteteve, për shembull ―Akti i
punësimit të SHBA‖ (USA Employment Act) i vitit 1946, Kushtetuta e Republikës së IVt
franceze, etj. Më vonë, e drejta e punësimit në forma të ndryshme është përfshirë pothuajse
në të gjitha kushtetutat e shteteve moderne.
Pas Luftës së Dytë Botërore në shtetet e zhvilluara të Evropës Perëndimore u arrit në
normalizimin e rrjedhave ekonomike, dhe konform saj edhe në zvogëlimin e shkallës së
papunësisë. Në vitin 1956, shkalla e papunësisë në shumicën e shteteve të zhvilluara sillej
rreth 10%. Rritja e sërishme e papunësisë në vendet industrialet të zhvilluara evidentohet
gjatë të ashtuquajturës ―krizë e naftës‖ në vitet shtatëdhjetë.(Aziri 2002)
Problemi i papunësisë në vendet e zhvilluara perëndimore, herë pas here provokon lëvizje
negative të ekonomive të vendeve në fjalë. Megjithatë, falë stabilitetit dhe respektimit të
ligjeve të ekonomisë, fleksibilitetit dhe aftësisë për përshtatje, kjo dukuri tejkalohet, por në
asnjë mënyrë nuk eliminohet tërësisht. Shembull konkret është Japonia, shtet i cili gjatë
viteve tetëdhjetë nuk u përfshi nga vala e papunësisë falë ekonomisë së saj që ishte aftësuar
t‘u bënte ballë krizave të kësaj natyre.
Qysh në vitet e pesëdhjetë, Japonia ndërtoi strategji autoktone që dallonin nga të gjitha
strategjitë e deriatëhershme. Në vend të investimeve në industrinë e tekstilit, peshkimit, në
industrinë e veshmbathjes dhe të tjera të ngjashme me këto, ajo investoi në industrinë e
çelikut, në industrinë e ndërtimit të avionëve, në industrinë automobilistike, në industrinë e
ndërtimit të makinave, etj. Në periudhën 1955-1980, në Japoni u zvogëlua numri i të
punësuarve në sektorin primar prej 37,5% në vitin 1955, në 10,4% në vitin 1980. Në sektorin
e shërbimeve ndodhi proces i kundërt dhe numri i të punësuarve rritet prej 38,1% që ishte në
vitin 1955, në 54,6% në vitin 1980.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
18
Ndryshime të ngjashme ndodhën edhe në shtetet e tjera ekonomikisht të zhvilluara dhe,
para së gjithash, në SHBA, ku numri i të punësuarve në bujqësi zvogëlohet nga 40,6%
(1860), në 2,1% në vitin 1980. Në të njëjtën periudhë kohore, numri i të punësuarve në
sektorin informatik rritet nga 5,8% që ishte në vitin 1860 në 46,6% në 1980.
Në ekonominë amerikane, përveç angazhimit të madh të kapitalit, bëhen përpjekje
jashtëzakonisht të mëdha në drejtim të aftësimit të kuadrove, të cilët janë bartës kryesorë të
ndryshimeve që zakonisht, ndodhin brenda hapësirave kohore mjaft të kufizuara. Për këtë
qëllim, në SHBA janë angazhuar institucione të veçanta. Prej vitit 1967 e këtej, mbi 300
kolegje dhe fakultete organizojnë kurse të ndryshme praktike nga fusha e ekonomisë për t‘i
aftësuar menaxherët e ardhshëm që t‘u përshtaten më lehtë situatave që pritet të ndodhin në
ekonominë e vendit. (Aziri 2002)
Problemi i papunësisë vazhdon të jetë ende një problem mbarë botëror. Papunësia është
një nga çështjet më të mëdha me të cilat përballet bota sot dhe për tejkalimin e saj nuk duhet
të mjaftohemi vetëm në uljen e nivelit të saj. Në vendet e zhvilluara, rimëkëmbja e ngadaltë
nga papunësia në prag të krizës e ka lënë nivelin e punësimit nën atë të vitit 2007. Për
shembull, sipas raportit Standard Chartered Global Research ―Making economies work‖ ka
gjashtë deri në shtatë milionë vende pune më pak në SHBA, në Britaninë e Madhe dhe në
Euro zonë.
Papunësia e të rinjve gjithashtu është rritur dhe një numër i madh i të papunëve janë të
papunë afatgjatë. Sipas një studimi nga Organizata Ndërkombëtare e Punës, shumica e
vendeve të punës të krijuara në tregjet në zhvillim gjatë viteve të fundit kanë qenë në sektorin
informal, me pagë të ulët dhe me mungesën e të drejtave të duhura të punësimit dhe të
përfitimeve. Sfida për të edukuar dhe për të trajnuar njerëzit, si dhe për të krijuar vende të
mjaftueshme pune, mbetet e madhe. Tregjet në zhvillim kanë nevojë të rrisin produktivitetin
dhe cilësinë e vendeve të punës, por kjo do të jetë e mundur vetëm me investime më të madha
në arsim së bashku me reformat e tregut që nxisin bizneset për të marrë më shumë punëtorë.
Nivelet e arsimit mbeten tejet të ulëta dhe shpenzimet publike për arsimin kanë rënë në
shumë tregje. (Rees 2014)
Pra, nga kjo që u tha më lart, mund të konkludojmë se papunësia nuk është vetëm
problem ekonomik dhe social, por një problem shoqëror mjaft kompleks. Prandaj nuk është e
rastit që në ditët e sotme, me këtë problem merret një numër mjaft i madh shkencëtarësh dhe
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
19
hulumtuesish të profileve të ndryshme, në radhë të parë ekonomistë, sociologë, politologë
dhe psikologë, të cilët e ndjekin papunësinë si dukuri sociale, ekonomike dhe politike dhe
japin vlerësime dhe alternativa për mundësitë e uljes të papunësisë.
2.1.1 Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë
Puna paraqet faktorin më të rëndësishëm prodhues në një vend, pasi është fuqia
punëtore ajo që menaxhon burimet e tjera prodhuese. Puna ka një rëndësi të madhe për
ekonominë e një vendi sepse pjesa më e madhe e të ardhurave kombëtare sigurohen prej
punës, që do të thotë se puna përbën faktorin kryesor të prodhimit dhe të krijimit të të
ardhurave kombëtare.
Gjithashtu, për shumë njerëz dhe familje që nuk kanë burime të tjera të ardhurash,
puna është i vetmi burim i të ardhurave dhe i jetesës, prandaj papunësia përbën një problem
serioz që çon në varfëri, duke bartur në vetvete një numër të konsiderueshëm vetish negative
për shoqërinë. Mirëpo, shumica e vendeve ballafaqohen me rënie ekonomike dhe papunësi të
lartë, çka do të thotë humbje e faktorit punë, e cila është një humbje e pakthyeshme dhe e
pazëvendësueshme në prodhim. Papunësia bart një sërë kostosh ekonomike dhe sociale.
2.1.1.1 Kostot ekonomike të papunësisë
Kostoja kryesore ekonomike e papunësisë është rënia e prodhimit të përgjithshëm.
Kjo do të thotë që nuk shfrytëzohet plotësisht popullsia ekonomikisht aktive (forca e punës)
në krijimin e të mirave materiale dhe shërbimeve, apo thënë ndryshe një rënie në PBB aktual.
Pra, PBB aktual është më i vogël se PBB potencial.
Lidhjen midis papunësisë dhe PBB e jep ligji i Okun-it, sipas të cilit për çdo 2% të
rënies së PBB aktual në krahasim me PBB potencial, norma e papunësisë rritet me 1%. Puna,
duke e krahasuar me faktorët e tjerë të prodhimit, mund të konsiderohet si burim më pak i
rezervuar, sepse një ditë punë e humbur, si rezultat i papunësisë, është e humbur
përgjithmonë dhe nuk mund të rifitohet. (Mançellari, etj 2000)
Papunësia, nga aspekti ekonomik, paraqet formën më të shtrenjtë të shfrytëzimit të
faktorëve të pamjaftueshëm të zhvillimit. Prandaj, është e qartë se papunësia nuk përbën
vetëm një kategori të politikës sociale, por paraqet edhe kriter të zhvillimit ekonomik. Kjo do
të thotë se kjo karakteristikë e punës, si një faktor kryesor prodhimi në ekonominë e një
vendi, u jep karakter absolut humbjeve ekonomike nga papunësia.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
20
Krahas rënies së prodhimit të përgjithshëm, ajo përbën një barrë të rëndë edhe për
buxhetin e shtetit. Rritja e numrit të të papunëve kërkon më shumë fonde për mbështetje
financiare dhe transferime pagesash, gjë që ndikon në rënien e shpenzimeve për investime, në
rënien e shpenzimeve për punët publike, për mbrojtjen, arsimin, shëndetësinë etj. (Naqellari
2007)
Por edhe largimi nga puna do të thotë mbyllje e burimit financiar për mbajtjen e
familjes, zvogëlim i tatimeve dhe i kontributeve, e si pasojë edhe i të ardhurave buxhetore.
Një aspekt tjetër ekonomik është se shkalla e lartë e papunësisë shprehet në zvogëlimin e
standardit jetësor, sepse ajo merr pjesë aktive në konsum dhe në shpërndarjen dytësore
(rishpërndarjen) të të ardhurave kombëtare dhe në këtë mënyrë zvogëlon të ardhurat
kombëtare për frymë. (Limani 2002)
2.1.1.2 Kostot sociale të papunësisë
Përveç kostove ekonomike, papunësia sjell edhe një numër të konsiderueshëm
kostosh sociale, të cilat është vështirë të shprehen me vlerë, por janë shumë të ndjeshme për
shoqërinë në tërësi dhe është e domosdoshme që të merren në konsideratë gjatë analizës së
papunësisë së një vendi.
Si një kosto më e lartë sociale e papunësisë është zhvlerësimi i kapitalit human. Kohët
e fundit, investimi në kapitalin human konsiderohet si investimi më i rëndësishëm dhe më
efikas për zhvillimin ekonomik të një vendi, kurse një papunësi afatgjate e ul në mënyrë
serioze vlerën e një investimi të kryer në kapitalin human. Ndodh kështu, sepse shkalla e
arsimimit që është fituar dhe e aftësisë për punë, e humbin vlerën e tyre kur nuk vihen në
përdorim për një kohë të gjatë. (Mançellari, etj 2000)
Personi i papunë e ndjen veten inferior ndaj një të punësuari, pavarësisht nga shkalla
arsimore, duke humbur kështu vetëvlerësimin gjë që u shkakton dhimbje personave që vuajnë
për një kohë të gjatë nga papunësia. Papunësia shpie në shkatërrimin e pasurisë, shkakton
keqësimin e shëndetit, rritjen e numrit të vdekjeve, rritjen e krimit brenda familjes, rritjen në
mënyrë të shpejtë të divorceve dhe të aborteve, shtimin e vetëvrasjeve dhe kalimin në gjendje
depresive. Ajo çon në largimin e forcave të afta për punë, largimin e moshave të reja duke
stimuluar plakjen e shpejtë të vendit.(Naqellari 2007)
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
21
Në Maqedoni kjo dukuri është shumë e shprehur pasi, një numër i madh i të rinjve e
kërkojnë të ardhmen e tyre në ndonjë vend tjetër më të zhvilluar, duke mos mundur të gjejnë
punë në vendin e tyre.
Sipas një studimi, që është bërë për Kongresin e SHBA-së, është vlerësuar se një rritje e
zgjatur prej 1 për qind në normën e papunësisë, nga 6 % në 7%, shpie mesatarisht në: 920
vetëvrasje, 648 vrasje, 20, 240 atake fatale në zemër, 495 të vdekur nga ceroza në mëlçi,
4227 pranime në spitale psikiatrike, 3340 pranime në burgjet e shtetit. ( Schiler 1997)
Duke analizuar të dyja llojet e kostove të papunësisë, shohim që papunësia paraqet një
problem të madh ekonomiko-shoqëror, prandaj duhet pasur një qasje komplekse për zgjidhjen
e këtij problemi, duke përcaktuar drejt masat dhe instrumentet administrative dhe ekonomike
nga ana e shtetit.
2.1.2 Llojet e papunësisë
Papunësia paraqet një dukuri të pashmangshme në ekonomi dhe një instrument të
çrregullimeve ekonomike, rritja e së cilës paralajmëron një fazë të recesionit në ekonominë e
një vendi. Prandaj, një analizë teorike e saj ka një rëndësi të veçantë, sepse nëpërmjet kësaj
analize mund të përcaktojmë më drejt masat dhe instrumentet administrative nga ana e shtetit
për tejkalimin e kësaj dukurie, e cila ka pasoja të rënda shoqërore dhe ekonomike, si për
individët, ashtu edhe për shoqërinë në tërësi.
Me papunësi do të kuptojmë atë gjendje të ekonomisë në të cilën disa faktorë të prodhimit
nuk përdoren në prodhimin e të mirave dhe të shërbimeve. Pra, papunësia ekziston atëherë
kur nuk kemi produkt potencial, domethënë se nuk kemi një përdorim të plotë të të gjithë
faktorëve të prodhimit, si të punës, kapitalit, tokës apo aftësisë sipërmarrëse. (Naqellari 2007)
Papunësia është e lidhur ngushtë me forcën punëtore, e cila përfaqëson atë pjesë te
popullsisë së vendit që është në moshë pune, që janë të aftë të punojnë dhe kërkojnë të
punojnë. Vështruar në përgjithësi, dallojmë papunësi të vullnetshme dhe papunësi të
pavullnetshme ose të detyruar. Papunësia e vullnetshme ka të bëjë me zgjedhjen, përkatësisht
vullnetin individual për punën si pasojë e ndryshimeve në pagesën e saj ose për arsye të tjera,
ndërsa papunësia e detyruar ekziston për arsye të gjendjes shoqërore-ekonomike në të cilën
operojnë individët, duke përfshirë strukturën e tregut, ndërhyrjen e qeverisë dhe nivelin e
kërkesës agregate. Dhe, si pasojë e kësaj, nga mënyra e krijimit të papunësisë, dallojmë katër
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
22
lloje të papunësisë: papunësia e fërkimit (friksionale), papunësia strukturore, papunësia
ciklike dhe papunësia sezonale.
Figura 1: Llojet e papunësisë.
2.1.2.1 Papunësia e fërkimit (friksionale)
Papunësia friksionale është papunësia e përkohshme dhe e pashmangshme. Papunësia
friksionale ekziston kur ka mospërputhje midis kërkesës dhe ofertës për punë. Kjo formë
papunësie shkaktohet sepse njerëzit lëvizin ose ndryshojnë profesionin e tyre. Shumë
punëtorë mund ta lënë punën dhe të kërkojnë një punë tjetër për arsye financiare dhe/ose
ambicie personale.. Kalimi nga një punë në një tjetër mund të bëhet për shkak të pagës më të
lartë, për të rritur pozitën profesionale, për të lëvizur nga një rajon i varfër në një rajon më të
zhvilluar. Këtu përfshihet gjithashtu dhe mos angazhimi i menjëhershëm i studentëve në punë
pas përfundimit të studimeve.Në procesin e lëvizjes nga një punë në një tjetër, një person
mund të humbasë disa ditë apo javë, pa pasoja të rënda personale ose shoqërore. Kjo mund të
ndodhë për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëdhënësve në lidhje me
disponueshmërinë e punëtorëve ose për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëtorëve
se punësimi është në dispozicion në një vend të caktuar.Pra, kemi të bëjmë me periudha të
shkurtra të përvojave të papunësisë nga njerëzit që lëvizin nga një vend pune në një tjetër apo
në tregun e punës.
Tri gjëra e dallojnë papunësinë e fërkimit nga llojet e tjera të papunësisë. Së pari,
ekzistojnë mjaft punë për ata që janë friksionalisht të papunë, pra, ka kërkesë të mjaftueshme
për punë. Së dyti, ata individë, të cilët janë të papunë në mënyrë friksionale, zotërojnë aftësitë
Papunësi e vullnetshme
Papunësiafriksionale
Papunësia sezonale
Papunësi e detyrueshme
Papunësiastrukturore
Papunësiaciklike
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
23
e nevojshme për punët në dispozicion. Së treti, periudha e kërkimit të punës do të jetë
relativisht e shkurtër.
Në këto kushte, papunësia e fërkimit i ngjan një loje të karrigeve muzikore, në të cilat
ka mjaft karrige me madhësi të barabarta për të gjithë lojtarët dhe ata vallëzojnë rreth tyre
vetëm për një periudhë të shkurtër kohe.( Schiler 1997). Askush nuk e di me siguri në çfarë
mase është friksional problemi i papunësisë. Shumica e ekonomistëve pajtohen që papunësia
e fërkimit është përgjegjëse e vetme për një shkallë papunësie prej 2-3 për qind. Prandaj,
përkufizimi ynë i punësimit të plotë duhet të lejojë të paktën këtë lloj papunësie, sepse
papunësia friksionale është çdoherë prezente në një ekonomi dhe është një papunësi e
vullnetshme.
2.1.2.2 Papunësia strukturore
Papunësia strukturore shkaktohet nga përshtatjet strukturore të ekonomisë. Këto
përshtatje sjellin ndryshime në kërkesën e tregut për mallra dhe shërbime, duke shkaktuar
ndryshime në kërkesën për fuqi punëtore. Papunësia strukturore ndodh kur numri i punëve në
dispozicion në tregun e punës është i pamjaftueshëm për të punuar gjithkush që do të
dëshironte të punonte. Ajo shkaktohet nga mospërputhja midis aftësive të punëkërkuesve dhe
kërkesës së punëve në dispozicion. Kjo, pra, është papunësia që krijohet prej përplasjes së
kërkesës dhe ofertës për punë. Kërkesa për një lloj pune është rritur në një kohë që kërkesa
për një lloj pune tjetër është ulur pa ndryshim në ofertë. (Naqellari 2007)
Për shumë punëkërkues, periudha ndërmjet punëve mund të zvarritet për muaj të tërë
apo edhe vite, sepse ata nuk kanë aftësitë e nevojshme që kërkojnë punëdhënësit. Shumica e
papunësisë teknologjike mund të llogaritet si papunësi strukturore, çka do të thotë që më pak
punëtorë do të nevojiten për të prodhuar nivelin e njëjtë të prodhimit për çdo vit. Papunësia
strukturore është e ngjashme me një lojë të karrigeve muzikore në të cilën ka mjaftë karrige
për të gjithë, por disa prej tyre janë shumë të vogla për t‘u ulur në to.( Schiler 1997)
Kjo formë paraqet një shqetësim më serioz se papunësia e fërkimit dhe është e
papajtueshme me çdo ide të punësimit të plotë. Nga përkufizimi i kësaj forme të papunësisë
kuptojmë që kjo papunësi është një papunësi e detyrueshme, e cila gjithashtu gjendet thuajse
në çdo ekonomi dhe një përqindje e vogël e kësaj papunësie lejohet në punësimin e plotë nga
ekonomistët.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
24
2.1.2.3 Papunësia ciklike
Çdo ekonomi ka uljet dhe ngritjet e saj, të cilat njihen si ciklet e biznesit. Papunësia
ciklike është ajo papunësi, e cila shkaktohet nga ndryshimi në fazat e ciklit të biznesit. Gjatë
një rënieje, shkalla e papunësisë arrin 8,9 apo 10%. Gjatë Depresionit të Madh (1929 – 1933),
shkalla zyrtare e papunësisë u rrit në 25%, duke dhënë, kështu, një pasqyrë të qartë të
papunësisë.
Nëse lejojmë një shkallë të caktuar të papunësisë friksionale dhe strukturore, çdo gjë
mbi shkallën e këtyre dy llojeve të papunësisë do të jetë papunësia ciklike. (Slavin 1999) Le
të themi se shkalla e papunësisë friksionale dhe strukturore është 5%, nëse norma aktuale e
papunësisë është 7,7%, norma ciklike e papunësisë është 2,7 %.
Ekonomistët liberalë këmbëngulin se mund të arrijmë realisht shkallën e papunësisë
deri në 4% në punësimin e plotë, ndërsa ekonomistët konservatorë konsiderojnë 6%, normën
më të ulët të arritshme. Papunësia ciklike është një nga llojet më të rëndësishme dhe më të
analizuara të papunësisë, me pasoja më të mëdha dhe gjithnjë më e pritshme. Edhe kjo
papunësi, gjithashtu, i ngjan lojës së karrigeve muzikore, në të cilën numri i karrigeve është
gjithmonë më i ulët se numri i lojtarëve. ( Schiler 1997)
Kjo do të thotë se kjo papunësi është pasojë e mungesës së vendeve të lira të punës
apo e një niveli të pamjaftueshëm të kërkesës agregate, që në esencë paraqet një papunësi të
detyruar apo të pavullnetshme. Depresioni i Madh është shembulli më i mirë i papunësisë
ciklike. Rritja drastike e shkallës së papunësisë, që filloi në vitin 1930, nuk ishte për shkak të
ndonjë rritjeje në ―fërkime‖ apo rënieje të papritur në aftësitë e punonjësve. Në vend të kësaj,
normat e larta të papunësisë që vazhduan për një dekadë ishin për shkak të një rënieje të
papritur të kërkesës së tregut për mallra dhe shërbime.
2.1.2.4 Papunësia sezonale
Në çdo kohë, me qindra mijëra njerëz mund të jenë të papunë për shkak se puna e tyre
është sezonale. Ajo është e lidhur me natyrën e produkteve të prodhuara që reflektohen në
sasinë e tyre. Përgjithësisht, ky lloj i papunësisë shkaktohet nga dy faktorë: i pari, si rezultat i
mospërputhjes së periudhës së prodhimit me periudhën e punës dhe, i dyti, nga faktorët
kohorë sezonalë. (Naqellari 2007)
Papunësia sezonale është e pranishme në degët e industrisë së ndërtimit, në bujqësi,
në shërbime, në turizëm, etj., sepse në këto degë karakteri stinor i prodhimit dhe kushtet e
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
25
motit parapërcaktojnë edhe kërkesën për punë. Papunësia sezonale është një lloj i papunësisë
së vullnetshme, pa pasojat e papunësisë ciklike ose strukturore dhe është më e ulët se
papunësia friksionale dhe strukturore.
2.2 Raporti mes papunësisë dhe inflacionit
Në vitin 1958, Phillips (1958) konkludon grafikisht një lidhje të rëndësishme inverse
midis ndryshimit në paga dhe normës së papunësisë. Ai tregoi se sa më i lartë është
ndryshimi në paga aq më e ulët do të jetë norma e papunësisë dhe anasjelltas. Bazuar në
konkluzionin deduktiv të Phillips-it, Samuelson dhe Solow (1960) gjejnë një marrëdhënie
empirike midis normës së inflacionit dhe normës së papunësisë në SHBA.
Kjo marrëdhënie është e ngjashme me gjetjet e Phillips-it, që ndryshimi pozitiv në
normën e inflacionit do të shkaktojë një ndryshim negativ në normën e papunësisë dhe
anasjelltas. Samuelson dhe Solow (1960) sugjerojnë se ndjekja e një ekspansioni monetar apo
fiskal për të rritur inflacionin është një mënyrë efektive për të arritur, në këmbim, një normë
më të ulët të papunësisë. Por, duke mbiushtruar këtë masë mund të krijohet inflacion i tepërt,
gjë që mund të rrezikojë stabilitetin makroekonomik të një vendi.
Sipas M. Friedman (1977) lidhja midis inflacionit dhe papunësisë ka kaluar nëpër tre
hapa. Hapi i parë ka qenë pranimi i një ―trade-off‖ të qëndrueshëm apo i një lidhjeje inverse
midis inflacionit dhe papunësisë (kurba e qëndrueshme e Philipsit). Hapi i dytë ka qenë
paraqitja e pritjeve të inflacionit, si një variabël që ka ndryshuar lakoren afatshkurtër të
Filipsit dhe normën natyrore të papunësisë, duke përcaktuar lakoren vertikale afatgjatë të
Philipsit. Hapi i tretë është shkaktuar nga një fenomen empirik i një relacioni të dukshëm
pozitiv midis inflacionit dhe papunësisë.
Hapi i parë: Pjerrësia negative e lakores së Filipsit
Hapi i parë ka qenë pranimi i hipotezës nga A.W. Philips (1958), se ekziston një
relacion i qëndrueshëm negativ midis nivelit të papunësisë dhe normës së ndryshimit të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
26
pagave – niveli i lartë i papunësisë shoqërohet me uljen e pagave, ndërsa niveli i ulët i
papunësisë me rritjen e pagave. Ndryshimi i pagave ishte i lidhur me ndryshimin e çmimeve.
Figura 2: Lakorja e Philips-it.
Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol.
85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.
Kjo lidhje është interpretuar gjerësisht nga politikëbërësit. Ata mund të zgjidhnin një
nivel të ulët të papunësisë në UL, dhe në këtë rast do të duhej të pranonin një normë inflacioni
më të lartë në nivelin A. Ata do të ndërmerrnin ndonjë politikë monetare, fiskale apo tjetër,
për të prodhuar nivelin e kërkuar të kërkesës agregate për të arritur UL. Ata gjithashtu mund
të zgjedhin një nivel të lartë të papunësisë për uljen e inflacionit. (U0 për inflacion zero, UH
për deflacion). Gjatë vendimeve të tyre ata kanë marrë parasysh fitimet dhe humbjet nga
inflacioni dhe papunësia për të lehtësuar zgjedhjet e një trade-off (relacioni invers) të duhur.
Mirëpo vlerësimet empirike të lakores së Philips-it, nuk kanë qenë të kënaqshme
sepse norma e inflacionit që mendohej e qëndrueshme në një nivel të caktuar të papunësisë
nuk qëndroi fikse. Në rrethanat e periudhës pas Luftës së Dytë Botërore, normat e inflacionit
që më parë shoqëroheshin me nivel të ulët të papunësisë, tani shoqëroheshin me norma të
larta të papunësisë, duke u arritur një nivel i padëshiruar i stagflacionit.
Ulja e papunësisë, në të vërtetë, nënkupton presion për paga reale më të larta – por
paga reale mund të jetë e lartë edhe pse paga nominale është e ulët, në qoftë se çmimet janë
ende të ulëta. Në mënyrë të ngjashme, papunësia e lartë nënkupton presion për paga reale të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
27
ulëta, por paga reale mund të jetë e ulët, edhe pse paga nominale është e lartë, në qoftë se
çmimet janë ende të larta.
Hapi i dytë: Hipotezat e normës natyrore
E.S. Phelps (1967, 1970) dhe M. Friedman ( 1968) zhvilluan hipoteza alternative, të
cilat dallonin efektet afatshkurtëra dhe afatgjata të një ndryshimi të papritur në kërkesën
agregate nominale. Në qoftë se, për shembull supozojmë një rritje të papritur të kërkesës
agregate, prodhuesit do të prodhojnë më tepër për të shitur pasi ata perceptojnë se do të rriten
çmimet e tregut në të ardhmen. Do të jenë të gatshëm të paguajnë paga nominale më të larta,
për të tërhequr punëtorë shtesë. Pagat më të larta nominale nënkuptojnë paga reale më të ulëta
me rritjen e çmimeve.
Ndërsa për punëtorët, situata është ndryshe. Rritjen e pagave nominale, ata mund ta
perceptojnë si rritje të pagave reale, dhe kështu do të kemi rritje të ofertës së punës. Mirëpo,
kjo gjendje do të jetë kalimtare, e përkohëshme, pasi me vazhdimin e rritjes së kërkesës
agregate dhe rritjen e çmimeve, perceptimet do të përshtaten me realitetin. Në këtë mënyrë,
efekti fillestar do të zhduket, punëtorët dhe punëdhënësit do të gjenden përballë kontratave të
papërshtatshme, dhe niveli i punësimit do të kthehet në treguesit e mëparshëm.
Figura 3: Lakorja e Philips-it, bazuar në pritjet e inflacionit.
Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol.
85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
28
Duke filluar nga pika E, me rritjen e normës së inflacionit nga A në B, niveli i
papunësisë do të ulet në UL në pikën F. Pastaj kur perceptimet përshtaten me realitetin, niveli
i papunësisë kthehet në nivelin fillestar, tani me inflacion më të lartë në pikën G.
Kjo do me thënë që nuk ka një trade off të qëndrueshëm midis inflacionit dhe
papunësisë, por ekziston një normë natyrore e papunësisë (UN), e cila është në përputhje me
forcat reale dhe perceptime të sakta. Papunësia mund të mbahet poshtë atij niveli vetëm
nëpërmjet përshpejtimit të inflacionit.
Hapi i tretë: Pjerrësia pozitive e lakores së Philips-it
Gjatë viteve ‘90, inflacioni i lartë u shoqërua me papunësi të lartë dhe gjatë kësaj
periudhe, lakorja e Philips-it ka patur pjerrësi pozitive, pra, nuk ka qenë vertikale.
Hapi i dytë i sqaruar më lartë, u ndikua nga dy zhvillime të mëdha në teorinë
ekonomike: analiza e informacioneve jo të plota dhe kostoja e përvetësimit të tyre, si dhe roli
i kapitalit human në përcaktimin e formës së kontratave të punës. Ndërsa hapi i tretë u ndikua
nga një zhvillim tjetër i rëndësishëm që është aplikimi i analizave ekonomike në sjelljen
politike.
Lidhja e dukshme pozitive midis inflacionit dhe papunësisë ka qenë burim i
shqetësimeve të mëdha të politikëbërësve qeveritarë gjatë kësaj periudhe. Në një fjalim të
Kryeministrit të Britanisë së Madhe Callaghan, ndër të tjera thuhet: ―Për të kaluar rrugën e
një recesioni dhe për të rritur punësimin duhet që të shkurtojmë taksat dhe të rrisim
shpenzimet qeveritare.―
Figura më poshtë paraqet ndryshimet e lidhjeve midis normave të inflacionit dhe
papunësisë gjatë viteve ‗90 në shtatë vende të industrializuara. Siç shihet, deri në vitet 1961-
1965 ka patur lidhje negative, ndërsa mbas kësaj periudhe, të dyja kanë lëvizur në drejtim të
njëjtë.
Gjatë një periudhe të gjatë kohore edhe me lakoren pozitive të Philips-it mund të
ndodhë si me një fenomen kalimtar, i cili do të zhduket kur agjentët ekonomikë të përshtasin
jo vetëm pritjet e tyre, por edhe marrëveshjet e tyre politike dhe institucionale në një realitet
të ri.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
29
Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë (1956-1975).
Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol.
85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.
Phillips (1998) sqaron lidhjen negative midis inflacionit dhe papunësisë. Kur qeveria
ndërmer hapa për të reduktuar papunësinë rrjedha e parasë (oferta) rritet nga qeveria për të
përmirësuar nivelin e konsumit të popullsisë. Kjo rrit normën e inflacionit. Kur qeveria
përpiqet të kontrollojë normën e inflacionit, papunësia do të rritet. Prandaj, ekziston një trade
off midis këtyre dy variablave.
Sipas Farnham (2009), kurba e Phillips-it është një progres i ciklit ekonomik, që
përbëhet nga disa faza. Për shembull, duke filluar ekonominë me një recesion, do të ketë një
tepricë të punës për shkak të fuqisë së tepërt punëtore. Pasi ekonomia hyn në fazën e
rimëkëmbjes, rritja e kërkesës agregate do të përmirësojë shkallën e punësimit. Rritja në paga
në mënyrë vazhduar dhe të ngadaltë do të ndjekë rritjen e kërkesës agregate. Rritja e pagave
apo kostove të prodhimit do të transmetohet tek konsumatorët në formën e çmimeve më të
larta. Prandaj, një normë e ulët e papunësisë do të sjellë një rritje në normën e inflacionit.
Marrëdhënia e kurbës së Phillips-it është mbajtur e vërtetë gjatë viteve 1950 dhe 1960
(Grifiths dhe Wall, 1999). Megjithatë, prania e stagflacionit gjatë periudhës 1967-1970 në
Britaninë e Madhe dhe në Francë, e ndërpreu marrëdhënien inverse në kurbën e Phillips-it
(Ormerod et al., 2009). Shfaqja e njëkohshme e ekonomive në stanjacion ekonomik dhe rritja
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
30
e inflacionit dëmtoi zbatueshmërinë teorike të kurbës së Phillips-it, megjithëse sipas
Friedman (1968), kurba afatgjatë e Phillips-it është menduar të jetë vertikale pasi shkalla e
papunësisë gjithmonë kthehet në normën e saj natyrore në periudhë afatgjatë.
Nga ana tjetër, Sargent (1973) propozon se, përkundrazi, kurba e Phillips-it nuk është
e zbatueshme për ekonominë reale pasi politika pasive monetare ose kuadri i
pandryshueshëm makroekonomik është në gjendje të qetësojë paratë ekzogjene. Padyshim,
kjo pyetje është një nga temat më të diskutueshme në misterin makroekonomik.
Në vitin 2010, Chen Jie (2010) ka vlerësuar marrëdhëniet mes shkallës së papunësisë
dhe normës së inflacionit duke ndjekur modelin e përcaktuar të kurbës së Phillips-it. Ai gjeti
se ka pasur një marrëdhënie të rëndësishme midis normës së papunësisë dhe normës së
inflacionit në Kinë si kurba afatshkurtër e Phillips-it.
Në të kundërtën, Scheibe dhe Vines (2005) vlerësojnë një kurbë afatgjatë vertikale të
Phillips-it në Kinë, duke shqyrtuar të dhënat tremujore nga 1988 në 2002. Ata kanë vërejtur
se hendeku i prodhimit, këmbimet valutore dhe pritshmëria e inflacionit luajnë rol të
rëndësishëm për të shpjeguar shkallën e inflacionit. Ata, gjithashtu mendojnë se një kurbë
largpamëse e Phillips-it është më e rëndësishme se një kurbë e prapambetur e Philips-it në
kërkim të kësaj marëdhënieje.
Pavarësisht nga rënia e vazhdueshme në shkallën e papunësisë, norma e inflacionit
nuk u përshpejtua, të paktën gjatë 1996- 98, ashtu siç kishte parashikuar kurba e Phillips-it.
Në fakt, deri më 1998 "titulli" i përgjithshëm i inflacionit (duke përfshirë çmimet e ushqimit
dhe energjisë) u ngadalësua në vend që të përshpejtohej. Prej atëherë e deri në fund të viteve
2000, inflacioni total u përshpejtua, me të vërtetë, më shumë se dyfish për Indeksin e
Çmimeve të Konsumit (CPI) dhe deflatori për Shpenzimet e Konsumit Personal (PCE).
Megjithatë, Fed (Banka Qëndorore e SHBA) e hodhi poshtë këtë si të parëndësishme
për misionin e saj, duke e konsideruar përshpejtimin e inflacionit pas vitit 1998 si rezultat i
çmimeve të larta të energjisë dhe jo si rezultat i kërkesës së tepërt agregate. Sjellja
dashamirëse e inflacionit në fund të viteve 1990 ngre pyetjen nëse inflacioni i fundviteve
1990 mund të shpjegohet me modelin e inflacionit që u zhvillua në fund të viteve 1970, apo
është i nevojshëm një model apo një qasje e re? A e zhvendos kurba e Phillips-it qëndrimin e
saj apo edhe zhduket krejtësisht?
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
31
Ndryshimi i dytë i sjelljes ishte rritja e produktivitetit pas vitit 1995. Kjo kontribuoi
në fund të viteve 1990 në një bum ekonomik në mënyrë direkte dhe indirekte. Efekti i
drejtpërdrejtë ishte rritja e normës së rritjes së prodhimit potencial. Kjo ndodh, për çdo rritje
të caktuar në inputet e punës dhe në këtë mënyrë, me ngushtimin e tregut të punës,
përshpejtimi i rritjes së produktivitetit (nga 1.4 përqind në vit, në 1972-1995 në 2.6 përqind
gjatë 1995-2000) ka shtuar 1.2 përqind të rritjes të prodhimit potencial dhe rritje në normën e
rritjes së prodhimit aktual që mund të arrihet me një presion të dhënë inflacionist.
Efekti i tërthortë ishte më delikat. Një përshpejtim i rritjes së produktivitetit që nuk
përputhet me një përshpejtim të barabartë të rritjes së pagave reale, sipas definicionit, do të
zvogëlojë pjesën e të ardhurave të punës, duke vënë presion në rënie mbi inflacionin për
ndonjë shkallë të caktuar të ngushtësisë së tregut të punës. Kanali i tërthortë do të ishte
simetrik dhe i kundërt me presionin e lartë në pjesën e punës që ndodhi pas vitit 1972, me
ngadalësimin e rritjes së produktivitetit. Sipas kësaj, ndikimi i tërthortë i kanalit do të pritet të
jetë i përkohshëm dhe përfundimisht rritja e pagave reale do të pritet të përshpejtohet me të
njëjtën shumë, ashtu si ndryshimi i produktivitetit, nëse pjesa e punës është konstante për një
afat të gjatë.
Debatet lidhur me burimet e inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 mund të ndahen
në dy grupe. Një grup që argumenton se "Lakorja e Phillips-it është e vdekur" dhe tjetri që
mbron pikëpamjen e mëparshme që "Lakorja e Phillips-it është gjallë". Grupi i parë përbëhej
nga dy nëngrupe. Së pari, kishte ndodhur një revolucion dhe kishte ardhur një "Ekonomi e
Re", në të cilën rritja e shpejtë e prodhimit të produkteve të teknologjisë së lartë, shumica e të
cilave u shoqëruan me rënie të vazhdueshme të çmimeve, kishte dhënë kufizimet e kapacitetit
të mëparshëm të vjetëruar të lidhur me kurbën e Phillips-it, ndërsa globalizimi kishte ofruar
produkte të teknologjisë së ulët në sasi pafund dhe çmime gjithnjë e më të ulëta. Ndërsa
nëngrupi i dytë argumentoi mbi arsyet ekonometrike që NAIRU (Norma e inflacionit Jo-
përshpejtues të Papunësisë), hipoteza e normës natyrore, dhe lakorja afatshkurtër e Phillips-it
kurrë nuk kishte ekzistuar, madje as para vitit1995.
Grupi në rritje i punimeve që kanë mbrojtur lakoren e Phillipits si të"Gjallë",
përgjithësisht paraqesin një kombinim lidhur me modelin e inflacionit të zhvilluar nga
Gordon (1982) dhe Gordon-King (1982), të kombinuar me një lejim për NAIRU që të
ndryshojnë me kalimin e kohës (të TV-NAIRU), siç u zhvilluan nga Gordon (1995, 1997,
1998) bazuar në hulumtimet fillestare nga Staiger-Stock-Watson (1997). Në këtë punë, një
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
32
shpjegim qendror i inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 bëhet një rënie e konsiderueshme
në NAIRU mes viteve 1980 dhe më vonë.
Gordon (1998) thekson një sërë goditje të ofertës, veçanërisht çmimet relative të
ushqimit, energjisë dhe importet në vitin 1982, si edhe dy elemente të tjera të ofertës, sjelljen
e çmimit relativ të kompjuterëve dhe të shërbimeve të kujdesit mjekësor. Ball-Moffitt (2001),
Koenig (2000), Brayton-Roberts-Williams (1999), dhe Staiger-Stock- Watson (2001)
theksojnë rolin e ringjalljes së rritjes së produktivitetit në mbajtjen poshtë të inflacionit, në
disa punime drejtpërdrejt dhe në disa të tjera përmes një rritjeje të marzheve të fitimit që
bëhet e mundur nga një vonesë në rritjen e pagave reale pas përshpejtimit të produktivitetit.
Karanassou, Sala dhe Snower (2003) kanë shqyrtuar lidhjen empirike afatgjatë midis
inflacionit dhe papunësisë, duke përdorur studimin me të dhëna panel për vendet evropiane.
Ata konkluduan se ekziston një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në rastin e
vendeve evropiane.
Beyer dhe Farmer (2007) kanë hetuar lidhjen mes papunësisë dhe inflacionit duke
përdorur bazën e të dhënave për SHBA nga viti 1970 - 1999. Ata gjetën se ekziston një
marrëdhënie e drejtpërdrejtë midis inflacionit dhe papunësisë në SHBA në afat të gjatë.
Studimet e bëra nga Schreiber dhe Wolters (2007) dhe Franz (2005) analizojnë nëse
mbizotëron një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në Gjermani, apo nëse
ekziston marrëdhënie pozitive midis tyre. Të dyja studimet arritën në përfundimin se në rastin
e Gjermanisë ekziston një lidhje e anasjellë ndërmjet inflacionit dhe papunësisë në afat të
gjatë.
Berentsen, Menzio dhe Wright (2008) kanë hulumtuar marrëdhënien mes inflacionit
dhe papunësisë për SHBA për periudhën 1955 deri në vitin 2005. Ata arritën në përfundim se
nuk ekziston marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe papunësisë, dhe gjithashtu e gjetën
këtë lidhje pozitive pas filtrimit nga frekuenca më e lartë e lëvizjeve.
Popoviq (2009) ka kryer një hulumtim mbi inflacionin dhe papunësinë në BE: analizë
krahasuese e rregullsisë Phillips përmes analizës së korrelacionit mes papunësisë dhe
inflacionit në BE, për periudhën 1998-2007. Përmes saj u gjet se koeficienti linear i
korrelacionit midis tyre është negativ. Ai arriti në përfundimin se lidhja midis papunësisë dhe
inflacionit është e moderuar dhe negative.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
33
Ansari, Mohamad dhe Alias et al. (2011) shfrytëzuan analizën e korrelacionit në seri
kohore të shumëllojshme mes normës së inflacionit dhe nivelit të punësimit me produktin e
brendshëm bruto. Ata përdorin të dhëna në seri kohore për vitin 1982 deri në vitin 2006, në
Malajzi duke përdorur teknikat ekonometrike Unit Root Test, Co-integration Test dhe
Granger Causality Test. Rezultatet tregojnë se në testin Unit Root, të gjitha variablat janë të
palëvizshme apo stacionare në diferencën e pare. Johansen Co-integration tregon se PBB dhe
variablat shpjeguese lëvizin afër për të arritur ekuilibrin afatgjatë. Rezultatet e përgjithshme
tregojnë se inflacioni dhe punësimi kanë lidhje të drejtë me Prodhimin e Brendshëm Bruto në
afat të shkurtër.
Aminu dhe Anono (2012) kanë realizuar një studim mbi marrëdhëniet mes papunësisë
dhe inflacionit. Ata përdorën OLS, ADF për rrënjë njësi (unit root), shkakësia
Granger(Granger causality_, Johansen co- integration, teknikat ARCH dhe GARCH. Studimi
zbuloi lidhjen negative ndërmjet papunësisë dhe inflacionit dhe nuk gjeti asnjë shkakësi midis
papunësisë dhe inflacionit, ndonëse gjetën se ekziston një marrëdhënie afatgjatë mes dy
fenomeneve në Nigeri.
Chu, et al. (2013) analizuan efektet e inflacionit në periudhë afatgjatë, midis
papunësisë dhe rritjes ekonomike. Ky studim ka prezantuar kërkesën për para nëpërmjet
kufizimeve në një cash-in-advance (CIA) dhe investimeve në R & D përmes modelit
Schumpeterian të rritjes në përputhje me fërkimet në tregun e punës. Duke pasur parasysh
kufizimet e CIA-s për R & D, një inflacion i lartë që rrit koston oportune të mbajtjes së
parave të gatshme çon në një rënie në inovacion dhe rritje ekonomike, e cila nga ana tjetër
redukton tregun e punës dhe rrit papunësinë.
Në përmbledhje, modeli parashikon një marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe
papunësisë, një lidhje negative midis inflacionit dhe R & D, dhe një lidhje negative midis
inflacionit dhe rritjes ekonomike. Këto parashikime teorike janë në përputhje me disa prova
empirike të kohëve të fundit. Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelore që ndikon
në ekonomi, papunësia dhe rritja ekonomike ekspozojnë një marrëdhënie negative. Rënia e
kërkim zhvillimit ul numrin e vendeve të lira të tregut të punës në plan afatgjatë, duke
shkaktuar një efekt pozitiv mbi papunësinë afatgjatë. Me fjalë të tjera, për shkak të reduktimit
të tregut të punës, një inflacion i lartë rrit papunësinë. Kjo marrëdhënie pozitive afatgjatë
midis inflacionit dhe papunësisë është në përputhje me marrëdhëniet empirike, bazuar në të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
34
dhënat e SHBA-së të dokumentuara në Irlandë (1999) nga Beyer dhe Farmer (2007) dhe
Berentsen et al. (2011).
Umari dhe Razaullah (2013) gjetën ndikimin e PBB-së dhe inflacionit në normën e
papunësisë në Pakistan. Ata kanë përdorur të dhëna në seri kohore që nga viti 2000 deri në
2010,. Rezultatet tregojnë një korrelacion negativ mes inflacionit,PBB-së dhe papunësisë.
Punime të cilat kanë analizuar pikërisht lidhjen midis shkallës së inflacionit dhe rritjes
ekonomike në shkallën e papunësisë janë bërë dhe nga Thayaparan (2014),Wajid dhe Kalim
(2013), Umair dhe Raza U. (2013), Herman (2010), etj.
Thayaparan (2014) shqyrtoi efektin e inflacionit dhe të rritjes ekonomike në
papunësinë në Sri Lanka për periudhën 1990-2012. Ai, gjithashtu, analizoi shkallën e
inflacionit dhe të rritjes ekonomike në varësi të normës së papunësisë, duke përdorur
regresion të shumëfishtë dhe Augmented Dicky Fuller test, Lag length criteria, Johansen test
for Co-integration, Vector error correction model dhe Granger causality test. Rezultatet
shënojnë një lidhje të qëndrueshme midis këtyre variablave dhe gjithashtu që PBB-ja dhe
inflacioni kanë ndikim të rëndësishëm negativ në papunësinë në Sri Lanka.
Wajid dhe Kalim (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike
së bashku me hapjen e tregtisë dhe popullsisë urbane, mbi papunësinë e Pakistanit, për
periudhën 1973 – 2010. Ky studim ka përdorur Augmented Dickey Fuller Test (1981) dhe
gjen një marrëdhënie afatgjatë mes papunësisë, inflacionit, rritjes ekonomike, hapjes tregtare
dhe popullsisë urbane. Ky studim arrin në përfundimin se inflacioni në mënyrë të
konsiderueshme rrit papunësinë në afat të gjatë; rritja ekonomike ka një ndikim të
rëndësishëm negativ në papunësi në plan afatgjatë dhe afatshkurtër, dhe ndikimi i hapjes së
tregtisë mbi papunësinë është pozitiv dhe i parëndësishëm në afat të gjatë, por ky ndikim
bëhet i rëndësishëm në afat të shkurtër.
Umair dhe Raza U. (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit në PBB dhe normën
e papunësisë në Pakistan. Ky ishte një studim i thellë për periudhën 2000-2010. Studimi
kërkimor është bërë në bazë të korrelacionit, analizës së regresionit, t-test dhe modelit
ANOVA. Rezultati përfundimtar i studimit, duke shfrytëzuar analizën e korelacionit, është se
ndikimi i inflacionit është i parëndësishëm për PBB-në dhe ekziston një korrelacion negativ
mes inflacionit dhe papunësisë
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
35
Herman (2010) ka analizuar marrëdhënien mes inflacionit dhe papunësisë në Rumani,
gjatë vitit 1990 dhe 2009. Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë se, në Rumani, në afat të gjatë
nuk mund të identifikohet një marrëdhënie e qëndrueshme dhe statistikisht e rëndësishme
midis inflacionit dhe papunësisë. Sipas këtij studimi, kjo është e mundur vetëm në afat të
shkurtër kohor.
Shamloo (2011) analizoi dinamikën e inflacionit në IRJ të Maqedonisë në vitet 2005
dhe 2011, duke shfrytëzuar tri metoda sasiore për të studiuar dinamikën e inflacionit
Dynamic Model Factor, një Model Vector Error Correction (VECM), dhe duke shfrytëzuar
lakoren e Kejnsianistëve të rinj të Phillips-it, për të vlerësuar performancën e tyre përkatëse të
parashikimit. Ky studim gjeti një lidhje të fortë bashkintegruese midis inflacionit të
brendshëm, prodhimit, normës bazë të interesit, dhe inflacionit në Eurozonë dhe argumentoi
se kjo lidhje sugjeron ekzistencën e të paktën një autonomie monetare, pavarësisht kursit të
këmbimit të fiksuar në Maqedoni.
Joshefski dhe Lazarov (2012) testojnë lakoren e Philips-it të Keynesianistëve të rinj
për inflacionin dhe papunësinë dhe propozimin e jo-neutralitetit të parave për periudhën
kohore (2004 – 2009). Në këtë studim ata nuk gjetën ndonjë marrëdhënie statistikisht të
rëndësishme mes inflacionit dhe papunësisë, qoftë edhe në kurbën klasike të Philips-it. Sipas
tyre nëse kthehemi dhe shohim disa hetime të rëndësishme empirike në këtë fushë mund të
konkludojmë se lidhja e njohur inverse mes papunësisë dhe inflacionit qëndron vetëm nën
disa kushte të veçanta. Një nga shpjegimet është se marrëdhënia midis papunësisë dhe
inflacionit është e zbatueshme vetëm në ekonomi të mëdha me themele të mirëvendosura të
ekonomisë së tregut, sidomos në tregun e punës dhe kapitalit në periudhë të gjatë kohore.
Duke qenë një ekonomi pas periudhës së tranzicionit, Maqedonia nuk është pjesë e atij grupi
vendesh. Në këtë kontekst, Banka Qendrore e Maqedonisë nuk është në gjendje të moderojë
nivelin e inflacionit lidhur me papunësinë, ashtu siç mund të veprojë Fed.
Dritsaki (2013) hetoi lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë në Greqi duke përdorur
të dhëna vjetore nga viti 1980 deri në vitin 2010. Për të shqyrtuar marrëdhënien afatgjatë për
rastin e Greqisë, ai përdori testin e kointegrimit Johansen dhe Granger duke përdorur modelin
VAR dhe gjeti një marrëdhënie afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë për rastin e
Greqisë.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
36
Ndërsa Shahid (2014) analizoi ndikimin e inflacionit dhe papunësisë në rritjen
ekonomike në Pakistan. Të dhënat e serive kohore të përdorura për periudhën kohore prej
vitit 1980 deri 2010 rezultuan në lidhje afatgjatë midis variablave.
Velev (2015) shqyrtoi marrëdhënien shkak-pasojë midis shkallës së papunësisë dhe
normës së inflacionit në Bullgari. Analiza statistikore është kryer duke përdorur të dhëna
mujore dhe vjetore. Është bërë një krahasim në lidhje me rezultatet e fituara për Bullgarinë
dhe Bashkimin Evropian (28 vende). Sipas tij ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes
normave të inflacionit dhe papunësisë në shumicën e këtyre vendeve.
Politika aktualisht dominuese në shumicën e vendeve, përmban përdorimin e
papunësisë, si një instrument për të kontrolluar inflacionin dhe anasjelltas, ulja e inflacionit
është e lidhur zakonisht me një rritje të papunësisë. Analiza makroekonomike provon se ka
një lidhje të caktuar midis normave të papunësisë dhe inflacionit (Savov, Mirkovich,
Kazakov, Yotova, Geçev, Statev, Rakarova, Atanasov, 1998). Marrëdhënia negative mes tyre
përfaqësohet grafikisht nga lakorja afatshkurtër e Philips-it. Ai konkludon që për rastin e
Bullgarisë nuk ka një marrëdhënie të rreptë dhe uniforme midis normave të papunësisë dhe
inflacionit në vend. Ajo ka manifestime të ndryshme gjatë çdo faze të caktuar të ciklit
ekonomik.
Një marrëdhënie pozitive midis papunësisë dhe inflacionit në ekonominë bullgare u
vu re gjatë periudhës së gjallërimit dhe rritjes (2002 - 2004). Një marrëdhënie negative midis
dy variablave në ekonominë bullgare është raportuar gjatë periudhave të rënies ekonomike
(2000-2001), të rritjes së qëndrueshme (2004-2008) dhe të rënies së konsiderueshme (2009-
2013).
Marrëdhëniet mes papunësisë dhe inflacionit kanë një karakter statistikor dhe si të
tilla janë të pasigurta dhe ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në rrjedhën e kohës dhe
gjatë fazave të ndryshme të ciklit ekonomik. Marrëdhëniet mes dy treguesve mund të jenë një
mjet i dobishëm parashikimi, por me kusht që paqëndrueshmëria ekzistuese të merret në
konsideratë. Kur politikat makroekonomike (politikat aktive dhe pasive në tregun e punës,
politikat anti-inflacioniste) janë dizejnuar dhe zbatohen, marrëdhëniet komplekse dhe të
ndryshueshme që ekzistojnë mes papunësisë dhe inflacionit duhet të merren në konsideratë.
Bhattarai (2016), duke shfrytëzuar Cointegration dhe testet Granger të shkakësisë,
sugjeron që ka një marrëdhënie afatgjatë midis këtyre dy variablave në ekonomitë e OECD-
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
37
së. Përderisa shkalla e papunësisë ndryshon në radhët e këtyre ekonomive, normat e
inflacionit kanë qenë të qëndrueshme dhe të ulëta si pasojë e politikave të miratuara në to,
gjatë dy dekadave të fundit. Lakorja e Phillips-it është ende statistikisht e rëndësishme për 28
nga 35 prej këtyre ekonomive të OECD-së, duke shfrytëzuar modelin VAR, me të dhëna
panel për periudhën 1990-2014.
2.3 Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe
papunësisë
Snower (2015) ka bërë një vështrim të marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë,
e cila paraqet një çështje mjaft të diskutueshme në studimet makroekonomike. Ai thekson që
kriza e madhe financiare e vitit 2008-2009 ka gjeneruar dy sfida të mëdha në rrjedhën e të
menduarit të kurbës së Phillips-it. E para është misteri i "mungesës së deflacionit‖, inflacioni
ka rënë shumë më pak nga sa do të pritej, në bazë të mendimit konvencional, nga rritja
dramatike e papunësisë dhe ulja e rritjes së prodhimit. E dyta është misteri i "mungesës së
shërimit ", outputi mbetet shumë më poshtë prirjes së tij para krizës.
Asnjëri prej këtyre fenomeneve nuk shpjegohet bindshëm me teorinë dominuese të
një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, siç na tregon kurba e Phillips-it (versioni më i
popullarizuar aktualisht është kurba Neo- Keynesiane e Phillips-it). Sipas kësaj teorie,
inflacioni është i qëndrueshëm kur papunësia është në normën e saj natyrore, por inflacioni
bie (ose ngrihet) pa kufij, kur papunësia është mbi (ose nën) këtë normë natyrore, e cila
supozohet të jetë e arsyeshme dhe e qëndrueshme me kalimin e kohës. Në këtë kontekst,
duhej patur deflacion i konsiderueshmëm në përgjigje të krizës së madhe financiare. Në
teorinë Neo- Keynesiane, kurba e Phillips-it rrjedh zakonisht nga modelet në të cilën tregjet
ekuilibrohen menjëherë, duke lënë të kuptohet se prodhimi total duhej kthyer në prirjen e tij
para krizës deri tani.
Rritja e vazhdueshme e papunësisë evropiane në periudhën 1982-1992 nuk ishte
shoqëruar nga një rënie e konsiderueshme në normën e inflacionit. Kjo nuk ndodhi as gjatë
normave jashtëzakonisht të ulëta të papunësisë në SHBA në periudhën 1996-2000, që nuk u
shoqëruan nga një rritje e ndjeshme e inflacionit. Shkalla natyrore e papunësisë dhe
karakteristika ―knife-edge‖ (buzë-thike) e inflacionit u "zbulua" në fund të viteve 1960 dhe
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
38
fillim të viteve 1970, kur papunësia e ulët është shoqëruar me rritjen e inflacionit, por kjo
periudhë nuk është e mjaftueshme për të krijuar një rregullsi të përjetshme empirike. Askush
nuk e konteston se inflacioni përgjigjet në mënyrë dinamike ndaj goditjeve makroekonomike,
por askush nuk duhet të konkludojë nga kjo se inflacioni rritet pa kufij kur papunësia është e
ulët.
Dëshmitë afatgjata na tregojnë që, së pari, shpesh ka raste kur inflacioni është i lidhur
anasjelltas me papunësinë, ashtu siç kanë përjetuar shumë vende gjatë viteve 1960. Së dyti,
ka raste kur inflacioni është i lidhur pozitivisht me papunësinë, siç shihet në periudhën 1973-
1982 në Shtetet e Bashkuara dhe vende të tjera. Dhe së treti, ka raste kur inflacioni nuk
ndryshon me ndryshimin e normës së papunësisë, siç dëshmohet në fund të viteve 1990 në
Shtetet e Bashkuara.
Kjo do të thotë se nuk ka asnjë lidhje të përhershme monotonike midis inflacionit dhe
papunësisë. Kjo nuk duhet të jetë e habitshme, pasi inflacioni dhe papunësia janë dy variabla
endogjene në modelet makroekonomike dhe marrëdhëniet mes këtyre variablave endogjene
varen nga lëkundjet e ofertës dhe kërkesës me të cilat po përballet ekonomia. Kur ekonomia
kryesisht përjeton lëkundje të kërkesës, inflacioni është i lidhur anasjelltas me papunësinë
(me inflacionin në rritje dhe papunësia bie në një ngritje ciklike, dhe e kundërta në një ulje
ciklike).
Por kur ekonomia është goditur kryesisht nga goditje të ofertës (siç janë tronditjet e
çmimit të naftës e viteve 1970), inflacioni lidhet pozitivisht me papunësinë (me inflacionin
dhe papunësinë në rritje me tkurrjen e kapaciteteve prodhuese dhe e kundërta, kur kapacitetet
prodhuese zgjerohen). (shih, për shembull, Gordon, 1997). Por, kjo varësi e marrëdhënies së
inflacionit me papunësinë kundrejt goditjeve të ofertës dhe kërkesës nuk do të thotë se rritet
inflacioni ose se bie pa kufij, kur papunësia është e ulët apo e lartë.
Një teori tjetër e madhe konvencionale e marrëdhënies midis inflacionit dhe
papunësisë është "hysteresis", fenomeni që papunësia ka tendencë për të qenë e mbërthyer (e
bllokuar) çfardo që të ndodhë (Blanchard dhe Summers, 1986). (Më formalisht, kjo
nënkupton se shkalla aktuale e papunësisë është parashikuese e mirë e normës së ardhshme të
papunësisë, në mungesë të ndonjë goditjeje të parashikueshme). Me fjalë të tjera, në mungesë
të goditjeve, çdo normë e papunësisë, pa marrë parasysh nëse është e lartë apo e ulët, mund të
jetë një ekuilibër afatgjatë dhe në këtë ekuilibër inflacioni mbetet i qëndrueshëm.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
39
Në rast goditjesh të përkohshme, papunësia ndjek një shëtitje të rastit një rënie e
përkohshme të biznesit, rrit papunësinë në një nivel më të lartë në një kohë të pacaktuar, një
përmirësim i përkohshëm e zvogëlon papunësinë në mënyrë permanente. Për më tepër, në
përgjigje të luhatjeve permanente të tregut të punës, papunësia rritet ose bie pa kufij. Për
shembull, një përmirësim afatgjatë i produktivitetit (nuk krahasohet me një rritje
proporcionale të pagave reale, si përvojë në Shtetet e Bashkuara gjatë disa dekadave të
fundit) çon në një rënie të pafund të papunësisë.
Papunësia nuk ndjek një shëtitje të rastit mbi periudha të gjata kohore në përgjigje të
goditjeve të përkohshme. Në qoftë se ndodh kjo, atëherë vendet me siguri do të përjetojnë
shkallën e papunësisë prej 100% ose 0%, nëse kemi pritur për një kohë të mjaftueshme. Por
sigurisht që kjo nuk ndodh. Për të gjitha vendet, papunësia afatgjatë tenton të mbetet brenda
një korridori relativisht të ngushtë, në përgjithësi mes të 1% dhe 15%. Për më tepër, tregjet e
punës përjetojnë goditje permanente, por në përgjigje të kësaj papunësia nuk do të rritet ose të
bjerë pa limit.
Në një periudhë afatmesme (deri në dy apo tri dekada), dëshmitë e serive kohore
mund të na çojnë të besojmë se papunësia ka një njësi-rrënjë (duke nënkuptuar hysteresis),
por në një periudhë më të gjatë (pesë dekada ose më shumë) njësia-rrënjë zhduket.
Ajo që është e përbashkët për të dyja teoritë e mësipërme është besimi që kurba e
Phillips-it është vertikale në afat të gjatë. Për pritjet e vlerësuara të lakores së Phillips-it,
lakorja e Phillips-it është vertikale në shkallën natyrore të papunësisë. Kjo shkallë e
papunësisë është në përputhje me çdo normë të qëndrueshme të inflacionit. Për teorinë
hysteresis, kurba Phillips është vertikale në çdo shkallë të papunësisë që ka përjetuar tregu i
punës. Siç u diskutua më sipër, kjo lakore vertikale afatgjatë e Phillips-it është e lidhur me
parashikime të supozuara.
Pra, pse janë aq naivë ekonomistët me lakoren vertikale afatgjatë të Phillips-it?
Arsyeja është se shumica e ekonomistëve pranojë dikotominë klasike, dmth. hipoteza se
ndryshoret monetare dhe reale nuk janë të lidhura me njëra tjetrën në afat të gjatë. Në qoftë se
dyfishojmë të gjitha pagat dhe çmimet në ekonomi, atëherë aktivitetet reale ekonomike të
prodhimit, punësimit, konsumit, investimeve, dhe kështu me radhë – mbeten të pandryshuara
në afat të gjatë. Arsyeja është se aktivitetet ekonomike reale varen vetëm nga çmimet relative,
jo nga çmimet absolute. Për shembull, konsumatorët nuk do të ndryshojnë konsumin e tyre,
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
40
kur të ardhurat e tyre monetare të rriten aq sa rriten çmimet e produkteve që ata blejnë. Për të
njëjtën arsye, firmat nuk do të ndryshojnë prodhimin e tyre, kur pagat e tyre dhe çmimet e
tjera të dhëna të rriten në mënyrë proporcionale me çmimet e produkteve që shesin. Për
pasojë, nivelet e ekuilibrit të aktiviteteve reale ekonomike janë në përputhje me çdo normë të
inflacionit.
Për sa kohë që çmimet relative janë të pandryshuara, nuk do të bëjë asnjë ndryshim në
shumat e prodhuara dhe të konsumuara, nëse inflacioni është i lartë apo i ulët. Kështu, paraja
është "neutrale" në plan afatgjatë; ndryshimet në rritjen e ofertës së parasë (duke gjeneruar
ndryshime të barabarta në inflacion) nuk kanë efekt mbi aktivitetet reale ekonomike.
Ky argument, megjithatë, ka një të metë. Arsyeja është e thjeshtë. Kur inflacioni
agregat rritet, çmimet relative bëhen më të paqëndrueshme, dmth sa më e lartë norma e
inflacionit, aq më e madhe është ndryshueshmëria në çmimet relative. Edhe modelet e reja
kejnësiane mund të gjenerojnë këtë rezultat. Kjo do të thotë se një rritje e inflacionit nuk
duhet të kuptohet si një rritje proporcionale në të gjitha pagat dhe çmimet, të cilat do të kenë
efekte reale ekonomike. Në vend të kësaj, ajo duhet të shihet si përgjegjëse për rritjen e
pagave dhe shpërndarjes së çmimeve, e cila ka një numër efektesh reale.
Me pak fjalë, paraja nuk është neutrale në afat të gjatë. Ndryshimet në rritjen afatgjatë
të parave (duke gjeneruar ndryshime të barabarta në inflacionin afatgjatë) ndikojnë në
veprimtarinë reale ekonomike për shkak të ndryshimeve të shkaktuara në shpërndarjen e
çmimeve. Kështu, lakorja afatgjatë e Phillips-it nuk është vertikale. Për modelin e thjeshtë të
Keynesianistëve të Rinj më lart, lidhja afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë është
kryesisht me pjerrësi pozitive. Në praktikë, shpesh vërejmë një rënie në pjerrësinë e
marrëdhënies afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë në përgjigje të goditjeve monetare.
Sfida qëndron në shpjegimin e kësaj uljeje të pjerrësisë së marrëdhënies.
Një numër modelesh të mundshme mikroekonomike dhe makroekonomike kanë
rritur me sukses këtë sfidë. Këtu janë disa nga kandidatët e suksesshëm, së bashku me
arsyetimet e tyre themelore.
Skontimet hiperbolike - ekonomia e sjelljes ka paraqitur shumë dëshmi se normat
afatshkurtra të zbritjeve janë shumë më të larta se sa ato afatgjata. (Normat
afatshkurtra të 60% -70% janë të zakonshme në literaturë.) Kjo, në thelb, forcon
efektin ulje çmimesh, duke nënkuptuar një lidhje negative midis inflacionit dhe
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
41
papunësisë me ritme të ulëta të inflacionit (shpesh nën 5%) dhe një marrëdhënie
pozitive në normat e larta të inflacionit (Graham dhe Snower, 2013).
Qarkullimi i punës dhe rritja e produktivitetit - në praktikë, tregjet e punës shpesh
shfaqin norma të larta të qarkullimit të punës. Sa më e madhe shkalla e rritjes së
produktivitetit, aq më e lartë norma reale e interesit, e cila gjithashtu forcon efektin e
mësipërm të uljes së çmimeve. Si pasojë, për norma të arsyeshme të ulëta të
inflacionit, rritja e inflacionit është e lidhur me një rënie të papunësisë (Snower dhe
Tesfaselassie, 2015).
Ngurtësia nominale në negociatat e pagave - në mungesë të një marrëveshjeje në
negociatat e pagave, pozicioni ―i tërhequr‖, në përgjithësi varet nga paga nominale e
rënë dakord paraprakisht. Rrjedhimisht, duke pasur parasysh mundësinë e
vazhdueshme të një mosmarrëveshjeje të negociatave të pagave, një rritje në rritjen
afatgjatë të parave (e lidhur me një rritje të inflacionit afatgjatë) çon në rënie të
papunësisë (Holden, 2003).
Ajo që kanë të përbashkët këto kontribute është se ato përshkruajnë një fenomen që
mund të quhet "rritje nga fërkimi". Ndryshimet afatgjata të politikës monetare shkaktojnë
ndryshime në inflacionin afatgjatë, por kjo rritje e çmimeve është subjekt i fërkimeve të
ndryshme, që rrjedhin nga ngurtësitë nominale të përkohshme ose të përhershme.
Për shkak të këtyre fërkimeve, pagat aktuale dhe çmimet vazhdojnë të ndjekin
objektivat e tyre të ekuilibrit friksional, por ato kurrë nuk të arrijnë objektivat e tyre për shkak
të ofertës së parasë që vazhdon të rritet dhe se fërkimet nominale mbeten operative. Për shkak
të kësaj, ndryshimet e politikës monetare afatgjatë mund të kenë efekte reale. (Për një
shpjegim më të hollësishëm, shih Karanassou, Sala dhe Snower, 2005, 2010).
Këto dhe shkaqe të tjera, sidomos në kombinim me njëri-tjetrin, sugjerojnë që kurba e
Phillips-it ka formën me të cilën paraqitet në figurën 5.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
42
Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë.
Burimi: Snower.J.D, A fresh look at the inflation-unemployment trade-off, European Central Bank, 2015.
Kur shkalla e papunësisë është shumë e lartë, kurba e Phillips-it është e sheshtë,
kështu që ndryshimet në normën e papunësisë janë të pashoqëruara me ndryshime të
rëndësishme në inflacion (i cili është shumë i ulët). Kjo mund të quhet "Zona hysteresis", pasi
një sërë normash të ndryshme të papunësisë (të larta) janë në përputhje me një inflacion të
qëndrueshëm (të ulët).
Në një nivel më të ulët të papunësisë, ekziston një marrëdhënie afatgjatë në rënie
midis inflacionit dhe papunësisë, në përgjigje të ndryshimeve afatgjata në gjendjen e politikës
monetare. Kjo mund të quhet "zona e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë", duke
përfaqësuar një trade-off klasik afatgjatë të identifikuar nga Phillips dhe të tjerët.
Në nivele akoma më të ulëta të papunësisë, për një normë të inflacionit, kurba e
Phillips-it kthehet vertikale. Kjo mund të konsiderohet si "zona e shkallës natyrore".
Së fundi, për ritme më të larta të inflacionit, lakorja afatgjatë e Phillips-it merr një
pjerrësi pozitive. Rritja e inflacionit gjeneron joefikasitet në mënyrë progresive më shumë në
prodhim dhe konsum, të cilat dominojnë çdo efekt pozitiv në aktivitetin makroekonomik.
Kështu, rritja e inflacionit, shkaktuar nga politika monetare ekspansioniste është e lidhur me
rritjen e papunësisë. Kjo mund të quhet "Zona e stagflacionit".
Me pak fjalë, lakorja afatgjate e Phillips-it ka një formë C, të sheshtë me ritme shumë
të larta të papunësisë, rënie të pjerrësisë me ritme disi më të ulëta të papunësisë, vertikale për
një gamë të inflacionit, kur shkalla e papunësisë është edhe më e ulët, dhe me pjerrësi
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
43
pozitive në norma të larta të inflacionit. Kjo formë C e lakores së Phillips-it përfaqëson
lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë që është gjeneruar nga ndryshimet afatgjata në
gjendjen e politikës monetare, domethënë se ajo është një vijë e lakuar Phillips që rrjedh nga
ndryshimet nga ana e kërkesës në aktivitetin ekonomik.
Zona e shkallës natyrore është dëshmuar në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende
evropiane në fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970. Zona e stagflacionit është
përjetuar nga vende të ndryshme në fund të viteve 1970 dhe fillim të viteve 1980. Në vitet
1980, Shtetet e Bashkuara dhe vende të ndryshme evropiane kanë hyrë në zonën e një trade-
off midis inflacionit dhe papunësisë. Së fundi, si pasojë e krizës së madhe financiare të 2008-
2009, shumë vende në zhvillim kanë përjetuar zonën hysteresis.
Për më tepër, forma C e lakores së Phillips-it mund të zhvendoset në përgjigje të
goditjeve të ofertës (shih Gordon, 1997). Për shembull, ajo u zhvendos jashtë në shumë vende
të Evropës kontinentale në përgjigje të goditjeve të çmimeve të naftës në vitet 1970. Ajo u
zhvendos nga brenda në Shtetet e Bashkuara gjatë gjysmës së dytë të viteve 1990, në
përgjigje të teknologjisë pozitive dhe goditjeve organizative.
Kur ekonomia është në zonën e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, një
zgjerim monetar afatgjatë çon në një rënie të përhershme të papunësisë. Por kjo rënie e
papunësisë duhet të interpretohet si një lëvizje përgjatë pjerrësisë afatgjatë të lakores së
Phillips, jo si një rënie në normën natyrore të papunësisë. E njëjta gjë vlen edhe për
ndryshimet në papunësi në zonën e stagflacionit.
Marrëdhëniet mes inflacionit dhe papunësisë mbeten një nga çështjet qendrore të
makroekonomisë dhe ndikimi i politikës monetare në ekonominë reale mbetet një shqetësim
dominues i politikës makroekonomike.
2.4 Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike
Studime të ndryshme kanë diskutuar lidhjen midis papunësisë dhe rritjes ekonomike.
Shumica e këtyre studimeve tregojnë një lidhje negative midis papunësisë dhe rritjes
ekonomike.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
44
Është një realitet i thjeshtë ekonomik që numri i forcës punëtore ndikon drejtpërdrejt
në rritjen e PBB-së të një vendi. Jo vetëm që forca punëtore rrit prodhimin e të mirave dhe
shërbimeve, por shpie në rritjen e fuqisë blerëse, e cila gjithashtu sjell rritje ekonomike.
Gjithashtu, lidhjen tradicionale negative midis papunësisë dhe rritjes ekonomike na e
tregon edhe Ligji i Okunit, i cili tregon që kur ritmi i rritjes është mbi ritmin e prirjes prej
2.25%, norma e papunësisë bie. Veçanërisht, për çdo 1% rritje të PBB-së real mbi rritmin e
prirjes që arrihet gjatë një viti, norma e papunësisë bie me 0.5% :
)25.2( 5.0 YU
Ekonomistë të ndryshëm parashtrojnë pyetjen nëse ka ndikim në normën e rritjes
afatgjatë niveli i papunësisë së një vendi?. Normat vazhdimisht të larta të papunësisë në
Evropë gjatë dy dekadave të fundit tregojnë se papunësia nuk është, të paktën në një masë të
madhe, një fenomen i pastër i ciklit të biznesit. Kjo nënkupton një humbje të vazhdueshme të
punës dhe të kapitalit njerëzor në shumicën e vendeve evropiane. Për këtë shkak, duket e
arsyeshme të analizohet nëse nivelet e caktuara të papunësisë ndikojnë në rritjen e
produktivitetit afatgjatë ose në nivelin afatgjatë të produktivitetit.
Papunësia është një problem i rëndë në Evropë, por jo edhe në SHBA. Rënia e rritjes
së produktivitetit ka qenë më e fortë në SHBA në krahasim me Evropën. Ndërmjet viteve
1979 dhe 1997 norma mesatare e papunësisë në SHBA ishte 6.7% dhe norma mesatare e
rritjes së produktivitetit të punës ishte 0.9%.
Në Evropë norma mesatare e papunësisë ishte 9,3% dhe norma mesatare e rritjes së
produktivitetit të punës ishte 2,2%. Shpjegimi i përbashkët i dhënë për këto fakte është si
vijon: Pagat e larta nxisin firmat për zëvendësim të punës me kapitalin. Kjo çon në rritjen e
papunësisë dhe në rritjen e produktivitetit derisa punëtorët të cilët janë ende të punësuar janë
bërë më produktivë.
Gordon (1997) dhe Bean (1997) në një studim me seri kohore argumentojnë se ka një
lidhje shkakësore drejtuar nga papunësia deri në rritje. Mirëpo fokusi i ligjit të Okunit është
në dinamikën afatshkurtër të kërkesës, shih Gordon (1979). As ngadalësimi i rritjes së
produktivitetit dhe as rritja e papunësisë gjatë dekadave të fundit nuk mund të shpjegohet me
anë të efekteve të tilla afatshkurtra të ciklit të biznesit.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
45
Korrelacioni midis papunësisë dhe rritjes është i paqartë. Bean dhe Pissarides (1993)
shqyrtuan lidhjen mes papunësisë dhe rritjes së produktivitetit (punës dhe faktorit të
përgjithshëm) për vendet e OECD-së gjatë periudhës 1955-1985. Autorët gjetën prova të
dobëta të një marrëdhënieje negative mes të dyja variablave. Caballero (1993) ka përdorur të
dhëna tremujore në seri kohore prej 1966: deri 1989: për SHBA dhe Britaninë e Madhe, për
të gjetur se korrelacioni ndërmjet papunësisë dhe rritjes për frymë është i qartë: në frekuenca
të mesme, kjo është pozitive për të dyja vendet; ndërsa në frekuenca shumë të ulëta, është
pozitive për Britaninë e Madhe dhe zero apo edhe negative për rezultatet amerikane, duke
përdorur produktivitetin e punës në vend të rritjes për frymë.
Sipas Walterskirchen (1999) punësimi do të rritet në qoftë se PBB-ja rritet më shpejtë
se produktiviteti. Kurse në përgjithësi, sa më e madhe vlera e të mirave dhe shërbimeve të
prodhuara, aq me e madhe kërkesa e punës për të prodhuar, për shkak se punësimi dhe rritja
ekonomike shkojnë në të njëjtin drejtim. Por, gjithashtu, produktiviteti i lartë do të thotë më
pak punë.
Blanchard dhe Wolfers (2000) kanë gjetur se rritja e TFP (produktivitetit të
përgjithshëm të faktorit) ka një efekt negativ në papunësi. Fitoussi et al. (2000) ka përdorur të
dhënat për 19 vende të OECD-së gjatë periudhës 1960-1998 dhe ka gjetur se norma e zbutur
Hodrick-Prescott e ndryshimit të produktivitetit të punës ka një efekt negativ në papunësi.
Duke përdorur të dhënat individuale në Mbretërinë e Bashkuar që përfshijnë periudhën 1982-
1999, Bräuninger dhe Pannenberg (2002) tregojnë se rritja e papunësisë është shoqëruar me
një rënie në rritjen e produktivitetit në Evropë dhe SHBA, gjatë periudhës 1960-1997.
Brauninger, etj. (2002), në një model të zmadhuar të rritjes Solow me të dhëna panel,
konstatuan kryesisht se është papunësia ajo që ul në të vërtetë nivelin e produktivitetit. Marrë
në vlerë nominale, rezultatet e tyre sugjerojnë se në qoftë se papunësia do të kishte mbetur në
nivelin e 1960, produktiviteti sot do të ishte afërsisht 10% më i lartë se sa është aktualisht.
Së fundi, kanë një vështrim të shkurtër në procesin e përshtatjes shkaktuar nga një
rritje në nivelin e papunësisë. Në afat të shkurtër rritja e papunësisë çon në një rritje të
kapitalit për punëtor. Prandaj produktiviteti dhe pagat rriten, por të ardhurat zvogëlohen. Kjo
çon në një ulje në kursime dhe në shpenzimet arsimore. Si rezultat, ritmet e rritjes së kapitalit
fizik dhe njerëzor janë ulur dhe rritja e produktivitetit gjithashtu është ulur.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
46
Efekti afatgjatë varet nga shkalla e ndikimit të kapitalit njerëzor në funksion të
prodhimit. 1) Kur kapitali njerëzor nuk ka rëndësi, ne kemi një model tradicional të rritjes të
tipit Solow. Në këtë rast normat e rritjes së kapitalit fizik dhe produktivitetit kthehen në
nivelet e dhëna ekzogjene. Për më tepër, edhe niveli i produktivitetit nuk është ndikuar në
periudhë afatgjatë. 2) Kur kapitali njerëzor dhe puna janë produktive, ritmet e rritjes të
kapitalit fizik dhe njerëzor, si dhe norma e rritjes së produktivitetit kthehen në nivelet e tyre
origjinale ekzogjene. Megjithatë, rënia kalimtare në rritjen e produktivitetit ul nivelin e
produktivitetit në afat të gjatë. 3) Kur puna është joproduktive dhe inputi i punës varet vetëm
nga kapitali njerëzor, norma e rritjes së kapitalit njerëzor dhe fizik, si dhe norma e rritjes së
produktivitetit ulet ne një nivel të ri shtetëror të qëndrueshëm. Për këtë arsye, kemi një
zvogëlim të përhershëm në rritjen e produktivitetit.
Shumica e hulumtimeve empirike tregojnë se rritja e produktivitetit ka një ndikim
negativ në papunësi. Bazuar në një panel prej 20 vendesh të OECD që përfshin
periudhën1960-1996, Blanchard dhe William (2005) vlerësojnë lidhjen midis punësimit dhe
rritjes ekonomike me PBB real në 10 vende të zhvilluara. Rezultatet e kërkimit demonstrojnë
që rritja ekonomike ka një efekt të drejtpërdrejtë në punësim, kur ekonomia rritet, do të rritet
punësimi dhe përmirësohet standardi jetësor. Kur ekonomia rritet ka një ndikim të
konsiderueshëm në rritjen e punësimit dhe rritja e punësimit luan një rol të madh në rritjen
ekonomike.
Zagler (2006) konstaton se vlera individuale shtuar rritjes ekonomike, e matur me
normën e rritjes së PBB-së së rajonit dhe të sektorit ku jeton individi, ka një ndikim negativ
në normën individuale të papunësisë, e cila përfshinë numrin e ditëve që një person është i
papunë gjatë gjithë vitit. Duke përdorur një panel të 15 vendeve të industrializuara që
mbulojnë periudhën 1965-1995, Pissarides dhe Vallanti (2007) gjejnë se rritja e TFP ka një
ndikim të konsiderueshëm negativ në papunësinë e qëndrueshme të shtetit, si në aspektin e
elasticitetit dhe në aspektin e kontributit të rritjes së TFP në shpjegimin e ndryshimit të
normës së papunësisë.
Duke përdorur seri historike kohore për Britaninë e Madhe në periudhën 1871-1999,
Hatton (2007) konstaton se rritja më e shpejtë e produktivitetit ul normën jo-përshpejtuese të
inflacionit të papunësisë (NAIRU) në periudhë afatgjatë.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
47
Megjithatë, disa studime gjejnë se ndikimi i rritjes së papunësisë varet nga lloji i
analizës së kryer. Tripier (2006) përshkruan me anë të analizës spektrale periudhën 1948-
2000 për SHBA, bashkëlëvizjet empirike të papunësisë dhe të rritjes së produktivitetit të
punës. Autori konstaton se bashkëlëvizjet janë pozitive gjatë ciklit të biznesit, por negative në
periudhë afatshkurtër dhe afatgjatë. Duke përdorur një panel të 20 vendeve të OECD-së që
përfshin periudhën 1974-1989, Aghion dhe Howitt (1992) raportojnë një ndikim të
përmbysur të rritjes së PBB-së për papunësinë. Rezultatet nënkuptojnë se vendet me ritme
shumë të shpejta ose shumë të ngadalshme të rritjes kanë shkallë relativisht më të ulëta të
papunësisë, ndërsa vendet me ritme të ndërmjetme të rritjes vuajnë normat më të larta të
papunësisë.
Engle Granger (1987) ka përdorur teknikën e kointegrimit për të gjetur lidhjen
afatgjatë mes variablave dhe mekanizmin e korrigjimit të gabimit (ECM) për dinamikën
afatshkurtër. Pas marrjes së dëshmive empirike mund të thuhet se interpretimi i ligjit të
Okun-it nuk mund të jetë i zbatueshëm dhe se parimi i NAIRU, gjithashtu, nuk ruan
vlefshmërinë e tij në disa vende aziatike në zhvillim. Ligji i Okun-it përcakton një lidhje
inverse midis luhatjeve ciklike të hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë, ku vlerat
e koeficientëve ndryshojnë nga vendi në vend dhe kohë pas kohe. Është tipar i ekonomisë së
anës së ofertës, që rritja e prodhimit në një fazë të rimëkëmbjes të rezultojë në të papunë.
Në studimet e mëparshme, Okun ka gjetur se marrëdhënia ishte rreth 3 me 1: ku është
1 pikë e papunësisë për çdo 3 pikë të hendekut të PBB-së. Megjithatë, të dhënat moderne dhe
teknikat e avancuara ekonometrike kanë gjetur se raporti 2 me 1 (ose ndoshta 2,5) ndërmjet
prodhimit dhe normës së papunësisë është më përfaqësues për periudhat e kohëve të fundit .
(Samuelson dhe Nordhaus, Ed 15.)
Leopold Soegner dhe Alfred Stiassny (2002) testuan ligjin e Okun-it dhe pretendojnë
një lidhje negative midis shkallës së papunësisë dhe të prodhimit real (PBB). Christian E.
Weber (1996) ka hetuar ligjin e Okun-it dhe deklaroi se ajo është masë tradicionalisht e
lidhur e hendekut të prodhimit në normën e papunësisë e cila ka qenë një nga faktet e ciklit të
biznesit.,
Moosa (2008) vlerëson që nuk ka lidhje midis papunësisë dhe rritjes ekonomike.
Papunësia paraqet një ndër problemet më të mëdha në vendet arabe, sidomos në vendet jo
prodhuese të naftës. Kërkimi është bërë nga viti 1990 deri në vitin 2005 në katër vende. Ky
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
48
kërkim përshkruan që papunësia në këto vende nuk paraqet një papunësi ciklike që
shkaktohet nga recesioni në ekonomi, por nga faktorë të tjerë siç është kostoja e lartë për të
bërë biznes, si dhe nga fakti që njerëzit nuk kanë aftësi për punët ekzistuese. Ky kërkim
tregon një ligj josinjifikant të Okun-it dhe norma e rritjes ekonomike nuk interpreton
problemet e papunësisë në këto katër vende.
Adolfo Maza (2008) argumenton se vlerat e koeficientëve të Okun-it janë të
ndryshme; një rezultat sqarohet pjesërisht nga pabarazitë rajonale në rritjen e produktivitetit.
Këto dallime nënkuptojnë çështjet e politikave; politikat e kërkesës agregate / politikat e
menaxhimit të ofertës duhet bashkëpunuar me politikat e rajoneve specifike.
Dell'Anno dhe Solomon (2008) gjejnë një korrelacion negativ në SHBA midis
ndryshimeve tremujore në normën e papunësisë dhe normës tremujore të rritjes së PBB-së në
periudhën 1970 - 2004.
Christian Pierdzioch et.al (2009) ka gjetur një marrëdhënie të dukshme negative mes
ndryshimit të parashikuar në normën e papunësisë dhe normës së parashikuar të rritjes së
prodhimit real. Roger Perman dhe Christophe Tavera (2005) kanë vërejtur që koeficienti i
ligjit të Okun-it formon një masë kryesore makroekonomike nën devijimet e papunësisë tek
luhatjet në aktivitetin ekonomik. Ho-Chuan Huanga dhe Shu-Chin Lin (2006) kanë gjetur një
lidhje inverse midis papunësisë ciklike dhe prodhimit ciklik dhe verifikuan vlefshmërinë e
ligjit të Okun-it.
Një tjetër vëzhgim interesant është gjithashtu gjetja se luhatjet midis prodhimit dhe
papunësisë janë të vogla kur hendeku i prodhimit është i vogël dhe papunësia është e madhe
kur hendeku i prodhimit është i madh.
Nicholas Apergis dhe Anthony Rezitis (2003) kanë hetuar marrëdhëniet e Okun-it dhe
vunë re se me një ndryshim strukturor, papunësia është më pak e përgjegjshme për
ndryshimet e prodhimit. Për më tepër, politikëbërësit duhet të vënë theks mbi sektorë të
përzgjedhur në ekonomi. Kjo do të rrisë produktivitetin e punës dhe konkurrencën dhe
rrjedhimisht, produktiviteti i përgjithshëm ekonomik do të zvogëlojë papunësinë.
Hubert Gabrisc & Herbert Buscher (2006) sugjeruan se evolucioni i tregjeve të punës
mund të përfundojë, derisa papunësia u përgjigjet ndryshimeve të prodhimit, jo ndryshimeve
institucionale dhe mjedisit që prishin punët në sektorin publik. Ndërsa progresi teknologjik
çon në uljen e vendeve të punës në industri. Objektivi i reduktimit të papunësisë mund të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
49
arrihet me normë më të lartë të rritjes së prodhimit se sa me normën e rritjes së
produktivitetit. Kjo do një element të rëndësishëm të rritjes së kërkesës agregate. Engelbert
Stockhammer (2004) vuri në dukje se norma ekuilibër e papunësisë dëshmoi inflacionin e
pritur në afat të shkurtër, ndërsa papunësia dhe prodhimi në afat të gjatë. Ky bilanc i vërtetë
luan një rol thelbësor në ndryshimin nga afat të shkurtër në afat të gjatë.
Paramsothy Silvapulle, Imad A. Musa, Mervyn J. Silvapulle (2004) gjetën lidhje
asimetrike mes prodhimit dhe papunësisë në rastin e ligjit të Okun-it. Përveç kësaj,
koeficientët e Okun-it janë shpjeguar në bazë të një modeli dinamik, i cili lejon për asimetri
në lidhjen midis papunësisë dhe prodhimit ciklik.
Richard G. Sheehan, Frank Zahn (1980) vuri re se ndryshimi në produktivitetin e
punës është një nga faktorët më të rëndësishëm, ndërsa ndryshimet në orët mesatare javore,
ndryshojnë normat në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore që gjithashtu ndikojnë në mënyrë të
konsiderueshme.
Jim Malley, Hassan Molana (2008) treguan se të metat në tregun e punës dhe të
mallrave mund të ndikojnë në produktivitetin e punës që reflekton luhatjet në papunësi. Për
më tepër, është e mundur të parashikojnë se një ekonomi mund të lëvizë në mes të një bumi
dhe nëpër nivele të cilat reflektojnë se ndryshimi i politikave makroekonomike në anën e
kërkesës që mund të ulë nivelin e papunësisë varet nga fakti se cilat politika miratohen për të
kapërcyer rezultatet e pritshme të një ekonomie. Cliford, Attfield, Brian Silverstone (1998)
gjetën se koeficienti i Okun-it, hendeku i prodhimit për hendekun e papunësisë mund të
kuptohet lehtësisht siç ekziston kointegrimi ndërmjet këtyre variablave.
Irfan Lal, etj. (2000) shpjegojnë që ligji i Okun-it siguron udhëzues të përafërt për
politikëbërësit me efektet e punësimit, në rritjen e prodhimit. Ndërsa Okun, fillimisht
vlerëson se tri pika rritjeje në prodhimin real rezultojnë ulje një pikë në papunësi, por ajo ka
qenë e reduktuar në 2,0-2,5. Masanao Aoki dhe Hiroshi Yoshikawa (2003) kanë gjetur se
PBB-ja është i ndryshëm nga variacioni në kërkesë, për sektorë të ndryshëm. Për më tepër,
ekziston një lidhje midis papunësisë dhe PBB-së në lëkundjet e ciklit të biznesit, koeficienti i
Okun-it rritet siç rritet PBB-ja mesatar.
Clifford LF Attfield dhe Brian Silverstone (1997) kanë gjetur dëshmi të fortë të një
lidhjeje afatgjatë të ekuilibrit midis prodhimit dhe hendekut të papunësisë me një vlerësim të
koeficientit të Okun-it përafërsisht deri -2,25 në ekonominë amerikane.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
50
Hussain, Siddiqi dhe Iqbal (2010) kanë hetuar një lidhje koherente midis rritjes ekonomike
dhe papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat e serive kohore nga viti 1972 deri 2006.
Ata kanë përdorur testin Augmented Dicky Fuller për Rrënjë unitare, ku të gjitha variablat
janë stacionare në ndryshim të nivelit të parë. Ata përdorën testin e Johansen Cointegration
për të gjetur një marrëdhënie afatgjatë midis variablave. Rezultatet e testit të kointegrimit
tregojnë se rritja e PBB-së, papunësia, puna, kapitali, si dhe hapja e tregtisë kanë një
marrëdhënie afatgjatë midis tyre. Rezultatet e përgjithshme janë që rritja e PBB-së ka
marrëdhënie negative me papunësinë.
Bakare (2012) ka kryer një studim mbi politikën e stabilizimit, krizën e papunësisë
dhe rritjen ekonomike në Nigeri. Ai përdori OLS dhe gjeti se lidhja midis inflacionit,
papunësisë dhe rritjes ekonomike në Nigeri ishin negative. Rafindadi (2012) ka realizuar një
studim mbi marrëdhëniet mes prodhimit dhe papunësisë në Nigeri; ai përdori OLS dhe
modelin e Pragut dhe gjeti një lidhje negative jolineare midis prodhimit dhe papunësisë.
Khan, Khattak dhe Hussain (2012) kanë hetuar marrëdhëniet e rritjes së Prodhimit të
Brendshëm Bruto dhe Papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat me seri kohore nga
periudha kohore prej 1960 deri 2005. Fillimisht ata përdorën Augmented Dickey-Fuller
(ADF) test. Duke qenë se rezultatet ishin stacionare në diferencën e parë, ata përdorën testin e
kointegrimit Johansen. Rezultatet e tyre janë se rritja e PBB-së prej 1% do të zvogëlojë
papunësinë me 0.63%. Nga ana tjetër, rënia prej 1% e papunësisë do të rrisë PBB-në me
7.25%. Rezultatet tregojnë se rritja e PBB-së në afat të gjatë ka marrëdhënie negative me
papunësinë në afat të gjatë.
Liu (2012) realizoi një studim mbi marrëdhëniet mes normës së papunësisë kineze,
rritjes ekonomike dhe inflacionit. A shfrytëzoi testin Granger Causality, Unit root,
cointegration, VAR dhe model vec. Studimi zbuloi se papunësia ka ndikuar negativisht në
rritjen në Kinë, ndërsa inflacioni ka ndikuar pozitivisht. Studimi zbuloi gjithashtu, se nuk ka
asnjë lidhje shkakësore midis papunësisë dhe inflacionit, por ka lidhje shkakësore midis
papunësisë dhe rritjes, si dhe midis inflacionit dhe rritjes.
Sa për marrëdhëniet negative ndërmjet inflacionit dhe R & D, ajo është në përputhje
me provat cros country nga Chu dhe Lai (2013). Së fundi, lidhja negative midis inflacionit
dhe rritjes ekonomike është mbështetur nga provat e Fischer (1993), Guerrero (2006), Vaona
(2012) dhe Chu et al. (2013). Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelor që ndikon
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
51
ekonominë, papunësia dhe rritja ekonomike (e matur nga niveli i teknologjisë dhe prodhimit)
shfaqin një marrëdhënie negative.
Sadiku (2015) vlerëson në mënyrë empirike lidhjen midis rritjes ekonomike dhe
normës së papunësisë në IRJ të Maqedonisë duke aplikuar Ligjin e Okun- it. Për analizimin e
koeficientit të Okun-it janë përdorur katër lloje modelesh të tilla si, modeli i diferencimit,
modeli dinamik, ECM, dhe VAR, në mënyrë që të merren në konsideratë marrëdhëniet
afatshkurtra dhe afatgjata. Analiza konsiston në të dhënat tremujore për periudhën 2000-
2012. Rezultatet empirike nga të gjitha modelet nuk tregojnë ndonjë lidhje të rëndësishme të
anasjellë ndërmjet shkallës së papunësisë dhe rritjes ekonomike gjatë kësaj periudhe, siç na
sugjeron Ligji i Okun-it. Arsyet kryesore të kësaj marrëdhënieje janë: punësimi i lartë
joformal që përbën rreth një të katërtën e punësimit total dhe gjithashtu ekzistenca e
papunësisë strukturore.
Trpeski dhe Tevdovski (2015) kanë analizuar lidhjen midis NAIRU dhe hendekut të
prodhimit, dhe rezultatet tregojnë që në periudhën 2003-2012 ka një korrelacion negativ mes
hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë në Republikën e Maqedonisë, që do të
thotë se kjo paraqet një periudhë tranzicioni më të avancuar dhe të qëndrueshme në
ekonominë e Maqedonisë, në të cilën është i mundur aplikimi i konceptit të NAIRU.
Ndregjoni et al. (2015) analizuan lidhjen empirike midis PBB-së reale dhe papunësisë
për periudhën 2000-2003, në mënyrë që të vlerësojnë marrëdhëniet që ekzistojnë në vendet e
Ballkanit Perëndimor (Shqipëria, Serbia, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia).
Rezultatet tregojnë se marrëdhënia midis rritjes ekonomike dhe papunësisë ka ndryshuar në
mënyrë të konsiderueshme me kalimin e kohës. Megjithatë, "marrëdhënia Okun" ende
konsiderohet si një mjet parashikimi i dobishëm, kur faktorët që ndikojnë në
paqëndrueshmërinë e kësaj marrëdhënieje janë marrë në konsideratë.
Analiza statistikore, në përputhje me kushtet e ekonomisë shqiptare dhe ato të
vendeve të rajonit të përfshira në studim gjatë periudhës (2000-2013), tregon se ligji Okun-it
është i vlefshëm, por natyrisht në një formë të veçantë. Për shembull, në Shqipëri zvogëlimi i
papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 4,39%, dhe për
çdo rritje 1%, më lartë 4, 39%, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.15%; në Maqedoni
zvogëlimi i papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi
2.89%, dhe për çdo rritje 1% më lart 2.89%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.45%; Në
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
52
Malin e Zi, ulja e papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi
1.37%, dhe për çdo rritje 1% më lart, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.459%; Ndërsa
ulja e papunësisë në Serbi pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi
3.87%, dhe për çdo rritje 1% më lart 3.87%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.775%.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
53
III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
3.1 Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë
Maqedonia është një vend i vogël me një PBB rreth 11,3 miliardë dollarë në vitin
20141, që në vitin 2010 me PBB 9,17 miliardë dollarë, u vlerësua me 0,01% të outputit total
botëror. Ajo gjithashtu është një ekonomi e hapur, e integruar në tregtinë ndërkombëtare me
normë tregtare të PBB-së prej 81,6% në vitin 20092.
Shpërbërja e Jugosllavisë në vitin 1991 e privoi ekonominë e Republikës së
Maqedonisë, e cila në atë kohë ishte ndër republikat më të varfëra, duke prodhuar vetëm 5%
të prodhimit të përgjithshëm federal të mallrave dhe shërbimeve. Mungesa e infrastrukturës,
sanksionet e Kombeve të Bashkuara në tregun e saj më të madh, të Republikës Federale të
Jugosllavisë dhe një embargo ekonomike greke penguan rritjen ekonomike deri në vitin
1996.3
Privatizimi i suksesshëm në vitin 2000 rriti rezervat e vendit për më shumë se 700
milionë dollarë. Gjithashtu, udhëheqja demonstroi një angazhim të vazhdueshëm për reforma
ekonomike, për tregtinë e lirë dhe integrimin rajonal. Ekonomia mund të plotësojë nevojat e
veta me bazë ushqimore, por varet nga burimet e jashtme të naftës dhe të gazit dhe nga
shumica e makinerive të saj moderne. Inflacioni u rrit në 11% në vitin 2000, kryesisht për
shkak të çmimeve më të larta të naftës. Gjithashtu, edhe konflikti ndëretnik në vitin 2001 e
pakësoi kërkesën ndërkombëtare për produktet e Maqedonisë, duke ndërprerë kontratat në
industrinë e tekstilit, hekurit dhe çelikut, gjë që solli një zvogëlim të PBB-së për 4,5% në
vitin 2001.
World Bank 2015.
2 U.S Department of State-Bureau of European Affairs, Mars 2011, http://www.state.gov.
3 "Doing Business in Macedonia, FYR 2013". World Bank. Retrieved 2012-10-21.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
54
Ekonomia filloi të shërohet në vitin 1995 dhe përjetoi një rikthim të plotë pas luftës
ndëretnike në vitin 2001. PBB i Maqedonisë u rrit me një mesatare prej 6% në baza vjetore
deri në periudhën e krizës ekonomike të vitit 2008, kur ekonomia e saj u kontraktua me
pjesën tjetër të botës. Kriza globale ka pasur ndikim të vogël në vend për shkak të rregullave
të rrepta të bankave të Maqedonisë.
Maqedonia sot mban një nivel të ulët të borxhit ndaj PBB-së dhe po përjeton një interes të
rigjallëruar investimesh të kompanive nga Gjermania, Franca, Austria etj. Maqedonia është e
ndjeshme ndaj zhvillimeve ekonomike në Europë për shkak të lidhjeve të forta bankare dhe
tregtare dhe e varur nga integrimi rajonal dhe përparimit drejt anëtarësimit në BE, për rritjen
e vazhdueshme ekonomike.
Ashtu si edhe vendet e tjera të Ballkanit Perendimor, edhe Maqedonia vazhdon të luftojë
me një rënie në prodhimin ekonomik dhe rritjen e papunësisë. Kriza ekonomike globale u
reflektua edhe në ekonominë e Maqedonisë, e cila rriti intensitetin e saj në vitin 2008 dhe e
intensifikoi më tej atë në vitin 2009. Për shkak të ekspansionit dhe thellimit të krizës në BE
dhe SHBA, potenciali i rritjes ekonomike në Maqedoni u kufizua dukshëm.
Efektet negative të krizës ekonomike dhe financiare globale ndikuan në zvogëlimin e
aktivitetit ekonomik në vend në vitin 2009. Efektet e para të zvogëlimit të PBB-së kanë qenë
të dukshme qysh gjatë tremujorit të fundit të vitit 2008 me uljen e rritjes vjetore, ndërsa gjatë
vitit 2009, produkti i brendshëm bruto shënonte ulje reale vjetore prej 0,7%.4
Recesioni si pasojë e krizës ekonomike globale, në krahasim me vendet e tjera të rajonit,
në Maqedoni ishte më pak i theksuar, por ende në nivele më të ulta në krahasim me periudhën
para krizës dhe me një trend shumë të ulët të rritjes. Normat e papunësisë në Maqedoni,
Kosovë dhe Bosnjë - Hercegovinë janë më të lartat në Europë. (Tosheva, 2013)
4 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
55
Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje.
Burimi: BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.
Efektet negative të krizës globale u shpërndanë në sektorin real përmes uljes së kërkesës
për eksport të mallrave. Edhe pse në vitin 2008 u realizua një rritje vjetore e PBB-së prej
4,8%, e cila është ndër normat më të larta në Evropë në këtë vit krize, në tremujorin e katërt
të po këtij viti efektet negative të krizës ekonomike globale u ndjenë edhe në Republikën e
Maqedonisë, duke sjellë ulje të aktivitetit të përgjithshëm ekonomik.
Ulja e PBB-së reale vazhdoi me një intensitet të lartë në gjysmën e parë të vitit 2009 me
1,2%, me një rritje negative prej 0,9% në tremujorin e parë dhe 1,4% në tremujorin e dytë të
po atij viti. Por, në krahasim me vendet e tjera të Evropës, ku në disa shtete janë shënuar rritje
negative dyshifrore, për shembull, në vendet balltike edhe deri 18%, arritjet ekonomike në
Maqedoni janë relativisht të mira. Kjo, pa dyshim, është meritë e kondicionit të mirë të
ndërmarrjeve në Maqedoni gjatë hyrjes në këtë krizë, në bazë të reformave të ndërmarra në tri
vitet e fundit (tatime të ulta, ulje të kontributeve, përmirësim i klimës së biznesit), si dhe i
ndërmarrjes së masave kundër krizës nga qeveria me mbi 300 milionë euro ndihmë për
ndërmarrjet me qëllim që ta përballojnë më lehtë krizën ekonomike. 5
Ulja më e madhe u realizua në industri, çka është pasojë e zvogëlimit të eksportit. Rënie u
vërejt edhe në sektorin për transport dhe lidhje (-5,2%). Nga ana tjetër, ndërtimi, tregtia,
5 Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor 2009
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
56
bujqësia dhe administrata publike, janë sektorë, të cilët shënuan rritje të PBB-së reale.
Shenjat e para të stabilizimit të ekonomisë u vërejtën gjatë muajit gusht dhe shtator të vitit
2009, kur industria ushqimore, në nivel mujor pati një rritje dyshifrore prej 13,6%. Në
krahasim me vendet e tjera të rajonit, recesioni në Republikën e Maqedonisë ishte më pak i
theksuar, vlerësime të tilla arrijnë edhe nga raportet e FMN-së.6
Ashtu si edhe ekonomitë e tjera të vogla, eksporti i Maqedonisë pësonte pasoja negative
me uljen e kërkesës nga partnerët e huaj, para së gjithash, kompani nga Eurozona. Në
sektorin e jashtëm u vërejt një ulje shumë e madhe e eksportit në periudhën janar-shtator të
vitit 2009 prej 32,1%, kurse ulja e importit ishte më e vogël prej 25,7%, me të cilën deficiti
tregtar u zvogëlua me 10 % në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit 2008.7
Në prag të krizës ekonomike globale, Maqedonia ka përjetuar rënie në investimet e
huaja direkte, ulje të aksesit për kredi dhe një deficit të madh tregtar. Megjithatë, si rezultat i
politikave fiskale konservatore dhe një sistemi të shëndoshë financiar, në vitin 2010 vendi e
ka përmirësuar pak klasifikimin e kredive në BB + dhe u mbajt në atë nivel edhe në vitin
2011. Stabiliteti makroekonomik është ruajtur nga një politikë e kujdesshme monetare, e cila
mban të fiksuar monedhën vendase kundrejt euros. Si rezultat, rritja e PBB-së ishte modeste,
por pozitive, në vitin 2010 dhe 2011, dhe inflacioni ishte nën kontroll. Të dhënat e fundit nga
Zyra Shtetërore për Statistikë e Republikës së Maqedonisë tregojnë që në përgjithësi,
prodhimi për vitin 2012 ka rënë me 6.6 për qind krahasuar me vitin 2011.8
Borxhi i ulët publik dhe i jashtëm dhe një nivel i përshtatshëm i rezervave valutore
lejuan për stabilizim të mëtejshëm të politikës monetare, me uljen e normës së interesit të
Bankës Qendrore në 4%. Për shkak të rritjes së çmimeve të energjisë, lëndës djegëse dhe
ushqimit në tregjet ndërkombëtare, inflacioni u rrit në gjysmën e parë të vitit 2011, por më
vonë u ul në një normë vjetore prej 3.4% në fund të shtatorit. Norma zyrtare e papunësisë ka
rënë në 31.3% në tremujorin e dytë të vitit 2011, por mbeti një nga më të lartat në Evropë.
6IMF, Staff Report for the 2009 Article IV Consultation, November 24, 2009.
7 Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor 2009.
8 "Macedonia's Output Drops for Entire Year". Retrieved 3 March 2015.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
57
Shumë njerëz punojnë në ekonominë gri, dhe shumë ekspertë vlerësojnë papunësinë aktuale
të Maqedonisë në një normë mesatare diku mes 20% -25%.
Buxheti qeveritar është mbajtur përgjithësisht brenda parashikimeve. Deficiti
buxhetor në fund të gushtit të vitit 2011 arriti në rreth 2% të PBB-së, dhe autoritetet fiskale
ishin angazhuar për ta mbajtur atë nën objektivin e parashikuar prej 2.5% të PBB-së. Borxhi
publik i qeverisë qendrore ka mbetur i ulët në 26% të PBB-së, por paraqet një rritje graduale
nga vitet e kaluara.
Duke filluar nga një bazë shumë e ulët, rritja e eksporteve në 8 muajt e parë të vitit
2011 arriti në 41.7%, duke kaluar rritjen e importeve prej 36.8%. Deficiti tregtar është
zgjeruar në 18.3% të PBB-së, duke iu afruar objektivit të fundvitit prej 21.9% të PBB-së. Në
të njëjtën kohë, deficiti i bilancit të llogarisë rrjedhëse është përmirësuar në mënyrë të
konsiderueshme çka u vlerësua në 5.5% të PBB-së. Kjo ishte kryesisht për shkak të një fluksi
4.4% më të lartë të transfertave rrjedhëse, kryesisht gjatë verës, dhe erdhi pavarësisht një
niveli të ulët të investimeve të huaja direkte prej vetëm 237.2 milionë dollarë deri në fund të
korrikut 2011. Rezervat valutore kanë mbetur në rreth 2.6 miliardë dollarë, një nivel që
mbulon të qetë 4 muaj importe dhe një pjesë të konsiderueshme të borxhit afatshkurtër të
vendit.
Papunësia është një problem i vazhdueshëm në ekonominë e Republikës së
Maqedonisë ku një përqindje e madhe e forcave të kualifikuara të punës nuk mund të gjejnë
punë. Me rënien e Jugosllavisë, shumë individë kanë humbur punën e tyre. Si rezultat i kësaj,
papunësia kombëtare vazhdon të jetë mbi 30%, mesatarisht nga 32% në 36%. Shifrat zyrtare
të papunësisë mbeten të larta në 31.2%, por mund të jenë të ekzagjeruara pasi bazuar në
ekzistencën e një tregu të gjerë gri, vlerësohet që papunësia të jetë midis 20% dhe 45% të
PBB-së, gjë që nuk është kapur nga statistikat zyrtare. Megjithëse në vitet e fundit vërehet një
ulje e ngadalshme e kësaj norme, e cila në vitin 2014 ka qenë 28%, një ulje prej 1% nga viti i
mëparsh ëm dhe në vitin 2015 një normë prej 24,6% një ulje prej 3,4% në krahasim me
vitin e mëparshëm.
Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar
vendosmërisht brenda politikës së normës këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitet të
denarit në euro.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
58
Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve
të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në
krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin 2013. Ndërsa në vitin 2015 vërejmë
gjithashtu një normë të ulët të inflacionit prej -0,3%. Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe
pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit,
pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%,
Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje
shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%.
Bilanci i përgjithshëm i tregtisë së jashtme në vitin 2014 shënon 9.207,9 milion euro, që
paraqet rritje prej 12,6% në krahasim me vitin e kaluar. Në vitin 2014, deficiti tregtar u
zgjerua me 0,3%, respektivisht 5,4 milion euro në krahasim me vitin e kaluar. Zgjerimi i
deficitit është rezultat i efektit të kombinuar nga zgjerimi i bilancit negativ të mallrave
industriale dhe të konsumit, ndërsa në drejtim të kundërt ka vepruar ngushtimi në bilancin
negativ të tregtisë në pajisjet e transportit, mallrave investuese pa pajisje të transportit,
ushqimit dhe pijeve, si dhe lëndëve djegëse dhe lubrifikantëve.
Analizuar sipas grupeve ekonomike të vendeve, në vitin 2014 në krahasim me vitin 2013,
eksporti shënoi rritje në vendet: BE 28, EFTA, Organizata e vendeve – Eksportimi i naftës
dhe produkteve të naftës dhe Zona e tregtisë së lirë e Amerikës së Veriut. Ndërkaq, rënie
kanë ndjekur grupet: Ballkani Perëndimor, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik të
vendeve të Azisë – rajoni i Paqësorit dhe Bashkësia e Shteteve të Pavarura. Eksporti në BE u
rrit me 22.0% në vit, ndërsa në vendet e Ballkanit Perëndimor është ulur me 8.4%.
Në vitin 2014, tregtia e jashtme e Republikës së Maqedonisë me Bashkimin Evropian (BE
28) në krahasim me vitin paraprak është zgjeruar me 16,2%, rritje kjo që shënon zhvendosje
pozitive në bilancin e përgjithshëm të huaj tregtar prej 2,3 p.p. dhe shënon 68,8%. Eksporti i
mallrave me Bashkimin Evropian (BE 28) në eksportin e përgjithshëm të Republikës së
Maqedonisë përbën 76,6%, ndërsa importi i mallrave 63,5%.
Në vitin 2014, 83,0% e deficitit tregtar të vendit është realizuar nga këmbimi me
Britaninë e Madhe, Greqinë, Serbinë dhe Kinën, dhe pastaj vijojnë: Turqia, Italia, Rumania,
Sllovenia, Rusia, Austria, SHBA etj. Suficit është realizuar në shkëmbimin me Gjermaninë,
Kosovën, Belgjikën dhe Bosnjën dhe Hercegovinën. (Ministria e Financave, dhjetor 2014)
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
59
Por, një standard i ulët jetese, norma e lartë e papunësisë dhe norma relativisht
modeste e rritjes ekonomike, janë problemet kryesore ekonomike në Republikën e
Maqedonisë. Republika e Maqedonisë tenton me të gjitha forcat dhe potencialet e saj tenton
të lëvizë drejt zhvillimit ekonomik dhe krijimit të një mjedisi të favorshëm ekonomik. Ajo në
përgjithësi vlerësohet me një stabilitet makroekonomik dhe inflacion të ulët mesatarisht 2%
në dhjetë vitet e fundit, me financa publike të balancuara, deficit të ulët buxhetor, kurs
këmbimi stabël dhe borxh të ulët publik. Në vitet e fundit janë implementuar një sërë
reformash në lidhje me tregun e punës dhe masat aktive për punësim. Reformat e gjithanshme
kanë përmirësuar klimën e përgjithshme të biznesit.
3.2 Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë
Që nga viti 1996, Maqedonia ka ruajtur stabilitetin makroekonomik me inflacion të
ulët, por deri tani ajo ka ngecur në tërheqjen e investimeve të huaja dhe në krijimin e vendeve
të punës, pavarësisht bërjes së reformave të gjera në sektorin fiskal dhe të biznesit.
Remitancat e punëtorëve dhe ndihma e huaj e kanë zbutur periudhën e mëvonshme
të paqëndrueshme. PBB-ja është rritur çdo vit, përveçse në vitin 2001 për shkak të luftës
ndëretnike, në vitin 2009 si pasojë e krizës ekonomike globale dhe në vitin 2012 si pasojë e
një recesioni ekonomik. Më tej pati rimëkëmbje në vitin 2013 me rritjen ekonomike të
mbështetur nga rimëkëmbja në shtetet me të ardhura të larta, veçanërisht në shtetet e
Bashkimit Evropian (BE).
Në vijim kemi trendin e normave të PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë, për
periudhën kohore prej vitit 1996 deri në vitin 2014:
Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë (1996 – 2014).
Normat e PBB-së reale
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
3,4 4,3 4,5 -4,5 0,9 2,8 4,6 4,4 5,0 6,1 5,0 -0,9 2,9 2,8 -0,4 3,1 3,1 3,9
Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë 2016.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
60
Ekonomia është rimëkëmbur gradualisht që nga viti 2012 dhe në tremujorin e dytë në
vitin 2013, kështu që rritja e PBB-së arriti në 3.9% në krahasim me një vit më parë. Kjo erdhi
si pasojë e rritjes së investimeve, edhe pse rritja ishte më e ngadaltë, nga një mesatare prej
16% në vitin 2012, në një mesatare prej 8.2% në gjysmën e parë të vitit 2013 (European
Commission, Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2013, Progress Report).
Në vitin 2012, efektet negative u intensifikuan si pasojë e reduktimit të kërkesës për
eksport të Maqedonisë dhe e fluksit më të ulët të kapitalit, duke shkaktuar një aktivitet
ekonomik të ngadalësuar. Ulja e kërkesës për prodhimet e Maqedonisë shkaktoi uljen e
prodhimeve industriale dhe eksportin e mallrave, duke kufizuar potencialin e rritjes së
ekonomisë së Maqedonisë dhe duke çuar në rënie të PBB-së prej 0.5% në tre tremujorët e
parë në vitin 2012.
Duke analizuar PBB nga ana e shpenzimeve, shkalla e lartë e rritjes së investimeve bruto
prej 11.4% (si rezultat, mbi të gjitha, në rritjen e regjistruar në tremujorin e dytë prej 25.8%),
kufizoi rënien e PBB-së dhe në të njëjtën kohë krijoi bazat për forcimin e aftësisë
konkurruese të ekonomisë në periudhën vijuese. Konsumi final u ul me 0.3% në terma realë
në tre tremujorët e parë. Në këtë mënyrë, konsumi personal u ul me 0.5%, ndërsa konsumi
publik u rrit me 0.6%. Eksporti i mallrave dhe shërbimeve regjistroi rënie mesatare reale prej
0.8% në tre tremujorët e parë, ndërsa importi i mallrave dhe shërbimeve shënoi rritje
mesatare reale prej 3.5%. (Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, 2013)
Ekonomia vendore vazhdoi të rritet edhe në tremujorin e tretë të vitit 2013, me një normë
rritjeje tremujore prej 1,1%. Aktiviteti ekonomik rritet edhe më tej në mënyrë solide në terma
vjetorë me normë të rritjes prej 3,3%. Sikurse në tremujorin e mëparshëm, rritja rrjedh nga
zhvillimet në sektorin e ndërtimit, por edhe nga zhvillimet pozitive në veprimtaritë e tjera,
me përjashtim të administrimit publik. Kështu, ndërtimi edhe në tremujorin e tretë ishte
faktor i rëndësishëm në rritjen e ekonomisë, pjesërisht i ndihmuar nga impulsi pozitiv i
investimeve të investitorëve të vendit dhe të huaj, si dhe nga stimuli fiskal në formën e
projekteve publike infrastrukturore.
Në tremujorin e tretë, edhe përkundër rritjes së aktivitetit të një pjese të kapaciteteve
vendore dhe të huaja të orientuara drejt eksportit, industria shënoi ngadalësim të
konsiderueshëm të rritjes vjetore. Ky ngadalësim shpjegohet në masë të madhe me
hidropotencialin e zvogëluar dhe me rënien e prodhimit të energjisë elektrike. Si pasojë u ul
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
61
edhe vlerësimi për gjendjen ekonomike dhe për shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve
industriale në tremujorin e tretë. Megjithatë, vlerësimet e reja sipas vrojtimeve të fundit për
tendencat e bizneseve në tetor dhe nëntor tregojnë për përmirësim të gjendjeve në industrinë
përpunuese dhe janë më optimiste për tre muajt e ardhshëm, si për vëllimin e prodhimit, ashtu
edhe për numrin e të punësuarve. (Raporti vjetor, Ministria e Financave, Janar 2014)
Sipas Entit Statistikor Shtetëror të Republikës së Maqedonisë, PBB-ja në vitin 2014
shënon 525, 620 milion denarë, dhe në krahasim me vitin 2013 në mënyrë nominale është
rritur për 4,7%. Rritja reale në krahasim me vitin 2013 shënon 3,5%.
Në dhjetor të vitit 2014, prodhimi industrial shënon rritje prej 0,7% në krahasim me
muajin dhjetor të vitit 2013. Analizuar nëpër sektorë, prodhimi industrial është prej 2,7%,
përderisa në sektorët e minierave, energji elektrike, gaz, avull dhe ajër të kondicionuar
vërehet ulje prej 6,6%, respektivisht 5%.
Në kuartalin e katërt të vitit 2015, në krahasim me të njëjën tperiudhë të vitit 2014, PBB-
ja shënoi rritje reale prej 3, 9%, çka do të thotë se rritja e PBB në vitin 2015 shënon 3, 7%.
3.3 Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë
Inflacioni në Republikën e Maqedonisë ka pësuar ndryshime në varësi të periudhës në të
cilën është ndodhur vendi. Pas shpalljes së pavarësisë, Maqedonia është përballur me norma
shumë të larta të inflacionit, duke përjetuar disa vite edhe hiperinflacion. Për shembull deri në
vitin 1994 ka patur normë treshifrore të inflacionit. Mirëpo, inflacioni në Republikën e
Maqedonisë filloi të stabilizohet nga viti 1996, dhe mbas kësaj periudhe, , vendi
karakterizohet në përgjithësi nga norma të ulëta të inflacionit. Kështu, në periudhën 1997 –
2007, norma mesatare e inflacionit qëndroi 2%. Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për
shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar vendosmërisht brenda politikës së normës
këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitetin e denarit në euro.
Megjithatë, kjo dukuri ndryshoi në vitin 2008, periudhë në të cilën si rezultat i faktorëve
të jashtëm, norma mesatare e inflacionit arriti në 8,3%. Në gjysmën e dytë të vitit 2008 filloi
procesi i dezinflacionit, i cili vazhdoi në vijim të vitit 2009, dhe në gjysmën e dytë të vitit
2009, ekonomia e vendit përjetoi deflacion. Në fund të vitit 2009 u regjistrua deflacion prej
0,8% si rezultat i uljes së çmimeve të naftës dhe të produkteve ushqimore. (Gorgieva, 2010)
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
62
Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (1998-2015).
Norma e inflacionit
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
0,8 -1,1 5,8 5,5 1,8 1,2 -0,4 0,5 3,2 2,3 8,3 -0,8 1,6 3,9 3,3 2,8 -0,3 -0,3
Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë, 2016.
Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (2005-2014).
Burimi: BPRM, Raporti dhjetor 2014.
Nga tabela shohim që norma e inflacionit në vitin 2010 merr përsëri vlera pozitive në 1,6
% dhe në vitin 2011 dhe 2012 norma arrin mbi 3%.
Në tremujorin e fundit të vitit 2013, çmimet e konsumit në vend shënuan rritje minimale
prej 0,1%, pas rënies tremujore prej 0,7% në tremujorin e mëparshëm. Norma vjetore e
inflacionit ngadalësohet dukshëm edhe më tej në tremujorin e fundit të vitit 2013, duke u
reduktuar në nivelin e 1,3%, si pasqyrim i bazës më të lartë krahasuese të çmimeve të
ushqimeve dhe të energjisë. Rritja vjetore edhe në vazhdim rrjedh nga komponentët
ushqimorë dhe komponentët afatgjatë të inflacionit, ndërsa ngadalësimi në masë të madhe
është pasojë e rritjes së ngadalësuar në mënyrë të konsideruar të çmimeve të ushqimeve.
Komponenti afatgjatë i inflacionit, po ashtu, shënon ngadalësim në terma vjetorë, por
edhe mëtej është relativisht i lartë. Edhe më tutje, ndryshimet në këtë komponent shpjegohen
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
63
me ndikimin e faktorëve të përkohshëm, por edhe me efekte të caktuara të transferuara nga
rritja e mëparshme e çmimeve të ushqimeve dhe të energjisë. Paralelisht me ngadalësimin e
inflacionit vendor, ngadalësim i fuqishëm vjetor është vërejtur edhe tek inflacioni efektiv i
huaj. Çmimet e prodhuesve të prodhimeve industriale vijojnë të ulen në terma tremujorë dhe
në terma vjetorë, këto çmime për herë të parë pas tri vitesh, hynën në zonën negative të
ndryshimeve. Shpenzimet për punë për njësi prodhimi, edhe më tutje lëvizin në kah zbritës në
terma tremujorë, kurse në terma vjetorë norma e rritjes u ngadalësua.
Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve
të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në
krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin 2013. Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe
pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit,
pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%,
Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje
shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%.
Norma e inflacionit, e matur sipas Indeksit të çmimeve të konsumatorit në kuartalin e
fundit të vitit 2015, shënoi ulje prej 0,4% në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar.
3.4 Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë
Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e
vazhdueshme. Rritja e ngadalshme ekonomike e vendit nuk mundëson krijimin e vendeve të
reja të punës dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002,
popullsia është rritur me 50.000 banorë, pavarësisht nga norma e rritjes së emigrimit që ka
filluar në fillim të vitit 1990.
Popullata në moshë pune, në periudhën 1998- 2006, është rritur me rreth 120.000 (7,7%).
Forca e përgjithshme punëtore në periudhën 1996-2006 u rrit nga 782.686 që ishte në vitin
1996, në 891.678 në vitin 2006 apo 13,9%. Nëse bëjmë një vështrim më të afërt në numrin e
fuqisë punëtore, rritja ishte kryesisht për shkak të rritjes në numrin e të papunëve. Numri i
personave të papunë është rritur rreth 76.000 në periudhën 1998-2006.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
64
Sipas Entit Statistikor Shtetëror, Maqedonia ka patur 537.597 të punësuar në vitin 1996
dhe gati 570,000 në vitin 2006. Shkalla e punësimit prej 35,2% është ndër më të ulëtat në
rajon dhe Evropë. Ka një diferencë të madhe midis pjesëmarrjes gjinore në punësim. Norma
e punësimit të femrave mbetet më e ulët në krahasim me meshkujt. Në vitin 2004, rreth
38,6% ndër gjithë të punësuarit ishin femra dhe kjo përqindje nuk ka ndryshuar as në vitin
2006, kur vetëm 38,2% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve ishin femra.
Lëvizjet e favorshme të tregut të punës vazhduan edhe gjatë viteve të fundit edhe gjatë
situatës së vështirë në ekonominë reale. Kështu që, edhe në vitin e mëparshëm dhe në vitin
2009 vërehet vazhdim i rritjes së punësimit dhe ulje te papunësisë. Rritja e punësimit në
pjesën më të madhe është si rezultat i rritjes së numrit të të punësuarve në tregti dhe në
sektorët e administratës publike dhe mbrojtjes, shëndetësisë dhe arsimit. Kjo situatë e tregut
të punës, vështirë se mund të sqarohet me uljen e prodhimit vendor dhe vështirësinë e situatës
së përgjithshme ekonomike. Një nga sqarimet e mundshme mund të jetë një vonese e caktuar
kohore në përshtatjen e tregut të punës ndaj ndryshimit në fazën e ciklit ekonomik.
Tjetër sqarim i mundshëm mund të jetë transferimi i një pjese të të punësuarve nga sektori
joformal në sektorin formal. Faktor plotësues mund të jetë pasiguria në aspekt të fuqisë dhe
kohëzgjatjes së efekteve të krizës globale, e cila fillimisht solli ndërprerjen e përkohshme të
angazhimit të të punësuarve. Megjithatë, duke pasur parasysh karakteristikat e ekonomisë së
Republikës së Maqedonisë (normën e lartë të ekonomisë joformale dhe pjesëmarrjen e lartë të
papunësisë afatgjatë në papunësinë e përgjithshme) është vështirë të caktohen arsyet kryesore
të lëvizjeve pozitive në tregun e punës në kushtet e rënies së aktivitetit ekonomik.
Punësimi shënon rritje pothuajse në të gjitha veprimtaritë ekonomike, ndërsa ulja vërehet
në bujqësi prej 2,4%, zejtari prej 36,3% dhe në industrinë e përpunimit prej 1,7%. Rritje më
të lartë shënon tregtia me 11,8%, por rritje të rëndësishme kanë sjellë edhe administrata
publike dhe mbrojtja, shëndetësia dhe edukimi, të cilat përbëjnë 43% të rritjes së
përgjithshme.
Lëvizjet e favorshme të tregut të punës gjatë vitit 2009 siguruan vazhdim të trendit të
rritjes së normës së punësimit dhe ulje të normës së papunësisë, e cila filloi në vitin 2004.
Kështu që, norma e punësimit në vitin 2009 është 38,4% nga 37,3% në vitin e kaluar, ndërsa
norma e papunësisë është ulur në 32,2% (2009) nga 33,8% që ishte në vitin 2008. Rritja e
punësimit në vitin 2009 ishte shoqëruar edhe me rritjen e pagave në të gjithë sektorët e
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
65
ekonomisë. Në vitin 2009 vërehet një rritje vjetore në pagat mesatare nominale prej 9,8%,
përkatësisht 9,2% të pagave bruto.
Mirëpo, pavarësisht rritjes së pagave në Republikën e Maqedonisë gjatë katër viteve të
fundit, përsëri ato janë ndër më të ultat në rajon. Paga më të larta neto në vitin 2009 shënojnë
Sllovenia dhe Kroacia. Me produktivitet më të ulët të punës dhe rritje të pagave bruto
mesatare, shpenzimet nominale të punës për njësi prodhimi në vitin 2009 janë rritur për 14%
në krahasim me vitin 2008 (6,4%). Rritje më e madhe vërehet në turizëm, ku edhe ulja e
produktivitetit është më e madhe, ndërsa shpenzime më të ulëta vërehen në ndërtimtari.9
Karakteristikat kryesore të tregut të punës në Maqedoni mbeten shkalla e ulët e punësimit,
krijimi i ngadaltë i vendeve të punës, emigrimi, papunësia afatgjatë dhe një numër i
konsiderueshëm i të papunëve. Reformat e ndërmarra me ndihmën e agjencive
ndërkombëtare dhe UE-së kanë rol të madh në përmirësimin e kapaciteteve institucionale dhe
menaxhimin më efikas të programeve të tregut të punës. Rinovimi i kërkesës për punë, lufta e
papunësisë, rritja e barazisë gjinore, përfshirja sociale e minoriteteve dhe grupeve të
rrezikuara, janë ndër çështjet më të rëndësishme që Qeveria maqedonase duhet t‘i marrë
parasysh më shumë në procesin e reformimit të tregut të punës.
3.4.1 Papunësia në Republikën e Maqedonisë
Shkalla e papunësisë në Maqedoni është dyshifrore qysh në periudhën para
pavarësisë. Gjatë vitit 1990, ristrukturimi i kompanive, mbyllja e tregjeve ndërkombëtare dhe
rënia e PBB-së kanë ndikuar në largimin masiv të punëtorëve nga puna dhe norma e
papunësisë ka vazhduar të rritet gjatë viteve. Norma e papunësisë në vitin 2006 arriti në
36%. Ka një ndryshim të konsiderueshëm edhe në pjesëmarrjen gjinore të punësimit. Në vitin
9 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
66
2001, 56,7% e numrit të përgjithshëm të regjistruar si të papunë ishin meshkuj dhe 43,25%
femra.
Dy vjet më pas, në vitin 2003, shënohen rreth 40.000 regjistrime të reja mes
meshkujve të papunë, si rezultat i demobilizimit të forcave të sigurisë, ndërkohë që numri i
femrave të papuna të regjistruara vazhdon të rritet më pak. Nëse bëjmë një vështrim tek të
papunët bazuar në nivelin e edukimit, është e qartë se pjesa më e madhe e personave të
papunë është i përbërë nga personat me arsim të mesëm. Pothuajse 91% e numrit të
përgjithshëm të të papunëve nuk kishin arsimin e lartë apo universitar në vitin 2006. Norma e
papunësisë në vitin 2006 ishte më e lartë në mesin e atyre pa arritje arsimore, me 61,98%,
ndërsa 21,3% për nivelin universitar të edukimit.
Papunësia afatgjatë në Maqedoni është një çështje tjetër për t'u shqetësuar. Gati 82% e
personave të papunë presin për t‘u punësuar më shumë se një vit. Ky numër është shumë më
i madh se në Kroaci, ku 42% e totalit të të papunëve janë të papunë në afat të shkurtër (më
pak se një vit) dhe 58% janë të papunë afatgjatë në vitin 2006. Si zakonisht pjesa më e madhe
e normës së papunësisë është e pranishme në mesin e të rinjve 15-24 vjeç.
Në Maqedoni, norma e papunësisë e këtij grupi arriti në 59,8% në vitin 2006. Grupi
më produktiv i moshës 25-49 merr pjesë me 62% të totalit të regjistruar të të papunëve në
vitin 2006. Rritja më e lartë e të papunëve të regjistruar është regjistruar midis 50-64 vjeç, ka
pasur 20.526 të papunë të regjistruar në vitin 2001, dhe ky numër u rrit në 49.247 në vitin
2006 që është një rritje prej 2,4 herë. 10
Në numrin e përgjithshëm të të punësuarve në vitin 2003 dhe 2008, pjesëmarrje më të
lartë paraqet grupmosha prej 40 deri 44 vjeç. Norma e punësimit tek kjo grupmoshë në vitin
2013 shënon 59,0; në vitin 2008 është 58,8, derisa në vitin 2013 norma e punësimit arrin
59,4.
Pjesëmarrja e femrave në numrin e përgjithshëm të të punësuarve është më e ulët në
krahasim me pjesëmarrjen e meshkujve, e cila gjithashtu reflekton edhe në normën e
10 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
67
punësimit të femrave. Konkretisht, ajo ka qenë në vitin 2008 me 38,7 ndërsa në vitin 2013 me
40%.
Në numrin e përgjithshëm të të papunëve, pjesëmarrja më e lartë është tek grupmosha
e re e popullsisë, nga mosha 20 deri në 29 vjeç, ndërsa norma e papunësisë tek kjo
grupmoshë në vitin 2003 shënon 57,1, në vitin 2008 arriti në 47,0, ndërsa në vitin 2013 ishte
44,1.
Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e
Maqedonisë (2003-2013).
2003 2008 2013 2014
Popullsia aktive 860 976 919 424 956 057 958 998
Meshkuj 519 133 561 705 573 825 579 906
Femra 341 843 357 719 382 232 379 092
Norma e aktivitetit 54.5 56.3 57.2 57.3
Meshkuj 65.6 68.8 68.5 69.3
Femra 43.4 43.8 45.8 45.3
Të punësuar 545 108 609 015 678 838 690 188
Meshkuj 327 283 373 483 407 531 419 589
Femra 217 825 235 532 271 307 270 599
Norma e punësimit 34.5 37.3 40.6 41.2
Meshkuj 41.3 45.7 48.7 50.1
Femra 27.7 28.8 32.5 32.4
Të papunë 315 868 310 409 277 219 268 809
Meshkuj 191 850 188 222 166 294 160 316
Femra 124 018 122 187 110 925 108 493
Norma e papunësisë 36.7 33.8 29.0 28.0
Meshkuj 37.0 33.5 29.0 27.6
Femra 36.3 34.2 29.0 28.6
Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport i vitit 2015.
Në periudhën 2003 - 2014, normat e aktivitetit, punësimit dhe papunësisë, shënojnë
ndryshime minimale nga viti në vit. Në katër vitet e fundit, norma e aktivitetit është
pothuajse në nivelin e njëjtë, përkatësisht 56,8 në vitin 2011, 56,5 në vitin 2012, 57,2 në vitin
2013 dhe 57,3 në vitin 2014. Norma më e lartë e punësimit prej 41,2 është regjistruar në vitin
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
68
2014, ndërkohë që edhe norma më e ulët e papunësisë prej 28,0 është regjistruar gjithashtu në
vitin 2014.
Struktura e të punësuarve sipas gjinisë ka rëndësi të shumëfishtë në një ekonomi
nacionale. Punësimi i gjinisë femërore ndikon në përmirësimin e bazës materiale të familjes,
ndikon në ndryshimin e botëkuptimeve në aspektin pozitiv, ngre vlerën e gjinisë femërore në
shoqëri si dhe ndikon në ngritjen e nivelit të edukimit të fëmijëve.
Struktura e të papunëve, sipas nivelit të edukimit, ka rëndësi të veçantë për
ekonominë e një vendi, sepse ata paraqesin potencialin e ardhshëm të punës. Vendet që kanë
të papunë të kualifikuar ndodhen në pozitë më të mirë sesa vendet që kanë norma të larta të
papunësisë dhe të papunë të pakualifikuar.
Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit në Republikën e Maqedonisë (2009/2008).
31.12.2009 31.12.2008 2009/2008
Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje
Gjithsej 341295 100.0 343363 100.0 99.4 -0.6
Të pakualifikuar 179683 52.6 181254 52.8 99.1 -0.9
Të kualifikuar 53541 15.7 55328 16.1 96.8 -3.2
Shkollim të
mesëm
81904 24.0 82369 24.0 99.4 -0.6
Shkollim të lartë 5314 1.6 5671 1.7 93.7 -6.3
Shkollim
universitar
20853 6.1 18741 5.5 111.3 11.3
Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin 2009.
Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit nuk është e favorshme, sepse në vitin
2009, marrë në përqindje, 52,6% e të papunëve rezultonin të pakualifikuar dhe gjysma të
kualifikuar. Kualifikimet e pamjaftueshme, mungesa e tregut të punës, si dhe struktura e
moshës, vështirësojnë në masë të madhe inkuadrimin e kësaj kategorie të të papunëve si
konkurrues aktivë në tregun e punës.
Të papunët e kualifikuar në numrin e përgjithshëm të të papunëve marrin pjesë me
15,7%, të papunët, të cilët kanë mbaruar shkollim të mesëm me 24,0%, kurse të papunët që
kanë mbaruar shkollim të lartë dhe universitar me 1,6%, përkatësisht 6,1%. Në krahasim me
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
69
vitin e kaluar, papunësia shënon ulje te të gjitha kategoritë e edukimit, përveç papunësisë me
shkollim universitar, e cila shënon rritje.
Pas rritjes simbolike të pagave neto dhe bruto në vitin 2009, në periudhën vijuese ato
pritet të stabilizohen, prandaj projektimi për rritjen nominale të pagës neto në vitin 2010
shënon 2,2%, kurse paga bruto pritet të rritet me 0,5%.
Tabela 5: Të papunët sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( 2003 – 2014).
Viti 2003 2008 2014
Gjithsejt 315868 310409 268809
Deri në një muaj 9596 10842 8845
2 – 5 muaj 16708 19722 18090
6 -11 muaj 20708 16290 17754
12 -17 muaj 18392 16470 15935
18 -23 muaj 10591 12991 14389
Deri në 2 vite 2109 2562 2389
Deri në 3 vite 36855 23132 22752
4 e më tepër vite 200909 208401 168655
Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin 2015.
Në periudhën 1999 – 2009, numri më i madh i të papunëve presin për t‘u punësuar më
tepër se një vit. Në vitin 2009, pjesëmarrja e tyre në numrin e përgjithshëm të të papunëve
shënonte 81.9%. Sipas Agjencionit për Punësim, në periudhën deri më 31.12.2009, gjithsej
69215 apo 20,3% e numrit të përgjithshëm të të papunëve, prisnin për t‘u punësuar deri në 11
muaj, 105102 apo 30,8% e të papunëve prisnin për t‘u punësuar 1 deri në 3 vite, kurse
166978 apo 48,9% e tyre prisnin mbi 4 vjet për t‘u punësuar.
Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), papunësia afatgjatë përfshin të
papunët, të cilët presin për t‘u punësuar mbi 12 muaj. Sipas këtyre të dhënave, në vitin 2009,
në Agjencionin për Punësim janë të evidentuar 272080 apo 79,7%.
Në periudhën prej vitit 2003 – 2014, numri më i madh i të papunëve presin më tepër
se një vit për tu punësuar. Në vitin 2014, pjesëmarja e tyre në numrin e përgjitshëm të të
papunëve shënonte 83,5%.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
70
Nga të dhënat e Agjencionit për punësim duket se 62.5% nga të evidentuarit si të
papunë janë të përkatësisë kombëtare maqedonase, 24.8 % janë shqiptarë, 5.3% romë, 4.0%
turq, 0.8% serbë, 0.2% boshnjakë, 0.1% vllehë dhe 2.4% janë të përkatësive të tjera etnike.
Në krahasim me vitin 2008 vërehet një ulje e vogël e papunësisë së përkatësisë maqedonase
prej 1.4% dhe një rritje prej 0.9% e përkatësisë shqiptare. Rritja e papunësisë vërehet edhe te
turqit, romët dhe te përkatësia boshnjake, ndërsa përkatësitë e tjera shënojnë një ulje të
vogël.
Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë (2009/2008).
31.12.2009 31.12.2008 2009/2008
Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje(%)
Gjithsej 341295 100.0 343363 100.0 99.4 -0.6
Maqedonas 213280 62.5 216366 63.0 98.6 -1.4
Shqiptarë 84747 24.8 83954 24.5 100.9 0.9
Turq 13655 4.0 13553 3.9 100.8 0.8
Romë 17981 5.3 17801 5.2 101.0 1.0
Serbë 2783 0.8 2852 0.8 97.6 -2.4
Vlleh 365 0.1 374 0.1 97.6 -2.4
Boshnjakë 437 0.2 334 0.2 130.8 30.8
Të tjerë 8047 2.4 8129 2.4 99.0 -1.0
Burimi: Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë,Raport vjetor për vitit 2009.
Në vijim jepet trendi i normës së papunësisë në Republikën e Maqedonisë për
periudhën prej vitit 1998 deri në vitin 2015:
Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë (1998 – 2015).
Normat e papunësisë
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
34,5 32,4 32,2 30,5 31,9 36,7 37,2 37,3 36 34,9 33,8 32,2 32 31,4 31 29 28 24,6
Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë 2016
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
71
Norma e papunësisë në vitin 2010 ishte 30,9%, dhe në krahasim me vitin pararendës
(32.2%) ajo shënon rënie prej 1.3%. Norma e punësimit ka qenë 39.9% dhe në krahasim me
vitin 2009, është rritur me 1.5%. Një ecuri e tillë është rezultat i rimëkëmbjes së ekonomisë
botërore dhe maqedonase, por edhe si rezultat i rritjes së aktivitetit ekonomik.11
Përmirësimi i pozitës së tregut të punës varet nga politikat dhe masat për punësimin
në vitin 2010, duke patur parasysh se qëllimet kryesore të politikës makroekonomike janë
rritja e punësimit dhe ulja e papunësisë. Projektimi i normës së papunësisë dhe rritjes së
punësimit bëhet në bazë të trendit, reformave strukturore dhe shtimit të aktivitetit ekonomik.
Faktor kufizues i projektimit është fakti që norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë
nuk është reale, për arsye se një numër i madh i personave regjistrohen si të papunë vetëm për
shkak të sigurimit shëndetësor dhe kësisoj, ata nuk kërkojnë punë.
Në tremujorin e tretë të vitit 2013, numri i të punësuarve në ekonominë e Maqedonisë
vazhdoi të rritet edhe në terma tremujorë edhe në ato vjetorë. Me këtë, gjashtë tremujorë
rradhazi ky tregues gjendet në zonën e ndryshimeve vjetore pozitive. Kjo ecuri e tregut të
punës korrespondon me treguesit për performancat në sektorin real, të cilët po ashtu janë të
volitshëm. Me këtë rast, analiza e veprimtarive të veçanta tregon se hapja e vendeve të reja të
punës lidhet kryesisht me punën e kapaciteteve të reja në zonat e lira ekonomike, si dhe me
iniciativat fiskale në formë të punës ndërtimore me financim publik, subvencione bujqësore,
si dhe në formë programesh dhe masash për punësim, të cilat zbatohen tashmë prej disa
viteve në vazhdimësi.
Në pikëpamje të çmimit të punës, është shënuar ngadalësim i rritjes nominale vjetore
të pagave, gjë që edhe përkundër presioneve të dobësuara inflacioniste, kushtëzoi rënien reale
të pagave. Në pikëpamje të lëvizjeve të ardhshme të tregut të fuqisë punëtore, sipas sinjaleve
të agreguara nga vrojtimet e tendencave të bizneseve, vërehet forcim i optimizmit për numrin
e të punësuarve në periudhën e ardhshme tremujore. Përveçse nga zhvillimet pozitive në
ekonominë e vendit, kjo tendencë vjen pjesërisht edhe nga rikuperimi gradual i ekonomisë
globale. Në tremujorin e tretë, përmirësim vërehet edhe tek treguesit e konkurrueshmërisë.
11 Enti Shtetëror Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport për tremujorin e IV, 2011(www.zvrm.com.mk).
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
72
Kështu, produktiviteti i punës shënoi rritje, gjatë një përshtatjeje të njëkohshme zbritëse të
shpenzimeve për fuqinë punëtore. (Ministria e Financave, janar 2014)
Numri i të punësuarve në vitin 2014 u rrit me 1,7%, rritje kjo më e vogël në krahasim
me vitin e kaluar. Popullsia e përgjithshme aktive regjistroi rritje prej 0,3%, që do të thotë në
të njëjtën kohë një ulje e vogël në popullsinë joaktive, që pozicionoi gjithashtu një rritje të
vogël të normës së aktivitetit në 57,3%. Si pasojë, në vitin 2014, norma mesatare e
papunësisë ishte 28%, ndërsa norma e punësimit u rrit në 41,2%. Sa i përket strukturës së
papunësisë sipas grupmoshave, pjesa më e rëndësishme e papunësisë i takon popullsisë prej
moshës 25 deri në 49 vjeç, moshës së plakur, e cila përbën mbi 60% të numrit të
përgjithshëm të të papunëve. Duke patur parasysh që mbi 80% e të papunëve të kësaj
grupmoshe, janë të papunë afatgjatë, këto zhvillime tregojnë për një reduktim të mundshëm
në papunësinë afatgjatë.
Numri i të punësuarve në kuartalin e katërt të vitit 2015 është 2,8% më i lartë në
krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, ndërsa numri i të papunëve është ulur me
11, 9%, e cila rezultoi në uljen e normës së papunësisë në kuartalin e fundit të vitit 2015 në
24,6%.
3.4.2 Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë
Përqindja e lartë e papunësisë afatgjatë në Republikën e Maqedonisë është një sinjal se
qeveria duhet të rivlerësojë politikat aktive aktuale të tregut të punës dhe rritjen e
shpenzimeve për masat aktive të tregut të punës. Edhe pse shpenzimet për politikat aktive të
tregut të punës janë rritur gjatë viteve, ende përqindja e shpenzimeve mbetet e ulët krahasuar
me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Punësimi jozyrtar është i përhapur dhe shumë
njerëz regjistrohen vetëm për marrjen e sigurimit shëndetësor.
3.4.2.1 Politikat aktive të tregut të punës në Maqedoni
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
73
Qeveria e Maqedonisë dhe Agjencioni për Punësim prezantojnë programe të
ndryshme aktive në tregun e punës, me mbështetjen e UNDP-së. Programet në vijim janë
zbatuar që nga viti 2002.12
- Programi i krijimit të punës: Programi ka për qëllim përfshirjen e përkohshme të
personave të papunë afatgjatë. Ky program parashikon punët publike në infrastrukturë dhe në
grupin përfitues të jenë punëkërkues të pakualifikuar.
- Programi i punës broker: Qëllimi i këtij programi është të informojë të diplomuarit
e rinj të papunë për mundësitë e voluntimit në biznesin vendas, që do të ndikojë në aftësimin
e tyre.
- Partneritet për krijimin e vendeve të reja: është një program që parashikon
bashkëpunim midis Agjencionit për Punësim dhe Odës Ekonomike të Maqedonisë.
- Klubet e punës: është një program aktivitetet e të cilit janë: këshillimi i të
papunëve, zhvillimi i aftësive të prezantimit etj. Zbatimi i programit është bërë nëpërmjet
punëtorive, zyrave të hapura, trajnimeve për marrjen e njohurive dhe aftësive në gjuhë të
huaja dhe kompjuter.
- Punësimi për grupet e synuara: është një program i përshtatur për grupe të
caktuara të të papunëve vullnetarë. Kryesisht kanë qenë të përfshirë të papunët afatgjatë, të
rinjtë e papunë më pak se 27 vjeç, personat me aftësi të kufizuara dhe romët.
Maqedonia mbetet në vendin më të ulët midis vendeve të Ballkanit Perëndimor për
shpenzimet e politikave aktive të tregut të punës. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002, vetëm
rreth 10 milionë dollarë janë shpenzuar në politikat aktive të tregut të punës, që përfaqësohen
me vetëm 0,05% të PBB-së. Shumica e programeve janë bërë me asistencën e UNDP-së,
USAID-it (Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar) dhe agjencive
evropiane që kanë kontribuar me ndihmë teknike dhe grante financiare për pjesëmarrësit.
Gati 85% e të rekrutuarve të papunë ishin të përfshirë në klubet e punës për lloje të ndryshme
këshillimesh, në kurse të gjuhëve të huaja, si dhe në kurse kompjuteri. Vetëm një grupi të
vogël i është ofruar një trajnim ose rikualifikim për punëdhënësit e specifikuar. Pjesëmarrja
në programe për grupe të veçanta (target groups) rekrutoi 951 persona prej të cilave pjesa më
12 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
74
e madhe, rreth 600 persona, ishin praktikantë në kompani. Shpenzimet për politikat aktive të
tregut të punës në vitin 2007 janë vlerësuar në 4.500.000 euro, që është 0,096% e prodhimit
të vendit.
3.4.2.2 Reformat për përmirësimin dhe funksionimin e tregut të punës në
Republikën e Maqedonisë
Qëllimi kryesor i politikës së punësimit në Republikën e Maqedonisë është përmirësimi i
mëtejshëm i funksionimit të tregut të punës dhe një harmonizim më i madh i ofertës dhe
kërkesës së fuqisë punëtore. Politika është e orientuar kryesisht në tri elemente:
- Përmirësim i mëtejshëm i rregullativës ligjore dhe implementimi i saj;
- Rritje e kapacitetit të institucioneve të tregut sa i takon fuqisë punëtore;
- Zbatimi i masave aktive të tregut të punës që kanë të bëjnë me njohuritë dhe
kualifikimet e fuqisë punëtore apo subvencionimin e të papunëve.
Kështu që, duke u nisur nga ky fakt, në vitin 2008 vazhdon implementimi i CARDS-së,
pra i projektit ―Politikat për punësimin – faza e tretë‖. Ky projekt implementohet në një
periudhë 18 mujore dhe do të sigurojë ndihmë të mjaftueshme, mbështetje dhe përforcim të
kapaciteteve të institucioneve në procesin e implementimit, monitorim dhe evaulim të
politikave të punësimit, modernizim dhe përmirësim të mëtejshëm të shërbimeve dhe të
mënyrës së punës të Agjencionit për Punësim të Republikës së Maqedonisë.
Në pajtim me Strategjinë Kombëtare për punësim deri në vitin 2010, si dhe me Planin
Aksionar Kombëtar për punësim 2006 – 2008, Qeveria e Republikës së Maqedonisë në
vazhdimësi i ka rritur mjetet, të cilat ndahen për financimin e masave aktive të punësimit, për
përmirësimin e llojeve dhe qëllimeve të masave për rritjen e efikasitetit në kuptim të
integrimit të target grupeve në tregun e punës, si dhe rritjen e mundësive të këtyre personave
për të gjetur punë.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
75
Gjatë vitit 2008 u implementua Plani operativ për programet dhe masat aktive për
punësimin në vitin 2008. Me këtë plan parashikohej implementimi i më shumë masave dhe
politikave aktive për punësim13
:
Programi për vetëpunësim – programi realizohet nëpërmjet trajnimit për të papunët
të interesuar për njohjen e ndërmarrësisë, përpilimin e planeve të biznesit, ndihmën
gjatë regjistrimit të një biznesi privat dhe subvencionimin për fillimin e një biznesi. E
njëjta realizohet nëpërmjet masave vijuese: vetëpunësimi i të rinjve të papunësuar deri
në moshën 27 vjeçare, vetëpunësimi i grave të papuna me shkollim të mesëm dhe të
lartë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite, dhe vetëpunësim i të papunëve
afatgjatë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite.
Programi për mbështetje të formalizimit të bizneseve familjare, qëllim i të cilit
është formalizimi i bizneseve të filluara nga ana e të papunëve dhe futjen e tyre legale
në tregun e punës në funksion të uljes së ekonomisë së zezë.
Programi për përgatitjen e punësimit në kuadër të të cilit parashikohen trajnime,
kualifikime, rikualifikim dhe këshillime të të papunëve për rritjen e njohurive dhe
aftësive, me qëllim që të rritet shkalla e punësimit të tyre. Masa në këtë drejtim janë:
trajnimi, kualifikimi apo rikualifikimi për punëdhënës të njohur, trajnimi në klubet e
punës për përfitimin e njohurive dhe aftësive (gjuhë të huaj dhe kompjuter), projekt -
pilot për trajnimin për veprimtari të veçanta dhe aftësi, të cilat janë deficitare sipas
Analizës për nevojat e aftësive të tregut të punës në Republikën e Maqedonisë, të
përgatitur nga APRM-ja në bazë të një ankete të punëdhënësve në vitin 2007, si dhe
edukimi i të papunëve për fillimin e një biznesi familjar.
Subvencionimi i punësimit, i cili realizohet sipas masave vijuese: subvencionimi i
punësimit për fëmijët pa prindër, subvencionimi i punësimit për personat me aftësi të
kufizuara, subvencionimi i punësimit për prindër të vetëm, subvencionimi i punësimit
për persona të moshuar (55 – 64 vite), si dhe subvencionimi i punësimit për të rinjtë
13 Agjensioni për Punësimi i Republikës së Maqedonisë, 2010, www.zvrm.gov.mk.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
76
deri në moshën 27 vjeçare dhe për persona të relaksuar nga kompani me pronësi
dominante të shtetit.
Praktikë, si një mbështetje për punësimin e parë të të rinjve deri në moshën 27
vjeçare. Qëllimi i kësaj mase është që të tërhiqen në punësim të përhershëm të rinjtë
të arsimuar, por të papunë. Me këtë masë, atyre u mundësohet të përgatiten për të
hyjrë në tregun e punës.
Punë administrative në Njësitë e vetëqeverisjes lokale. Grupi target i kësaj mase
kanë qenë personat e papunë për një kohë të gjatë dhe ata të cilët shfrytëzojnë
ndihmën sociale.
Në funksion të punësimit të personave të papunë – romë, në kuadër të Planit
aksionar të punësimit për romët, u siguruan mjete për trajnimin e 50 romëve të
papunë, për të ndihmuar në punësimin e tyre.
Për masat aktive të punësimit të parashikuara në Planin operativ për programet dhe masat
aktive të punësimit për vitin 2008 janë ndarë 350.191.000 denarë dhe janë përfshirë 7.105
persona. Përveç kësaj, Qeveria ka ndarë 6 milionë euro si mbështetje kreditore për fillim të
bizneseve, në të cilat do të punësohen 2000 të papunë. Gjithsej për politikat dhe masat aktive
të punësimit në vitin 2008 janë ndarë 716.191.000 denarë (0,2% e PBB), që do të mbulojnë
9.105 persona. Vlera, e cila është ndarë për politikat aktive të tregut të punës nëpër vendet e
reja të UE-së, në PBB-në janë: Estonia 0,06%, Rumania 0,13%, Lituania 0,15%, Çekia
0,18%, Polonia 0,28%, Bullgaria 0,39%, dhe Hungaria 0,45%, mesatarja e këtyre vendeve
është 0,2% të PBB-së, në krahasim me vendet e UE-së tek të cilat kapet vlera 0,5% të PBB-
së.
Edhe në vitin 2014, Qeveria e Republikës së Maqedonisë nëpërmjet Ministrisë për Punë
dhe Politikë Sociale dhe Agjencisë së Punësimit vazhdon të zbatojë masat aktive dhe
programe që synojnë rritjen e punësimit, llojin e programeve të vetëpunësimit, pastaj
mbështetje financiare për ndërmarrjet e vogla, për programet e subvencionuara për punësim,
programet për përgatitjen e punësimit etj.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
77
Masat dhe politikat aktive që ndërmerren në vazhdimësi në kuadër të ekonomisë sonë
duhet të sigurojnë rritje të mençur, të qëndrueshme dhe inkluzive. Rrjedhimisht, ato janë
konceptuar në këtë mënyrë:
- Programe për rritje të mençur: Programe për përgatitje të punësimit;
- Programe për rritje të qëndrueshme: Program për vetëpunësim, program për mbështetje
financiare të subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme, si dhe zejtarë) për hapjen
e vendeve të reja të punës;
- Programe për rritje inkluzive: Program për subvencionim të punësimit, Program për
subvencionimin e shfrytëzuesve të tokës bujqësore shtetërore, Program për organizimin e
punëve publike.
Nga aspekti i grupeve të synuara, programet për rritje të mençur dhe të qëndrueshme,
janë fokusuar kryesisht tek personat e papunë për një kohë të gjatë, personat e rinj deri në
moshën 29 vjeçe, shfrytëzuesit e kompensimit në para për të papunët, të punësuar të
mëparshëm të cilëve u është ndërprerë marrëdhënia e punës nga arsye afariste, të papunë në
moshën prej 30 deri në 49 vjeç, si dhe studentë me diplomë pasuniversitare. Nga ana tjetër,
programet për rritje inkluzive janë dedikuar për shfrytëzues të ndihmës sociale dhe persona të
ashtuquajtur të kategorisë së cenueshme: fëmijë pa prindër, viktima të dhunës familjare,
persona të pastrehë, prindër të vetëm dhe prindër me numër më të madh fëmijësh të mitur (4
dhe më shumë), persona të dënuar, romë etj.
Nga programet për punësim të zbatuara deri tani, zbatim më të gjatë e të
vazhdueshëm, përfshirje relativisht më të madhe të personave të papunë dhe efekte më
pozitive afatgjata mbi punësimin kanë Programi për vetëpunësim dhe Programi për
subvencionim të punësimit.
Programi për vetëpunësim ka të bëjë me masat me të cilat nxitet kërkesa për fuqi
punëtore. Kjo masë shfrytëzohet për krijimin e vendeve të reja të punës përmes vetëpunësimit
(fillimi i biznesit personal14
). Programi realizohet përmes trajnimit të personave të papunë për
14 Përfshirë vitin 2011, programet për formalizimin e bizneseve ekzistuese u zbatuan si programe të veçanta.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
78
njohjen e sipërmarrësisë, punimit të planit të biznesit, ndihmës gjatë regjistrimit të biznesit
personal dhe mbështetjes financiare, e cila përbëhet nga një shumë mjetesh të pakthyeshme
për çdo vetëpunësim në lartësi prej 201.897 denarë, prej të cilave 90% janë në formë të
mbështetjes së drejtpërdrejtë për furnizim me pajisje dhe/ose lëndë të parë.
Personat që do t‘i shfrytëzojnë mjetet përmes këtij programi nuk mund të kthehen në
evidencën e të papunëve, në Agjencionin për Punësim të Republikës së Maqedonisë (APRM)
në afat prej katër vitesh, nga dita e regjistrimit të biznesit. Po ashtu, nëse para skadimit të dy
viteve nga regjistrimi i biznesit vjen deri te një ndërprerje e pabazë e marrëdhënies së punës,
personi ka për detyrim ta kthejë pjesën më të madhe të mjeteve të shfrytëzuara financiare. Ky
program është një nga programet më efikase, i cili mund të ketë efekt më afatgjatë mbi
punësimin, e në të, në pesë vitet e fundit, janë përfshirë gjithsej 4.346 persona.
Megjithatë, duhet të kemi parasysh se për t‘u siguruar hyrje të qëndrueshme në tregun
e punës personave të cilët janë të papunë prej një kohe më të gjatë, janë të domosdoshme
trajnime dhe konsultime më të gjera, në raport me atë se çfarë është paraparë me masën, si
dhe mbështetjen përkatëse psikologjike. Po ashtu, përvojat e vendeve të tjera tregojnë se
programet standarde për vetëpunësim nuk janë të përshtatshme për popullsinë e moshës së re
(15 – 24 vjeç), e për eficiencë më të madhe duhet të synohen persona të moshës prej 25 deri
29 vjeç, të cilët zotërojnë shkathtësi teknike paraprake të lidhura me biznesin ose përvojë të
caktuar pune.
Si plotësim i kësaj mase, që nga viti 2008, Qeveria e RM filloi me zbatimin e
Projektit për vetëpunësim dhe kreditim. Qëllimi i Projektit është hapja e vendeve të reja të
punës me anë të vetëpunësimit përmes ndarjes së kredisë së volitshme personave të papunë,
të cilët duan të fillojnë ose ta formalizojnë biznesin e tyre joformal. Shfrytëzuesit e kredisë
mund të jenë personat e evidentuar në APRM si të papunë, edhe persona të rinj deri më 27
vjeç, shfrytëzues të kompensimit në para për papunësi prej më së paku gjashtë muaj dhe
personat mbi 55 vjeç. Rezultatet prej zbatimit të deritanishëm të kësaj mase aktive janë
vlerësuar si pozitive, ndërkaq interesimi është i madh, prandaj ajo vazhdoi të zbatohet edhe
në vitin 2013.
Programi për subvencionimin e punësimit, është po ashtu masë me të cilën
stimulohet kërkesa për fuqi punëtore dhe njëkohësisht nxitet punësimi i personave të cilët e
kanë më të vështirë të inkuadrohen në tregun e punës (e ashtuquajtura kategori e cenueshme).
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
79
Në fakt, bëhet fjalë për një masë e cila është një nga programet më të shtrenjta aktive dhe
sipas kësaj, duhet të jetë e fokusuar ekskluzivisht mbi persona që përballen me më shumë
pengesa në tregun e punës. Aktualisht, masa përbëhet nga sigurimi i mbështetjes financiare
për çdo person të punësuar me rrogë bruto në shumën prej 13.000 denarësh në muaj, në
kohëzgjatje prej gjashtë muajsh (për grupet e cenueshme, 17.000 denarë në muaj, prej të
cilëve 3.000 denarë për punëdhënësin, si kompensim për shpenzimet e adaptimit të personit
në procesin e punës). Punëdhënësi ka për detyrë t‘i mbajë personat në punë së paku 18 muaj,
ose të punësojë një person tjetër nga evidenca e APRM, në të kundërt ka si detyrim t‘i kthejë
mjetet financiare. Me këtë masë, në vitet 2008 – 2012, janë subvencionuar gjithsej 3.902
punësime.
Në kuadër të programeve për përgatitje për punësim, trajnimi për punëdhënës të
njohur deri më tani tregon efekt më të madh, në aspektin e numrit të personave të përfshirë
dhe të punësuar. Me këtë masë, personave të papunë u mundësohet një nivel i caktuar diturish
dhe shkathtësish për punëdhënësit që kanë nevojë për vende të caktuara pune. Me trajnimin
mundësohet përftim dhe përplotësim i diturive të personave të evidentuar e të papunë me
qëllim të punësimit të tyre më të lehtë, me çka kjo masë bën pjesë në grupin e masave të cilat
e rrisin cil ësinë e ofertës së fuqisë punëtore. Masa aktualisht u përket personave të papunë të
moshës 25 – 49 vjeç, me shkallë më të ulët arsimi. Trajnimi zgjat tre muaj, ndërsa
punëdhënësi ka për detyrë të punësojë së paku 50% të personave të trajnuar dhe në afat prej
gjashtë muajsh mos ta zvogëlojë numrin total të të punësuarve. Në periudhën e fundit
pesëvjeçare, me këtë masë janë përfshirë gjithsej 881 persona të papunë.
Efekt të ngjashëm ka edhe programi për praktikë, i cili, përfshirë vitin 2012, zbatohej
si program i veçantë, ndërsa në vitin 2013 është përfshirë në kuadër të programeve për
përgatitje për punësim. Bëhet fjalë për masë preventive, e cila u mundëson personave të rinj,
të papunë, deri në 29 vjeç, të përfitojnë dituri dhe shkathtësi praktike dhe t‘i përgatisë më
lehtë që të përfshihen në tregun e punës. Në vitin 2012, kjo masë parashikonte detyrim për
punëdhënësit që të punësojnë 50% të praktikantëve, ndërsa që nga viti 2013 ky detyrim u
ndërpre.
Mbështetja financiare e subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme,
zejtarë) për hapjen e vendeve të reja të punës është masë aktive relativisht më e re.
Qëllimi i Programit është hapja e vendeve të reja të punës dhe stimulimi i kërkesës për fuqi
punëtore në tregun e punës. Përbëhet nga sigurimi i mbështetjes plotësuese të pakthyeshme
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
80
në formë të materialeve dhe/ose pajisjeve për hapje të vendeve të reja të punës në subjektet e
larpërmendura juridike, të cilat funksionojnë së paku një vit. Punëdhënësi ka për detyrë t‘i
mbajë personat e punësuar përmes këtij programi së paku 12 muaj me orar të plotë pune. Në
periudhën e viteve 2010 – 2012 me këtë masë janë mbështetur gjithsej 227 persona.
Program për organizimin e punëve publike deri tani është masë me shtrirje më të
madhe dhe punësim të personave të papunë, por efekti është afatshkurtër. Është zbatuar në
vitin 2009 dhe 2012, ndërsa ishte parashikuar të zbatohej edhe gjatë vitit 2013. Është
menduar për persona që kanë qenë të papunë për kohë të gjatë, me kualifikim të ulët dhe
persona më të moshuar, mbi 55 vjeç, të cilët angazhohen për periudhë jo më të gjatë se
gjashtë muaj, në të cilën u paguhet mbështetje financiare mujore. Për atë periudhë, personi i
angazhuar dhe i papunë nuk i humb të drejtat mbi bazë të papunësisë. Efekte afatshkurtra janë
edhe efektet nga angazhimi i personave gjatë zbatimit të vrojtimit për vende të lira pune
në APRM. Në fakt, bëhet fjalë për masën në të cilën personat e papunë me arsim të mesëm
dhe të lartë angazhohen për anketë telefonike të punëdhënësve dhe për nevojat e tyre për fuqi
punëtore, mbi bazën e pyetësorit të përgatitur paraprakisht (në kohëzgjatje prej një muaji në
vit).
Në vitin 2012 filloi zbatimi i programit pilot për subvencionim të shfrytëzuesve të
tokës bujqësore shtetërore. Qëllimi i programit është nxitja e punësimeve të reja në pjesën e
të papunëve të cilët janë përfitues të ndihmës sociale, si dhe përfshirja e tyre sociale. Me këto
masa parashikohet ndarja e tokës bujqësore shtetërore, personave shfrytëzues të ndihmës
sociale, të cilëve u paguhet edhe një kompensim në para, në lartësinë e ndihmës sociale dhe të
sigurimit social. Shfrytëzuesit duhet të regjistrohen si bujq individualë, të cilët bujqësinë e
kanë veprimtari kryesore. Vlerësimi i rezultateve nga ky program do mund të bëhet pas
kalimit të një deri në dy viteve. Ndërkaq me të, deri më tani, janë punësuar gjithsej 26
persona – shfrytëzues të tokës shtetërore bujqësore.
3.4.2.3 Politikat pasive të tregut të punës në Maqedoni
Në mënyrë që të kualifikohet për përfitim financiar, një person i papunë duhet të ketë
një kohë të punësimit të paktën 9 muajsh dhe me orar të plotë, ose të paktën 12 muaj me orar
të pjesshëm të kohës së punësimit gjatë 18 muajve të fundit. Shuma e përfitimit të papunësisë
është e ndryshme, nga 40% e pagës mesatare të marrë gjatë 12 muajve të fundit të periudhës
së punësimit për ata që marrin përfitim financiar më shumë se 12 muaj dhe 50% për ata që
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
81
marrin përfitime financiare më pak se 12 muaj. Periudha e drejtë për përfitim financiar është
e ndryshme nga 3 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit të paktën 9 muaj, deri
në 18 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit më shumë se 20 vjet. Ata me më
shumë se 25 vjet kanë të drejtë të marrin përfitim financiar deri në punësimin e ardhshëm apo
pension.
Sigurimi shëndetësor është i detyrueshëm për të gjithë qytetarët në Maqedoni. Në
mënyrë që të plotësojnë kriteret për përdorimin e sigurimit shëndetësor të papunësisë, një
person i papunë duhet të jetë i regjistruar në zyrën për punësim dhe të deklarojë se nuk ka
asnjë mënyrë tjetër për të siguruar p.sh. përmes ndonjë anëtari tjetër të familjes, i cili është në
punë.
Numri i personave me asistencë financiare ka rënë në vitet e fundit, si rezultat i
pjesëmarrjes së lartë të të papunëve afatgjatë dhe i kritereve të vështira të përshtatshmërisë.
Përfitimi i daljes në pension të hershëm nuk është përdorur gjerësisht për shkak të
legjislacionit të ashpër. Shuma e paguar për politikat pasive të tregut të punës si shumë e
PBB-së ka rënë gjatë viteve 2006-2007, por ende mbetet e lartë krahasuar me vendet e tjera të
rajonit. Gati dy të tretat e të hollave janë shpenzuar për sigurim shëndetësor dhe në fondin e
pensioneve, ndërsa një e treta është alokuar për përfituesit. Politikat e tregut të punës në
vendet e Ballkanit Perëndimor ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme sipas programeve
dhe personave të përfshirë. Ndërkaq, shpenzimet për papunësinë në Maqedoni janë të larta në
krahasim me vendet e UE-27, ku vetëm 7,5% e totalit të regjistruar të të papunëve marrin
përfitim financiar. Në Bosnjë dhe Hercegovinë, për shembull, vetëm 1,62% e të papunëve të
regjistruar marrin përfitim financiar që është një nivel jashtëzakonisht i ulët.15
Por, sipas të dhënave nga Agjencioni për Punësim, politikat pasive të tregut të punës janë
rritur në aspektin e numrit të marrësve të asistencës sociale. Gati 7,2% e të papunëve të
regjistruar kanë marrë përfitime financiare papunësie në vitin 2009. Kjo nënkupton 24648 të
15 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
82
papunësuar nga numri i përgjithshëm i të evidentuarve si të papunë në Agjencionin për
Punësim. Në krahasim me vitin e kaluar, ky numër është rritur me 1083 apo 4.6%.
Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë shquhet për normë të lartë të papunësisë, prej
rreth 32% në pesë vitet e fundit, të kombinuar me normë të ulët aktiviteti (56,6%) dhe normë
të ulët të punësimit (43,3%). Papunësia është më e shprehur tek popullsia e re, ndërkaq
personat e pa punë afatgjatë kanë pjesëmarrje më të madhe në numrin e përgjithshëm të të
papunëve. Në fakt, personat që nuk janë të punësuar një vit e më shumë përbëjnë 83% nga
numri i përgjithshëm i të papunëve, prej të cilëve 76% janë persona të cilët janë të papunë
katër vjet e më shumë. Këta persona inkuadrohen me shumë më tepër vështirësi në tregun e
punës, e kjo gjendje tregon për humbje të konsiderueshme të kapitalit njerëzor. Rrjedhimisht,
pjesa më e madhe e masave dhe politikave aktive që janë zbatuar në periudhën e fundit
pesëvjeçare janë, para së gjithash, të orientuara pikërisht nga grupet e synuara të
lartëpërmendura.
3.5 Politika të tregut të punës të ndjekura nga disa vende anëtare të BE
Papunësia dhe sidomos papunësia afatgjatë është një dukuri me të cilën përballet një
numër i madh vendesh, qofshin ekonomi të zhvilluara apo ekonomi në zhvillim, dhe mund të
ketë pasoja të rënda negative për individët, shoqërinë dhe sistemin ekonomik të vendit.
Të papunët afatgjatë e kanë më të vështirë për t‘u përfshirë në punë me kalimin e
kohës. Prandaj shumë vende aplikojnë programet aktive të tregut të punës, të cilat kanë për
qëllim përmirësimin e tregut të punës. Kjo kategori përfshin shpenzimet për shërbimet
publike të punësimit dhe administrates, trajnime në tregun e punës, programe të veçanta për
të rinjtë, kur përjetojnë tranzicionin nga shkolla në punë, programet e tregut të punës për të
siguruar ose nxitur punësim për personat e papunë etj.
Për shembull John P. Martin (2014) analizon politikat aktive të tregut të punës në
vendet e OECD-së dhe jep dëshmi për efikasitetin e tyre. Në nivel kombëtar, normat e larta të
vazhdueshme të papunësisë afatgjatë rrezikojnë qëllimet e përgjithshme të politikës së
punësimit, ulin aftësinë për të ndarë punët e duhura për njerëzit e duhur dhe dëmtojnë
kapitalin njerëzor. Dhe mundësia e shmangies së papunësisë ulet me kohëzgjatjen e saj, duke
çuar në një probabilitet më të lartë për një numër më të madh të papunësh.
Në përgjithësi, normat e larta të papunësisë neutralizohen nga një përzierje e
politikave pasive dhe aktive të tregut të punës. Disa shtete anëtare të BE-së me papunësi të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
83
lartë shpenzojnë një përqindje relativisht të vogël të PBB-së së tyre në shërbim të tregut të
punës dhe sidomos të masave aktive (veçanërisht Bullgaria, Sllovakia, Qiproja, Kroacia dhe
Greqia). Në të njëjtën kohë, ato mund të kenë shpenzime relativisht të larta për masat pasive
të tilla si përfitimet e papunësisë (sidomos Irlanda, Spanja, Portugalia dhe në një masë disi
më të vogël Italia). Për këto vende mund të jetë e vlefshme të zhvendoset një pjesë të
shpenzimeve në shërbimet e tregut të punës dhe masave aktive për uljen e papunësisë dhe në
këtë mënyrë të arrihet ulja e shpenzimeve për masat pasive të tregut të punës, duke i vënë
rëndësi forcimit të efikasitetit të këtyre politikave.
Politikat duhen mbështetur sidomos në papunësinë afatgjatë, e cila është më e
theksuar për disa nëngrupe të caktuara të popullsisë se të tjerët. Më konkretisht, dhe duke u
fokusuar në mënyrë të veçantë tek të papunët afatgjatë, disa shtete anëtare të BE-së kanë
marrë gjatë kohëve të fundit masa të reja aktive. Për shembull, një vit më parë Portugalia ka
nisur një skemë mbështetëse prej 6 muajsh trajnime për të papunët afatgjatë më të vjetër se 30
vjeç.
Në Spanjë, një program kombëtar aktivizimi i cili ka filluar në fund të vitit 2014 po
ofron mbështetje financiare për të papunët afatgjatë, për 400.000 përfitues të parashikuar.
Finlanda ka filluar zbatimin e një reforme të mbështetjes për të papunët afatgjatë, duke
siguruar një pikë të vetme kontakti për të koordinuar më mirë shërbimet e punësimit,
përfitimet dhe shërbimet sociale për të papunët afatgjatë në nivel komunal.
Në Francë, plani kombëtar i veprimit kundër papunësisë afatgjatë të miratuar në vitin
2015 kombinon një përforcim të personalizuar dhe këshillim intensiv, me qëllim për të arritur
një numër prej 460.000 përfituesish në vitin 2017, dhe një ofertë në rritje të kontratave të
subvencionuara dhe trajnimit profesional dhe një skemë të re të trajnimit bazuar në punë për
punëtorët më të vjetër ose ata me kualifikime të ulëta, si dhe një qasje më të mirë në
mbështetje të kujdesit për fëmijët dhe të pastrehët.
Në Gjermani ekzistojnë dy programe për të luftuar papunësinë afatgjatë që fokusohen
në promovimin dhe kualifikimet për personat e papunë afatgjatë (të paktën 2 vjet) më të
vjetër se 35 vjeç, pa trajnim (përkatës) profesional dhe për personat që janë të papunë për më
shumë se 5 vjet. Programi ka filluar në tremujorin e parë të vitit 2015. Pjesëmarrja në
programe sociale në tregun e punës për ata që janë më të shkëputur nga tregu i punës ka për
qëllim përmirësimin e punësimit dhe nxitjen e pjesëmarrjes sociale për personat që janë të
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
84
papunë për më shumë se 4 vjet, që kanë probleme shëndetësore apo familje që marrin
përfitimet e papunësisë. Programi filloi në korrik të vitit 2015 dhe financimi do të jetë 450
milionë euro për 10.000 persona të papunë afatgjatë, deri në fund të vitit 2018.
Gjithashtu edhe Letonia ka zhvilluar një sërë aktivitetesh që kanë për qëllim
integrimin e tregut të punës për papunësinë afatgjatë. Të papunët afatgjatë do të kenë
mundësi të marrin konsultime individuale dhe grupore, duke përfshirë këshillimin për
karrierën, përshtatshmërinë për karrierë apo arsim në drejtime të caktuara, si dhe programe
motivuese për kërkimin e punës. Së fundi, në Suedi, puna dhe zhvillimi janë përqëndruar te
punëkërkuesit që kanë qenë jashtë tregut të punës për një kohë të gjatë. Për të ndihmuar të
papunët afatgjatë të kthehen në tregun e punës, qeveria ka vendosur të rrisë numrin e vendeve
të punës shtesë në kuadër të sistemit të mirëqenies (të kujdesit shëndetësor ose të sistemit
arsimor). Këto programe përfshijnë mbështetje të veçantë për punësimin në formën e një
subvencioni për punëdhënësit prej 85 për qind të kostos së pagave.
Gjithashtu në drejtim të përmirësimit të papunësisë afatgjatë, në tetor 2015,
Komisioni Evropian miratoi një propozim për një rekomandim të Këshillit për Integrimin e të
Papunëve afatgjatë në tregun e punës. Rekomandimi do të mbështesë procesin e reformave që
filloi me objektivat e Evropës 2020, veçanërisht duke kontribuar në objektivat e rritjes së
nivelit të punësimit dhe në reduktimin e varfërisë. Ajo ndjek gjithashtu edhe thirrjen nga
Këshilli për të zhvilluar propozime që do të ndihmojnë reduktimin e papunësisë afatgjatë dhe
përmirësim të përgjithshëm në efikasitetin e tregjeve të punës. Kjo do të sigurojë një bazë për
prioritizimin e gjetjes së punëve për të papunët afatgjatë, të cilët kanë qenë për një kohë të
gjatë të papunë në nivel kombëtar, duke bërë të mundur që të ndahen burimet e nevojshme,
duke përfshirë mbështetjen e fondeve të investimeve. Ajo synon të ofrojë një nxitje për
kapacitet më të madh administrativ, bashkëpunim më të mirë midis ofruesve të shërbimeve,
partneritet të fortë me sektorin privat dhe efikasitet të shpenzimeve publike.
3.6 Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë
Një nga rreziqet kryesore për të arritur normat e projektuara të rritjes është zgjatja
edhe më tej e rimëkëmbjes ekonomike në Eurozonë. Duke ditur që Maqedonia është një treg i
brendshëm i vogël dhe i kufizuar që është vështirë vetë të ruaj norma shumë të larta të rritjes
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
85
afatgjate, rimëkëmbja e ngadalshme e Eurozonës në krahasim me atë që ishte planifikuar
mund të çojë në nivel më të ulët të eksporteve, nivel të ulët të IHD, dhe rritje të ulët
ekonomike në krahasim me pritjet.
Duke pasur parasysh vendndodhjen e saj gjeografike dhe madhësinë e vendit, rritja e
IHD-ve, përmirësimi i lidhjeve ndërmjet firmave të huaja dhe furnizuesve lokalë, reduktimi i
importeve të energjisë, forcimi i konkurrencës dhe produktivitetit, dhe rritja e prodhimit
industrial do të jenë veçanërisht të rëndësishme për të rritur aftësinë ripërtëritëse të
ekonomisë së Maqedonisë ndaj ndikimit të rreziqeve të jashtme.
Një nga parakushtet kryesore për rritjen e konkurrueshmërisë së vendit dhe arritjen e
normave të larta të rritjes ekonomike është një infrastrukturë e mirë e transportit për të cilën,
janë planifikuar investime të mëdha publike. Edhe pse ekonomia maqedonase tregon
përmirësim të situatës së papunësisë, praëseprapë, niveli i saj është ende i lartë në krahasim
me vendet e tjera të Europës.
Shkalla e lartë e papunësisë është pengesa më e madhe për ekonominë e Maqedonisë.
Në të kaluarën janë ndërmarrë një sërë masash për të përmirësuar situatën dhe kanë dhënë
rezultat, prandaj qeveria do të vazhdojë të zbatojë politikat e punësimit, në mënyrë që të
stimulojë kërkesën në tregun e punës, drejtimin e kërkesës dhe ofertës së fuqisë punëtore
sipas nevojave, përmirësimin e ofertës së punës dhe reduktimin e ekonomisë gri.
Sipas Programit të Reformave ekonomike të Republikës së Maqedonisë, nga Ministria
e Financave në vitin 2015, pengesë për rritjen ekonomike dhe për agjendën e reformave
strukturore për periudhën e ardhshme afatmesme mund të jetë qasja e kapitalit për sektorin
privat, kryesisht për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, si faktorë të rëndësishëm të rritjes
ekonomike. Për këtë qëllim, qeveria do të vazhdojë të mbështesë sektorin privat sa u takon
projekteve të reja, vendeve të reja të punës, rritjes së likuiditetit dhe rritjes së eksporteve. Për
më tepër, Maqedonia përballet me nevojën për të përmirësuar dhe për të forcuar cilësinë e
arsimit të lartë që do të kontribuojë në zhvillimin e aftësive për nevojat e tregut të punës.
Ndër fushat kryesore të reformave janë:
Efikasiteti i tregut dhe mjedisi i biznesit: Aktivitetet ekonomike në Republikën e
Maqedonisë bazohen kryesisht në pronësi private në mënyrë të plotë në funksionimin e
ekonomisë së tregut mbi parimet e bashkëveprimit të lirë të ofertës dhe kërkesës. Procesi i
mëtejshëm i privatizimit mbulon liberalizimin e tregut në sektorin publik të ristrukturuar,
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
86
duke krijuar mundësi për shitje të mëtejshme të pjesëve të tyre të veçanta, duke përfshirë
shitjen e disa prej veprimtarive dhe Shitjen e aksioneve të shtetit ose të Sigurimit Pensional
dhe Invalidor.
Është në proces e sipër përgatitja e një ligji të ri për menaxhimin dhe përdorimin e kapitalit
shtetëror që rregullon privatizimin e kapitalit shtetëror.
Klima e biznesit: Sipas raportit të fundit të Bankës Botërore "Doing Business 2015",
Maqedonia është renditur në vendin e 30 nga 189 vende të botës dhe shënon përmirësim për
nivelin e një vendi në krahasim me vitin e kaluar. Maqedonia këtë vit paraqitet si lider në
rajon nisur nga kushtet e të bërit biznes. Vendi renditet përsëri midis vendeve që
përmirësohen vazhdimisht sa u përket kushteve për të bërë biznes dhe se vitin e kaluar ka
zbatuar reforma kyçe në disa fusha.
Në dhjetor 2014, qeveria miratoi një plan veprimi me masa për përmirësimin e
mëtejshëm të kushteve për të bërë biznes në vend.
Këshilli Kombëtar për Konkurrueshmërinë dhe Ndërmarrësi, i Republikës së
Maqedonisë do të vazhdojë të zbatojë në të ardhmen aktivitete për të ndërtuar dhe promovuar
dialog të qëndrueshëm tripalësh mes komunitetit të biznesit, akademisë dhe qeverisë në
procesin e krijimit dhe zbatimit të politikave.
Sipas konkluzioneve të Republikës së Maqedonisë prej dialogut të 16-të të Ministrave
të Ekonomisë dhe Financave të vendeve anëtare të BE-së, vendet kandidate, përfaqësuese të
Komisionit Evropian dhe BQE-ja, si dhe përfaqësuesve të bankave qendrore të vendeve
kandidate, Republika e Maqedonisë ka arritur reformat në vijim.
Zbatimi i Strategjisë Fiskale Afatmesme 2014-2016 është planifikuar edhe për të
mbrojtur ekzekutimin e shpenzimeve kapitale që ndihmojnë rritjen ekonomike duke
përgatitur masat e jashtëzakonshme fiskale për të kompensuar mungesat e papritura të të
ardhurave apo presioneve rreth shpenzimeve. Ai është i veshur me një qasje të kujdesshme
dhe selektive për lëshimin e garancive të shtetit.
Për të arritur konsolidimin e planifikuar fiskal dhe forcimin e përgjegjësisë buxhetore,
qeveria ka propozuar futjen e rregullave fiskale për kufizimin e dy objektivave kryesore
fiskale - deficitit buxhetor (në një nivel jo më të lartë se 3% të PBB-së) dhe borxhin publik
(në niveli jo më shumë se 60% të PBB-së).
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
87
Të vazhdojë me përmirësimin e strukturës së shpenzimeve në projektet e investimeve
prioritare në bazë të potencialit të tyre produktiv bazuar në analizat e kostos (cost-benefit);
rritjen e efikasitetit të shpenzimeve sociale.
Për sa u përket shpenzimeve të buxhetit të Republikës së Maqedonisë në periudhën e
ardhshme afatmesme është planifikuar që të shfaqet mbështetje e plotë e ekonomisë së
Maqedonisë përmes rritjes së investimeve në projektet e infrastrukturës dhe përmirësimit të
situatës ekonomike të grupeve të synuara të popullsisë (pensionistët dhe përfituesit e ndihmës
sociale).
Përmirësimi i planifikimit dhe i ekzekutimit afatmesëm të buxhetit, rritja e
transparencës fiskale duke siguruar informacion të detajuar mbi shpenzimet e planifikuara
dhe të realizuara kapitale, duke përfshirë edhe ndërmarrjet publike, në kuadër të ciklit të
buxhetit vjetor dhe strategjisë afatmesme; përputhja me standardet e kontabilitetit të BE-së,
veçanërisht ESA 2010 dhe vazhdimësia në dorëzimin e raporteve fiskale.
Përmirësimi i planifikimit fiskal është një proces i vazhdueshëm në të cilin Ministria e
Financave është e përkushtuar. Në mënyrë që të përmirësohet menaxhimi i financave publike
në pjesën e ekzekutimit të buxheteve të shfrytëzuesve të buxhetit, në vitin 2014 u përditësua
sistemi informativ i thesarit me një modul të ri për raportimin e detyrimeve mbi disavjeçare.
Përveç regjistrimit të angazhimeve disavjecare të raportuara kanë rëndësi të veçantë edhe
raportet, të cilat japin korniza fillestare për sa u përket angazhimeve në vitet në vijim në bazë
të të cilave Ministria e Financave dhe përdoruesit e buxhetit do të jetë në gjendje të zbatojnë
planifikim më të përshtatshëm të buxheteve për vitet e ardhshme.
Në vitin 2014, me mbështetjen e projektit IPA 2009 zbatohet një projekt për forcimin
e kapaciteteve të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe për formulimin e
politikave "Forcimi i Kapacitetit të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe
formulimin e politikave". Ky projekt ishte themeli për futjen e rregullave fiskale, për
përmirësimin e procesit buxhetor dhe për përgatitjet për klasifikimin e ri programor.
Aktivitetet për promovimin e menaxhimit të financave publike do të vazhdohen dhe
intensifikohen përmes projektit për ndërtimin e kapaciteteve të sektorit përgjegjës për
përgatitjen e buxhetit në nivelin e kapaciteteve në nivel qendror për përgatitjen e një politike
afat-mesme të financuar nga IPA TAIB 2011 dhe sipas rekomandimeve të përcaktuara në
Public Finance Review.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
88
Në periudhën e ardhshme, fokusi në reformat e financave publike do të vihet në
planifikimin dhe zhvillimin e skenarëve afatmesëm për të ardhurat publike dhe për të
përcaktuar hapësirën fiskale për të financuar politikat prioritare në mënyrë që të sigurohen
norma të larta të rritjes ekonomike. Në këtë drejtim, reformat pritet të pasohen nga avancimi i
legjislacionit në përputhje të plotë me legjislacionin e BE-së, duke forcuar disiplinën fiskale,
duke futur rregulla fiskale, duke lëvizur afatin kohor të procesit të buxhetit, duke futur e
klasifikimin e programit të shpenzimeve dhe raportimin mbi realizimin e buxhetit sipas ESA
2010.
Përmirësimi i punësimit të punëtorëve, me kualifikim më të mirë profesional dhe
arsim të lartë me nevojat e kërkesës së punës, targetimi më i mirë i politikave aktive në tregun
e punës dhe publikimi rregullisht i vlerësimeve të progresit janë gjithashtu një nga politikat e
rëndësishme makroekonomike në Republikën e Maqedonisë. Si rezultat i tyre, ka pasur një
përmirësim të vogël të gjendjes në tregun e punës, pra ulje të papunësisë dhe rritje të
punësimit dhe aktivitetit.
Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB-në reale, normën e inflacionit dhe normën e
papunësisë në Republikën e Maqedonisë (2013-2017).
2013 2014 2015 2016 2017
Norma e ndryshimit
PBB reale bazuar në çmimet e tregut 2,7 3,5 4,0 4,2 4,5
Ndryshimi i normës së inflacionit (CPI) -0,5 -1,8 1,0 0,2 0,0
Norma e papunësisë 29,0 28,0 27,0 25,9 24,8
Burimi: ESSH dhe llogaritje të Ministrisë së Financave.
Duke pasur parasysh faktin se rritja ekonomike, punësimi dhe konkurrenca varen
kryesisht nga ekzistenca e një fuqie punëtore të trajnuar, aktivitetet do të vazhdojnë, me
synimin për të lidhur më mirë arsimin profesional dhe të lartë me nevojat e kërkesës për fuqi
punëtore përmes projektit "Mbështetje për ndërtimin e aftësive dhe kompetencave".
Një nga komponentët më të rëndësishëm të projektit është modernizimi i arsimit
katërvjeçar profesional dhe trajnim, si vazhdimësi e projektit të financuar përmes fondeve
IPA, përmes të cilit u reformuan arsimi profesional dy dhe tre vjeçar.
Projekti do të financojë aktivitetet që synojnë ndërtimin e themeleve të një arsimimi
modern dhe efektiv dhe aftësimin profesional, që karakterizohen nga studentë që më pas
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
89
drejtohen drejt specializimit profesional, duke rritur rëndësinë e standardeve dhe të
programeve mësimore që lidhen me tregun e punës dhe përmirësimin e mekanizmave të
bashkëpunimit midis shkollave dhe industrisë. Këto ndryshime pritet të çojnë në
transformimin e APT-së nga një profesionist i ngushtë në një më të përgjithshëm dhe ndaj
arsimit të gjerë teknik që në fund do të rezultojnë në një rëndësi më të madhe në tregun e
punës dhe nsë hkëmbimin e aftësive, si dhe në rritjen e fleksibilitetit të studentëve të
diplomuar.
Këto aftësi më të përgjithshme do të kontribuojnë që studentët të jenë më të përshtatur
dhe më të përgatitur për t‘u përshtatur me mjedisin ekonomik, ndoshta edhe për të sjellë
rritjen e lëvizshmërisë së brendshme dhe të jashtme të nxënësve. Projekti do të zhvillojë një
propozim për konsolidimin e profileve ekzistuese në bazë të prioriteteve kombëtare për
zhvillim ekonomik dhe për nevojat e tregut të punës.
Do të zhvillohen më tej reformat për lehtësimin e procedurave të licencimit për
kompanitë e reja përmes përfundimit të shpejtë ―one-stop shop‖ për regjistrimin e biznesit
dhe krijimin e procedurave të shpejta dhe të lira të falimentimit. Do të bëhet edhe zbatimi i
strategjisë për inovacione, duke përfshirë funksionimin efektiv të Fondit të Inovacionit.
Po ashtu do të vazhdojnë masat e marra për të përmirësuar kanalin e kredisë bankare,
duke përfshirë inkurajimin dhe pastrimin e portofolit të kredive me probleme dhe progresit të
mëtejshëm për të zvogëluar rreziqet indirekte ndaj stabilitetit financiar, duke nxitur
përdorimin e monedhës vendase.
Të gjitha këto reforma synojnë përmirësimin e gjendjes ekonomike në Republikën e
Maqedonisë, duke tentuar të arrihet një stabilitet makroekonomik përmes krijimit të vendeve
të reja të punës, gjë që do të çojë si pasoj çojë në uljen e normës së papunësisë, në rritjen e
cilësisë së fuqisë punëtore dhe në rritje të qëndrueshme ekonomike.
3.7 Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë
Të dhënat e Fondit Monetar Ndërkombëtar tregojnë për një rënie ekonomike prej -0.6%
në vitin 2009, krahasuar me rritjen ekonomike prej 2.8% në vitin paraprak, si pasojë e krizës
ekonomike globale. Rënie më të theksuar ka patur në Evropën Qendrore dhe Juglindore (-
6.0%) dhe më pas në ekonomitë e zhvilluara dhe në Unionin Evropian (-3.4%). Ndërsa gjatë
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
90
tremujorit të katërt të vitit 2009 filluan të shihen shenja pozitive të rritjes globale me një
reagim më të fuqishëm në rajonet aziatike.
Rritja e fuqishme vazhdoi edhe në vitin 2010, veçanërisht në gjysmën e parë të vitit, e
udhëhequr përsëri nga Azia, por edhe me një rritje të dukshme në Amerikën Latine, Afrikën e
Veriut, Afrikën Sub-Sahariane, Evropën Qendrore dhe Juglindore (Jo UE)&CIS. Në
përgjithësi, në vitin 2010, ekonomia globale është vlerësuar të ketë rritje me një ritëm të
shpejtë prej 4.8%. Megjithatë, vlerësimet për rritje në gjysmën e dytë të vitit 2010 shënojnë
një ngadalësim të aktivitetit ekonomik. FMN-ja vlerëson një përmirësim të vazhdueshëm
edhe pse të ngadalshëm në vitin 2011, me një rritje prej 4.2%. Megjithatë, risku i krizës
vazhdon të mbizotërojë për shkak të tregut të brishtë të punës (ende papunësi e lartë me gjithë
rritjen ekonomike), nivele të larta të borxhit publik dhe të atij familjar, si dhe vështirësi të
vazhdueshme në pasqyrat e sektorit financiar.16
Për të kuptuar në mënyrë sa më adekuate vështirësitë që ka pësuar tregu i punës
shkaktuar nga kriza, është e nevojshme të shqyrtohen trendet e disa treguesve, duke përfshirë
papunësinë, punësimin dhe varfërinë te punëtorët dhe familjet e tyre. Në çdo recesion, por
veçanërisht në një tkurrje ekonomike aq të ashpër, të thellë si kjo e tanishmja, punëtorët
lëvizin si brenda dhe jashtë punësimit, disa vullnetarisht dhe shumë të tjerë në mënyrë jo
vullnetare. Prandaj, ndryshimet absolute të papunësisë dhe punësimit vullnetar të paraqitura
nga FMN-ja përfaqësojnë rezultatet e fundit të lëvizjeve të mëdha të punës.
Për më tepër, në shumë vende në zhvillim, veçanërisht në ato që kanë kaluar një
zhvendosje nga prodhimi rural bujqësor në ekonomi industriale dhe të orientuara në
shërbime, të tilla që flukset e tregut të punës kanë të ngjarë të rezultojnë me një rritje të
punësimit vullnetar.
Përderisa kriza ekonomike globale shkaktoi ulje në ekonomitë e shumë vendeve të botës,
punësimi global ka vazhduar të rritet përgjatë krizës, por me një rritje më të vogël se gjysma e
16 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO,
Geneva, 2011.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
91
normës së punësimit përpara krizës. Punësimi u zvogëlua ndjeshëm në vitin 2009 në
Ekonomitë e Zhvilluara dhe në rajonet e Unionit Evropian (-2.2%), në Evropën Qendrore dhe
Juglindore (Jo UE)&CIS (-0.9%), por punësimi total ka vazhduar të rritet në të gjitha rajonet
e tjera gjatë kësaj periudhe.
Ndërsa punësimi global ka vazhduar të rritet, norma e forcës punëtore shënoi rënie
simbolike nga 61.7% që ishte në vitin 2007, në 61.2% në vitin 2009. Në ekonomitë e
zhvilluara dhe rajonet e Unionit Evropian norma e forcës punëtore është ulur nga 57.1% , që
ishte në vitin 2007, në 55.5% në vitin 2009, me një rënie të mëtejshme në 54.7% në vitin
2010.
Edhe pse ekonomia globale shënoi një rritje gjatë vitit 2010, tregjet e punës treguan
shenja të vogla përmirësimi. Numri i të papunëve në vitin 2010 arrin në 205 milionë, një
numër i pandryshuar nga viti paraprak, që do të thotë 27.6 milionë më i lartë se në vitin 2007.
Norma globale e papunësisë qëndroi në 6.2% në vitin 2010, kundrejt 6.3% në vitin 2009, një
normë ende mbi atë të vitit 2007 (5.6%).
Përmirësimi në rritjen ekonomike globale nuk ka sjellë një përmirësim paralel edhe në
punësim. Norma e punësimit në vitin 2010 vlerësohet 61.1%, një ulje e vogël nga viti 2009 e
cila ishte 61.2% dhe 61.7% në vitin 2007.17
Në figurën e mëposhtme pasqyrohen trendet globale të papunësisë në periudhën 2000 –
2010.
17 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO,
Geneva, 2011.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
92
Figura 8: Trendet globale të papunësisë (2000-2010).
Burimi: ILO, Trends Econometric Models, October 2010.
Evolucioni i vlerësimit të papunësisë botërore në vitin 2009, prej janarit, është përshkruar
në figurën e mësipërme, duke treguar nivelin e papunësisë globale dhe ndryshimet në
krahasim me vitin 2007. Përveç vlerësimeve të rritjes ekonomike për vitin 2009, të bërë nga
FMN-ja, vlerësimet e papunësisë globale pasqyrojnë ndikimin e ndërhyrjes publike për t'iu
kundërvënë krizës ekonomike dhe kufizimin e ndikimit negativ në tregjet e punës. Për
shembull, humbjet e punës janë zbutur nga stimulimi i kërkesës së punës, nga masat e
mbajtjes së punësimit dhe rritjes së punësimit me kohë të pjesshme (part-time), veçanërisht
në ekonomitë e zhvilluara.
Midis vitit 2008 dhe 2009, rritje e madhe në normat e papunësisë sipas rajonit ka ndodhur
në vendet e zhvilluara dhe në vendet e Unionit Evropian, ku pati një rritje prej 2,3 %, në
Evropën Qendrore dhe Juglindore (jo-UE) & CIS 2,0 %, në Amerikën Latine dhe në Karaibe
1,2 %. Po kështu, këto tri rajone llogariten për më shumë se dy të tretat e rritjes së numrit
botëror të të papunëve në vitin 2009. Rajonet e tjera patën një rritje më të kufizuar në normat
e papunësisë (0,5 % ose më pak).18
18 International Labour Office, Global Employment Trends, ILO, Geneva, January 2010.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
93
Në vitin 2010, në Ekonomitë e zhvilluara dhe UE, norma e papunësisë vazhdoi të rritet
me 0.4%, duke arritur në 8.8% ndërsa në Europën Qendrore dhe Juglindore &CIS dhe Azinë
Lindore, ajo shënoi ulje. Në bazë të vlerësimeve makroekonomike, norma globale e
papunësisë është vlerësuar 6.1% në vitin 2011, që korrespondon me papunësinë globale 203.3
milionë, gjë që tregon një përmirësim të vogël nga viti 2010.19
Në vijim jepet figura për të parë dallimin midis normës së papunësisë në periudhën
kohore prej vitit 2005 deri në vitin 2015.
Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale (2005-2015).
Burimi: ILO calculations based on ILO Research Departament’s Trends Econometric Models, November 2015.
Dobësimi ekonomik ka shkaktuar një rritje të mëtejshme të papunësisë globale. Në vitin
2015, numri i të papunëve arriti në 197.1 milionë që do të thotë afër 1 milion më shumë se
një vit më parë dhe mbi 27 milionë më i lartë se në nivelet e para krizës. Kjo rritje në numrin
e punëkërkuesve në vitin 2015 ka ndodhur kryesisht në vendet e pazhvilluara dhe në ato në
zhvillim. E ardhmja e punësimit në disa prej këtyre vendeve, sidomos ato në Amerikën
19 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO,
Geneva, 2011
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
94
Latine, e disa vende aziatike (sidomos Kina) dhe te një numër i eksportuesve të naftës në
shtetet arabe, është përkeqësuar në muajt e fundit të vitit 2015.
Në shumicën e ekonomive të zhvilluara, në vitin 2015 u shënua një rritje më e lartë nga sa
u parashikua, sidomos në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende të Evropës Qendrore dhe
Veriore. Megjithatë, pavarësisht përmirësimeve të fundit, shkalla e papunësisë mbetet e lartë
në Evropën Jugore.
Shkalla e papunësisë për ekonomitë e zhvilluara si një grup, i cili përbën gati një të
katërtën e papunësisë globale, ka rënë nga 7.1 në 6.7 për qind në mes të 2014 dhe 2015. Kjo
prirje në rënie në normën e papunësisë ka qenë e nxitur nga përmirësimet në rajonin e Veriut,
Jugut dhe Evropës Perëndimore (nga 10.7 për qind në 10.1 për qind, me reduktime të
rëndësishme në Gjermani dhe Itali), dhe në Shtetet e Bashkuara (nga 6.3 për qind në 5.3 për
qind). Ndërkohë, rritja e papunësisë në ekonomitë në zhvillim ka qenë nga 5.5 përqind në
vitin 2014 në 5.6 për qind në vitin 2015.
Sipas World Economic Outlook (WEO) 2016, rritja globale llogaritet në 3.1 për qind në
vitin 2015 duke reflektuar një ngadalësim të mëtejshëm në tregjet në zhvillim dhe një
rimëkëmbje të dobët në vendet e zhvilluara. Ajo është parashikuar në 3.4 për qind për vitin
2016, si një e tërë, një normë pak më e lartë sesa në vitin 2015. Në krahasim me vitin e
kaluar, rritja në ekonomitë e zhvilluara pritet të rritet pak, ndërkohë që parashikohet të ulet në
vendet në zhvillim. Në ekonomitë e zhvilluara, rimëkëmbja modeste që filloi në vitin 2014
parashikohet të forcohet më tej. Rritja në ekonomitë e zhvilluara në gjysmën e parë të vitit
2015 ka mbetur modeste. Ngadalësimi dhe ribalancimi i ekonomisë kineze, çmimet më të
ulëta të mallrave, si dhe tensionet në disa ekonomi të mëdha në zhvillim do të vazhdojnë të
peshojnë mbi perspektivat e rritjes në vitin 2016. WEO parashikon një përmirësim gradual në
normat e rritjes në vendet aktualisht në ankth ekonomik, sidomos në Brazil, Rusi, dhe në disa
vende në Lindjen e Mesme.
Për shumicën e tregjeve të ekonomive në zhvillim, kushtet e jashtme po bëhen më të
vështira. Paqëndrueshmëria e tregjeve financiare u rrit ndjeshëm gjatë verës, me rënien e
çmimeve të mallrave plotësuese dhe me presionin në rënie të shumë monedhave në
ekonomitë e vendeve në zhvillim.
Ekonomia globale po tregon shenja të reja të dobësie, norma e rritjes prej 3.1 për qind në
vitin 2015 është më shumë se gjysmë pikë përqindje më pak nga sa ishte parashikuar një vit
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
95
më parë. Nëse përgjigjet e tanishme të politikës qëndrojnë, pritet dobësim i vazhdueshëm
ekonomik, duke paraqitur sfida të rëndësishme për ndërmarrjet dhe punëtorët. Në të vërtetë,
gjatë dy viteve të ardhshme, ekonomia botërore është parashikuar të rritet me vetëm rreth 3
për qind, shifër që është në mënyrë të konsiderueshme më e ulët se para fillimit të krizës
globale.
Ngadalësimi i vazhdueshëm në rritjen ekonomike po nxitet nga dobësitë në vendet e
pazhvilluara dhe ato në zhvillim. Kina po përballet me një ngadalësim të theksuar. Kjo, e
kombinuar me faktorë të tjerë, ka kontribuar në një rënie të madhe në çmimet e mallrave,
veçanërisht tek ato që lidhen me energjinë. Kjo situatë, nga ana tjetër, ka prekur ekonomitë e
mëdha në zhvillim dhe eksportuese të mallrave, të tilla si Brazili dhe Federata Ruse, të cilat
kanë hyrë në një periudhë recesioni.
Përfitimet që rrjedhin për importuesit e mallrave neto kanë qenë të pamjaftueshme për të
kompensuar rënien e ndikimit të eksportuesve. Një tjetër shenjë e dobësisë ekonomike është
fakti se tregtia globale, e cila zgjerohej zakonisht dy herë më shpejt se ekonomina globale,
tani është më e ulët se sa rritja globale. (ILO 2015)
Figura në vijim na jep pasqyrën e PBB-së dhe volumin e tregtisë në nivel botëror.
Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë (2007 – 2015).
Burimi: World Economic Outlook , October 2015.
Ndërsa nga ana tjetër, inflacioni total ka rënë në vendet e zhvilluara, kryesisht duke
reflektuar rënien në çmimet e naftës dhe të mallrave të tjera. Inflacioni bazë ka mbetur më i
qëndrueshëm, por në përgjithësi është nën objektivat e inflacionit të bankave qendrore.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
96
Në ekonomitë e vendeve në zhvillim, çmimet më të ulëta të mallrave plotësuese kanë
kontribuar në uljen e inflacionit, por zhvlerësimi i monedhës në mënyrë të konsiderueshme ka
çuar në kompensime të përmbysura në disa ekonomi.
Figura 11: Inflacioni total në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim (2005 –
2015).
Burimi: World Economic Outlook, October 2015.
3.7.1 Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim
Pas një reagimi të fortë në pothuajse 7½ përqind pas krizës financiare globale, rritja reale
e PBB-së në ekonomitë e vendeve në zhvillim ka rënë nga rreth 6.3 për qind në vitin 2011
në 4.6 për qind në vitin 2014.
Në vitin 2015, ajo është parashikuar të bjerë më tej në 4 për qind. Me këtë rënie, rritja
për të gjithë grupin në vitin 2014 ishte rreth 1 pikë përqindje nën rritjen mesatare të
regjistruar gjatë 1995-2007.
Devijime më të mëdha ka patur në ekonomitë e vendeve në zhvillim dhe kjo ka rezultuar
nga bllokimi dhe ndryshimi në politikat strukturore.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
97
Figura 12: Rritja e PBB-së në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim (2010 –
2015).
Burimi: World Economic Outllok, October 2015
Megjithatë, luhatja në rritjen ekonomike varet nga një numër faktorësh, siç janë
nivelet fillestare të zhvillimit financiar, politika fiskale dhe kursi i këmbimit. Në mënyrë
tipike, eksportuesit me normë më fleksibile të këmbimit kanë përjetuar reduktime të vogla
në rritje në 2011-2014, të cilat ishin gjithashtu edhe për ekonomitë e tjera në zhvillim.
Rritja në tregjet e reja dhe në zhvillim të Evropës është parashikuar të rritet në
mënyrë modeste në 3.0 për qind në 2015-2016. Rajoni ka përfituar nga çmimet më të ulëta të
naftës dhe nga rimëkëmbja graduale në zonën e euros, por është prekur edhe nga tkurrja në
Rusi dhe nga ndikimi i borxhit ende të lartë të korporatave në investime.
Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim
(1997- 2015).
1997-
06
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Ekonomitë
e zhvilluara
2.8 2.8 0.2 -3.4 3.1 1.7 1.2 1.1 1.8 2.0
Eurozona 2.3 3.0 0.5 -4.6 2.0 1.6 -0.8 -0.3 0.9 1.5
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
98
Evropa në
zhvillim
4.1 5.5 3.1 -3.0 4.8 5.4 1.3 2.9 2.8 3.0
Shqipë ria 5.1 5.9 7.5 3.4 3.7 2.5 1.6 1.4 1.9 2.7
Bosnja dhe
Hercegovina
7.8 6.0 5.6 -2.7 0.8 1.0 -1.2 2.5 1.1 2.0
Bullgaria 3.5 6.9 5.8 -5.0 0.7 2.0 0.5 1.1 1.7 1.7
Kroacia 3.8 5.2 2.1 -7.4 -1.7 -0.3 -2.2 -1.1 -0.4 0.8
Hungaria 4.0 0.5 0.9 -6.6 0.8 1.8 -1.5 1.5 3.6 3.0
Kosova
8.3 4.5 3.6 3.3 4.4 2.8 3.4 2.7 3.2
Maqedonia 2.9 6.5 5.5 -0.4 3.4 2.3 -0.5 2.7 3.8 3.2
Mali i Zi
10.7 6.9 -5.7 2.5 3.2 -2.5 3.3 1.5 3.2
Polonia 4.2 7.2 3.9 2.6 3.7 4.8 1.8 1.7 3.4 3.5
Rumania 2.7 6.9 8.5 -7.1 -0.8 1.1 0.6 3.4 2.8 3.4
Serbia
5.9 5.4 -3.1 0.6 1.4 -1.0 2.6 -1.8 0.5
Turqia 4.3 4.7 0.7 -4.8 9.2 8.8 2.1 4.2 2.9 3.0
Burimi: World Economic Outlook, IMF Aprill 2016.
Rritja mbetet relativisht e fuqishme në Evropën Qendrore dhe Lindore, me Hungarinë
dhe Poloninë në rritje me ritme prej 3 për qind ose më të larta në vitin 2015, por të dobët në
Evropën Juglindore (me përjashtim të Rumanisë), me një rritje në Bullgari, Kroaci dhe Serbi
nën 2 për qind.
Reformat strukturore që synojnë inkurajimin dhe rishpërndarjen jo vetëm do të
mbështesin përshtatjen më të shpejtë, por edhe produktivitet më të lartë nëpërmjet rritjes së
reformave të alokimit eficient, të cilat kanë për qëllim forcimin e konkurrencës dhe do të
nxisin fleksibilitet më të lartë dhe rritje afatgjatë.
Në zonën e euros, inflacioni total është parashikuar të jetë 0.2 për qind në vitin 2015,
pak më e ulët se sa në vitin 2014. Pas një rritjeje negative në dhjetor tëvitit 2014, e cila mbeti
deri gjatë tremujorit të parë të vitit 2015, inflacioni u rrit në tremujorin e dytë të vitit 2015,
duke reflektuar një rimëkëmbje modeste në aktivitetin ekonomik, kthimin e pjesshëm në
çmimet e naftës, dhe ndikimin e zhvlerësimit të euros.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
99
Inflacioni total është parashikuar të rritet me 1 për qind në vitin 2016, por pritet të mbetet i
ulët në terma afatmesme.
Disa tregje në zhvillim vlerësojnë se do të përjetojnë inflacion total shumë më poshtë
objektivit në vitin 2015, me rritje modeste në vitin 2016. Këto përfshijnë në veçanti një
numër të vendeve të vogla evropiane, monedhat e të cilave janë të lidhura ngushtë me euron.
Tabela 10: Norma e inflacionit në Eurozonë (1997 - 2015).
1997-
06
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Ekonomitë
e zhvilluara
2.0 2.2 3.4 0.2 1.5 2.7 2.0 1.4 1.4 0.3
Eurozona 2.0 2.2 3.3 0.3 1.6 2.7 2.5 1.3 0.4 0.2
Burimi: World Economic Outlook, IMF Aprill 2016.
3.7.2 Papunësia në Eurozonë
Eurozona vuan si nga kërkesa agregate e mangët, ashtu edhe nga problemet themelore
nga ana e ofertës në tregjet e punës, tregjet e produkteve, në profesionet dhe në tregjet
financiare. Në shumë vende (Franca, Finlanda, Belgjika dhe Austria janë shembuj të qartë),
pjesa e shpenzimeve publike në PBB është aq e lartë, saqë edhe sistemet e taksave të
mirëprojektuara në mënyrë të pashmangshme përfundojnë shumë deformuese. Hysteresis20
ndoshta gjithashtu kontribuoi në dobësitë e anës së ofertës (shih Blanchard et al. (2015)).
Kapaciteti i tepërt zvogëlon formimin e kapitalit dhe prodhimin e ardhshëm potencial.
20 Në ekonomi, hysteresis i referohet mundësisë që periudha e papunësisë së lartë ka tendencë për të rritur
shkallën e papunësisë nën të cilën inflacioni fillon të përshpejtohet, zakonisht duke iu referuar normës natyrore
të papunësisë. Termi është i bazuar në fenomenin fizik në materialet magnetike.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
100
Papunësia e vazhdueshme, sidomos papunësia afatgjatë, ndikon negativisht në kapitalin
njerëzor, pra në aftësinë për punë dhe në qëndrimin ndaj punës.
Natyrisht, prania e hysteresis në tregun e punës nuk do të thotë se kjo është nga stimuli i
kërkesës. Nëse hysteresis nuk është për shkak të shkatërrimit të kapitalit njerëzor të shkaktuar
nga papunësia afatgjatë, por nga privimi i të drejtave të të papunëve dhe punëtorëve joaktivë
nga pjesëmarrja efektive në bisedime mbi pagat dhe kushtet e tjera të punës (modeli i
brendshëm, i huaj i diskutuar nga Gali (2015)), atëherë një sulm direkt mbi barrierat e bëra
nëpërmjet konkurrencës efektive mund të eliminojnë problemin.
Kjo mund të përfshijë legjislacionin e dobët të fuqisë së sindikatave, që kufizon
kapacitetin e punëdhënësve dhe të punëtorëve të sindikatës për të negociuar kushtet e
punësimit që janë të detyrueshme jo vetëm për ata që negociojnë marrëveshjen, por edhe për
të gjithë punëtorët e tjerë dhe punëdhënësit aktivë në tregun e punës.
Kërkesa agregate e mangët është rezultat i një sërë faktorësh. Në radhë të pare, shkak
është vazhdimi i leverixhit të tepërt në sektorin publik në shumicën e shteteve anëtare të
Eurozonës, në sektorin bankar pothuajse kudo dhe në një numër të konsiderueshëm vendesh
edhe në sektorin e amvisërisë. Spanja, Portugalia dhe Irlanda kanë leverixh të tepërt në të
gjithë sektorët kryesorë. Leverixhi i lartë redukton kërkesën e brendshme dhe zvogëlon
interesin (ndjeshmërinë e kërkesës aggregate). Faktori i dytë është se norma neutrale reale e
interesit (norma reale e interesit pa rrezik afatshkurtër që do të barazojë kërkesën dhe ofertën
agregate në punësim të plotë) është negative. (Buiter 2015)
Tabela 11. Tregu i punës në Eurozonë në periudhën kohore 2000-2016.
Tregu i punës në Eurozonë (2000-2016)
2000-07 2008-13 2014 2015 2016
Norma e pjesëmarrjes së
forcës punëtore
55.8 56.8 56.6 56.5 56.4
Norma e papunësisë 8.6 10.0 11.6 10.9 10.7
Rritja e punësimit 1.3 -0.5 0.3 0.6 0.2
Rritja e produktivitetit 1.0 0.3 0.4 0.9 1.4
Burimi: ILO Calculations based on ILO Research Department’s Trends Econometric Models, November 2015.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
101
Nga tabela e tregut të punës për Eurozonën shohim që kemi një rritje shumë të ulët të
pjesëmarrjes së forcës punëtore në tregun e punës gjatë kësaj periudhe: nga 55.8% në
periudhën 2000-2007 në 56.5% në vitin 2015, duke vlerësuar një ulje në vitin 2016. Norma e
papunësisë shënon një rritje të theksuar nga 8.6% në periudhën 2000-2007 në 11.6% në vitin
2014, duke shënuar një ulje të vogël në vitin 2015 dhe 2016. Ndërsa punësimi dhe
produktiviteti shënojnë ulje nga ana tjetër.
3.8 Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura
nga EQL
Ekonomia e Evropës Juglindore u rimëkëmb nga recesioni i vitit 2012, dhe
mesatarisht u rrit me 2% në vitin 2013. Kërkesa e jashtme për eksportet e shteteve të EJL,
veçanërisht nga shtetet e BE-së, ka qenë shtysa kryesore e rimëkëmbjes. Nga tabela shohim
që Republika e Maqedonisë ka realizuar një normë më të lartë të rritjes ekonomike në
krahasim me vendet e tjera të rajonit, duke arritur një normë rritjeje prej 3, 7% në vitin 2014.
Në tabelën e mëposhtme bëhet një krahasim i Republikës së Maqedonisë me disa vende të
përzgjedhura të EQL për indikatorët e selektuar makroekonomikë për periudhën 2012 -2014:
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
102
Tabela 12: Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL.
Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL
Rritja reale e PBB
Norma e
inflacionit (CPI)
Norma e papunësisë
Llogaria rrjedhëse e
bilancit të pagesave
(% e PBB-së)
2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014
Shqipëria 1,6 1,4 2,1 2,0 1,9 1,6 13,4 15,6 14 -10,2 -10,7 -13,2
Maqedonia -0,4 2,6 3,7 3,2 2,7 -0,1 31 29 28,4 -3,1 -1,8 -1,4
Bosnja dhe Hercegovina -1,2 2,5 0,8 2,0 -0,09 -0,9 28 27,5 27,5 -8,9 -5,8 -7,6
Kroacia -2,2 -0,9 -0,4 3,4 2,1 -0,2 15,2 16,9 17,1 -0,4 1,2 0,6
Sllovenia -2,6 -0,9 2,6 2,5 1,7 0,2 8,9 10,1 9,7 2,6 5,6 5,8
Burimi: International Monetary Found, World Economic Outllok Database, October 2015, World Bank, October, 2015, http://dataworldbank.org.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
103
Rimëkëmbja nga eksportet si dhe kërkesa e brendshme e ulët kanë çuar në ngushtim
të konsiderueshëm të disbalancave të llogarive korrente të jashtme në të gjitha shtetet. Rritja e
eksporteve dhe ulja e importeve ka kontribuar në uljen e deficiteve tregtare të shteteve të EJL
për 4,9% të PBB-së dhe në deficite të llogarive korrente në 3,5% të PBB-së në vitin 2013.
Papunësia ka qëndruar në nivele të larta në EJL, duke shënuar një nivel mesatar prej
24,2% në vitin 2013.
Inflacioni ka rënë në mënyrë të ndjeshme në të gjitha vendet e EJL në vitin 2013, i cili
në disa shtete është kthyer në deflacion. Shtetet të cilat i kanë të stabilizuara monedhat e tyre
me euron kanë shënuar inflacion më të ulët sesa Serbia dhe Shqipëria me fleksibilitet të plotë
të politikave monetare. Presionet në rrënie të çmimeve vijuan në pjesën më të madhe të
shteteve në fillim të vitit 2014.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
104
IV.VLERËSIMI EKONOMETRIK I HULUMTIMIT
4.1 Zgjedhja e variablave të modelit dhe metodologjia
Përpara se të raportojmë rezultatet e vlerësimit, është e nevojshme të sqarojmë disa
çështje që lidhen me variablat e përfshira në këtë regresion. Zgjedhja e variablave është
bazuar në analizën e kapitullit të rishqyrtimit teorik, në lidhje me marrëdhënien që ekziston
midis inflacionit dhe rritjes ekonomike me papunësinë.
Detajet e lidhjes ndërmjet këtyre variablave në këtë çështje trajtohen duke u bazuar në të
dhënat që janë siguruar nga burimet zyrtare të informacionit të Bankës Qëndrore të
Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror Statistikor për një periudhë gjashtëmbëdhjetë
vjeçare (1998 – 2013) në Republikën e Maqedonisë.
Bazuar në literaturën dhe objektivat e këtij studimi, modeli i regresionit është
specifikuar si më poshtë:
𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 = ʄ (𝐼𝑁𝐹,𝐺𝐷𝑃,𝐸𝑋𝑃, 𝐼𝑀𝑃, 𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇)
𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝐼𝑁𝐹 + 𝛽2𝐺𝐷𝑃+ 𝛽3𝐸𝑋𝑃 + 𝛽5𝐼𝑀𝑃 + 𝛽6𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇+ 𝜀𝑡
Ku,
𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 = Norma e papunësisë
𝐼𝑁𝐹 = Norma e inflacionit
𝐺𝐷𝑃 = Produkti i brendshëm bruto
EXP = Vëllimi i eksportit
IMP = Vëllimi i importit
INTEREST = Norma reale e interesit
Pra, modeli është ndërtuar duke marrë normën e papunësisë si variabël të varur,
ndërsa si variabla të pavarura, ndikimi i të cilave shprehet ndaj normës së papunësisë janë
marrë norma e inflacionit, PBB, Eksporti, Importi dhe Norma reale e interesit.
Gjatë kësaj analize janë përdorur 64 vëzhgime, duke përfshirë periudhën kohore
(1998 – 2013) në Republikën e Maqedonisë. Të dhënat e përfshira në model janë të dhëna
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
105
tremujore, të marra nga Banka Qendrore e Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror
Statistikor të Republikës së Maqedonisë.
Norma e inflacionit e matur nga indeksi i çmimeve të konsumit përfaqëson
ndryshimin vjetor në përqindje të kostos së një shporte fikse mallrash e shërbimesh të një
familjeje tipike, për periudhën korrente krahasuar me një periudhë tjetër e konsideruar si
periudha bazë. Të dhënat mbi normën e rritjes vjetore në përqindje të PBB-së janë të
shprehura me çmimet e tregut, bazuar në monedhën vendase.
Produkti i Brendshem Bruto (PBB) është një tregues i vlerës së tregut të të gjitha të
mirave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një shtet. PBB përfshin gjithë
prodhimet dhe shërbimet aktuale të destinuara për treg, si dhe ato të prodhuara për konsum
për vete nga të gjitha njësitë rezidente që veprojnë në territorin e një shteti. Ai gjithashtu
përfshin taksat mbi produktet, përfshirë taksën e vlerës së shtuar dhe taksat doganore, duke
zbritur subvencionet mbi produktet dhe importet. Papunësia i referohet pjesës së fuqisë
punëtore që është e papunë, por në gjendje për të kërkuar punë.
Eksporti në ekonomi nënkupton transportimin e të mirave ose materialeve nga një
vend në një tjetër në mënyrë legjitime, sipas rregullave dhe standardeve të vendeve
pjesëmarrëse në një shkërmbim mallrash ose të mirash. Eksportimi i mallrave bëhet drejt
konsumatorëve të huaj në një shtet tjetër nga shteti prodhues i atyre mallrave, ndërsa
importi në ekonomi njihet si transportim (hyrje) e të mirave, produkteve nga një vend në një
vend tjetër në mënyrë legjitime dhe sipas politikës ekonomike të përcaktuar nga vendet
pjesëmarrëse në tregti.
Në vijim janë paraqitur hipotezat për shenjat e variablave shpjeguese:
Inflacioni, siç thuhet nga kurba e Philips-it, është e lidhur negativisht me papunësinë.
Kjo do të thotë se, në qoftë se kërkesa për punë rritet për shkak të një zgjerimi
monetar ekspansionist, shkalla e papunësisë do të ulet duke shkaktuar që raporti paga
- çmime të rritet. Kështu, do të krijohet një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë.
Bazuar në ligjin e Okun-it, do të presim që koeficienti i Okun-it të jetë negativ, në
mënyrë të tillë që rritja e shpejtë e prodhimit të shoqërohet me një ulje në normën e
papunësisë dhe rritja e ngadalshme ekonomike apo negative të shoqërohet me normë
të lartë të papunësisë (Knotek, 2007).
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
106
Eksportet dhe rritja ekonomike janë ndër materialet më gjerësisht të hulumtuara nga
akademikët dhe politikëbërësit. Ky interes i thellë shtrihet në analizën e fitimit nga
promovimi i eksportit në biznes. Shumica e hetimeve dhe e teorive thjesht bëjnë
supozimin e nënkuptuar që industria e orientuar drejt eksportit luan rol të rëndësishëm
në rritjen ekonomike dhe në mirëqenien kombëtare. Nëse sektori i eksportit nuk ka
ndikim në shumë aspekte ekonomike të një kombi, duke përfshirë tregun e punës, ai
duhet të ketë një ndikim pozitiv mbi papunësinë. (Abdullah, 2006)
Studime të ndryshme analizojnë ndikimin e globalizimit dhe rritjes së tregtisë
ndërkombëtare në ekonomi. Kim (2011) ka bërë një studim për të ofruar një dëshmi
empirike nëse tregtia ndërkombëtare ka ndonjë ndikim domethënës mbi papunësinë
agregate në prani të institucioneve të tregut të punës. Duke përdorur të dhënat për
njëzet vendet e OECD-së për periudhën kohore (1961-2008), rezulton që vetëm
importet rrisin papunësinë totale në një ekonomi.
Nga teoria ekonomike dimë që normat e interesit janë me të vërtetë kostoja me të
cilën bizneset dhe konsumatorët financojnë shpenzimet e tyre. Kur normat e interesit
janë të larta, huamarrja bëhet më e kushtueshme, dhe kështu bizneset dhe
konsumatorët kanë nxitje për të hequr dorë nga konsumi aktual. Rriten kursimet,
zvogëlohet konsumi dhe grumbullimi i papritur i inventarit. Për këtë arsye, firmat
reduktojnë prodhimin, kështu që zvogëlohet prodhimi i përgjithshëm. Me uljen e
prodhimit, papunësia do të jetë gjithnjë në rritje, kështu që banka qendrore do të
reduktojë normën e interesit për të përmirësuar situatën dhe për të rritur konsumin dhe
prodhimin. Një kanal shumë më tepër konvencional për efektin e normës reale të
interesit në normën natyrore është nëpërmjet akumulimit të kapitalit. Normat reale të
interesit ndikojnë koston e kapitalit; kostoja e kapitalit ndikon në akumulimin e
kapitalit; stoku i kapitalit ndikon në kërkesën për punë; kërkesa për punë ndikon te
papunësia. Prandaj është me rëndësi që politika monetare të jetë në gjendje të ndikojë
te normat reale të interesit për një periudhë të gjatë kohore. (Blanchard 2003)
4.2 Ndërtimi i modelit ekonometrik për të shpjeguar ndikimin e inflacionit
dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
107
Për të shpjeguar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e
Republikës së Maqedonisë për periudhën kohore 1998 -2013, është ndërtuar një model i
regresionit të shumëfishtë, duke përdorur të dhëna në seri kohore për këtë periudhë.
Tabela 13: T- testi për rëndësinë statistikore të modelit.
Seritë kohore Gabimet standarde
(St. Error) T- testi
(T- statistics) Alfa e vëzhguar
(P- values )
CONSTANT 2.260079 23.48261 0,0000
INF 0.075382 -4.290981 0,0001
GDP 0.700980 -8.156846 0,0000
EXP 0.001850 -5.575549 0,0000
IMP 0.001648 7.024792 0,0000
INTEREST 0.070795 4.810302 0,0000
Burimi: Përllogaritje të autorit.
Më sipër, kemi paraqitur T-testin e regresionit të shumëfishtë linear për secilën nga
seritë tona kohore. Me anë të t – testit (t- statistics) mund të testojmë ndikimin dhe rëndësinë
statistikore të variablave në veçanti dhe në rast se të gjitha variablat e përfshira rezultojnë si
të rëndësishme statistikisht atëherë edhe në përgjithësi modeli do të jetë i rëndësishëm. Sipas
vlerave të modelit për (INF) kemi t- statistics = -4.290981 me probabilitet 0.0001; për (GDP)
t- statistics = -8.156846 me probabilitet 0.0000; për (EXP) t- statistics = -5.575549 me
probabilitet 0.0000; për (IMP) t- statistics = 7.024792 me probabilitet 0.0000 dhe për
(INTEREST) t- statistics = 4.810302 me probabilitet gjithashtu 0.0000.
Të gjitha variablat me probabilitet më të vogël se 5% tregojnë se janë variabla
domethënëse në këtë model. Refuzojmë gjithnjë hipotezën zero në nivelin e paracaktuar 5%,
pra, pranojmë hipotezën alternative (H1) që seritë janë stacionare.
Gabimet standarde (s.e) tregojnë shmangien mesatare të vlerësimeve nga vlera e
vërtetë e parametrave. Na udhëzojnë sesa të sakta janë vlerësime;, sa më të vogla domethënë
se aq më preciz dhe më të besueshëm janë koeficientët e vlerësuar. Me rritjen e numrit të
observimeve, gabimet standarde janë më të vogla.
P – values ( Probability values) është niveli i saktë i sinjifikancës, i cili tregon fuqinë
relative me të cilën mund të refuzojnë hipotezën zero për sinjifikancën e variablit në vlerat
konvecionale të përqindjeve. Si zakonisht, në qoftë se vlera e P – value është më e vogël se
0.05 ( apo 5%) , atëherë rezultati do të konsiderohet statistikisht i rëndësishëm (sinjifikant)
dhe hipoteza zero do të refuzohet.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
108
Pra, mund të procedojmë me vlerësimin e modelit me anë të metodës tradicionale të
regresionit linear ―Metoda e katrorëve më të vegjël‖.
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur koeficientët e modelit të vlerësuar me anë të
kësaj metode. Metoda tradicionale Katrorëve më të vegjël njihet në ekonometri për
vlerësimin e modelit të regresionit linear.
Në praktikë, optimizimi me anë të Metodës së katrorëve të vegjël kryhet duke
minimizuar shumën e gabimeve të modelit në katror. Sipas kësaj metode modeli është
konsistent kur regresorët janë ekzogjenë dhe nuk ka multikolinearitet. Për të patur parametra
të vlerësuar drejt, gabimet duhet të jenë homoskedastikë (me variancë konstante) dhe të
pakorreluar me njëri-tjetrin. Një hipotezë shtesë që përdoret është dhe shpërndarja normale e
gabimeve.
Në kolonën e dytë kemi vlerësimin e koeficientit për secilin variabël. Nga rezultatet
shohim që parametrat janë të vlefshëm statistikisht.
Në kolonën e tretë kemi nivelin e vëzhguar të alfës (ose p-value). Në bazë të alfës së
vëzhguar për testin F hedhim poshtë hipotezën që modeli i vlerësuar është i pavlefshëm
statistikisht sepse alfa është e barabartë me zero (pra, më e vogël se 5%).
Tabela 14: Vlerësimi i modelit me metodën e ―Katrorëve më të vegjël‖.
Variabël e varur: UNEMP Koeficientët P-vlerat
CONSTANT 53.07256 0,0000
INF -0.323463 0,0001
GDP -5.717787 0,0000
EXP -0.010314 0,0000
IMP 0.011577 0,0000
INTEREST 0.340547 0,0000
F-statistic 19.11947 0,0000
R-Squared 0.622389
Adjusted R-Squared 0.589837
Burimi: Përllogaritje të autorit.
𝑹𝟐 ( R− squared) na tregon se sa afër janë observimet me vijën e regresionit. Vlerat e këtij
koeficienti janë 𝟎 ≤ 𝑹𝟐 ≤ 𝟏. Nëse 𝑹𝟐 = 𝟏, atëherë të gjitha observimet shtrihen në vijën e
regresionit, kurse kur 𝑹𝟐 = 𝟎, asnjë observim nuk shtrihet në vijën e regresionit apo vija e
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
109
regresionit nuk ka asnjë aplikim. Për ta interpretuar koeficientin e determinacionit ai
shëndërrohet në përqindje, gjegjësisht merr vlerat nga 0 – 100 %.
Në shembullin tonë kemi një koeficient determinacioni 𝑹𝟐 = 𝟎.𝟔𝟐𝟐𝟑𝟖𝟗, gjë që na
tregon se rreth 62 % e variacionit të normës së papunësisë shpjegohet nga variablat e
pavarura; vetëm 38% e variacionit të papunësisë nuk mund të shpjegohet nga një ndryshim
në ndonjë prej variablave në model.
Po ashtu testojmë sinjifikancën e 𝑅2 me F – testin (F – statistic), i cili tregon
rëndësinë statistikore të gjithë variablave të pavarura bashkarisht. Vlera të larta të F –
statistikës e hedhin poshtë hipotezën zero në favor të asaj alternative. Në këtë rast kemi F-
statistika = 19.11947 Prob. (F- statistic) = 0.0000 që është më e vogël se 5%, një tregues
sinjifikant i cili na tregon që variblat e pavarura së bashku në mënyrë sinjifikante e sqarojnë
variablën e varur.
Gjithashtu, koeficienti i vlerësuar i determinacionit (Adjusted R-squared) na tregon që
modeli i vlerësuar shpjegon rreth 59% të variancës së variablit të varur.
Përkatësisht, modeli është shprehur në formën:
𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 𝑡 = 53, 072 − 0,3234 𝐼𝑁𝐹 − 5, 7177 𝐺𝐷𝑃 − 0,0103 𝐸𝑋𝑃 + 0,0115 𝐼𝑀𝑃
+ 0, 3400 𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇
r2= 0,62238 F=19, 11947 p=0.0000
Modeli tregon që marrëdhënia negative midis papunësisë dhe inflacionit ashtu siç na
tregon edhe lakorja e Philips-it është e vërtetë për Republikën e Maqedonisë sa i përket
periudhës kohore prej vitit 1998-2013. Për një rritje në 1 për qind në normën e inflacionit,
papunësia ulet me 0,3% dhe rrjedhimisht, duke mbështet një trade-off mes inflacionit dhe
papunësisë të sqaruar nga lakorja e Philips-it.
Nga ana tjetër, rezultatet e studimit tregojnë gjithashtu se marrëdhënia negative midis
papunësisë dhe rritjes ekonomike siç na tregon Ligji i Okun-it vlen për Republikën e
Maqedonisë. Për një rritje një milion euro në PBB, shkalla e papunësisë ulet me 5,7 %.
Sa i përket ndikimit të eksportit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë gjatë
kësaj periudhe kohore, shohim një lidhje të rëndësishme negative midis tyre, prandaj me
rritjen e eksportit për 1 milion euro, papunësia ulet me 0,01%. Kjo lidhje na tregon mbi
rëndësinë e nxitjes së eksportit të produkteve vendore për reduktimin e normës së papunësisë
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
110
në Republikën e Maqedonisë. Nga ana tjetër, importi ka një lidhje pozitive me normën e
papunësisë në Republikën e Maqedonisë, kështu që me rritjen e importit për një milion euro,
norma e papunësisë rritet me 0,01%.
Ndërsa norma reale e interesit tregon një lidhje të drejtë me normën e papunësisë në
Republikën e Maqedonisë gjatë kësaj periudhe. Nga ekuacioni i modelit të vlerësuar shohim
që me rritjen e normës reale të interesit për 1%, norma e papunësisë rritet me 0,3% gjatë
kësaj periudhe kohore të analizuar.
Për vlerësimin e modelit janë bërë edhe testimet lidhur me faktin se modeli ka
korrelacion serik apo jo, a është heteroskedastik apo jo dhe a ka shpërndarje normale apo jo.
Për të testuar autokorrelacionin është përdorur Breusch-Godfrey Serial Correlation
LM Test. Nga ky test shohim që kemi Obs* R-squared= 44.18987 me probabilitet Prob. =
0.0000 më e vogël se 5%, prandaj mund të refuzojmë hipotezën zero. Pra, modeli ka
korrelacion serik të residualeve.
Për çdo observim, varianca e gabimit duhet të jetë konstante ( homoskedastike). Në
rast se kemi variancë të ndryshueshme cenohet njëri nga supozimet dhe modeli
diagnostifikohet me heteroskedasticitet. Për të testuar nëse modeli ka heteroskedasticitet
përdorim testin Breusch – Pegan - Godfrey nga i cili shohim që kemi Obs* R-squared=
6.690083 me probabilitet Prob. = 0.2447 që është vlerë më e madhe se 5%, prandaj nuk
mund të refuzojmë hipotezën zero. Pra, në këtë model residualet nuk janë heteroskedastike.
Për të analizuar normalitetin (shpërndarjen normale) bëjmë paraqitjen grafike të
shpërndarjes së gabimit. Në rast se paraqitja aktuale i përafrohet shpërndarjes normale
atëherë testi i statistikës është i vogël dhe, nëse është larg nga normalia atëherë testi i
statistikës është i madh dhe supozimi nuk qëndron.
Në grafikun e mëposhtëm, kontrollojmë nëse mbetjet ndjekin ose jo shpërndarjen
normale. Përshtatja me drejtëzën e shpërndarjes normale është përgjithësisht e mirë; vërejmë
disa probleme modeste në ekstremet e drejtëzës. Histogrami paraqitet pothuajse simetrik rreth
vlerës zero, pra, modeli ynë nuk gabon mesatarisht.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
111
Figura 13: Histogrami i modelit ekonometrik.
0
2
4
6
8
10
12
14
-3 -2 -1 0 1 2 3 4
Series: ResidualsSample 1998Q1 2013Q4Observations 64
Mean -1.16e-14Median -0.068336Maximum 4.019285Minimum -3.040101Std. Dev. 1.574061Skewness 0.059775Kurtosis 2.633955
Jarque-Bera 0.395416Probability 0.820609
Burimi: Përllogaritje të autorit.
Nga ky test kemi treguesin Jarque –Bera = 0, 395416 me probabilitet Prob. = 0.820609 që
është më i madh se 5 % dhe pranojmë hipotezën zero. Residualet janë të shpërndara
normalisht
4.2.1 Përfundime në lidhje me modelin
Analiza e modelit të regresionit të mësipërm kishte për qëllim të zbulonte se çfarë lloj
lidhjeje dhe ndikimi ekziston ndërmjet inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e
Republikës së Maqedonisë. Analiza është bazuar në të dhëna të marra nga burimet zyrtare të
informacionit të Bankës Qendrore të Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror
Statistikor të Republikës së Maqedonisë, për një periudhë 16 vjeçare (1998-2013).
Analiza empirike bazuar në modelin OLS (Metoda e Katrorëve më të vegjël) të
regresionit të inflacionit dhe rritjes ekonomike të papunësisë na jep një vlerësim për masën e
ndikimit të tyre në normën e papunësisë. Rezultatet tregojnë që këto variabla të pavarura kanë
ndikim tek variabla e varur.
Bazuar në argumentet teorike, ky model regresioni linear me pesë variabla të pavarura
tregon se lidhja e shprehur në këtë model është statistikisht e rëndësishme. Në studime të
mëtejshme të thelluara, ekuacioni mund të pasurohet edhe me një numër më të madh të
vëzhgimeve, meqenëse analiza është bërë vetëm për një periudhë 16 vjeçare. Gjithashtu
mund të përfshihen edhe variabla të tjera që ndikojnë tek norma e papunësisë, si p.sh.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
112
reformat strukturore të tregut të punës, investimet, përfitimet e papunësisë, taksat, politikat e
tregut të punës, pagat minimale, norma e këmbimit etj., por që aktualisht nuk janë objekt i
kësaj çështjeje.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
113
V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Politikat makroekonomike zbatohen në mënyrë që të arrihen objektivat kryesore të
qeverisë për punëzënie të plotë dhe ekonomi të qëndrueshme me inflacion të ulët. Objektivi
kryesor i çdo programi ekonomik është që të arrijë një rritje të qëndrueshme ekonomike me
një normë të ulët të inflacionit dhe papunësisë. Papunësia dhe inflacioni kanë qenë dhe do të
mbeten gjithmonë preokupimi kryesor i çdo politike ekonomike.
Maqedonia ashtu si edhe vendet e tjera të Ballkanit Perendimor, vazhdon të luftojë me
një rritje të ulët ekonomike dhe me një normë të lartë të papunësisë. Edhe pse recesioni si
pasojë e krizës ekonomike globale, në krahasim me vendet tjera të rajonit, në Maqedoni ishte
më pak i theksuar, përsëri në nivele më të ulëta në krahasim me periudhën para krizës dhe
kishte një trend shumë të ulët të rritjes. Normat e papunësisë në Maqedoni, Kosovë dhe B&H
janë ndër më të lartat në Europë.
Disa faktorë që kanë kontribuar në nivelet e larta të papunësisë janë: eksporti i ulët,
niveli i ulët i IHD-ve, rënia e aktivitetit ekonomik, ekonomia e madhe joformale, politikat
joefikase të tregut të punës dhe legjislacioni i ngurtë i tregut të punës.
Ndërsa, përsa i përket inflacionit në Republikën e Maqedonisë, ai ka filluar të
stabilizohet që nga viti 1996. Ka patur zhvillime relativisht të qëndrueshme të politikës
monetare, si për shembull zgjedhja e regjimit monetar duke adaptuar kurse fikse të këmbimit,
si dhe inflacionin e targetuar. Ajo që na tregojnë trendet botërore, evropiane dhe në
Republikën e Maqedonisë është që vitet e fundit ka pasur periudha deflacioniste, si rezultat i
uljes së çmimeve të naftës dhe të mallrave të tjera në vendet e zhvilluara. Inflacioni paraqet
objektivin e studimeve të shumta për caktimin e një niveli ―prag‖ të arsyeshëm për një rritje
të qëndrueshme në ekonomitë e vendeve të ndryshme.
Qëllimi i këtij punimi ishte që të paraqiste pikërisht lidhjen dhe ndikimin e inflacionit
dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë në periudhën kohore prej
vitit 1998 – 2013. Analiza empirike bazuar në modelin e Katrorëve më të vegjël (OLS) të
regresionit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë na jep një vlerësim të një
lidhjeje dhe ndikim të rëndësishëm të këtyre variablave për këtë periudhë të analizuar. Për një
rritje në 1 për qind në normën e inflacionit, papunësia ulet me 0,3%, rrjedhimisht duke
mbështetur një trade-off mes inflacionit dhe papunësisë sqaruar nga lakorja e Philips-it. Nga
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
114
ana tjetër, rezultatet e studimit tregojnë gjithashtu se marrëdhënia negative midis papunësisë
dhe rritjes ekonomike siç na tregon Ligji i Okun-it vlen për Republikën e Maqedonisë. Për
një rritje 1 milion euro në PBB, shkalla e papunësisë ulet me 5,7%.
Sa i përket ndikimit të eksportit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë gjatë
kësaj periudhe kohore, shohim një lidhje negative midis tyre, çka do të thotë se me rritjen e
eksportit për 1 milion euro, papunësia ulet me 0,01%. Kjo lidhje na tregon mbi rëndësinë e
nxitjes së eksportit të produkteve vendore për reduktimin e normës së papunësisë në
Republikën e Maqedonisë. Nga ana tjetër, importi ka një lidhje pozitive me normën e
papunësisë në Republikën e Maqedonisë, kështu që me rritjen e importit për një milion euro,
norma e papunësisë rritet me 0,01%.
Ndërsa norma reale e interesit tregon një lidhje të drejtë me normën e papunësisë në
Republikën e Maqedonisë gjatë kësaj periudhe. Nga ekuacioni i modelit të vlerësuar shohim
që me rritjen e normës reale të interesit për 1%, norma e papunësisë rritet me 0,3% gjatë
kësaj periudhe kohore të analizuar.
Në bazë të rezultateve të këtij punimi shohim që inflacioni, rritja ekonomike dhe eksporti
kanë lidhje të zhdrejtë me papunësinë, ndërsa lidhje të drejtë me të kanë importi dhe norma
reale e interesit. Kështu që mund të rekomandojmë politika të tilla, të cilat nxisin rritjen e
PBB-së dhe eksportin, dhe uljene importit dhe normës reale të interesit.
Ndërsa përsa i përket inflacionit, Republika e Maqedonisë ndjek inflacion të targetuar,
mirëpo në një mjedis të tillë, autoriteti monetar ka një objektiv zyrtar, i cili është vlera e
kursit të këmbimit, por instrumenti i saj, norma e politikës sipas Shamloo (2011), lejon një
hapësirë për manovrim dhe, kështu, autoriteti monetar mund të zgjedhë për të synuar
inflacionin në një kohë kur nuk ka presion mbi rezervat valutore në Republikën e
Maqedonisë.
Gjithashtu duhet ndjekur politika e investimit në arsim dhe në trajnim profesional të
kapitalit njerëzor dhe modernizimi i institucioneve të tregut të punës, duke patur objektiva të
qarta dhe të matshme, stimulime financiare për zgjerimin e firmave të vogla dhe të mesme
dhe kalimin e bizneseve nga ekonomia joformale në atë formale.
Rëndësi të madhe për reduktimin e papunësisë kanë edhe politikat e tregut të punës.
Sipas Agjensionit për Punësim në Republikën e Maqedonisë, politika aktive të tregut të punës
të cilat kanë qenë më të suksesshme në tregun e punës në Republikën e Maqedonisë janë
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
115
Programi për vetëpunësim dhe Programi për subvencionim të punësimit, të cilat duhet të
rriten dhe të rritet gjithashtu edhe efikasiteti i tyre.
Në krahasim me vendet e rajonit, Republika e Maqedonisë ka një përqindje të ulët të
shpenzimeve për politikat aktive të tregut të punës në PBB, por ka një përqindje të lartë të
shpenzimeve për politikat pasive të tregut të punës, në krahasim me vendet e tjera të rajonit.
Sa i përket kësaj strukture të shpenzimeve të politikave të tregut të punës, Maqedonia duhet të
rrisë shpenzimet për politikat aktive të tregut të punës, duke reduktuar, nga ana tjetër
shpenzimet për politikat pasive të tregut të punës.
Megjithëse këto rezultate janë për një periudhë kohore prej 16 vitesh dhe në model mund
të përfshihen edhe varibla të tjera të papërfshira, faktikisht ky ishte objekt i këtij studimi, i cili
paraqet një kontribut modest teorik dhe empirik për hulumtime të mëtejshme të kësaj fushe,
me synim përfshirjen edhe të një numri më të madh variablash në model dhe një periudhë më
të gjatë kohore të hulumtimit.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
116
REFERENCAT
Agenor. P.R. and A. W. Hoffmaister (1997). Money, Wages and Inflation in Middle-Income
Developing Countries. International Monetary Fund Working Paper, No. WP/97/174.
Aghion. P. and Howitt, P. (1992). A Model of Growth through Creative Destruction.
Econometrica 60: 323 - 351.
Aghion. P. and Howitt, P. (1994). Growth and unemployment. Review of Economic Studies,
61, 477-494.
Agjensioni për punësim i Republikës së Maqedonisë (2009). Raport vjetor, Prill 2009.
Agjensioni për punësim i Republikës së Maqedonisë (2016)
Ahmed. S. and Mortaza, G. (2005). Inflation and Economic Growth in Bangladesh: 1981-
2005, Policy Analysis Unit (PAU) Working Paper 0604.
Alfredo. S. F. (2005). Pro-poor Monetary and Anti-Inflation Policies: Developing
Alternatives to the New Monetary Policy Consensus, manuscript, Department of
Development Studies, SOAS, University of London.Aminu.
U. and A.Z. Anono (2012). Effect of Inflation on the Growth and Development of the
Nigerian Economy (An Empirical Analysis), International Journal of Business and
Social Science, Vol.3 No.10.
Aoki1. M and Yoshikawa. H. (2003). A New Model of Labor Dynamics: Ultrametrics,
Okun's Law, and Transient Dynamics, Springer Berlin Heidelberg, Volume 550,
203-219.
Apergis. N and Rezitis. A. (2003). An examination of Okun‘s law: evidence from regional
areas in Greece, Applied Economics, 2003, 35, 1147–1151.
Aziri. E. (2002). Proceset dhe lëvizjet socio-ekonomike në Pollog, Logos-A, Shkup.
Bagsic. C.B. (2004). The phillips curve and inflation forecasting: The case of the Philippines.
Philippine Management Review, (11): 76-90.
Bakare. A.S. (2012). Stabilization policy, Unemployment Crises and Economic Growth in
Nigeria, Universal Journal of Management and Social Sciences, Vol. 2, No.4.
Ball, Laurence, and Robert Moffitt (2001). "Productivity Growth and the Phillips Curve,"
NBER Working Paper 8421, August.
Ball. L. and G. Mankiw (1994). What Determines Sacrifice Ratio? Monetary Policy. 1st Edn.,
University of Chicago Press, Chicago.Ball. L. and Mankiw. G. (1994). Asymmetric
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
117
Price Adjustment and Economic Fluctuations. Economic Journal, v.104, N.423, 247-
261.
Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë (2014), Indikatorët kryesorë makroekonomik,
BPRM, Dhjetor 2014.
Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë (2016), Indikatorët kryesorë makroekonomik,
BPRM, Prill 2016.Barro. R. (1995). Inflation and Economic Growth, NBER Working
Paper, 5326.
Bassanini. A and Duval. R. (2006). The determinants of unemployment across OECD
countries: reassessing the role of policies and institutions, OECD Economic Studies
No. 42, 2006/1.
Bean. C. R. and C. Pissarides (1993). Unemployment Consumption and Growth, European
Economic Review, Vol. 37, No. 4, pp. 837-854.
Bean. C.R. (1997). Discussion of R. Gordon: Is there a Trade-Off between Unemployment
and Productivity Growth, In D. J. Snower and G. de la Dehesa, eds., Unemployment
Policy Government Options for the Labour Market, Cambridge University Press,
Cambridge, 464 - 465.
Berentsen. A, Menzio. G. and Wright. R. (2011), Inflation and Unemployment in the Long
Run, American Economic Review 101 (February 2011): 371–398.Berentsen. A.,
Breu. M., and Shi. S., (2012), Liquidity, innovation, and growth, Journal of Monetary
Economics, 59, 721-737.
Berentsen. A., Menzio. G., and Wright. R. (2008). Inflation and unemployment in the long
run. National Bureau of Economic Research, Working Paper Number 13924.
Beyer. A. and Farmer. R. E. (2007). Natural rate doubts. Journal of Economic Dynamics and
Control 31 (3), 797–825.
Bhattarai. K. (2016). Unemployment-Inflation Trade-offs in OECD Countries, University of
Hull, UK May 8,
http://www.hull.ac.uk/php/ecskrb/Confer/Unemployment__2016_May_final.pdf
Blanchard. O and Wolfers. J. (2000). The Role of Shocks and Institutions in the Rise of
European Unemployment: the Aggregate Evidence, The Economic Journal Volume
110, Issue 462.
Blanchard. O., Cerutti, E. and Summers. L.H. (2015). Inflation and activity–two explorations
and their monetary policy implications, paper presented at the 2015 ECB Forum on
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
118
Central Banking, Session 1: Current perspectives on inflation and unemployment in
the euro area and advanced economies, Sintra, 22 May.
Bleaney. M. F. (1996). Macroeconomic stability, investment and growth in developing
countries. Journal of Development Economics 48, 461–477.
BPRM (2010), Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010
Bräuninger. M and Pannenberg. M. (2002). Unemployment and Productivity Growth An
Empirical Analysis within the Augmented Solow Model published in: Economic
Modelling 19, 105-120.
Brayton. F., Roberts. J. and Williams. J. (1999). What's Happened to the Phillips Curve?,
Federal Reserve Board of Governors, June.
Bruno. M. and Easterly.W. (1998). Inflation crises and long-run growth. Journal of Monetary
Economics, 41, 3–26.
Buiter. W. (2015), Unemployment and Inflation in the Euro Area: Why has demand
management failed so badly?, Inflation and Unemployment in Europe, Conference
Proceedings, 21-23 May 205, Portugal.
Bullard. J. and J. Keating (1995). The long-run relationship between inflation and output in
postwar economies. Journal of Monetary Economics 36:477-96.
Caballero. R. (1993). Comment on Bean and Pissarides. European Economic Review, Vol.
43, No. 4, pp. 855-859.
Cardoso. E. and A. Fishlow. (1989). Latin American economic development: 1950- 1980.
NBER Working Paper no. 3161, Cambridge, Mass.: National Bureau of Economic
Research.
Chang-shuai, Li and Liu Zi-juan (2012) Study on the relationship among Chinese
unemployment rate, Economic growth and Inflation. Advances in Applied Economics
and Finance, Vol.1, No.1, World science Publishers, United States.
Chen Jie (2010). The Trend of the dynamic change in "Output-price" Phillips Curve in the
transformation period of our country. Economic Survey, retrieved from:
http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-JJJW201002004.htm
Choi. S., Smith. B and Boyd. J. (1996). Inflation, financial markets and capital formation,
Federal Reserve Bank of St. Louis Review, May/June 1996, 9-39.
Christian. E. Weber (1996). The paper-bill spread and Blanchard‘s version of Okun‘s law,
Applied Economics Letters, 1997, 4, 437–440
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
119
Christoffersen. P and P. Doyle. (1998). From Inflation to Growth. Eight Years of Transition,
IMF Working Paper No. WP/98/100.
Christopher. A. Pissarides and Vallanti. G. (2007). The impact of TFP growth on steady-
state unemployment, International Economic Review, Volume 48, Issue 2, pages
607–640, May.
Chu. A. and Cozzi. G. (2013). R&D and economic growth in a cash-in-advance economy.
International Economic Review, forthcoming.
Chu. A. and Lai. C. (2013). Money and the welfare cost of inflation in an R&D growth
model. Journal of Money, Credit and Banking, 45, 233-249.
Chu. A., Kan. K., Lai. C., and Liao. C. (2013), Money, random matching and endogenous
growth: A quantitative analysis. MPRA Papers No. 48040.
Clifford L.F. Attfield, Silverstone. B. (1997). Okun‘s coefficient: A comment, The Review of
Economics and Statistics, Vol.79, No.2, (May 1997), 326-329.
Clifford L.F. Attfield, Silverstone. B. (1998). Okun's Law, Cointegration and Gap Variables,
Journal of Macroeconomics, Vol. 20, No. 3, pp. 625-637.
Cross, Rod ed. (1995). The Natural Rate of Unemployment: Reflections on 25 Years of the
Hypothesis, Cambridge, UK: Cambridge University Press.
De Gregorio, J. (1992a). Economic growth in Latin America. Journal of Development
Economics 3959-84.
De Gregorio. J. (1992b). The effects of inflation on economic growth: Lessons from Latin
America. European Economic Review 36:417-25.
De Gregorio. J. (1993). Inflation, taxation and long-run growth", Journal of Monetary
Economics, 31, 271-298.
Dell‘Anno. R., Solomon. O. (2006). Shadow economy and unemployment rate in USA. Is
there a structural relationship?, Annual Meeting of the European Public Choice Society,
Finland, April 20-23,2006.
Den Haan. W. and J. Wouter, (2000). The comovement between output and prices. J.
Monetary Econ., 46: 3-30.
Dickey. A. D and Fuller. A. W (1979). Distribution of the Estimators for Autoregressive
Time Series With a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, Vol. 74,
No. 366.
Dornbusch. R., S. Fischer and C. Kearney. (1996). Macroeconomics. The Mc-Graw-Hill
Companies, Inc., Sydney
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
120
Dritsaki. C (2013). Phillips curve inflation and unemployment: an empirical research for
Greece, Int. J. Computational Economics and Econometrics, Vol. 3, Nos. 1/2, 2013
Engle. R. F. and Granger, C. W. J. (1987). Co-integration and Error-Correction:
Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55, 2, pp.251-76.
Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë (2009), Raport vjetor, Prill 2009
Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë (2015), Raport vjetor, Prill 2015
Espinoza. R., Leon. H. and Prasad, A. (2010), ―Estimating the Inflation Growth Nexus – A
Smooth Transition Model‖ IMF Working Paper.
European Commission (2013), Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2013, Progress
Report.
Fabayo. J.A. and Ajilore O.T. (2006). Inflation-how much is too much for economic growth
in Nigeria. Ind. Econ. Rev., 41: 129-148.
http://ideas.repec.org/a/dse/indecr/v41y2006i2p129 -147.html
Farnham. P.G. (2009). Economics for Managers, 2nd edition, Harlow, Prentice Hall, Pearson
Education.
Fischer. S. (1993). The role of macroeconomic factors in growth. Journal of Monetary
Economics, 32 485-512.
Franz. W. (2005). Will the (German) nairu please stand up? German Economic Review 6, 2
(05 2005), 131–153.
Friedman. M. (1968) "The Role of monetary policy." American Economic Review, 58, pp. 1-
17.
Friedman. M. (1973). Money and Economic Development, Toronto: Lexington Books.
Friedman. M. (1977). Nobel Lecture: Inflation and unemployment, The Yournal of Political
Economy, Vol. 85, No. 3, June, 451-472.
Frimpong. J. and Oteng-Abayie. E. (2010). When is inflation harmful? Estimating the
threshold effect for Ghana. IMF American Journal of Economic and Business
Administration, 2(3), 232-239.
Gabrisch. H and Buscher. H. (2006). The Relationship between Unemployment and Output in
Post-communist Countries‖, Post-Communist Economies, Vol. 18, No. 3, September.
Gali. J. (2015). Hysteresis and the European Unemployment Problem Revisited, Inflation and
Unemployment in Europe, Conference Proceedings, 21-23 May 205, Portugal.
Gerlach. S. and Smets. F. (1999). Output Gap and Monetary Policy in the EMU Area,
European Economic Review 43(4-6): 801-812.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
121
Ghosh.A and Phillips. S. (1998). Inflation, Disinflation, and Growth, IMF Working Paper,
May.
Gokal.V. and Hanif. S. (2004). Relationship between Inflation and Economic Growth.
Working paper, Reserve Bank of Fiji.
Gordon. R. J. (1998). Foundations of the Goldilocks Economy: Supply Shocks and the Time-
Varying NAIRU," Brookings Papers on Economic Activity, vol. 29 (no. 2), 297-333.
Gordon. R. J. (1998). Fundations of the Goldilocks Economy: Supply Shocks and the Time-
Varying NAIRU, Brookings Papers on Economic Activity, no. 2, pp. 297-333, 345-
346.
Gordon. R. J. and T. F. Bresnahan. (1997). The Economics of New Goods, eds., pp. 1-26,
(Chicago: University of Chicago Press.
Gordon. R. J.(1995). Is there a Tradeoff between Unemployment and Productivity Growth?,
NBER Working Paper No. 5081, Issued in April.
Gordon. R.J. (1979). The "End-of-Expansion" Phenomenon in Short-run Productivity
Behavior, Brookings Papers on Economic Activity, 447-461.
Gordon. Robert J. (1982), Why Stopping Inflation May be Costly: Evidence from Fourteen
Historical Episodes, Inflation: Causes and Effects, edited by Robert E. Hall, pp. 15-
40. Chicago: University of Chicago Press.
Gordon.R. J. and Stephen R. King. (1982). The Output Cost of Disinflation in Traditional and
Vector Autoregressive Models." Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 1,
ed. W.C.
Gosh. A. and Phillips. S. (1998). Warning: Inflation May Be harmful to your Growth, IMF
Staff Papers, 45(4).
Grauwe. P. And Magdalena. P. (2005), ―Is Inflation Always and Everywhere a Monetary
Phenomenon?‖ The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 107, No. 2, pp. 239-
259.
Griffiths. A. and Wall. S. (1999). Applied Economics, 9thedition, Pearson Education Limited.
Guerrero. F. (2006). Does inflation cause poor long-term growth performance?. Japan and the
World Economy, 18, 72.89.
Hatton. T.J. (2007). Can productivity growth explain the NAIRU? Long-run evidence from
Britain, 1871—1999, Economica, 74 (295), pp. 475-491.
Herman. E. (2010). Inflation and unemployment in the Romanian economy, Annals of the
University of Petroşani, Economics, 10(2), 2010, 157-170 157.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
122
Ho-Chuan (River) Huanga, and Shu-Chin Lin (2006). A flexible nonlinear inference to
Okun‘s relationship‖, Applied Economics Letters, 2006, 13, 325–331.
Hussain. T., Siddiqi. M. W. and Iqbal. A. (2010). A Coherent Relationship between
Economic Growth and Unemployment: An Empirical Evidence from Pakistan.
International Journal of Human and Social Sciences, 5(5), 332-339.
International Labour Office (2010). Global Employment Trends, ILO, January, Geneva.
International Labour Office (2011). Global Employment Trends 2011: The challenge of a
jobs recovery, ILO, Geneva.
International Labour Organization (2016). World Employment Socila Outlook: Trends 2016,
ILO, Geneva.
International Monetary Found (2015). World Economic Outllok Database, October.
International Monetary Fund (2009). Staff Report for the 2009, Article IV Consultation,
November 24.
International Monetary Fund (2015). World Economic Outlook, IMF, October.
International Monetary Fund (2016). World Economic Outlook, IMF, April.
Irfan Lal et al. (2010). Test of Okun‘s Law in some Asian Countries: Cointegration
Approach, European Journal of Scientific Research, 40 (1).
Jaradat. M. A. (2013). Impact of Inflation and Unemployment on Jordanian GDP. Retrieved
from http://journal-archives28.webs.com/317-334.pdf.
Jean-Paul Fitoussi, David Jestaz, Edmund S. Phelps, Gylfi Zoega, Olivier Blanchard and
Christopher A. Sims. (2000). Roots of the Recent Recoveries: Labor Reforms or
Private Sector Forces?, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 2000, No. 1
(2000), pp. 237-311.
Johanson. H. G. (1967). Is Inflation a Retarding Factor in Economic Growth?‖ in Fiscal and
Monetary Problems in Developing States, Proceedings of the Third Rehoroth
Conference, ed.by David Krivine (New York: Praeger, 1967), pp. 121-30.
Josheski.D and Lazarov. D. (2012). New Keynesian Macroeconomics: Empirically tested in
the case of Republic of Macedonia, http:// hdl.handle.net/10419/64403.
Karanassou. M. and H. Sala. (2010). Labour Market Dynamics in Australia: What Drives
Unemployment?, The Economic Record, vol. 86 (273), pp. 185-209.
Karanassou. M. and H. Sala. (2010). The US Inflation-Unemployment Trade-off Revisited:
New Evidence for Policy Making‖, Journal of Policy Modeling, vol. 32 (6), pp. 758-
777.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
123
Karanassou. M., H. Sala, and D.J. Snower. (2005). A Reappraisal of the Inflation-
Unemployment Trade-off‖,European Journal of Political Economy, vol. 21 (1), pp.
1-32.
Karanassou. M., Sala, H., and Snower, D. J. (2003). The European Phillips Curve: Does the
NAIRU Exist? IZA Discussion Papers 876, Institute for the Study of Labor (IZA).
Karanassou. M., Sala, H., and Snower, D. J. (2010). Phillips Curves and
Unemployment Dynamics: A Critique and a Holistic Perspective‖, Journal of
Economic Surveys, vol. 24 (1), pp. 1-51.
Khan. A. Q. K., Khattak. N. U. R. K. and Hussain. A. H. (2008). Inter-dependencies and
Causality in the Macroeconomic Variables: Evidence from Pakistan (1960-2005).
Sarhad J. Agric. 24 (1): 199-205.
Kim.J. (2011), The Effects of Trade on Unemployment: Evidence from 20 OECD
countries,file:///C:/Users/Elsana/Desktop/PUNIME%20PER%20LITERATUREN/P
er%20importin%20dhe%20pap.pdf
Knotek, E. S. (2007). How useful is Okun's Law? Federal Reserve Bank of Kansas City,
Fourth Quarter.
Kostadinov. A. (2009). Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009.
Krueger. A and Solow. M. R. (2001). The Roaring Nineties: Can Full Employment Be
Sustained? New York: The Russell Sage Foundation and the Century Foundation.
Kydland. F.E. and Prescott. E.C. (1990). Business cycles: Real facts and a monetary myth. Q.
Rev. Federal Reserve Bank Minneapolis, 14: 3-18.
Levine. R. and Zervos. S.J. (1993). A Sensitivity Analysis of Cross-country Growth
Regressions,‖ AER 82(4), 942-963.
Malley. J. and Molana. H. (2008). Output, unemployment and Okun's law: Some evidence
from the G7‖, Elsevier, Economics Letters 101 (2008) 113–115.
Mallik, G. and Chowdhury. A. (2001). Inflation and Economic Growth: Evidence from South
Asian Countries,‖ Asian Pacific Development Journal, Vol. 8, No.1.
Mançellari. A., Hadëri. S, Kule. Dh, Qirici. S. (2000). Hyrje në ekonomi, Pegi, Tiranë.
Mendoza. V.A. (2003). The Inflation-output volatility tradeoff and exchange rate shocks in
Mexico and Turkey. Central Bank Rev., 3: 27-51.
Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë (2013). Raport vjetor ekonomik, Prill.
Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë (2014). Raport vjetor ekonomik, Janar.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
124
Moosa. A. I. (2008) ―Economic Growth and Unemployment in Arab Countries‖ International
Conference on Unemployment Crisis in Arab Countries.
Mubarik. Y. A. (2005). Inflation and Growth: An Estimate of the Threshold Level of
Inflation in Pakistan,‖ State Bank of Pakistan – Research Bulletin, Vol.1, No. 1-2.
Mundell. R. (1963). Inflation and Real Interest, The Journal of Political Economy, Vol. 71,
No. 3.
Munir Qaiser and Mansur Kasim (2009). Non-Linearity between Inflation Rate and GDP
Growth in Malaysia, Economics Bulletin, Volume 29, Issue 3.
Naqellari. A. (2007), Makroekonomia 1, Universiteti Bujqësor i Tiranës, Tiranë.
Ndregjoni. A et al. (2015), The Impact of Growth rate of GDP on Unemployment rate in
Balkan Countries (Albania, Montenegro, Serbia and Macedonia) during 2000-2013,
International Journal of Economics, Commerce and Managemenent, Vol.3, Issue 8,
August 2015, United Kingdom.
Orlandi. F. (2012). Structural unemployment and its determinants in the EU countries,
European Comission, Economic Papers 455 | May 2012.
Ormerod. P., Rosewell, B. and Phelps, P. (2009). Inflation/ Unemployment regimes and the
instability of the Phillips curve. Discussion Paper, retrieved
from:http://www.economics-ejournal.org/economics/discussionpapers/2009-43.
Orphanides. A and Solow. M. R. (1990). Money, Inflation, and Growth. In vol. 1 of
Handbook of Monetary Economics, edited by Benjamin M. Friedman and Frank H.
Hahn. Amsterdam: North-Holland.Paul. S., Kearney. C. and Chowdhury. K. (1997).
Inflation and Economic Growth: A Mult Country Empirical Analy-sis, Applied
Economics, Vol. 29, No. 10, 1997, 1387-1401.
Perman. R and Tavera. C. (2005). A cross-country analysis of the Okun‘s Law coefficient
convergence in Europe, Applied Economics, 2005, 37, 2501–2513.
Phelps. E.S. (1967). Philips Curve, Expectations of Inflation and Optimal Unemployment
over Time, Economica, n.s, 34 (August 1967): 254-81.
Phelps. E.S. (1970). Money Wage Dynamics and Labor Market Equilibrium, In
Microeconomic Foundations of Employment and Inflation Theory, edited by E.S
Phelps. New York: Norton.
Phillips. A.W. (1958). The relation between unemployment and the rate of change of money
wage rates in the United Kingdom, 1861-1957.Economica, 25 (100).
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
125
Popovic. G. and J. Popovic (2009) Inflation and Unemployment in the EU: Comparative
Analysis of Phillips Regularity.UDK 336.748.12, 331.56.
Puzon. A. K. (2009), The Inflation Dynamics of the ASEAN-4: A Case Study of the Phillips
Curve Relationship, Marsland Press Journal of American Science 2009: 5(1), 55-57.
Puzon. K.A. (2009), The inflation dynamics of the ASEAN-4: A case study of the phillips
curve relationship. Report and Opinion, 1(2): 42-44.
Qeveria e Republikës së Maqedonisë (2009). Politika makroekonomike e RM-së për vitin
2010, Shkup, dhjetor.
Rafindadi. A.S. (2012). Macroeconomic Policy, Output and Unemployment Dynamics in
Nigeria: Is There Evidence of Jobless Growth? Paper presented at the 53th Annual
conference of the Nigerian economic society on ‗‗Youth Employment and Poverty
Reduction in Nigeria‘‘. NICON Luxiry Hotel, Abuja.
Rangarajan. C. (1998). Development, Inflation and Monetary Policy. In I. S. Ahluwalia and I.
M. D. Little (Eds.), India‘s Economic Reforms and Development. Oxford University
Press.
Rees. M. (2014). Unemployment is a global issue and growth alone won‘t fix it, London |
Opinion | Wed, January 29.
Ruth. J and Athanasios. O. (1996). Inflation, Volatility and Growth, Board of Governors of
the Federal Reserve System, Finance and Economics Discussion Series, 96/19.
Sadiku. M. et al. (2015).Econometric Estimation of the Relationship between Unemployment
Rate and Economic Growth of FYR of Macedonia, Procedia Economics and Finance
19 ( 2015 ) 69 – 81.
Samuelson. A. P., Nordhaus. D. W. (1995). Economics, McGrawHill Education (UK) Ltd.,
15th
Edition.
Samuelson. P.A. and Solow. R.M. (1960). Analytical aspects of anti-inflation policy.
American Economic Review.50 (2), pp. 177-194.
Sarel. M. (1996). Nonlinear effects of inflation on economic growth. IMF Working Staff
Papers, 43(1),199–215.
Sargent. T.J. and Wallace. N. (1973). The stability of models of money and growth with
perfect 38 foresight. Econometrica 41(6), pp. 1043-1048.
Scheibe. J. and Vines. D. (2005). A Phillips curve for China. CAMA working paper,
retrieved from: http://economics.ouls.ox.ac.uk/11544/1/Scheibe_Vines_022005.pdf
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
126
Schiler. R. B. (1997). The macro economy today, The American University, The MCGraw-
Hill Companies, seventh edition, USA.
Schreiber. S. and Wolters. J. (2007). The long-run phillips curve revisited: Is the nairu
framework data-consistent? Journal of Macroeconomics 29, 2 (June 2007), 355–
367.
Seleteng. M. (2005). Inflation and Economic Growth: An estimate of an optimal level of
inflation in Lesotho, Lesotho.
Shahid. M. (2014). Effect of Inflation and Unemployment on Economic Growth in Pakistan,
Journal of Economics and Sustainable Development www.iiste.org ISSN 2222-1700
(Paper) ISSN 2222-2855 (Online) Vol.5, No.15 .
Shamloo. M. (2011). Inflation Dynamics in FYR Macedonia, IMF Working Paper, European
Department, December,https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2011/wp11287.pdf
Sheehan. G. R. and Zahn. F. (1980). The Variability of the Okun Coefficient, Southern
Economic Journal, Vol. 47, No. 2, October.
Shiferaw. E. (2012), Modeling inflation volatility and its effect on economic growth in
Ethiopia, Addis Ababa University, June.
Sidrauski. M. (1967). Rational choices and patterns of growth in a monetary economy.
American Economic Review 57, 534-544.
Silvapulle. P., Moosa. A. I., and Silvapulle. J.M. (2004). Asymmetry in Okun's law, The
Canadian Journal of Economics / Revue canadienne d'Economique, Vol. 37, No. 2,
May.
Slavin. L.S. (1999). Macroeconomics,Union Country College, The McGraë-Hill Companies,
fifth edition, New Jersey.
Snower. J.D. (2015). A fresh look at the inflation-unemployment trade-off, European Central
Bank.
Sögner. L and Stiassny. A. (2000). An Analysis on the Structural Stability of Okun's Law – A
Cross-Country Study , Applied Economics, 34(14):1775-87.
Solow, R.M. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth, Q.J.E, Vol. LXX,
February.
Staiger. D., Stock. H. J. and Watson.W. M. (1997). The NAIRU, Unemployment, and
Monetary Policy. Journal of Economic Perspectives, in press.
Staiger. D., Stock. H. J., and Watson.W. M. (2001). Prices, Wages, and the U. S. NAIRU in
the 1990s, NBER Working Paper 8320, June.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
127
State Statistical Office of the Republic of Macedonia; http://www.stat.gov.mk/
Stockhammer. E. (2004). Is there an Equilibrium Rate of Unemployment in the Long Run?‖
Review of Political Economy, Vol. 16, No. 1, 59–77, January.
Stockman. A. (1981). Anticipated inflation and the capital stock in a cash in-advance
Economy. Journal of Monetary Economics, Elsevier, vol. 8(3): 387-393.
Swan. T. W. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation, Econ. Record, Vol.
XXXII, November.
Thayaparan. A. (2014). Impact of Inflation and Economic Growth on Unemployment in Sri
Lanka: A Study of Time Series Analysis, Global Journal of Management and
Business Research: B Economics and Commerce, Volume 13 Issue 5.
Tobin. J. (1965). Money and Economic Growth. Econometrica, Vol.33, pp. 671-684.
Tosheva. E. (2013), Macroeconomic Outlook for the Western Ballkans in the Context of the
Global Economic Crisis with a Focus on the Republic of Macedonia, Balkan Social
Science Review, Vol. 2, December, 269-289
Tripier. F. (2006). Sticky prices, fair wages, and the co-movements of unemployment and
labor productivity growth. J Econ Dyn Control 30:2749–2774.
Trpeski. P and Tevdovski. D. (2015). Nairu Estimates in a Transitional Economy With an
Extremely High Unemployment Rate: The Case of the Republic of Macedonia,
ECONOMIC ANNALS, Volume LX, No. 206 / July – September
U.S Department of State-Bureau of European Affairs,(2011), March, http://www.state.gov
Umair. M. and Raza U. (2013). Impact of GDP and inflation on unemployment rate of
Pakistan Economy in (2000-2010), Retrieved from:
http://irmbrjournal.com/papers/1371452025.pdf
Vaona. A. (2012). Inflation and growth in the long run: A new Keynesian theory and further
semiparametric evidence. Macroeconomic Dynamics, 16, 94-132.
Velev. V. M. (2015). A Research on the Relationship Between the Unemployment rate and
the Iinflation rate in Bulgaria, https://www.academia.edu/13265065/
Villaverde. J and Maza. A. (2008). The Robustness of Okun‘s Law in Spain: 1980-2004,
Journal of Policy Modeling, 31, pp. 289-297.
Walterskirchen. E. (1999). The relationship between growth, employment and
unemployment in the EU European economists for an alternative economic policy
(TSER NETWORK). Workshop in Barcelona, 16 to 18 September.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
128
William. S. (2005). Examining the Relationship between Employment and Economic Growth
in the Ten Largest States‖ Southwestern Economic Review.
World Bank (2013). ―Doing Business in Macedonia, FYR 2013", Retrieved 2012-10-21.
World Bank (2015), World Development Indicators, Aprill 2015, http://dataworldbank.org
Zagler. M. (2006). Does economic growth exhibit a different impact on job creation and job
destruction?, Scottish Journal of Political Economy (Impact Factor: 0.21). 02/2006;
53(5):672-683.
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
129
ANEKSE
Dependent Variable: N_PAPUNESISE
Method: Least Squares
Date: 10/02/16 Time: 01:26
Sample: 1998Q1 2013Q4
Included observations: 64
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 53.07256 2.260079 23.48261 0.0000
INTEREST_RATE 0.340547 0.070795 4.810302 0.0000
INFLACIONI__ -0.323463 0.075382 -4.290981 0.0001
IMPORTI__MILION_EURO_ 0.011577 0.001648 7.024792 0.0000
GDP -5.717787 0.700980 -8.156846 0.0000
EKSPORTI_MILION_EURO_ -0.010314 0.001850 -5.575549 0.0000
R-squared 0.622389 Mean dependent var 33.31712
Adjusted R-squared 0.589837 S.D. dependent var 2.561530
S.E. of regression 1.640506 Akaike info criterion 3.916946
Sum squared resid 156.0931 Schwarz criterion 4.119342
Log likelihood -119.3423 Hannan-Quinn criter. 3.996680
F-statistic 19.11947 Durbin-Watson stat 0.395863
Prob(F-statistic) 0.000000
Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey
F-statistic 1.354128 Prob. F(5,58) 0.2550
Obs*R-squared 6.690083 Prob. Chi-Square(5) 0.2447
Scaled explained SS 4.488876 Prob. Chi-Square(5) 0.4814
Test Equation:
Dependent Variable: RESID^2
Method: Least Squares
Date: 10/02/16 Time: 01:29
Sample: 1998Q1 2013Q4
Included observations: 64
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 11.24659 4.269435 2.634211 0.0108
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
130
INTEREST_RATE 0.220482 0.133737 1.648623 0.1046
INFLACIONI__ -0.097364 0.142402 -0.683727 0.4969
IMPORTI__MILION_EURO_ 0.002297 0.003113 0.737880 0.4636
GDP -1.728823 1.324197 -1.305564 0.1969
EKSPORTI_MILION_EURO_ -0.002148 0.003495 -0.614795 0.5411
R-squared 0.104533 Mean dependent var 2.438954
Adjusted R-squared 0.027337 S.D. dependent var 3.142269
S.E. of regression 3.099021 Akaike info criterion 5.189110
Sum squared resid 557.0281 Schwarz criterion 5.391505
Log likelihood -160.0515 Hannan-Quinn criter. 5.268843
F-statistic 1.354128 Durbin-Watson stat 1.076591
Prob(F-statistic) 0.254951
Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test:
F-statistic 62.45875 Prob. F(2,56) 0.0000
Obs*R-squared 44.18987 Prob. Chi-Square(2) 0.0000
Test Equation:
Dependent Variable: RESID
Method: Least Squares
Date: 10/02/16 Time: 01:30
Sample: 1998Q1 2013Q4
Included observations: 64
Presample missing value lagged residuals set to zero.
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 0.083597 1.303898 0.064113 0.9491
INTEREST_RATE 0.020887 0.040271 0.518660 0.6060
INFLACIONI__ 0.009552 0.043679 0.218681 0.8277
IMPORTI__MILION_EURO_ -0.000169 0.000949 -0.177899 0.8594
GDP 0.139534 0.409999 0.340328 0.7349
EKSPORTI_MILION_EURO_ -7.66E-05 0.001051 -0.072897 0.9421
RESID(-1) 1.093902 0.126861 8.622827 0.0000
RESID(-2) -0.352022 0.130570 -2.696046 0.0092
R-squared 0.690467 Mean dependent var -1.16E-14
Adjusted R-squared 0.651775 S.D. dependent var 1.574061
S.E. of regression 0.928863 Akaike info criterion 2.806757
Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë
131
Sum squared resid 48.31601 Schwarz criterion 3.076617
Log likelihood -81.81622 Hannan-Quinn criter. 2.913069
F-statistic 17.84536 Durbin-Watson stat 1.993624
Prob(F-statistic) 0.000000
0
2
4
6
8
10
12
14
-3 -2 -1 0 1 2 3 4
Series: ResidualsSample 1998Q1 2013Q4Observations 64
Mean -1.16e-14Median -0.068336Maximum 4.019285Minimum -3.040101Std. Dev. 1.574061Skewness 0.059775Kurtosis 2.633955
Jarque-Bera 0.395416Probability 0.820609
Recommended