´El quechua de Huamalíes´ - research.ncl.ac.ukes.pdf · El quechua de Huailas-Conchucos...

Preview:

Citation preview

´ElquechuadeHuamalíes´

RosaleenHoward,NewcastleUniversity,ReinoUnidoConlacolaboracióndeEladioMar@corenaLloclla,comunidadcampesinadeSanPedrodePariarca,

distritodeTantamayo,provinciaHuamalíes

II encuentro macro-regional del quechua central

28-29 Noviembre del 2014

DEPARTAMENTODEHUÁNUCO

PROVINCIAHUAMALÍES

PueblodeTantamayo,provinciaHuamalíes,departmentodeHuánuco,Perú,denoroestea

sudeste

IglesiacolonialdelpueblodeTantamayoconsutorredecampana

ValledelríoTantamayo,desudesteanoroeste,conelcerroYaqaWillka,valledelaltoMarañón,linderoconAncash,alfondo

VistadePiruru,si@odelaépocaintermediotardío(Yarowillcas),partedelimportantecomplejoarqueológicodeTantamayo

Si@oarqueológicodePiruru,ÉpocaIntermedio-Tardío,siglosXII-XIV,´reino´delosYarowillkas;inves@gadoporarqueólogosBertrandFlornoy(1940s)yCatherineRozenbergyElisabethBonnier(1980s)–Ins@tutoFrancésdeEstudiosAndinos

ElquechuadeHuailas-Conchucos

Estudioslingüís@cosdelquechuaAncash:GaryParkerDanielyDianeHintzFélixJulca

ElquechuadeHuailas-Conchucos

SiguiendoaAlfredoTorero(Elquechuaylahistoriasocialandina,1974)elaltoniveldediversidaddelalenguaquechuaenlazonaqueahorasedesignade´Quechuacentral´(Junín,Pasco,Huánuco,Ancash,Lima)hacedijcilsuclasificaciónensubgruposdiscretos.Sinembargoéliden@ficaelquechuade´Huailas-Conchucos´comounavariedadque@enemuchascosascomunes;lasdiferenciassonpequeñasynoimpidenlacomprehensiónenlalenguahablada.

ElquechuadeHuailas-Conchucos

•  IncluyelasprovinciasdeMarañónyHuamalíesenelnoroestedeldepto.deHuánuco

•  IncluyetodoeldepartmentodeAncashconexcepcióndelasprovinciasSanta,Casma,PallascayBolognesi

Rasgosgrama@calesdelquechuaHuailas-Conchucos

Estosrasgosunificanlazona,peronoselimitanaestazona:1)elsufijopluralizadorverbal-yaa- p.ej.miku-ya-n´elloscomen´2)Elsufijonominal–yaq´hasta´p.ej.Lima-yaqaywan´vahastaLima´

3)Elsufijointerroga@vo–kup.ej.Tantamayupita-kukanki?´eresdeTantamayo?´

LadivisiónHuailas-Conchucos

•  LaCordilleraBlancadivideelsectorendosáreasdialectales(Torero1974:24)

•  Conchucoshaciaeleste(queincluyeHuamalíes)

•  Huailashaciaeloeste

Unrasgoque@pificaConchucos

•  TípicodeConchucosyausentedeHuailasestáelmorfemaverbal-ski-´acciónreciéncumplida,queseejecutarápidamenteosinimpedimento,oqueestáporcumplirsedeinmediato´

•  P.ej.´wambratamikurushaskinaaachkaychakwas´

•  ´laviejaAchkayterminórápidamentealjoven,comiéndolo´

Rasgosque@pificanHuamalíesconrespectoalrestodeConchucos

LavariedaddelquechuadeHuamalíes@eneunasvariacionesfoné@casconrespectoalrestodeConchucos(Torero1974):La´ch´sepronuncia´s´p.ej.´saka´´puente´,´saki´´seco´,´pasa´´suelo,@erra´La´tr´sepronuncia´ch´p.ej.´pacha´´estómago´,´chaki´´pie´

Rasgosque@pificanHuamalíesconrespectoalrestodeConchucos

Lavariaciónlibreentrela´ll´pala@zadayuna´l´despala@zada,p.ej.´Llullay´varíacon´lulay´,´alli´varíacon´ali´DeacuerdoalagentedeTantamayo,ycorroboradoporTorero(1974),la´l´caracterizaelquechuahabladoporlaorillaizquierdadelAltoMarañón(distritosdeLlata,JacasGrande,Puños,Miraflores)mientrasquela´ll´seescuchaporlaorilladerecha(distritosdeChavíndePariarcayTantamayo)

Achkaypawillakuynin

narradoaRosaleenHowardenSanPedrodePariarca,distritoTantamayo,provinciaHuamalíes,departamentodeHuánuco,

sep@embredel1984,grabadoenaudiocasseqe

Unayshimuchuykanaaxwiyupa.Muchunaahukwarmishirunashimarkaenterushi,muchuykanaaunay.Sayshimamantaytankaynuqapawambraakunanuuaskawambrayuqkanaa.Entonsisaywanaamikuyashiq.Semanaenteruashirpurinaa.Entonsissaypitaashirashipakuqaywaqkaqsemanan@nchansu.Ikriaturakunaqatarkaykaayan,tarkaykanaa,kiidashqawayichuu.Entonsisqachaskiyanpaqaspunukurkaykaqmannawambramanqa.Wambrakunapunuraykaqmanshichaskiyan.Wambrakunapunuraykaqmanchaskirqa,"Maychuuraakanallaankapakuskinaapaa,"ninmamantaytan.

AlgunosrasgosdelquechuadeTantamayo

UnayshimuchuykanaaxwiyupaUnay-shimuchuyka-naaxwiyu-pa´hacemucho@empohabíaunahambrunafea´Unay´hacemucho@empo´-shi´sedice´Muchuy´hambruna´Ka-´ser,haber´-naa´@empopasadoremotodelverbo,cuandoelhablantenoestabapresente´Xwiyucast.´feo´pronunciadodeacuerdoalquechua-pa´adverbio´

Ikriaturakunaqatarkaykaayan,tarkaykanaa,kiidashqawayichuuIkriatura-kuna-qata-rka-ykaa-ya-n,ta-rka-yka-naa,kiida-shqawayi-chuuYlosbebésseestánquedando,seestáquedando,sehaquedadoenlacasa

Kriaturacast.´criatura´-kuna´plural´-qa´tópico´Ta-´estar´-rka(-rku)´paraabajo´-ykaa-´acciónprogresiva´-n´3rapersona´Kiida-cast.´quedar´-shqa´@empoperfecto´Wayi-´casa´-chuu´en,dentrode´

"Maychuuraakanallaankapakuskinaapaa,"ninmamantaytan"May-chuu-raakanallaanka-pa-ku-ski-naa-paa,"ni-nmama-ntayta-n“Dóndeestálatostadoraparatostarrápidamente(elmaíz)”,dicensuspapás

May´dónde´-chuu´en´-raa´todavía´kanalla´callana´anka-´tostargranos´-pa´acciónpersistente´-ku´reflexivo´-ski´acciónrápida´-naa´futura@vo´-paa´para´,"ni-n´dice´mama-n´sumamá´tayta-n´supapá´

TopograjadelvalledelTantamayoconubicacióndelugaresclavesenlamitohistoriadelaregión:lastradicionesoralessobrelaAchkay(Achikee)yelcaciqueAmbray

La historia del cacique Ambray v Contado por Eladio Marticorena Lloclla, oriundo

de la comunidad campesina de San Pedro de Pariarca, distrito de Tantamayo, provincia de Huamalíes, departamento de Huánuco

Gracias!

EntonsisnipFnqa,"Urakuchuchuuchaachanllallaqmamay,"nin.Entonsis,"Aamaldituwambrarikchaykashraakashqa.Kaywambrakunatashawaskamushunmaychuuraaawshashikrakanastashawaskamushunwashaqaqaman,"nin.Nirqawarmiqraswambrakunataqshawaskamunwarmiullqutakanastamanwiñarkur.Sayshiwambrakunaqshawara----ykankanastachuuqa.

Kundurpaasan."Tiyuykundurhipiykallaamay,"nin.NipFnqa,"Imapaami'waakaushaq'nimarqayki?"ninshi.EntonsissaynipFnqapaasarinaakundurnillar.Saypitaqyapaywiskurnapaasarin."Tiyuywiskurhipiykallaamay,"ninwambraqayakur."Manamihipiisu.Imapaami'burumikuq'nimarqayki?"ninshi.Saypitayapayallqaynashipaasan.Allqaytapis"Tiyuyallqayhipiykallaamay,"nin.NipFnqa,"Imapaami'aqishmikuq'nimarqayki,manamihipiisu,"ninshiallqaypis.Entonsisqayapaypaasanwapak."Tiyuywapakhipiykamay,"nin."Manamihipiisu,"ninshiwapakpis,"manamipwediisu,"nin.

Saypitanashipaasarinaanirchankishna.Chankishpaasaskin.Saypitaqa,"Tiyuychankishhipiykamay.”"Ari,"ninshi.NipFnqaaaniruqayshupampamanhipiykunchuraykunwambrakunataqa."Kayllachuuiixutaykaayanki,allakuyankikayllachuunapis,"ninari.SaypitaqanirqawambrakunataqsaymikuynamanchuraykupFnqawambrakunaqsaychuukaykanañasnaaanir.Añasnashiyuriskin.Saypitaqa,"Tiyuyninatamañakushayki,"nin.NipFnqaañasaanirhichkapan.Saypitasayupipakuskiyanninataq.[….]

Yapaypisaanirañasqayapayyuriskiryapayhichkapan."Taqay,taqaychuuqaamataqaysimpapaaywayankisu.TaqayAchkaymimikuyaashunkimiiixu.Amaupipakuyankisukananqa.Shumaqninataqqulliyanki.Amaupipakuyankisu,"ninshiañas,qullapan.IniykapFnninataupipakuskirqawambrakunaqyapayaywanninakuqqasimpaAchkaymanna.[….]

´Kaywambrakunatashawaskamushunmaychuuraaawshashikrakanastashawaskamushunwashaqaqaman,"nin´´Kaywambra-kuna-tashawa-ska-mu-shunmay-chuu-raaawshashikrakanastashawa-ska-mu-shunwashaqaqa-man,´ni-n´Aestosniñoslosvamosacolgardeunavezenunacanastalosvamosacolgardeunapeña´diceKaywambra´estosniños´–kunapl.–taobjetoshawa-colgar-ska-(-ski-)´acciónrápida´-mu-´movimientoenelespacio´-shun´1personapl´may´dónde´-chuu´en´-raa´todavía´awshacast.´aguja´shikra´bolsatejida´kanastacast.´canasta´washa´atrás´qaqa´roca,peña´-man´a´ni´decir´-n´3persona

The places on the landscape through which Achkay passes on her route from her place of origin on mountain Yaqa Willka to community territory

The places mentioned vary from version to version depending on the vantage point and personal interests of the storytellers

see R. Howard-Malverde

‘Storytelling strategies in Quechua narrative performance’

Recommended