View
249
Download
5
Category
Preview:
Citation preview
Middelnederlands
1. Inleiding
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Het Middelnederlands= een verzameling streekgebonden
talen
VLAAMSVLAAMS
ZEEUWSZEEUWSBRABANTSBRABANTS
HOLLANDSHOLLANDSUTRECHTSUTRECHTS
LIMBURGSLIMBURGSRIJNLANDSRIJNLANDS
NOORD-NOORD-OOSTELIJKEOOSTELIJKEDIALECTENDIALECTEN
Oer-West-Germaans
Ingweoons Oudwest-Germaans Continentaal Oudwest-Germaans
Oudnederfrankischedialecten
Ingweoons
kustdialect
Angelsaksische dialecten
Oudfriese
dialectenOudsaksischedialecten
Oudhoogduitsedialecten
(Nederduitse en)(Nederduitse en)NoordoostelijkeNoordoostelijkedialectendialecten
HollandsHollandsZeeuwsZeeuws
VlaamsVlaams BrabantsBrabantsUtrechtsUtrechts
LimburgsLimburgsRijnlandsRijnlands
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Cf. geopolitieke situatie: het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen was een lappendeken van graafschappen, bisdommen en hertogdommen
2. Van lappendeken tot algemene taal
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?
In de 14de-15de eeuw werd het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen verenigd tot één rijk door de Bourgondiërs. Die eenwording bevorderde het ontstaan van een algemene taal. (een geleidelijk proces – bij de Bourgondiërs de basis gelegd)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?
Groeiende politieke eenheid => cultureel verkeer tussen verschillende gewesten
Uitvinding van de boekdrukkunst => Behoefte aan een algemene taal
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?
Tot 1500: streektalen van cultuurcentra!
Vanaf ca. 1500: ontstaan en groei van een algemene Nederlandse taal (die in 1482 voor het eerst wordt aangeduid met de naam Nederlands)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
FRANS: taal van het centrale bestuur
NEDERLANDS (de volkstaal): stond niettemin sterk => symbool van verzet van de steden en gewesten tegen het centrale gezag
(De Nederlanden belangrijk onderdeel van Bourgondië!!)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Filips de Goede(Dijon, 31 juli 1396 – Brugge, 15 juni 1467)
door: Rogier van der Weyden
Bourgondië
3. Belangrijke cultuurcentra in de
middeleeuwen1.1.Maastricht en omstreken (oostelijk)Maastricht en omstreken (oostelijk)2.2.Gent, Brugge, Ieper (Vlaanderen)Gent, Brugge, Ieper (Vlaanderen)3.3.Antwerpen, Brussel, Leuven (Brabant)Antwerpen, Brussel, Leuven (Brabant)4.4.Amsterdam en omstreken (Holland) Amsterdam en omstreken (Holland)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
1122 33
44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands11
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Hendrik van Veldeke 2de helft 12de eeuw Vroegste literairefragmenten “Nederlands”/“Duits” Maastricht!
11
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
1122 33
44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Van den vos Reynaerde(13de eeuw) Jacob van Maerlant (13de eeuw)
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
In de loop van de 13de eeuw: economische bloei van:
Brugge Gent Ieper
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Bevolkingsgroei/Verbetering landbouw
=> agrarisch overschot => ontstaan patriciaat (patriciërs)
in de steden => economische bloei (textiel!) => culturele bloei!
22
22
Hans Memling1480
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
=> ontstaan patriciaat (patriciërs) in de steden
Inspraak in bestuur Meer macht, ten nadele van adel en
clerus Verburgelijking Cf. Belforten metstadsprivileges
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22
Belfort in BruggeBelfort in Brugge
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22Belfort in GentBelfort in GentOpm.: Opm.: Midden 14de eeuw Midden 14de eeuw telde Gent zo’n 50 telde Gent zo’n 50 à 60.000 inwoners à 60.000 inwoners en was het na Parijs en was het na Parijs de tweede grootste stad de tweede grootste stad van noordwest-Europa.van noordwest-Europa.
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22Belfort & lakenhal in IeperBelfort & lakenhal in Ieper
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Gevolgen: Graafschap Vlaanderen:
economisch én cultureel zwaartepunt
Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal
Opm.: Jacob van Maerlantaan het Hollandse hof Ontstaan literairecontacten
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Literaire teksten in het Middelnederlands
Problemen datering/situering: Overgeleverd: kopieën (van kopieën van
kopieën, etc) => kopiisten passen (sommige) woorden
aan aan eigen dialect
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Literaire teksten in het Middelnederlands
Niettemin is datering/situering mogelijk door nauwkeurig onderzoek
Handschrift van de kopiist Onderzoek papier/perkament Cultuurhistorische kenmerken Taalgebruik
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaalOpm.: doorgaans wél
datering/situering
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal Aanvankelijk: grootgrondbezitters/clerus
=> documenten in het Latijn (dergelijke documenten zeer duur, niet voor iedereen!)
Belang van patriciaat neemt toe! => behoefte aan documenten in de volkstaal groeit
Meer en meer leken die kunnen schrijven Vlaamse schrijftraditie: pioniersrol
22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22
Iemand belazeren = bedriegenOplazeren = weggaanBen je belazerd? = ben je gek? < Lazarus (lepra = “de lazarusziekte”)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22
Een klaploper = iemand die profiteert van andermans goedheid
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses endesiecs. Ende danne mot hebben delesere enen stopwins van den gonen in wies comste hine leset inDiedsch.”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Dit document dient in het Diets te worden voorgelezen door de huiskapelaan of zijn plaats-vervanger bij de komst van een nieuwe broeder of zuster, zowel een gezonde als een zieke. Bij diegelegenheid hoort de lezer twee liter wijn te krijgenvan diegene bij wiens komst hij dit in het Diets voorleest.”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses endesiecs. Ende danne mot hebben delesere enen stopwins van den gonen in wies comste hine leset inDiedsch.”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses endesiecs. Ende danne mot hebben delesere enen stopwins van den gonen in wies comste hine leset inDiedsch.”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Ambtelijke teksten in de volkstaal
22
Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
SPELLING
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
SPELLING
Fonetische spelling: woorden opgeschreven zoals ze uitgesproken worden
Geen vaste spelling Wél: enkele (regionaal bepaalde)
conventies
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
SPELLING
Schriftelijke bronnen geven geen betrouwbaar beeld van gesproken taal
Bepaalde spellingsconventies Slordigheden van kopiisten Beïnvloeding door prestigieuze
dialecten
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
SPELLING
Bijv.: Nieuwnederlands Middelnederlands
<daar> <daer><dair>
(Brab.)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
UITSPRAAK
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
UITSPRAAK
Spelling! Rijm!
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
UITSPRAAK
Spelling!
Bijv.: <huus>, <muus> versus Nieuwnederlands (huis, muis)
Bijv.: <mensch>, <tusschen>
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
UITSPRAAK
Rijm! (+ spelling)
Bijv.: <niet> rijmt nooit op <nijt> of <nijd> => uitspraak van de klinker in <niet> anders dan in <nijt> en <nijd>
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
WOORDENSCHAT
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
WOORDENSCHAT
Bijv.: wijf – huidige betekenis versus betekenis in het Middelnederlands
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
GRAMMATICA
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
GRAMMATICA
Naamvallen (vgl. het Duits) Bijv.: sterk nomen Nom: die dach die dageGen: des dages der dageDat: den dage den dagenAcc: den dach die dage
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN
Bijv.: Prestige- bereik Het Vlaams: lange tijd
toonaangevend (in schrijftaal)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN
“alle degene die dese lettren sien selen” (Boekhoute, 1249)
“allen den ghenen die dese lettren sullen sien” (Brugge, 1356)
“tallen den ghonen die dese letteren sien sullen” (Biervliet, Zeeuws-Vlaanderen, 1308)
“alle den ghenen de desen brief solen sien” (Utrecht, 1278)
“allen den ghenen die desen brief sien soelen” (Beringen, Limburg, 1349)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
1122 33
44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands33
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Jan van Ruusbroec(14de eeuw)
33
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Verzanding van het Zwin (Brugge, Vlaanderen)
=> Haven van Antwerpen! Antwerpen (ec./cult. centrum) Brussel (residentie hertogen) Mechelen (zetel van de Hoge Raad) Leuven (1ste universiteit v/d
Nederlanden)
33
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands33
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
1122 33
44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Floris V Graaf van Holland 13de eeuw ‘der keerlen God’(god van de boeren)
44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands44
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
Dirc Potter, DerMinnen Loep(De Ontwikkelingsgang van de Liefde) Begin 15de eeuw
44
4. De eerste “woordenboeken”
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Glossaria (verklaringen in de volkstaal van Latijnse woorden)
>Vocabularia (alfabetisch gerangschikt, onafhankelijk van bepaalde teksten,met vertaling in volkstaal)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Vertaalwoordenboeken Didactisch doel (leren Latijn) Ook: Nederlands-Franse
leerboekjes voor kooplieden, geordend per onderwerp
Opm: Frans! (graven van Vlaanderen spraken Frans/ in de handel)
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten 14de eeuw (ca. 1371)Brugge: spil in Europa; internationaal!
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Car le marescal na pointCar le marescal na point
denglume ne de marteldenglume ne de martelTenes monteis es estriersTenes monteis es estriersSi cauchies vos estiuausSi cauchies vos estiuaus[…][…]Si vous desiunesSi vous desiunesAinchois que vous partesAinchois que vous partes
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten […] want de maarschalk heeft geen […] want de maarschalk heeft geen aambeeld noch een hamer. Kom, ga in aambeeld noch een hamer. Kom, ga in de stijgbeugels zitten en doe uw laarzen de stijgbeugels zitten en doe uw laarzen aan […]. aan […]. En ontbijt vooraleer je weggaat. En ontbijt vooraleer je weggaat.
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog Gheen haenbilt nog ghgheen hamereen hamerNeemt sit in die steNeemt sit in die steghghereepen ereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maersWant de maersccalc ne heeftalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende sEnde sccoid uwe leerzen oid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert Ende ontnuchtert vvEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc Want de maerscalc nene heeft heeftGheenGheen haenbilt haenbilt nog gheennog gheen hamer hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid Ende scoid uweuwe leerzen leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer Eer ghighi sceedt sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de mWant de maeaerscalc ne heeftrscalc ne heeftGheen hGheen haeaenbilt nog gheen hamernbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten
Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen Gheen hhaenbilt nog gheen hameraenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
DE 1ste “WOORDENBOEKEN”
Voorbeeld, rond 1500S: Nihil mihi aliud novi aufers e templo?P: Morio noster Heyno in sacrario fecit oletum.S: Id nasus resciscat tuus.
S: Brendy ons anders nyet nywes uut der kerken?P: Heyn, onse dwaes, heeft in die sacristij ghedreten.S: Dat moet u noese weten.
Middelnederlands! “De taal van Reinaert en Floris V. Middelnederlands
(1170-1500)”. In: Jan W. de Vries, Roland
Willemyns & Peter Burger, Het verhaal van het Nederlands. Negen
eeuwen Nederlands. Amsterdam (1995), p. 30-
52. [optionele lectuur]
Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands
VRAGEN BIJ DIT COLLEGE Vanaf wanneer ongeveer kunnen we beginnen spreken van een algemene
Nederlandse taal? Wanneer werd de basis gelegd? Welke factoren beïnvloeden het ontstaan van een algemene Nederlandse taal? Hoe moeten we de taal die werd gesproken in de Lage Landen vóór deze periode karakteriseren?
Waarom wordt Hendrik van Veldeke zowel “geclaimd” in Duitse als in Nederlandse literatuurgeschiedenissen?
Geef kort een chronologisch overzicht van de belangrijkste cultuurcentra in de middeleeuwen. Noem telkens een voorbeeld uit de literatuur en situeer (in welke eeuw geschreven?).
De ontwikkeling van een patriciaat in steden als Gent en Brugge had belangrijke gevolgen voor het gebruik van de volkstaal. Leg uit.
Waar en wanneer ontstond een omvangrijke burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal? Welke factoren zorgden ervoor dat meer en meer literatuur in de volkstaal werd geschreven?
Waar en wanneer werden meer en meer ambtelijke teksten in de volkstaal geschreven? Welke factoren hadden een invloed op dit proces?
Het dateren en situeren van middeleeuwse teksten levert soms grote problemen op. Waarom? Hoe kan men toch min of meer bepalen waar en wanneer een tekst werd geschreven?
Hoe reconstrueert men de Middelnederlandse uitspraak? Noem twee aanwijzingen die hierbij kunnen helpen.
Verklarende woordenboeken zoals wij die nu hebben had je in de middeleeuwen nog niet. Wel had je andere soorten “woordenboeken”. Noem drie soorten en geef telkens een woordje uitleg.
Middelnederlands
Recommended