View
271
Download
1
Category
Preview:
Citation preview
CUSCO - COLLAO Y AYACUCHO - CHANKA
DEDICATORIA
Con profunda gratitud a nuestros padres y profesores, quienes
encaminaron el logro de nuestros objetivos y metas tanto personales
como profesionales, plasmándose en este trabajo el cual va dirigido a
todos los maestros, alumnos y a la sociedad en general.
AGRADECIMIENTO
Nuestro agradecimiento:
Al ISPP "La Salle" de Abancay por brindarnos una formación profesional basada en los principios: "FE, FRATERNIDAD Y SERVICIO".
Director:
Hno. Manuel Segundo Marín Herrera.
Profesores:
• Raúl Peralta Vera. • Elías Javier Lopinta Valenzuela. • Víctor Necochea Tello. • Elio Rozas Valenzuela. • Humberto Barrionuevo León. • A la Municipalidad Distrital de Ocros (Ayacucho)
Autores:
• Elizabeth Espinoza Rojas. • Carolina Silvertrina Leon Silvera. • María Saavedra Durand. • Lidia Juarez Ccorimanya. • Wilber Oscco Carrión.
Especialidad de Comunicación I.S.P.P. "La Salle"
PRESENTACIÓN
El presente diccionario bilingüe está basado en las lenguas: castellano y quechua, dentro del idioma quechua están los dialectos quechuas del Cusco -Collao y Ayacucho - Chanka.
Está dirigido a la población en general, pero fundamentalmente a los estudiosos del quechua y a todos aquellos que, en alguna forma, se interesan por la integración nacional, ya que no es posible hablar de ella mientras una parte importante de la población peruana se sienta discriminada a causa de su idioma.
El grupo "Hatarisun", comprometida con la cultura de su pueblo no ha escatimado ningún esfuerzo, para brindar este material, que sin lugar a dudas contribuirá a mejorar la comunicación y las relaciones interpersonales con nuestros hermanos del Ande, de está manera reformar el desarrollo de nuestro país y la gente andina.
4
A
CASTELLANO
Abajo Abalorio Abandonar
Abanicar Abanicarse Abanico Abaratado, a Abaratar Abastecerse Abatido,a Abdicador,a Abdicar Abdomen Abeja Abertura Abierto,a
Abiabigeato Abigeo Ablandar
Abobado,a
Abobnar Abobarse
Abofeteador Abofetear
Abofetearse
Abogado
Abogar
Abolido,a Abolir
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
uraypi, urayta, uray, urayman piñ'i saqerpariy, wikchuy, saqey saqeypariy wayrachiy wayrachikuy wayrachina uraykachisqa urayachiy chaninta, uraykapuy kamaríkuy willpusqa, ullpuykusqa haqepoq, haqereq wasqey, haqepuy, haqerey wiksa wanqoyro, wayronqo kicha, raqra, kichasqa kichasqa, hawa sonqo, kicha raqrasqa uywa suway uywasuwa apiyachiy, ñapuyachiy, chulluchiy oqarayaq, opa, opayasqa, oqarayay
opayachiy opayapuy
maqaq, saqmaq maqay, saqmay
maqanakuy, saqmanakuy amachaqe, yanapaqe
amachay, rímapuy qollochisqa, chinkachisqa amatay, qollochiy, chinkachiy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
uray, uku piñi, qisqi muru saqiy, wischuy
wayrachiy wayrachikuy wayrachikuna pisiyasqa, uraykusqa pisiyay, uraykuy kamaqta maskarikuy kumusqa, putisqa saqiq, saqirquq saqiy, saqirquy wiksa wanquyru, mapa mana raqra, kallpi, qasa kichasqa, raqrasqa, kicha uywa suway, uywa suwakuy uywasuwa llanpuyachiy
upa, upayasqa
upayachiy, upayarqachiy upayay, upayarquy, puqisyay maqaq, laqyaq, saqmaq maqay, laqichuy, lapyay, laqyay, lapuy maqanakuy, laqyanakuy rimaq
rímapuy, warkay chinkachiqa, anchuchisqa chinkachiy, chinkarqachiy
5
Abombado,a Abominable Abominación Abominar
Abonar
Abono Aborrecedor
Aborrecer Aborrecerse
Aborrecible Aborrecido,a Abortar
Abortivo
Aborto Abrevadero Abrevar Abridor Abrigado,a Abrigar
Abrigarse Abril Abrir Abrirse Abrumado,a Abrumadora Abrumar Abrupto,a Absolución Absorbente Absorber Absorto,a Abstinencia
Abstinente Abstraido,a
asnaq, asnasqa millaymana, millana miJJay millana cheqniy, millay
wanuchay, yakay, wanuy, kullchay
wanuykachiy wanu, kullcha, yaka cheqnikoq, cheqneq, cheqnipayaq cheqniy, cheqnikuy cheqninakuy
cheqnina cheqnisqa sulluy, malpariy, pisiyay, sullurqoy sulluchikoq, sullucheq
sullu, sullun uywa ukyachina, unu oqyana ukyachiy, unu oqyachiy kichaq, kichana, kichareq qatasqa qatay
qatakuy ayriway killa kichay, kichariy kichakuy qatirisqa qatireq llakichiy, qathiy sayaq qhata, soqlla soqlla panpachay híwíkacheq hiwikachiy utisqa sasi
sasikoq sapan kawsaq, uteq, oqarayaq
asnaq, punkipakusqa
millay runa, chiqnipasqa millarikuna chiqnipay, chiqnipayay, anchuchiy wanuyachiy
wanu, ispay, qupa chiqniq, chiqnikuq
chiqniy, chiqnikuy
chiqninakuy, chiqnipayanakuy chiqnipaslla chiqnisqa sulluy, sullurquy
sulluchiq, sulluchikuq, Sullunapaq hanpi sullu yaku upyana, qucha, pukyu upyachíy kichaq, kichariq quñi, quñilla, quñi kay quftichiy, quñiykachiy, aytuy qataykacihiy maytukuy,quñirikuy, quñikuy ayriwa kichay, kicharquy, kichariy kichakuy, kicharikuy qiqipayasqa, ñitirqusqa qiqipachikuq, ftitiq qiqipayay qachqa, sasa panpachay suquy, míllpuq, apakuq suquy, millpuy, apay qanllarayasqa mana aycha mihuna punchaw mana aycha mikuq runamanta sapaq chakuq
Absuelto,a
Abuela
Abuelo
Abultado,a Abultar
Abundante
Aburrido,a Aburrir
Aburrirse Abusar Abyecto
Acá Acabable Acabado,a Acabar Acabarse
Acallado,a Acallar Acaricíado,a Acariciadora Acariciar
Acarreado,a Acarreador,a
Acarrear Acarrearse Acaso
Acatado,a Acatar
Acaudaladla Acudalador,a Acaudalar
qespisqa, panpachay, panpachasqa hatun mama, hatuku, paya, hatumama yaya, machula, apucha, hatuku hatun tayta, apuski, machu, machuyaya hatunkaray, hatun, hatunyasqa hatunyachiy
llasaq, puchu puchu, waleq
mahisqa, amisqa mahichiy, amichiy
akanayay, mahiy, amipuy alqochakuy, mana chaynimpi ruray usuriy, usoq
kaypi, kayman tukunalla, tukukoq tukusqa tukuy tukukuy, tukukapuy
upallachisqa upallachiy wayllusqa lulukoq, luloq, waylloq luluy, waylluyukuy, waylluy munayukuy astasqa astaq
astay astakuy paqta, ichas, ¡chapas
yupaychasqa yupaychay chapaq, kapuyniyoq, qollqeyoq qollqe huñoq qollqe huñuy
qispichiy, panpachay, panpachasqa paya, mamap maman, taytap maman machu, íayíap taytan, mamap taytan
hatunyasqa, mirachisqa hatunyachiy, mirachiy, wifíachiy achka, tukuy mana, sinchi, tukuy riqchaq piñasqa, piñanasqa piñachiy, amircpchiy, pisryachiy piñakuy, amirquy, pisiparquy mana allin ruray wischusqa, putisqa, kumuykachisqa kayman, kaypi tukuqlla, puchukaqlla puchukasqa, tukusqa tukuy, puchukay tukukuy, puchukapuy, qullurquy, paqway upallachisqa upallachiy, upallarqachiy kuyapayasqa, wayllupasqa wayllukuq, kuyapayakuq kuyapayay, waylluy
astasqa, apasqa, qipjsqa astaq, astapakuq, apapakuq, qipipasqa astay, qipiy, apay astakuy, astakurquy, ripuy ichas, ichapas, paqya, ñaqapasña yupaychasqa yupaychay apu, qullqisapa, kapuyniyuq qullqí huñuq, apuyay munay qullqi huñuy, apuyay
6
7
Acceder Acción Accionar Acechado, a Acechadora Acechar Acémila Acepillar Aceptable Aceptado,a Aceptador, a Aceptar Acercado,a Acercar Acercarse Acertijo
Aciago Aclamación Aclimatar Aclimatarse Aclocar Acné Acogedor, a Acoger
Acogerse
Acogido,a Acometedor ,a Acometer
Acomodable Acomodado,a
Acomoda dor,a Acomodar Acomodarse Acompañante
Acompañar Acompañarse Aconchavarse
uyñikuy, huñiy, munay, uynuy aknay, ruray, imanay aknaykachay, waqywaykachay watiqasqa toqllay, suyapakuy, wateqay toqllay, wateqay, suyapakuy uywa llaqllay chaskina, chaskinapaqkaman chaskisqa, ari nisqa chaskeq, huñeq chaskiy, huñiy asuykachisqa asuykachiy qayllay, asuykuy, sispay watuchi, watuchina, qomachiy qomachina aqoyraki haylli, waqyakuy yachakachiy yachakuy toqtoy suchi chaskeq, qorpachaq chaskiy, amachay, qorpachay
chaskichikuy, qorpachakuy
chaskisqa, qorpachasqa qallaríq, qallaríkoq waykay, qallariy, qallaríkuy
churana, churarina allichasqa, kapuyniyoq, qollqeyoq, kaqniyoq, churasqa allichaq, churaq allichay, churay churakuy, alDchakuy pusaq, tiyapayaq, tiyayseq
pusay, tryapayay, tiyaysry riysiy, puriysiy, kuska puriy kamachinakuy
munay, aw niy, anri niy
ruray makita waywistin rímay watiqasqa, qawasqa watiqay watiqay, qawasqa uywa llanpu llaqllay chaskipalla chaskisqa, anisqa chaskiq, ari niq, uyakuq ari niy, anri niy, chaskiy asuykachisqa asuykachiy, hichparkachiy asuykuy, hipchakuy watuchi, watuchinakuy
chiki, mancharichina huk similla qaparíy yachakachiy yachakakuy uquqyay, uquqyakuy suchi qurpachaq, chaskiq chaskiy, qurpachay, samaykachiy samakuy, pakakuy, qurpakuy chaskisqa, qurpachisqa qallaykuq yuyariy, yuyarikuy, yuyarikurquy allichapasqa, allichallaña allin churasqa
allichaq, allíchakuq allichay allichakuy, allichakurquy kuska riq, pusapayaq, pusaq, pusaqnín kuska rry, pusay, pusapayay kuska riy, riysiy kamachinakuy
8
Acongoja do, a Acongojarse Aconsejado,a Aconsejadora Aconsejar
Aconsejarse
Acopiado,a Acopiador,a Acopiar Acoquinarse Acordado,a Acordante Acordar
Acordarse
Acordelado,a Acordelar Acorneado,a Acorneador,a Acorralar Acosado, a Acosar Acostado, a Acostarse Acostumbrados Acostumbrar
Acostumbrarse
Acrecentados Acrecentador,a Acrecentar
Acrecer Acreedor, a Acribar Acriminado,a Acriminador,a
llakisqa llakikuy kunasqa kunaq kunay, anyay, yuyayqoy yuyaychay kunakuy
huñusqa huñoq huñuy, karmay manchaykachakuy, manchapakuy yuyasqa, rimapanakusqa yuyakoq, rimapanakoq yuyariy, yuyaykuy, rimanakuy, yuyachinakuy yuyay, yuyariy, yuyarikuy
tupusqa tupuy waqrasqa waqrakoq qayqoy qatikachasqa qatikachay, qatipayay sirisqa, sirichiy, siriy suchuy, sirikuy, siriy yachasqa
yachachiy, yachaykachiy, yachakuy
yachakoq, yachaykachakoq
mirasqa, mirachisqa miracheq mirachiy, yapakuy, miray
miray, wiñay, hatunyay manoq icharapi suysuy tunpasqa tunpaq
manchasqa, llakisqa pisipay, llakikuy, putikuy allin kunapasqa, kamachiqa willaq, yachachiq, niq willay, yachachiy, yacharqachiy yachachinakuy, rimanakuy kamachinakurquy huñusqa huñuq, tantaq huñuy, tanta y chintipakuy, chintipakurquy willanakusqa willanakuq rimanakuy, kamachinakuy
yuyariy, yuyarikuy, yuyarikurquy tupusqa tupuy, tupurquy waqrasqa waqrakuq qayquy qatikachasqa qatikachay, qatipayarquy ustusqa ustukuy yachasqa yachakachiy, yachakarqachiy yachakakuy, yachakakurquy amañay, amañakuy wiñachisqa, mirachisqa mirachiq, mirachikuq mirachiy, mirarqachiy, wiñachiy wiñay miray, hatunyay manuyuq aqichay, suysuy huchapayasqa, tunpasqa tunpaq, tunpakuq, huchachakuq
9
Acriminar
Actualmente
Acuclillarse Acudir Acudirse
Acueducto Acumulado, a Acumulador,a Acumular Acuoso,a Achaca do,a Achicador,a, Achacar Achacoso,a Achiote Achispado,a
Achispar Achisparse
Adaptable Adaptar Adecenable Adecenado Adecenar
Adelantado, a Adelantar Adelantarse Adelante
Adelgazado,a Adetgazador,a
Adelgazar Adelgazarse Además
Adementado, a Adentellado, a
tunpay
kunan pacha, kunan pachapi, kunan runkuykuy yanapay, amuchamuy amachakuy, amachanakuy
pincha huñusqa, tantasqa huñoq, tantaq taqey, huñuy, tantay unusapa, unu unu tunpasqa, huchachasqa, tuapaq, huchachaq tunpay, tanqasqa, huchachay onqoli, onqorayaq, soqsoq achiwirj
tunpan machasqa, sinkasqa susunasqalla sinkachry, sinkay, machachiy macharíy, sinkariy
tinkuchina tinkuchiy chunkachana chunkachasqa chunkachay, chunkay
ñawpachisqa hatariy, ñawpay ñawpany, ñawpakuy ñawpaqpi, ñawpaqta, ñawpaq ñawpaqman ñañusqa, ñafiuyasqa, llapsayasqa tulluyachikoq, llapsayacheq, ñañuyacheq
ñañuyachiy, tulluyachiy, llapsayay llaqayaq, sukyay, tulluyay chaytawan, hinaspapis, chaywanpas, chaymanta upayasqa kanisqa
tunpay, tunpakuy, willay, huchachay kunan, kunanpuni, kunallan
unchuykuy, unchukurquy yanapay, amachay, rirquy yanapakuy, yanapanakuy
amachanakuy yarqa, yaku pasanan huñusqa huñuq, tantaq qutuy, huñuy, tantay yaku yaku, yakusapa tunpasqa tuapaq, tuapakuq
tunpay, huchachay iqu, iquyasqa, unqurayaq achwti
sinkarisqa, tunpa upyasqalla sinkarichiy, sinkarirqachiy sinkariy, sinkarikurquy, susunalla-susunay tinkuykachinalla, churanalla tinkurqachiy, churaykuky chunkayachinalla chunkayachisqa chunka chunkallamanta churay ñawpasqa ñawpay, ñawpariy ñawpakurquy, ñawparquy ñawpaqpi
llañuyasqa, tulluyasqa llafluyachiq, llapsayachiq
llañuyachiy lañuyay, llapsayay chaymanta, aswan, astawan
apayasqa, upa kanipasqa, kachusqa
10
Adentellador,a
Adentellar
Aderezar Adeudado,a Adeudarse
Adherirse
Adicionarse Adiestrar Adinerado,a Adivinable
Adivinado,a Adivinadora
Adivinar Adjunto, a Adjutor,a Admirable Admirado,a Admirarse Admitido,a
Admitidor,a Admitir
Adobe Adolorido,a A dónde
Adondequiera
Adoptado,a
Adoptante Adoptar
Adormecedor,a
kaneq, kanikoq kaniy
sumaqyachiy manu manu, manuyasqa manuchakuy, manukuy
ratay, ratachry
yapay yachachiy qollqeyaq, qollqesapa yachanalla, watumalla
watusqa watoq, umulleq
watuy kuska kaq, kaqmasi yanapakoq, yanapaq utichikoq, utirayana utisqa, utirayasqa utiy, utirayay chaskisqá, ari nisqa
chaskeq, ari neq haykuchiy, kachakuy, chaskiy, ari niy tika, arwi llakisqa, nanasqa, nanaq mayman, mayñeqman, maytan mayta maymanpas, maytapas, mayñeqmanpas
uywa, uywasqa, churichasqa, wawachasqa uywaqe, wawachakoq, churichakoq wawachakuy, churichakuy, uyway, uywakapuy
puñuchikoq, muskacheq, susunkacheq
kaniq, kachuq
kaniy, kanirquy, kachurquy allichay manuyasqa manukuy, manuchakuy, manukuykuy laqay, laqarquy, ratachiy llutarquy yapay yachachiy, pusapayay apu, apuyasqa, qullqisapa musyapaslla, musyanalla yachanalla musyasqaña layqa, musyaq, yachaq umu, chuqaq musyaya, musyarquy kuska kaq, paywan kaq yanapaq qanllarayachikuq qanllarayasqa qanllarayay, utiy chaskisqá, ari nisqa, anri nisqa chaskiq, a niq chakiy, ari niy, anri niy
tika nanasqa mayman, mayta, mayniqman may mayllamanpas, maymanpas, mayniqmanpas churichakusqa, wawanchakusqa churichakuq, wawachakuq, wawancha-karquy, churichakuy, wawanchakuy, churichakurquy susunkachikuq, susunchachiq
11
Adormecer
Adormecerse
Adormecido,a
Adormecimiento Adormitarse
Adornado,a
Adomador,a Adornar
Adornarse
Adquirido,a Adquiridora Adquirir Adrede
Adúltero,a Adunar
Adunarse
Advenedizo,a Advenimiento Adversario Adversidad Advertencia Advertido,a Advertir Advertirse
Afección Afectuoso,a
Afeitar Afeitarse Afeite Afeminado
puñunayachiy, puñuykachay, susunkay, susunkachiy, muskay tunuyay, utiy, kaywin, muskakuy, susunkachikuy susunkasqa, muskasqa susunchachisqa kukupa, tuni, uíi muskay, puñunayay, muskakuy
wailparisqa, sumaqchasqa,
allichasqa sumaqchaq sumaqchay, allichay
allichakuy
tarisqa tareq usachly, rantiy, tariy waktanta, wakta, yanqa, tunpalla
wasanchaq, ayoq tantay, hukllachay, huñuy, hukllachiy hukllachakuy
mitma chayamuy, hamuy hayu awqa, awqa, tinkunakoq masi aqoyraki, hatun llaki willay, willana willasqa musyay, rikuchiy, niy, willay willanakuy
munay, munapayay munay sonqo, munaq munakoq sonqoyoq pasikuy, mumikuy, pasikuy, hawikuy hawi, hawina, pasikuna chinaku, chinanayaq, maqlla
susunkachiy, susunkarqachiy, puñuyac
susunkay, utiquy, susunkarquy, susunkankuy
susunchachisqa,
susunka puñutiyay, puñutiyarquy, puñuywan aysachikuy allichasqa
allichaq, allichapakuq allichay, allicharquy, sumaqyachiy allichakuy, allichakurquy,
sumaqyakuy tarisqa
tariq,tarikuq tariy, tarikuy chiqaypa, munaywan,, sunqumanta wasanchakuq, waqra runa hukllaway, hukllawarquy, kuskachay, taqrurqachiy hukllawakuy, kuskachakuy,
taqrukuy hawa runa, kuk llaqtayuq hamuy, hamurquy awqa, tinkuq masi ñakarikuy, llaki, waqay willay, kunay, willakuy willasqa, kunasqa willay, kunay, yuyaykachiy willanakuy, yuyaykachinakuy kuyay, munay
kuyakuq, munakuq, wayllukuq sapra rutuy, allichay
allichakuy allichakuna maqlla, warmiyasqa,
warmihina
12
Afianzador, a Afianzar Afición
Aficionarse
Afirmado,a Afirmar Aflicción Afiictivo,a Afligido,a Afligir Afligirse
Aflojado,a Aflojar Aflojarse
Afortunado,a Afuera Agave Agigantado,a
Agitar Aglomerar Aglomerarse Agonizar
Agorero Agostado,a Agostarse
Agradar Agradarse Agradecer
Agradecido,a
Agrandado,a Agrandar
Agrandarse
takyacheq takyachiy munapakuy, munapayay
munapakuy, wañupakuy
taqyachisqa takyachiy llaki llakichikoq llakeq apasqan, llakisqa llakichiy llakinayay, llakikuy
wayayasqa, kacharisqa wayayachiy, wayachiy, kachariy wayay, wayayay, wayayarqoy, kacharikuy samiyoq, atawnisqa, usapu hawapi, hawa paqpa, chuchaw hatunkaray, sunisapa runa
maywiy, aytiy huñuy, tantay huñunakuy, tantanakuy wañunayay
umu qarwayasqa, qarpamanasqa qarwayay, qarpamanay
kusichiy kusikuy reqsikuy, sonqonchakuy, añaychay yupaychay, allí kutichiy reqsikoq, añay, yupaychakuy alli kutichikoq hatunyachisqa hatunyachiy
hatunyay
takyachiq yakyachiy, takyarqachiy kuyay, munay, kuyapay, kuyaparquy munakurquy, munapayay, wañupakuy, kuyarquy takyachisqa takyachiy, takyarqachiy llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakisqa, llakikusqa llakichiy, waqachiy llakikuy, llakikurquy, nanakuy, putikuy wayayasqa wayayachiy, paskaríy wayayarqukuy, kacharikurquy samiyuq, kunisqa hawa, hawaman, hawapi paqpa, chuchaw hatun runa, chikankaray runa aywiy huntay, tawqay, pirway tanqanakuy, huntanakuy wañunayay,tipinayay, wañuy patapi kay yachaq, musyaq chakisqa chakikuy, chakikurkuy, awikurquy kusichiy kusikuy, kusikurquy riqsikuy, yupaychay muchaykukuy ríqsikuq, yupaychakuq
hatunyachisqa hatunyachiy, hatunyarqachiy, wifíarqachiy hatunyakuy, hatunyakurquy
13
Agravar
Agraviado,a
Agraviar Agregado, a Agregar Agresor,a Agreste Agua Aguacero Aguado Aguanoso,a
Aguador,a Aguar
Aguardado,a Aguardadora Aguardar Agüero
Aguijoneado,a Aguijón Aguja Agusanado,a Agusanar Agusanarse Ahí Ahijar
Ahuyentado,a Ahuyentada, a
Ahuyentar
Aire Aislado,a Aislarse Ajeno,a
Ai Ajiaco
anchayachiy, aswan ruway watuykayay, llasaykachiy, yapay watuykayasqa
watuykayay yapasqa yapay maqaq, qallareq llaqtaku, wasu, puna runa unu para seqwe, chirli, unusapa unuy unuy, unu, seqwe, chirli unusapa, hilliyoq unu astaq, unu apaq unuchay, unuyachiy
suyasqa, suyakusqa suyaq, suyakoq suyay, suyaykuy, suyakuy tapyaraki, a ti tapya, qollu, aqoyraki yumaykusqa kisara, yumay yawri, sirana, akwa, rawrí kuru, kurusqa kuruy kuruyay, kururqoy chaypi, anchaypi wawachakuy, churichakuy, churíyay, mukmuy ayqesqa ayqecheq
ayqechiy
wayra puruntasqa, sapanchasqa sapanchakuy hukpa, runaq, runaqpa
uchú uchú, roqro
llasaqyachiy, llunpaychay yapay kamisqa, qaqchapasqa, sintichisqa kamiy, kamirquy, sintichiy
yapasqa, masyasqa yapay, yaparquy qallaykuq, qallaríq chakra runa yaku
para chirli, yaku yakusapa, yaku yaku, yakusapa yaku astaq, yaku astapuq yakuchay, yakuyachiy, yaku tarquy suyasqa suyaq, suyakuq, suyarikuq suyay, suyakuy chiki, tapya
tuksipayasqa puya, wachi, ullu sirana, tipa, yawri urusqa, uruyaq uruy ururquy, urukurquy chaypi churíyay, wawachay
manchachisqa, qatisqa manchachiq, qarquq, wischuy manchachiy, qarquy, wischuy wayra sapanchasqa, sapankay rakikuy, sapanchakuy hukpa kaq, runap, runapkaqnin uchú puqti, tiqti
14
Alabado,a Alabanza
Alacrán Alanceado,a Alanceador,a Alancear Alardear Alargado,a Alargar Alarido,a Alaridos Alarmado,a Alarmador,a Alarmar
Alarmarse Alba
Albañil Albedrio Albergado, a Albergador,a
Albergar Albergarse Albergue Alborotado,a Alborotar Alcahuete
Alcanzar
Alcapara Alcoba Aldea Aleccionado, a Aleccionar Alegrar
Alegrarse Alegre
yupaychasqa, añaynisqa yupaychay, apuskachay, mañayukuy, añay ñiy sira sira, sirara chukisqa
chukeq chukiy anchakachuy, yawnay suni suniyachiy, chutay qapariy, qaparikuy, ayllakuy qaparqachay tukurisqa tukuricheq takurichiy, wahakachakuy, waqaríkuy tukurikuy achikyay, paqar, illariy, warallikuy, pacha paqariy, paqariy wasichaq, perqaq, perqaq kamayoq munay qopachasqa qorpachaq
qorpachay qorpachakuy qorpa wasi, qorpachama takurisqa takurichiy, takuríy kachapuri, hucha pakaq
taripay, aypay, hayway
mutuy pitita, puñuna llaqta yachaykuchisqa yachachiy, yachaykuchiy kusichiy, qapachariy
kusikuy, chamay, qochukuy kusisqa, kusi sonqo, kusi
yupaychasqa muchakuy, yupaychay
atuq atuq tuksirkusqa tuksiq, tuksipayaq tuksiy, tuksipayay willaykachay suytuyasqa wiñachiy, hatunyachiy qapariy qapariy, qaparikuy mancharisqa, manchasqa mancharichikuq manchachiy
manchakuy, manchakurquy illariy, achikyay, paqarímuy, pacha achikyay, wachimuy pirqapakuq munay samasqa, qurpachasqa samachikuq, qurpachiq, qurpachikuq samachiy, quepachry samakuy, qurpachakuy samakuna, qurpakuna wasi chaqwasqa chaqway pakaq, kacha puriq, kacha pakaq, hucha, pakaq taripay, taríparquy, hayway haypay mutuy puñuna sallqa llaqta yachachisqa yachachiy, yacharqachjy kusichiy, kusirqachis, asichiy, quchuchiy kusikuy, quchukuy kusi, kusisqa, kusi kusilla
15
Alegremente
Alegría Alejado,a Alentado,a
Alentar
Alforja Algo Alguien Alguno,a
Algunos,as Aliado,a
Aliarse Aliento Aligerado, a Aligerar Alimentar Alimento Alienado,a Alienar
Alienarse Almacigo Almohada Alpaca Alrededor Acuitamiento Aluvión
Alza Alzado,a Allá
Allanado,a Allanar Allegado,a Allegador ,a Allegar Allí Amable
kusiy kusiylla, kusikusilla kusikuywan, kusilla kusi, kusikuy, chama, qapa karu, karunchasqa kallpachasqa, sinchichasqa
kallpanchasqa kallpachay, kallpanchay
sinchikay, kusirichiy vvayaqa, mariwayaqa tunpa, ima pis, imapas, imallapas
pipas, pillapas, maypas imapis, mayqenpas, pipas
pitapas, hukninchis wakin, wakinninku ,
nmanakoq
wakinchakuy samay, waqsiy, sama pisiyachisqa pisiykachiy mihuchiy mihuna, mihuy seqechasqa wachuchaq, seqechay seqechakuy wanpal sawna, kiraw paqo, paqocha muyuyninpi, muyureq, patastin wachay lloqlla seqay hoqarisqa haqaypi, chahaypi, chaqayman anchahaypi panpachasqa mallmay, panpachay wakichisqa, huñusqa wakicheq, huñoq wakicheq, huñuy chaypi, anchaypi munay sonqo, munakoq sumaq sonqo, rnunana, munaypaq
kusi sunqu kusikuywan, kusikustin kusikuy, quchukuy, kusi
karunchasqa kallpachasqa
sinchichay, kallpachay
quqaw apaña ¡mapas, imallapas pipas, mayqinpas
pipas, mayqinpas, hukninchik, wakin ninchik wakin ninkuna huñunakusqa, kamachinakusqa huntanakuy, kamachinakuy
samay, kallpa pisiyasqa, pisiyachisqa pisiyachiy, pisiyarqachiy
mikuchiy mikuy, mukuna siqispa siqichiy, siqirqachiy siqikurquy mallki
sawna paqu
muyureq wachay, wachakuy
lluqlla miray, masyay uqarisqa wakman, chaqayman
panpachasqa,kuskachasqa panpa chay, kuskachay ayllu, huñusqa, tantasqa
hufíuq, pirwaq
huñuy, tantay wakpi, chaypi kuyayllapaq, munayllapaq
16
Amado,a
Amador,a Amamantado,a Amamantamiento
Amamantar
Amancebado, a
Amancebamiento
Amancornado, a Amancornador, a Amancomar Amanecer
Amansar
Amante
Amar Amarrarse
Amarse
Amarrado,a Amarrar Amasado,a Amasador, a Amasar Ambición Ambicionado,a
Ambicionar
Ambicioso, a
Ambos,as Ambulante
Amedrentado,a Amedrentador, a Amedrentar Amén
munasqa wayllukoq, munaq ñuñoq ñuñuchiy ñuñuy waynayoq, sipasniyoq, warmiyoq
uywanakuy, kuska tiyay, wachuy, huchapi tiyay chaqnasqa, watasqa chaqnaq, wataq
chaqnay, watay illaríy, paqariy, pacha paqariy,
yuriy sonqo tiyachiy
inka, munaq, waylloq
munakuy, waylluy, munay watakuy, watanakuy
wayllunakuy, munanakuy
watasqa watay chapusqa, chapoq
masay, chapuy munapayana munapayasqa munapayay
munapayaq
iskayninku, iskaynin purirkachaq, pureq runa
mancharisqa manchacheq, llakllacheq llaksachiy, manchachiy, llakllachiy
hinataq kachun
kuyasqa, wayllusqa kuyaq,kuyakuq ñuñusqa,chupusqa ñuñuy, ñuñuchiy, chuchuy ñuñuy, chuchuy qariyuq, waynayuq, sipasniyuq
qaranakuy, waynanakuy
makin watasqa, chaqnasqa makin wataq, chaqnaq chaqnay, watay achikyay, paqariy, punchawyay, pacha achikyay sunqu llapuyachiy, sunqu tiyachiy walluq, kuyaq, munaq, yana wayna, waynan kuyay, munay, waylluy watanakuy, chaqnanakuy, chaqnakurquy, watakuy kuyanakuy, munanakuy, wayllunakuy
watasqa, chaqnasqa watay, chaqnay, kipuchay masarasqa masarakuq, masaraq chapuy, masaray astawan munay munapasqa achka munay, llunpay, munapayayay munapayaq, munarayaq, llunku, munalli iskaynin, masintin puríkuq, mana llaqyanpi tiyaq manchasqa, manchachisqa manchachiq, manchachikuq manchachiy, mancharichiy hinataq kachun, chaynataq kachun
17
Amenaza Amenazado,a Amenazador,a Amigo, a Amígdala Aminorado, a Aminorar Amisible
Amistar
Amistosamente
Amo Amojonar Amonestado,a Amonestador,a Amonestar
Amontonado,a
Amontonada, a
Amontonar
Amor
Amotinado,a Amotinad», a Amotinar
Amotinarse Amparado,a Amparador, a Amparar Ampararse Ampo
Amuchachados Amurallado,a Amurallador, a Amurallar Anciana
manchachiy mapasa nisqa, manchachisqa mapas neq anasu, urpi amoqllo, amoqlli pisiyachisqa pisiyachry chinkaqlla
allipunachiy, allipunakuy, tinkuy reqsinakuy, yachanakuy allin sonqolla
apu, wiraqocha, wasiyoq saywachay, sayway willasqa, waqyasqa willaq, waqyaq kunay, willay, woqyay, anyay, anyanakuy pirwasqa, suntusqa, qotusqa, taqwasqa suntoq, qotoq, taqwaq, perwaq, qollqaq qotoy, luyluy, pirway, waruy, tawqay, qollpay munakuy, urpi, warma yana, munay, muña ankalli, hatarisqa, takurisqa ankallicheq, hataricheq, takuricheq ankallichiy, takurichiy, ankallikuy, runa hatarichiy runa hatariy, takurikuy amachasqa amachaq, amachaqeq amachay, sayakuy amachakuy surunpi
wawaykachaq, warmaykachaq perqasqa perqaq perqay, kanchay mamaku, paya
manchachiy manchachisqa manchachiq riqsinakuq masi, kuyaq masi amuqllu pisiyachisqa pisichiy, pisiyachiy chinkaqlla, tukulla, puchukaqlla kuyanakuy, riqsinakuy, yanapanakuy allin sunqulla, kuya kuyayllawan wasiyuq, wiraqucha, apu
rumi suntiy willasqa, anyasqa willaq, yachachiq willay, anyay, kunay, yachachiy pirqasqa, muntusqa, tawqasqa qutuq, suntuq, tawqaq, huñuq, pirwaq qotuy, suqyay, arkuy, tawqay, huñuy kuyay, munay, waylluy
hatarisqa runa hatarichiq runa hatarichiy, hatarichiy
hatariy, hataririy amachasqa amachaq, yanapaq amachay, yanapay ayqikurquy, qispikurquy ritip yuraqnin, ritip yuraqkaynin warwa tukuq, warmahina qinchasqa, pirqasqa qinchaq, pirqaq pirqay, qinchay paya,yuyaq
18
Ancianidad
Anciano Andado,a Andador, a Andar Andariego,a Andarín
Andes Andenes Andes Angustia Angustiado,a Angustiadora Angustiar Angustiarse
Anillo Animado,a
Animal Animar Aniñado,a Aniquiladla Aniquiladora Aniquilar
Aniquilarse Anoche Anochecer Anochecido,a Anónimo Ansia Ansiado, a Ansiar
Antaño
Ante Anteanoche Anteayer Anteceder
payayay, machuyay
machula, yuyaq, taytaku, machu purisqa pureq puriy purínkichu, musti, chanchaku puñylla pureq, chanchaq, pikichaki
pata, mallma pata pata antikuna Kaki llakisqa, waqanayaq llakicheq llakichiy llakikuy
sirwi kawkachisqa, kawsaq
uywa kallpachay, kawsachiy wawakachaq, wawarayaq qollusqa qollucheq qolluchiy, peqtukuy
qollupuy qayna tuta tutayayay, sipi sipiykuy tutayasqa mana sutiyoq sinchi munasqa sinchi munasqa imakachakuy, wañukuy, sinchi munay ura wata, ñawpa pachapi, qayna wata, wayma wata ñawpaqenpi, qaylla, ñawpaq qayna tuta qayninpa, qayniwanchay qayninpa ñawpariy, ñawpay
machuyay, payayay, yuyaqyay yuyaq, machu purisqa, ríqsisqa puríq, puríkuq piriy, purikuy purinklchu sisichaki, puríq chaki, ancha puríq pata pata pata ritiurqukuna llaki, puti llakisqa llakichikuq llakichiy llakikuy, putikuy, kichkichakuy surtiha kallpanchasqa, kawsarisqa kawsaq uywa kawsarichiy, unanchay wawahina puchukarqusqa tukuchiq, puchukachiq tukuchiy, chinkachiy, qulluchiy puchukakuy, tukukurquy chisi, tuta, chisilla tutayay, chisiyay, tutaykuy tutayasqa mana sutiyuq, manariqsisqa munapayasqa munapayasqa sinchi munay, mancha munay qayna wata, qayna kuna, unaykunaraq qaylla, ñawpaq qayninpa tuta, qayna chisi qayninpa punchaw ñawpay, ñawpariy
19 20
Apacible
Apaciguador, a
Apaciguar
Apagar Apalabrados
Apalabrar Aparado,a Aparar Apareado.a Aparear
Aparecer Aparejado, a Aparejadora Aparejar Aparejarse Aparentado.a Aparen tador, a Aparentar Aparentemente Apartarse
Aparte
Aparvadero Apear Apearse Apedreado.a Apedreador.a Apedrear Apedrearse Apegado,a Apegarse Apego Apelativo Apellidar Apellido Apenado,a Apéndice
qasi sonqo
hawachaqe, amachaq
qasiykayachiy, amachay
wañuchiy, mukiy rimanasqa, kamachinakusqa
rimanakuy, kamachinakuy kamarisqa, mallmasqa kamariy, mallmay, kasmay masachasqa masachay, warkuy, pituchay
rihurimuy, alayriy, rihuriy kamarisqa kamareq kamariy kamarikuy tukusqa tukoq tukuy tunpalla ayqerikuy, anchakuy
chaywanpis, chaywantapis, waqman, waqpi, cheqanpi wayrachina uywamanta uraykuy uywamanta uraykukuy allqa, chanqasqa. chuqasqa chanqaq, choqaq chanqay, choqay chanqanakuy, choqanakuy ratasqa ratakuy ratakuna. ratana sutiyoq, sutichasqa sutichay suti llakisqa yapa, yapana
llanpu sunqu, qasikawsay, sumaqsunqu, ñukñu llanpuyachiq. tiyayachiq. amachay llanpuyachiy, tiyayachiy
wañuchiy, pukuy, tasnuy rímanakusqa, kamachinakusqa rimanakuy, kamachinakuy kamarisqa chaskiy, kamariy kuskachasqa, tinkisqa kuskachay, tinkiy, mayarqachry, kuskacharkuy rihuriy, qispry kamarukusqa kamariq, kamaykuq kamariy, kamarichiy kamarikuy tukusqa tukuq tukuy, llullakuy qawanallapaq anchurikuy, sapaqchakuy, rakikuy, anchukuy sapaq, sapaqman
wayrachina, urkita uraykarqachiy, urkachiy uraykuy, uraykukuy chamqasqa, chuqasqa chamqaq, chuqaq chuqay, chanqay chanqanakuy, chuqanakuy ratasqa laqakuy, ratakuy, ratakurquy ratay, laqakuy. ratakuy suti sutichay, qayay suti ayllu suti llakisqa, llakiwan huntasqa yapa, yapan
Antecedido, a Anteponer
Anterior Antes Anticipado,a Anticipador, a Anticipar
Anticuado,a Antidoto Antifaz Antiguamente
Antiguos,as Antipatía Antojadizo, a Antojarse
Antojo Anualmente
Anuencia Anuente Anunciado,a Anunciador, a Anunciar Anverso Anzuelo Añadido,a Añadidura Añadir Añejo,a
Año
Añoso,a Aovar
Apacentador Apacentadora
Apacentar
ñawpachasqa ñawpaqman churay, ñawpachiy, allichiy ñawpa, ñawpaq, ñawpaq ñawpaqta, ñawpaq qa, ñawpaq ñawpachisqa ñawpaq, ñawpacheq ñawpay, ñawparuy, ñawpachiy, uriy ñawpa hanpi saynata ñawpa pachapi, ñawpaqqa
ñawpakuna, awkikuna cheqni, cheqniy, cheqmry hillu, munaq munarqoy, munapayay, hillikuy, munapakuy hilluna watan watan, sapa watan, sapanka watan uynikuy, huñiy uynikoq, huñeq willasqa willaka, willaq willay, willachiy, willakamuy uyan, ñawpan yawnna yapasqa yapa, yapana
yapay unayniyoq, watasapa, ñawpa
wata
poqosqa, taqyasqa runtuy
michisqa micheq
upsay, michiy
ñawparichisqa llallichiy, ñawpaqchay, ñawpaqninmam churay ñawpa ñawpa, qayna ñawparichisqa qallariq, ñawpa qallariq qallaykurquy, ñawparquy, ñawparirquy ñawpa hanpi, tinkuqnin hanpi uya panpana unayku,ia, ñawpaq watakuna ñawpakuna chiqnipakuy, chiqnirikuy munaq, munayninta ruraq munarquy, munapayarquy
munapay, munay watan watan, sapa wata
munasqa, uñisqa nunaq, uñiq willakusqa willaq, willakuq willay, willarquy, yachachiy uyan pinta, sinpi yapasqa yapa, yapachan yapay, masyay waqaychasqa, machu, machuyasqa, payayasqa wata, chunka iskayniyuq killa watasapa, puqusqa runtuy, runtu churay, wachay michisqa michiq, michikuq, michipakuq michiy, michichaykuy
21
Apersonarse Apertura Apestado,a Apestar Apestoso,a Apetecedora Apetecer
Apetecible Apiadarse Aplacado,a
Aplacar Aplanar Aplauádo,a Aplaudir
Aplazado,a Aplazar Aplicado,a Aplicarse Apoca do,a Apocar Apodar Apodo Apoltronado,a Apoltronarse
Aporcado,a Aporcar Apotar Aporreado,a
Aporrear Aposentar
Aposento Apostado, a Apostar
Apostrofadla Apostrofador,a Apostrofarse Apreciable
qayllakuy kichana asnaq, asnasqa asnay asnaq munapayaq munapayay
munapayana, munapayan llakipayay, llakipayakuy sonqon tryachisqa
sonqon tiyachry panpachay kusipayasqa, pawqarchasqa kusipayay, pawqarchay
suyachisqa, anchuchisqa apapatatay, suyachiy, anchuchiy qokusqa qokuy pisi sonqo pisi sonqo kay sutiyay, sutichay hawa suti, sawkay suti llasayaq llasapayakuy
hallmasqa aysay, hallmay, kut'ríy qoy maqasqa, waqtasqa maqay, waqtay qorpachay
qorpa wasi, wasi misanasqa mísay, makipuray
anyanakusqa anyanakoq anyanakuy chaniyoq munaylla
rikuriy, tupay, tinkuy kichakuy, kichasqa asnaq asnay asnan, asnaq munaq, munapayaq munay, munapay, munapayay munapaslla, mikupaslla llakipayay sunqun tiyaykachisqa, sunqun tanichisqa
sunqun tiyachiy, tanichiy panpachay kusipasqa kusipay, kusipayay, allin nipayay suchuchisqa, anchuchisqa suchuchiy, suchurqachiy uti rurakuq qukuy, qukurquy pisi sunqu pisichiy, asllarkarqachiy sutichay, suticharquy maqna allin suti, musuq suti llasaqyasqa llasaqyay, qillaman muyurquya hallmasqa hallmay, panpay, kutiriy apay maqarqusqa, waqtakusqa
maqay, waqtay qurpachiy, samachiy, pachachiy
wasi puñuna churasqa misanakuy, churay,
makipuray anyasqa, qaqchasqa kamuq, qaqchaq kamiy, qaqchay kuyapaslla
22
Apreciado,a Apreciar
Apremiado,a Apremiador,a Apremiar Aprendido,a Aprendiz Aprensivo,a
Apresar Aproximadamente
Aquel,lla Arado Arar Arbitrariedad Arbitrario Arbitrio Árbol Arbusto Arcada Archivar Arder Ardid Ardido,a
Ardiente
Ardor Arduo, a Arena
Arenal
Argamasa Argentado,a
Argolla Árido,a
Armadillo Arpón Arrancharsse Arrado,a Arrasador,a
chaniyoq munasqa chaninchay, munakuy chaniyoq munay qatarisqa qatirikoq qatiriy yachasqa yachapu, yachapakoq, yachachikoq manchaykachaq
watinkay, piñaschay yapa haqay, chahay, anchahay taqlla yapuy, chaomay
munasqata ruray munasqan ruray munay mallki taqsa mallki millanayay, qepnunayay waqaychay yawray, rawyay artiy yawrasqa, yawrasqa, rawrachisqa
yawraq, yawrareq, yawraq sonqo,
yawraq yawray sasa aqo aqo aqo, aqosqa, aqo panpa
chapusqa isku qollqeyasqa, qollqechasqa
watana suti puruma, panpa, purun kirkinchu puya, yawrina, yarina qechunakuy purunchasqa
purunyacheq
kuyasqa, chaninchasqa kuyay
ancha qalisqa ancha munakuq, qikutaq qikutay, amuylay yachasqa yachakuq, yachapakuq manchariq, manchapakuq, muchkiykachaq hapiy, hapirquy hiña wak taklla yapuy, chaornay munasqalla ruray munasqalla ruray munay sacha taqsa sacha, yura wischunayay waqaychay, churay rupay, rawray, ratay sakrirya rupasqa, kañasqa, qaspasqa rupay, akachay
rupay, rupakuy sasa, ñakachikuq aqu, ñutu aqu aqu aqu, aqullaña, aqu
sapa, aqu panpa chapusqa isku
qullqichasqa hatun suti chaki, chakisqa
kirkinchu qillay sinpi wakanakuy, qichunakuy puchukasqa panpayachiq
23
Arrasar
Arratrador,a Arrastrar
Arrastrarse Arreada Arreado,a Arreador,a Arrear Arrebata dor,a Arrebatar
Arrebol Arreglado,a Arreglador,a Arreglar Arrepentido,a Arrepentimiento Arrepentirsse Arriba Arribar Arribado,a Arrodillado,a Arrodillar
Arrodillarse
Arrogancia
Arrogante
Arrogarse Arruinar
Arruinarse Articulación Articulado, a Articulado* ,a Articular Artífice Artificial
Asa
purunyachiy, qolluchiy
aysaq qaratatay, asyay
suchuy yawa qatina, michina qatisqa qateq qatiy qechukoq, qechoq qechuy, kapuhay, ayqechiy, waykay akupana, antawara, aqapana ailichasqa allichaq allichay, allchay wanakoq, llakisqa wana, llakikuna, wanakuna llakikuy, wanakuy hanaq, wichaypi, wichay, hanaq, chayay, chayamuy chayamusqa qonqor chaki qonqorichiy, qonqorikuy
qonqorikuy, qonqoriy
apuskachay, anchaykachay, hatun sonqo kay apuskachaq, wallpari,
anchaykachaq, hatun sonqoyoq hapiykukuy taqmay, tukukurquy
tukukapuy moqo sumaq rimasqa sumaq rimaq allin rimariy ruraq, kamayoq rurasqa, rurasqalla rinn, aysana
panpayachiy, chaqway, chaquy aysaq, chutaq asyay, chutay, qachachichay aysakuy, lluqaykachakuy qatiy, qatiríy qatisqa qatirquy, qatiq qatiy, qatirquy, qayquy qichukuq, waykaq qichurquy, waykay, ayqichikuy, qichuy anta, puka puyu ailichasqa allichaq allichay, allinchay putikusqa llakikuywanakuy, putikuy lakikuy, wanakuy, putikuy hana chayay, siqaykuy chayamusqa qunqurasqa qunqurichiy, qunqurirqachiy hullpuykachiy qunqurikuy, qunqurichakuy, qunquray, qunquri sayay
hatun runa tukuq
wapuyasqa
hapiykukuy mawkayachiy, tukuchiy tukurqachiy wakchayay muqu sumaq rimasqa sumaq rimaq sumaq rimay, allin rimay ruraq rurasqa, rurasqalla rinri, hapina, aysaku
24
Asable Asado
Asar Ascender Asco
Ascua Asegurar
Asentado,a Asentar Asequible Aserrable Aserrado,a Aserrar Asesinado,a Asesinar Asesino, a Aseverar Así Asiento Asistir
Asociado,a Asociar
Asociarse
Asolador,a Asolar
Asoleado,a
Asombrado,a
Asombrarse Asombroso,a
Aspirante Aspirar Asquear
kankanalla kankasqa, aycha kanka, kanka, kusasqa kankay, kusay wichay, seqay millanayay, milla, millay, millapakuy, millakuy sansa takyachiy, waqaycay, allin waqaychay yuyaysapa, takyachisqa tiyachiy, wahachiy, takyachiy taripanalla kuchunalla kuchusqa kuchuy sipisqa, wañuchisqa wañuchiy, sipiy qomalli, runa wañucheq ari niy hinata, hiña tiyana, pata yanapaykuy, sasay, haykuy, riy
masinchasqa masinchay
tantachakuy, hukllanakuy, masinchakuy purunyacheq, taqtaq taqmay, purunyachiy, taqtay
qawiyachiy
utisqa
utiy, utikayay utichikoq, utipaqkama munaq samay, munay, hapkay millachry, millakuy
kankapaslla kanka,kankasqa, kusay,
1 watya kankay, kankarquy, kusay siqay, wichay, wichariy millay, millakuy
sansa, rawraq nina waqaychay
tiyasqa, takyasqa tiyachiy, tiyarqachiy taripaslla, tari na II a kuchupaslla, kuchunalla
kuchusqa kuchuy, kuchurquy wañuchisqa wañuchiy, tuksiy, sipirquy runa wañuchiq, runa sipiq ari niy, aw niy, wa nirquy hiña, chayna, kayna tiyana chaypi kay, kaypi kay, karayay, kaypi kay, yanapay masinchasqa, masanchasqa masanchay, kuskanakarqachiy huntanakuy, kuskachakurquy chinkachiq, chinkarqachiq chinkachiy, chinkarqachiy, chaqway rupaykachiy, rupaywan-mastarquy
qanllayarqusqa, mancharisqa qanllarayay, qanllarayarquy qanllarayachikuq
munaq munay, suquy, suqurquy millakuy, millakurquy, millapakurquy
25
Asta Astilla Astucia Astuto,a
Asueto
Asustadizo,a
Asustar
Atadero Atador,a Atajadizo,a Atalaya Atalayar Atar
Atarse
Atascado,a
Atascarse Ataúd Atemorizado,a
Atemorizar Atemorizarse
Atender Atenderse Atento,a Aterido,a Aterimiento Atesorar Atetar Ático Atontado, a Atontarse Atorado, a Atorarse
waqra chulpa yachaysapa kay, atoqrayaq wati, yachaysapa, atoq runa
samana, samay
manchali, manchaykachay, Ilakllaq, manchay sonqo mancharichiy, mancharikuy, manchay, llakllachiy wayana wataq qencha, perqa chapatiyana chapatiyay watay
watakuy, watanakuy
qaqnasqa
qaqnakuy aya wantuna manchasqa, manchachiy, mancharisqa, llakllasqa manchachiy, llaksachiy manchakuy, manchapakuy, Ilaksay
urariykuy, urariy uyarinakuy yupa, uyariy chirayasqa alankuy, chirayay qollqechay, qollqe huñuy ñufiuchiy marka uteq utepuy chakachikoq, qaknakoq chakachikuy, qolochikoq qaknakuy, chakakuy
waqra killpi sakrikuy, sakrikurquy sakríruna, atuq runa, yachaypa pasasqa, sakri samay, samaykuy, samana, samana punchaw manchapakuq, mancharichiq manchachiy, mancharqachiy
watana wataq qincha, pirqa qawana qaway, qawarayay watay, chaqnay, wankurquy, kipurquy watakuy, chunpinakuy, watanakuy kichkirqusqa, kichkipakurqusqa kaksarquy, kichkipakuy, aya wantuna mancharisqa
manchachiy, mancharichiy manchakuy, manchapakurquy urariy, waqaychakuy qawaychanakuy uyariy, yupaychakuy chiripayasqa, chirisqa chiriyay, chirikurquy qullqi huñuy, qullqi maskay ñuñuy, ñuñurquy marka uparqusqa muspaykachakuy, puqisyay kichkipakusqa kichkipakuy, qiqipakirquy qiqipay, kichkipakurquy, hiqipay
26
Atragantado,a Atragantarse,
Atraíble Atravesador Atravesar
Atrevido,a
Atrevimiento Atribuir Atribulado,a Atribular Atropellador,a
Atropellar
Atroz
Aturdido,a Aturdir Aturdirse Atusado,a Atusador,a Atusar Augusto,a Aulladora Aullar
Aumentable Aumentador,a Aumentar Aumentarse
Aumento Aumentarse
Aunado,a
Aunar
Aunarse
chakachikoq, qaknakoq qolochikuy, oqoy, chakachikuy aysanalla chakachisqa, chakasqa chinpay, chakapay, chakay, chakachiy mana manchakoq, mana manchaq churapakuy tunpay llakeq qatisqan llakischiy, llakikuy tanqakoq, saroq
tanqarpariy, tanqakuy yustuy, saruy aqoylla, millay, mana chanin, hatun nanaq upayasqa chukakayachiy, upayachiy chukakayay rutusqa rutoq rutuy qollanan waqvvaq awtiy, waqway
mirachinalla, yapanalla miracheq, yapaq yapay, miray, mirachiy mirakuy, yapakuy
yapa, miray mirakuy, yapakuy
hukllachasqa
hukllachry, hukllachay
hukllachakuy
kichkipakusqa kichkipakuy, kichkipakurquy
aysamunalla, aysapaslla pasaqa, chakarqusqa chakay, chakarquy pasarqachiy mana manchaq
mana manchay tunpay, tunparquy llakisqa llakichiy, llakirqachiy tanqaq, tanqakuq, tanqaykachakuq yanqay, tanqarquy
chika hatun, chikankaray llunpay hatun musparqusqa muspachiy, upachly muspay rutusqa rutuq, kuchuq, kaptaq rutuy, kaptay, kuchuy qullanan wanyaq, waqaq, ulwaq wanyay, waqay, allwan, awllay mirachinalla, yapanalla mirachiq, yapay mirachiy, mirarqachiy mirakurquy, mirakuy, achkayakurquy, wifiakurquy miray, yapay, hatunyay mirakurquy, mirakuy, wiñakurquy, achkayakurquy hukllachasqa, hukllawarqusqa hukllaway, hukllawarquy,
b'nktquy kamachinakuy, hukllawanakuy
27
Aurora
Autor,a Autoridad Autorizado,a Autorizador,a Autorizar Auxiliado,a Auxiliadora Auxiliar Auxilio Avaluar Avanzar Avecindado, a
Avecindarse Avejentado,a Avejéntense
Avenida Aventado,a Aventador,a Avetajar Aventar Averiguabte
Averiguadora
Averiguar
Averrugados
Averrugarse Aversión Avezarse Avido,a Avigorado,a Avigorar Avisador,a Avisar Aviso Avispa Avistado, a
achíkyay, illariy pacha paqariy, yuraqyamuy paqaricheq apulli, kamachikoq, yalleqe kamachisqa kamacheq, ruracheq kamachiy, rurachiy yanapasqa yanapaq, yanapaqnin yanapay yanapa, yanapana chanínchay ñawpariy, usachikuy mitma, llaqtachakusqa
mitmakuy, llaqtachakuy machuyasqa, payayasqa machuyay, payayay
lloqlla wayrachisqa wayrachina, wayracheq yallry wayrachiy, wayray yachanaWa, tapunalla
tapukoq, yachay munaq, tapoq tapukakuy, tapukachay, tapukuy, yacharíy tiktikama, tiktisapa
tiktjyay, tiktichikuy cheqni, cheqnipakuy yachaykachakuy yupa munaq kallpanchasqa kallpanchay willaq, willakoq wiíiay, wiffakuy willakuy urunqoy rikusqa
achikyay, paqariy
qallariq, ñawpaqlla-ruraq warayuq kamachisqa kamachiq, kachaq kamachiy, kachay, rurachiy yanapasqa yanapaq, yanapakuq yanapay, yanaparquy
yanapay chanínchay, chaníncharquy ñawpay, ñawpariy llaqtachakusqa, wasinakurqusqa llaqtachakuy, wasinakurquy machuyasqa, payayasqa machuyay, payayay, suqu umarquy lluqlla wayrachiqa wayrachikuq, wayrachiq llalliy, llallirquy pukuy, wayrachiy yachanaWa, tapunalla, tapuy, atinada tapuq, yachay munaq
tapuy, tapuykachay, tapupayay tiktisapa
tiktipakurquy chiqnirquy, mana munay yachakakuy, yachakakurquy llunpay munaq kallpanchasqa
kallpanchay, kallpata quy willaq, willakuq willay, willakuy willakuy waylis, aya wantu rikusqa, qawasqa
28
Avistar
Avistarse
Ayer
Ayuda
Ayudador,a
Ayudar
Ayudarse
Ayuno Ayutable
Ayuntador,a Ayuntar Azada Azotar Azorarse Azotado,a Azotar Azotarse
Azuela Azul
Azuzador,a Azuzar
rikurqoy, iikuy
rikunakuy
qaynunchay, qayniwanchay, qayni unchay yanapa, yanapana, haywa, yanapay yanapakoq, yanapaq
yanapay, hawmay
yanapanakuy, aynínakuy
sasi huñunalla
huñoq huñuy lanpa, qurana, kuti Kaqllay llaqllakuy saqsa, waqtasqa, sikwasqa sikway, waqtay waqtakuy, seqwakuy
llaqlfana anqas yachaykachacheq yachaykachachiy
rikuy, rikurquy, qaway, qawarquy rikunakuy, qawanakuky, tinkurquy, tuparquy qayna punchaw
yanapay, yanaparquy, ruraysiy, amachaysiy yanapakuq, yanapaq, ruraysikuq, rurapakuq yanapay, yanaparquy, ruraysiy yanpanakuy, ruraysínakuy, ayninakuy
sasi punchaw tinkinalla, tinkipaslla, watanalla, taqruchinalla tinkiq, wataq, masanchaq watay, tinkiy, tinkirquy lanpa tlaqllay, llaqllarquy mancnapakurquy waqtasqa, asutisqa siqulluy, asutiy, waqtay asutikuy, asutikurquy, waqtakurquy, waqtakuy llaqllana anqas yachachiq, chuschuqaq yachachiy, chuschuchay, chuschuchiy,
chuschucharquy
29
CASTELLAO
Abandonado,a Abandonar Abandono Abatido
Abatir
Abatirse Abismo
Ablanda do,a Ablandar Ablandarse Ablandativo, a Abochornado, a
Abochornarse Abofetear Abogado, a Abogar Abollado, a Abolladura Abollar
Abrazador, a Abrazar
Abrazarse
Abriga do,a Abrillantar Abrochar Abrocharse Abundancia
Acabado, a Acabar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizada)
wikch'usqa wikchuy wikch'uy q'anparmanasqa, k'umuykuksqa, k'umuchisqa
k'umuchiy
k'umuykuy p'uytu
llanp'uyasqa llanp'uyachiy, ñup'uyachiy llanp'uyay, llanp'uyakuy llanp'uyacheq p'enqarqosqa
p'enqarqokuy ch'aqlay p'ltuykoq p'ituy, p'ituykuy q'aqñusqa q'apñu q'apñuy
marq'aq, mak'alleq marq'ay, mak'alliy
mak'allmakuy
q'oñi k'ancharickiy sinp'iy, t'ipay, wisk'ay t'ipakuy p'uchu p'uchu
mavA'ayasqa p'uchukay ch'usaqyachiy, q'aruchay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
saqisqa, wischusqa saqiy, wichuy saqly, wischuy kumuykusqa, chiqnichasqa, llakirqachlsqa, putisqa, ullpusqa chiqmichay, kumuykachiy, ullpuykachiy llakikuy, pufjkuy, kumuykuy uku pacha, uku, puyunisqa, tiraqcha llanpuyachisqa llanpuchiy, nupuchiy llanpuyay, llanpukuy llanpuyachiq rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, plnqakurquy lapuy, laqichuy rimaq rimapuy, markay taqñusqa, puqru, taqñu taqñu, taqñusqa taqñuy, taqñurqachiy pukruyarqachiy makallaq, marqaq makallay,makallarquy, makallakuy makallanakuy, makallanakurquy qtiñuq, quñi chilluchay sinpíy, sinpichiy sinplkuy, sinpikurquy achka, anchallaña, nanaq, imaymana mawkayasqa tukuy, puchukay
30
Acabarse Acacheteadla Acachetear Acardenalado,a Acardenalar
Acecinar Acedar Acedarse Acezador, a Acezar Aciago,a Acicalador, a Acicalar Acido, a Aclarado,a Aclarar
Aclararse
Acobardados
Activamente Activar Activo,a Acuchillado, a Acuchillador, a Acuchillar Acuchillarse
Acurrucados Acurrucarse
Acusado,a Acusador, a Acusar Achatado,a Achatar Achatarse Achicado,a Achicador, a
p'uchukapuy ch'aqlasqa ch'aqlay q'oyo, q'oyoyasqa q'oyoyachiy
ch'arkiy, ch'arkichay p'osqoyachiy p'ochqoyarquy, p'ochqoyay sayk'oq sak'uy ch'iki lluchk'ayacheq, llanp'uyacheq lluchk'ayachiy p'osqo, p'ochqo, k'arku, p'oshqo sut'ichasqa sut'inchay, ch'uyanay
sut'inchakuy, ch'uyayay, ch'uyay, ch'uyakuy k'uytusqa
k'uchilla k'uchiykachay ch'iti, k'uchi t'urpusqa t'urpoq t'urpuy t'urpukuy, t'urpunakuy
k'uytusqa k'uytuykuy
ch'atasqa chat'aq ch'atay p'altayasqa, t'añusqa t'astay, p'altayachiy, t'añuy p'altayakoq huch'uyasqa, q'entisqa huch'uyacheq, q'enticheq
qullurquy pagwav takapasqa, maqapasqa takay, maqay, takarquy quyuyasqa quyuchiy, quyuyachiy, quyuyarqachiy charkiyay, charki ruray puchquchiy, qamyarqachiy puchqukuy, puchkuqurquy sama tiyaq samatryay ckiki, mancharina llanpuyachiq llanpuyachiy, lluchkachiy puchqu, qatqi, qayma sutictiasqa,willasqa sutinchay, chiqaychay, nkunchiy, kaqllata sutinchakurquy, chuyay, chuyakuy, sutinchakuy manchasqa,uchuy, kutuy,
taksachiy, kuchupay utqayllamanta utkayachiy, utqaykachiy tuki, manchay ruraq tuksisqa tuksiq tuksiy tuksikuy, tuksinakuy tuksinakurquy, tuksikurquy unchuykukusqa unchukuy, unchukuykuy chuychuy tunpasqa, willasqa willaq, willakuq, willapakuq willay, willapay paltayasqa paltayachiy paltayakuy, paltakurquy taksayachisqa uchukyachiq, taksayachiq, chintichiq
31 32
Agotado, a Agotable
Agotar Agotarse Agraciado, a
Agreste Agridulce Agrio Aguijoneador, a Aguijonear Aguileno, a Agujerear
Agujerearse Agujero Ahogado,a Ahogar Ahogarse Ahondado, a Ahorcado,a Ahorcador, a Ahorcar Ahuecado, a
Ahuecar Ahumado, a Ahumador, a Ahumar S Ahumarse Aislar Ajustado, a
Ajustador, a Ajustar Ajustarse Alacena Alargado,a Alargador, a Alarma Alazán
ch'akichisqa, sayk'usqa, q'ala ch'akichinalla
ch'akichiy ch'akichipuy munay rikch'aq, k'acha, allin rikch'aq sanp'a p'ochqoyaq misk'i posqo, k'arku, q'oymi t'urpoq t'urpuy k'umu senqa, suyt'u uya t'oqoy, utk'uy, haphq'ey, p'ukruchay
fuqorqokuy, utk'urqokuy t'oqo, hutk'u hap'ipasqa heq'epay, heq'epachiy heq'epay, heq'epakuy p'ukruchasqa seq'osqa seq'oq seq'oy, seq'okuy t'oqosqa, hutk'usqa, p'ukruchasqa
t'oqoy q'oqñichisqa q'osñicheq q'osñichiy, q'osñiy, q'osñiriy ¡jg q'osñichikuy t'aqay mat'i, k'iski, mat'isqa
mat'eq, mat'irqoq, ruk'eq mat'iy, mafirqoy, ruk'iy mat'ikuy t'oqo suyt'uyasqa, wask'a, suyt'u suyt'uyachiy ch'aqwa ch'unpi, llanka p'aqo
tukusqa, puchukasqa puchukanalla, puchukaqlla, tukunalla, tukuqlla puchukay, tukurquy puchukakuy, tukuy, tukurquy sumaqlla, sumaqchalla
chakra runa as michki as puchqu puchqu puyuq, wachiq, ulluq, tuksiq puyuy, wachiy, ulluy, tuksiy suytu uya, qiwi sinqa uchkuy, ukuchay, aspiy, uchkurquy, puqruchay, tuquy uchkukurquy, tuqukurquy uchku, tuqu iqipasqa, kichkipakusqa iqipachiy, iqiparquy iqipay, ¡qipakurquy, qiqipay uchkusqa, pukruchas'qa warkusqa, warkurqusqa warkuq, iqipachiq warkuy, warkurquyuy siqurquy, uchkusqa, pukruchasqa tuquy, uchkuy qusñichisqa, qusñirqachisqa qusñichiq qusñichiy, qusñirqachiy qusñichikuy, qusñichikurquy sapachay tiqusqa, tiqurqusqa, qiru, tiqu patachaq, tiquq, tiqurquq patachay, tikuky, tiqurquy tiqurquy churana suytuyasqa wiñachiy, hatunyachiy manchay, mancharikuy quchu, kusi, kusikuy
Achicar
Achicarse Adherido,a
Adherir
Adherirse
Adolescente
Adoración Adorado, a Adorar Adormecerse
Adulador, a Adular Adunado,a
Adunar
Adunarse
Afable
Afanarse Afilado,a
Afilador, a
Afilar Afluir Afrecho Afrenta Afrentado,a Afrentar Agachado, a Agacharse
Agarrado, a Agarrar
huch'uyachiy, q'entichiy
huch'uyay, q'entiy k'akasqa
k'askay, k'askachiy
k'askakuy, rast'akuy
maqt'a, t'aski
much'aykuna much'asqa much'aykuy, much'ay k'aywin
llunk'u, Ilunk'oq llunk'uy p'atachasqa
p'atachay
p'atachakuy
llanp'u sonqo
p'itwikuy ñawch'i, ñawch'iyasqa
ñawch'iyacheq ñaweh'iyachiy hunt'ay hamch'i p'enqay p'enqachisqa, q'esachasqa p'enqachiy, q'esachay k'umu, k'umusqa k'umuy, k'umuykuy, f uytuykuy
mich'a, qap'ipakusqa hap'iy, hap'ipakuy
uchuykachiy, taksayachiy, quruy taksayakuy, uchuykyakuky laqasqa, laqarqusqa, ratasqa laqay, laqarquy, ratachiy, llutarquy laqakuy, laqakurquy, ratakuy hatun maqta, sipas, hatun sipas muchaykuy muchasqa, yupaychasqa muchaykuy, muchaykukuy utirquy, susunkarquy,
susunkarikuy llaqwaq, llaqwapayakuq llaqway, llaqwapayay hukllawasqa, kuchkachakurqusqa hukllaway, hukllawarquy, huskachay, taqrurqachiy hukllawakuy, kuskachakuy, taqrukuy ñukñu simi, miski simi, wawa simi ñakarikuy ñawchiyachisqa, ñañuyachisqa, ñawchi, ñawchichay llapsayachiq, llafiuchiq fiawchiyachiy, flafluyachiy huntamuy, huñunakuy qamchi, qaran pinqay pinqasqa pinqarichiy, pinqarqachiy kumusqa, kurku kumuykuy, kurkuykuy, kurkukurkuy hapisqa, micha, maqlla hapiy, hapipakuy, hapikurquy
33
Alcoba Aldea Alfarería Alfiler Alga Alineado, a Aliñar Alisado,a Alisador, a Alisar Alumbrador, a Alumbrar
Alumbrarse Amansar
Amarillear Amarillo Amoratado, a Amoratar Amortajado,a Amortajador,a Amortajar Amputado,a Amputador,a Amputar Angosto Ángulo Angustia Anhelado,a Anhelante Anhelar
Anidado,a Anidar
Ano Anoche Anochecer
Anochecerse
rYitita, wasi k'uchu huch'uy llaqta raqch'i t'upu, t'ipana, t'ipki ch'ankil waq'a misk'irichiy lluchk'ayachisqa lluchk'ayacheq lluchk'ayachiy k'anchacheq, k'anchareq k'anchachiy, k'anchariy, k'anchay
k'anchachikuy sanp'ayachiy, llanp'uyachiy sonqo llanp'uyachiy
q'elluyay q'ello q'oyu, q'oyuyasqa q'oyuyachiy aya p'istusqa aya p'istoq aya p'achachiy, aya p'istuy witusqa wit'oq wit'uy ch'uku, k'ikllu k'uchu, huk'i p'itikyay, sonqo q'erisqa p'itusqa p'itoqlla p'ituy
q'esachasqa q'esachakuy, qesachay
sip'uti ch'isi ch'isiyay, ch'isinyay
ch'isiyarqoy
puftuna sallqa llaqta allpa manka ruraq tipa, tipki unqina siqisqa allichay llanpuyasqa lluchkachiq, lluchkayachiq llanpuyachiy, lluchkayachiy akchiq, akchirichiq, kanchaq akchiy, kanchariy, wachay, wachakuy akchikuy, kancharikuy
sunqu tiyachiy, tiyachiy, sunqu llanpuyachiy, llanpuyachiy qarwayay qillu quyu, quyuyasqa quyuyachiy awituchisqa aya pachachiq aya pachachiy kuchusqa, qurusqa kuchuq, quruq kuchuy, kutuy, quruy kichki kuchu llakisqa munasqa llunpayay munaq munay, munapay, ñakay samay qisarqusqa, qisachasqa
qisachakuy, q'istachay, qisachay uquti, siki, chiputi
chisi, tuta, chisilla tutayay, chisinkkuy, chisiyay, chisiyamuy, tutayay tutayarquy, chisikurquy
34
Anochecido Anteayer
Antorcha Antro Anzuelo Añicos Apacible
Apaciguador, a Apachurrar Apadrinar Apaleado,a Apaleador,a Apalearse
Apañador,a Apañar Apañuscado,a Apañuscador,a Apañuscar
Apariencia Apartado,a Apartador, a Apartar
Apedreador,a Apedrear Apegado,a Apegarse Apego Apenas Apiñado,a
Apiñar
Apiñarse
Aplanado,a Aplanador,a Aplanar Aplastado,a
ch'isiyasqa qayna p'unchaw
k'anchana mach'ay, p'uytu hach'una, sinp'i ñut'u, t'una llanp'u sonqo, sanp'a
llanp'u sonqoyachry hap'ipayay, naq'oy, ñaq'oy marq'akuy, marq'ay q'asusqa, panasqa p'anaq, q'asoq q'asunakuy, p'ananakuy
hap'eq hap'iy sip'usqa, q'aqñusqa sip'usqa, q'aqñusqa sip'uy, q'apñuy
rikch'ay t'aqasqa faqaq faqay
ch'aqeq, ch'anqaq ch'aqey, ch'anqay k'askasqa k'askakuy k'askakuy ñak'ayllataña, ñak'ayta ch'unkunasqa, ñit'i, k'ichki
ñit'inachiy, ch'unkuchiy, ñifichiy, k'ichkikuy ch'unkunakuy, ñifinakuy, k'ichkinakuy lluchk'asqa, p'aqpa, t'aqta lluchk'ayachiq lluchk'ayachiy, t'astay, t'aqtay ñit'isqa
tutayasqa qayninpa punchaw, qayninpa akchi akrhikun M , »vi i i ( anwi i i i \u \ j
machay pinta sinpi qillay sinpi ñu tu, chame ha llanpu sunqu, sumaq sunqu, ñukñu, qasi kawsaq llanpuyachiq, tiyayachiq taqnurqachiy marqay, marqakuy waqtasqa v/aqtaq, "maqaq waqtanakuy, wirunakuy, kaspinakuy pakaq, waykaq hapiy, waykay, hapirquy llapisqa llapirquq, supuchiy sipuchiy, Hapirquy, taqnurqachiy rikchay, hiña niraq rakisqa sapaqchaq, akllaq, rakiq sapaqchakuy, anchurikuy, rakikuy, anchukuy chuqaq, chanqaq chuqay, chanqay ratasqa laqakuy, ratakuy, ratakurquy ratay, laqakuy, ratakuy ñakayta, sasataraq tawqasqa, pirqasqa, pirwasqa tawqay, pírway, pirqay, ñitinakarqachiy tawqanakuy, qiminakuy, ñitinakuy panpayasqa panpayachiq panpayachiy, kuskachay ñitichisqa
35
Aplastar Apocado,a Apocar Apoderarse
Aportillado, a Aportillar Apostatar Apostema Apostemarse Apoyado,a Apoyar
Apoyarse
Aprehendido,a Aprehender Aprensado,a Aprensador, a Apresar Apretadizo,a Apropiado,a Apropiarse Apufialeado,a Apuñalear Arafíado,a Arañador,a Arañar Arañarse Arañazo Arboleda
Arbusto Arcilla Arcilloso, a Arco iris Arena Aroma Aromático,a Arrancado,a Arrancador,a Arrancar
f astay, fiifry sanp'a t'aqariy hap'ikuy, hapiykukuy, hap'iyukuy
q'asasqa q'asay t'aqarqakapuy ch'upu, q'eyayasqa ch'upuyay, q'eyayapuy q'emisqa, k'irasqa q'emiy, k'irachiy
q'emikuy, k'irakuy
hap'isqa hap'irkuy, hap'iy, hapirpariy mat'isqa ñit'ipaq, mat'eq, mat'icheq hap'iy k'ichkinayaq hap'ina hap'ipakuy, hap'iyukuy t'urpusqa t'urpuy hallp'ísqa hallp'eq hallp'iy, hasply hallp'ikuy hallp'ísqa sach'a sach'a
sach'a, ch'awkra llank'i t'uru, ílink'i, chank'a llank'i atipa, llank'i, llank'iyasqa k'uychi t'iyu q'apay, k'apay q'apaq, k'apaq t'irasqa t'iraq t'iray, sik'iy, p'itiy, k'itay, k'ipray
ñitirquy, Hapiy, piqay, fiitiy
pisi sunqu pisichiy, asllaykarqachiy hapikuykuy, hapikuy, manakachariy munay kichasqa, qasachasqa
qasachay, kichay
rakikuy
chupu, qiya chupuyay, chupupakurquy qimisqa, qimipakusqa qimirqachiy, yanapay, asuykachiy, qimiykachiy qimikuy, qimikuykuy, hapipakuy, asuykukuy, hichpaykukuy hapisqa, watasqa hapiy, watay ñitiparqusqa ñitiq hapiy, hapirquy, watay tuqupaslla hapisqa, hapikurqusqa hapikuykuy tuksipasqa tuksirquy aspisqa aspikuq, aspiq aspiy, aspirquy, chapriy aspikuy, aspikurquy aspisqa, aspiy sachasapa, sacha sacha,
9 yurasapa
sacha, yura llinka mitu, llinki mitu kika chirapa aqu, ñutu-aqu miskiasnaq, miskín
miski asnayniyuq sapintinta urqusqa chutaq, sikirquq, chiptiq tipiy, chutay, sikírquy,
36
Arrancarse
Arrastrarse Arregazado,a Arregazar Arregazarse Arremangar Arremolinado,a Arremolinador,a Arremolinar Arrestado,a
Arrestar Arrinconado,a Arrinconar
Arrojadízo,a Arrojado,a Arrojador,a Arrojar Arrojarse
Arromadizo,a Arromadizarse Arropado,a Arropar Arroparse Arroyuelo
Arruga Arrugado, a
Arrugar
Arrugarse Asaetado,a
Asaetador,a Asaetar Aseado,a
Asear
firakuy, sik'ikuy, p'itikuy, saq'akuy hat'ay q'ollurisqa, q'allpasqa q'allpay, q'olluriy q'ollurikuy, q'allpakuy q'allpay fuyurkachasqa fuyurkachacheq t'uyurkachachiy wikchq'asqa wichq'ay k'uchuchasqa k'uchuchay, k'uchunay
wikch'unapaqkamalla wikch'usqa wikch'oq wikch'uy, ch'aqey wikch'ukuy
ch'ullmisqa ch'ullmisqa p'istusqa p'istuy p'istukuy huch'uy mayu
ch'ipu, sip'u, ch'awi, q'enti sip'usqa, q'aqno, q'aqñu, ch'awi, q'entillisqa, q'aqnosqa, q'aqñusqa q'entilichiy, ch'ipunachiy, sip'uy hawch'ay, q'aqñuy, q'aqnoy sip'ukuy, ch'awíy wach'isqa wach'ichaq, wach'eq
wach'ichay, wach'iy llunp'a, ch'uyanchasqa
llunp'achay, ch'uyanchay
chiptirquy urqukuy,chutakuy, rachukarquy, chutarquy aysakuy, lluqaykachakuy qinpisqa qinpichiy, qinpirikuy qinpikuy, qullurikuy qinpiy muyuchisqa muyuchiq muyuchiy wichqasqa harkay, wichqay kuchumanakusqa
kuchuchay, kuchuman, churay wischupaslla, wischunalla wischusqa wischuq, wikapaq wischuy, wikapay, chuqay wischukuykuy, wikapakuykuy chuliiwan unqusqa chulliwan hapichikuy mastisqa, qatasqa maytuy, qatay, qatachiy maytukuy, qatakurquy uchuk mayu, uchuy mayulla, paqcha sipu sipusqa
sipuy, sipuchiy, sipurqachiy
sipukuy, sipukurquy wachisqa wachiq wachiy
pichasqa, mayllasqa, alllichasqa, aywisqa pichay, mayllay, aywiy, altichay
37
Asearse
Asemejadla Asemejarse
Aserrable Aserrado, a Aserrar Asordado, a Asordar Asperjar Asumir Atado Atajador,a Atajar Atardecer Atolondrarse Atolladero Atollado,a Atollarse
Atormentador, a
Atormentar Atrancado,a AJrapado,a Atrapar Ausencia Ausentarse
Ausente Avaramente Avaricia Avarientos
Avegonzar Avergonzarse Avinagrado,a Avinacjar
Axila Ayunar Ayuntable
ch'uyanchakuy
rikch'akoq rikch'akuy
wit'unalla wit'usqa wifu roqt'uyasqa roqt'uyachiy, ch'allay hap'iy, hat'alliy
q'epi hark'akoq, hark'aq hark'ay, q"emiy ch'isiyay, ch'isiyakuy p'ankukuy hat'ansilla, p'unqo safirayasqa hafansilfay, safrykukuy
ñak'aricheq
ñakarichry q'emisqa hap'ipakusqa hap'irqoy, hap'ipakuy, hap'iy ch'usa ch'usay
ch'usanmi mich'apakusqa, mich'akusqa mich'akay mich'apakoq, mich'a
p'enqachiy, p'enqakuy p'enqakuy, p'ochqoyasqa, p'oshqoyasqa p'osqoyachiy, p'oshqoyay
waltwak'u, liuk'i ch'achay, sasi p'unchaw tlnkinafla
pichakuy, pichaykukuy, mayllaykuy rikchakuq rikchakuy, kaqlla-kay, payhínafíakay, chayhínaíía kuchupaslla, kuchunalla kuchusqa kuchuy, kuchurquy upayasqa upayachiy, upayarqach'ry chaqchuy, chaqchupayay hapikurquy, hapikuykuy qipi, maytu harkaq harkay, harkaykachiy, qimiy chisinpay, chisinkuy muspay, muspaykachay muspay, muspaykachay siniharqusqa sinihaqurquy, ñakarichly, satikurquy nakarichikuq, ñakarichiq, muchuchiq, amuylaq ñakarichry, muchuchiy qimichisqa hapirqusqa hapiy, hapirquy illay, illarquy, lluqsirquy ¡Hay, Jluqsiy, ripuy, illariy, illarquy illanmi, illarqunmi michakusqa michakuy, maqllakuy micha, maqlla, qullqimanta,wañuq pinqachiy pinqakuy puchqusqa, puchqu puchquchiy, qamyarqachiy, puchqurqachioy wallwa, wallwaku sasi punchaw tinkinalla, tinkipaslla,
38
Ayuntador,a Ayuntar Azotar Azucena
t'inkeq t'inkiy soq'ay hamanq'ay
taqruchinalla, watanalla tinkiq, wataq, masanchaq watay, tinkry, tinkirquy asutay amanqay
39
CASTELLANO
Abandonadla Abierto Abismo
Abochornado,a
Abochornarse Abrasador,a Abrasar
Abrasarse Abreviado,a Abreviador,a Abreviar Abrir Abrupto Acalorado,a Acalorarse Acanalado, a
Acanalar Acatarrado,a Acatarrarse
Acaudalado,a Acechador,a Acechar Acelerar Acequia Acercar
Acercarse
AcKJo,a Aclararse
Acometer A^'tfTy"Hí,/V» 3
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhanra khapu, khapusqa sankha, akhu pacha
ruphapakoq
ruphapakuy ruphaq ruphachíy, ruphachikuy, ruphay
ruphaykuy usqhasqa usqhaq, usqhacheq usqhay, usqhachiy phanchiy, phatay sayaq qhata ruphapakusqa ruphapakuy yarqhachasqa
yarqhachay, sakhay, yarqhay chhullisqa chhullikuy
qhapaq qhawamíwaq qhawamíyay, qhamisay usqhachiy, usqhay yarqha, rayqha achhuyachiy, achhuykachiy, achhuykukuy
achhuyuy, achhuykuy
qhatqe, qhaqe phaksariy
phawaykuy ph'itisqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
saqisqa, wischusqa kichasqa, raqrasqa ukupacha, uku, puyúniqa, tiraqcha rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, pinqakurquy rupaq, rawvaq rupay, rawray, rupachiy, kañay, kañarquy rupakuy, rupakurquy utiqman rurasqa utiqman rurasqa utiqman ruray, utqachiy tuqyaya, panchiy qachqa, sasa rupapakusqa, pukayarqusqa rupapakuy yarqachasqa, wuyquyaykachisqa tarqachay, wayquyaykachiy chullip hapisqan chullinwan unquy, chullikurquy apu, qullqisapa, kapuqniyuq watiqaq watiqay, qawasqa utqay, utqaykuy yarqa tupaykachry, tinkuykachiy, asuykachiy, hichpachaykachiy asuykuy, hichpakuyachikyamuy puchqu, qatqi, qamya kicharikuy, achikyay, achikyamuy atípakuy, qallaykuy manrJiasqa, llakisqa
40
Acongojarse Acre Activar Acueducto Acumulado,a Acurrucarse
Achatado,a Adentro Adinerado,a Adinerar Adinerarse
Admirar Aflicción Aflictivo Afligido,a Afligir Afligirse Afrecho Agazaparse Agitable Agitar
Agitarse Agriar
Agrío,a Aguatiar Agujereadla Agujerear Agujero Aguzado,a
Aguzar Ahombrado,a Ahondar Ahuecar Airado,a Airarse Ala Alado,a Alborear
phufay, phuíikuy qhaqe, qhatqe usqhachiy yarqha rawqhasqa usthuy
thatu, pharka akhupi, ukhu qhapaq qhqpaqyay qhapaqyakuy
qhawapayay phuti, phuteq phutichikoq phutisqa, ullphu phutichiy phutikuy, phutiy chhapa uathuy, usthukuy chhapchina chhapchiy
chhapchikuy aqhayachiy, aqhayay
qhatqe qhawamiway thapu, thapusqa khapuy, wawankhay, thapuy wankha, thapu thupasqa
thupay qharinchu ukhuy khapuy phiñasqa, phiña phiñakuy raphra raphrayoq rasphiyay
pisípay, ííakikuy, puíiokkuy qatqi, puchqu,qamya utqayachiy, utqaykachiy yarqa, yaku-pasanan tumpasqa unchukuy, unchukuykuy, chuychuy paltayasqa uku, ukupi apu, apuyasqa, qullqisapa apuyay apuyarquy, qullqisapayarquy qawapayay llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakisqa, llakikusqa llakichiy, waqachiy llakikuy, llakikurquy qamchi, qaran pakakuy, pakakurquy kuchuchinalla, kuyuchipaslls tapsiy, taspiy, taspirquy, yawiy, maywiy pisiparquy, saykuy puchquchiy, qamyachiy, qatqirqachiy puchqu, qatqi warjqay, watiqarquy uchkusqa uchkuy, uchkurquy, tuquy uchku, tuqu ñawchichasqa, puntachaqusqa ñawchichay, puntacharquy qaríhina ukuchay, puqruchay, aspiy pukruchay, pukruchaykachiy piñasqa piñakurquy, piñakuy rapra raprayuq, rikrayuq paqarimuy, wachimuy,
39
CASTELLANO
Abandonado,a Abierto Abismo
Abochornadla
Abochornarse Abrasador,a Abrasar
Abrasarse Abreviado,a Abreviador,a Abreviar Abrir Abrupto Acalorado, a Acalorarse Acanalado,a
Acanalar Acatarrado,a Acatanarse
Acaudalado,a Acechador,a Acechar Acelerar Acequia Acercar
Acercarse
Acido,a Aclararse
Acometer
Aiongojsyfr'í,a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhanra khapu, khapusqa sankha, akhu pacha
ruphapakoq
ruphapakuy ruphaq ruphachiy, ruphachikuy, ruphay
ruphaykuy usqhasqa usqhaq, usqhacheq usqhay, usqhachiy phanchiy, phatay sayaq qhata ruphapakusqa ruphapakuy yarqhachasqa
yarqhachay, sakhay, yarqhay chhullisqa chhullikuy
qhapaq qhawamiwaq qhawamiyay, qhamisay usqhachiy, usqhay yarqha, rayqha achhuyachiy, achhuykachiy, achhuykukuy
achhuyuy, achhuykuy
qhatqe, qhaqe phaksariy
phawaykuy phMtisqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
saqisqa, wischusqa kichasqa, raqrasqa ukupacha, uku, puyüniqa, tiraqcha rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, pinqakurquy rupaq, rawraq rupay, rawray, rupachiy, kañay, kañarquy rupakuy, rupakurquy utiqman rurasqa utiqman rurasqa utiqman ruray, utqachiy tuqyaya, panchiy qachqa, sasa rupapakusqa, pukayarqusqa rupapakuy yarqachasqa, wuyquyaykachisqa tarqacnay, wayquyaykachiy chullip hapisqan chullinwan unquy, chullikurquy apu, qullqisapa, kapuqniyuq watiqaq watiqay, qawasqa utqay, utqaykuy yarqa tupaykachiy, tinkuykachiy, asuykachiy, hichpachaykachiy asuykuy, hichpakuyachikyamuy puchqu, qatqi, qamya kicharikuy, achikyay, achikyamuy atipakuy, qallaykuy mancha^qa, llakisqa
40
Acongojarse Acre Activar Acueducto Acumulado,a Acurrucarse
Achatado,a Adentro Adinerado,a Adinerar Adinerarse
Admirar Aflicción Aflictivo Aflígido,a Afligir Afligirse Afrecho Agazaparse Agitable Agitar
Agitarse Agriar
Agrio,a Aguatiar Agujereado,a Agujerear Agujero Aguzado,a
Aguzar Ahombrado,a Ahondar Ahuecar Airado,a Airarse Ala Alado,a Alborear
phuíiy, phuú'fcuy qhaqe, qhatqe usqhachry yarqha rawqhasqa usthuy
thatu, pharka akhupi, ukhu qhapaq qhapaqyay qhapaqyakuy
qhawapayay phuti, phuteq phutichikoq phufJsqa, ullphu phutichry phutíkuy, phutiy chhapa uathuy, uslhukuy chhapchina chhapchiy
chhapchikuy aqhayachiy, aqhayay
qhatqe qhawamiway thapu, thapusqa khapuy, wawankhay, thapuy wankha, thapu thupasqa
thupay qharinchu ukhuy khapuy phiñasqa, phiña phíñakuy raphra raphrayoq rasphiyay
pisípay, fíafcifcuy, puíiofcfcuy qatqi, puchqu,qamya utqayachiy, utqaykachiy yarqa, yaku-pasanan tumpasqa unchukuy, unchukuykuy, chuychuy paltayasqa uku, ukupi apu, apuyasqa, qullqisapa apuyay apuyarquy, qullqisapayarquy qawapayay llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakísqa, flakíkusqa llakichiy, waqach'ry llakikuy, llakikurquy qamchi, qaran pakakuy, pakakurquy kuchuchinalla, kuyuchipaslla tapsiy, taspiy, taspirquy, yawiy, maywiy pisiparquy, saykuy puchquch/y, qamyachiy, qatqirqachiy puchqu, qatqi watiqay, wafjqarquy uchkusqa uchkuy, uchkurquy, tuquy uchku, tuqu ñawchichasqa, puntachaqusqa ñawchichay, puntacharquy qaríhina ukuchay, puqruchay, aspiy pukruchay, pukruchaykachiy piñasqa píñakurquy, píñakuy rapra raprayuq, rikrayuq paqarímuy, wachimuy,
41
Alear Aletear
Algodón Algodonado,a Aligerado,a Aligerar Alimentado, a Alimentados a Alimentar Alimento Aliviar Alivio, a Amado,a Amador, a Amalgamador, a Amalgamar Amancebada Amancillado,a Amancillar Amancillarse
Amante Amar Amargo, a Amargar Amarse Amarrado,a Amarrar Amarrarse
Amtgo,a Amonestar
Amonestarse Amontonados a
Amontonar
Amor Amorto
raphapapay, raphra chhapchiy raphapapay, raphararayay
utkhu utkhuyasqa utqhayasqa utqhay, utqhachiy, usqhachiy mikhuchisqa, mikhusqa mikhucheq mikhuchiy mikhuna thanichiy thaniy khuyasqa khuyaq chhaqroq chhaqruy qhariyoq qhellichasqa qhellichay qhellichakuy
khuyaq khuyay qhatqe qhatqeyachry khuyakuy khipusqa khipuy khipukuy, khipunakuy
qhochu masi, khunpu khunay
phiñanakuy rawqhaq
phinay, rawkhay, munthuy, khuchuchay khuyay khuyanakuy
pacha achikyay rikra tapsiriy, rapra-tasirikuy
raprapyay, rapapapay, lapapapay, lapyay
utku utkuyasqa tukiykachisqa, utqayachisqa utqachíy, utqarichiy mikuykachisqa, qarasqa mikuchiq, qaraq mikuchiy, qaray, qarapay mikuna, mikuy tanichiy taniy kuyasqa, wayllusqa kuyaq, kuyakuq taqruchiq, taqrurqachiq taqruchiy, chaqruchiy waynayuq, qaríyuq qachachasqa qachachay, qachacharquy qachachakuy, qachachakurquy kuyaq, munaq, wayna, yana kuyay, munay, waylluy qatqi, qamya qatqichiy kuyakuy, wayllukuy watasqa, chaqnasqa watay, chqnay, kipuchay watakuy, watanakuy, chaqnakurquy, chaqnanakuy riqsinakuq masi, kuyaq masl willay, anyay, kunay, yachachiy piñanakuy, anyanakuy qutuq, suntuq, twqaq, huñuq, pirwaq muntuy, qutuy, suntuy, tawqay, huñuy, suqyay kuyay, munay, waylluy kuyanakuy
42
Amoroso,a
Ampolla Ampollar Amputado,a Amputador, a Amputar Ancho,a Andrajo Andrajoso, a Angustia Angustiado,a Angustiadora Angustiar Angustiarse Angustiosos Ante mf Anochecer Anubarrados Anubar Anublarse
Anudado,a Anudador,a Anudar
Apachurrado,a Apachurrar Apachurrarse Apagado, a Apagador,a Apagar
Apañuscados Apañuscador, a Apañuscar
Aparecer Aparecidos Apesumbrado,a Apetencia Aplacar Apolillado, a
khuyaq sonqo
phusullu, phusulli phusulluy, phusulluchiy qhorusqa qhoroq qhoruy phanka, sakha, qhanpu, wanphu thanta thanta runa, saphsa, chhachu phuti phutisqa phuticheq phutichiy phutikuy, ullphukuy phub'chikoq ñawkhiypi, manta sukhayay phuyusqa, phuyoq, llanthoq
' phuyumuy, phuyuy phuyuy, llathuy
khipusqa khipoq khipuy
thañusqa thañuy thañupuy qhopa, phukusqa, thaqnusqa phukoq, thasnoq phukuy, thañuy
thañusqa thañoq thañuy
ríkhuríy rikhurisqa phutikuy mikhunayay, mikhunaya wan phiñaray mullpha, thutasqa, mullphasqa
kuyakuq, kuyaq sunqu; wayllukuq supullu, pusullu , supulluy kuchusqa, qurusqa kuchuq, quruq kuchuy, kutuy, quruy hatun latapa latapa runa llaki, puti llakisqa llakichikuq llakichiy
llakikuy, putikuy llakichikuq qayllaypi, uyaypi tutayay, chisryay, tutaykuy puyusqa, llatusqa puyuy, Ilantuy puyurquy, puyukarqamuy, Ilantuy, llantumuy tinkisqa tinkiq, wataq kipuy, kipurquy, kipunchay, watay qapchusqa, taqñusqa taqñurquy taqñukurquy tasnusqa, wañusqa wañuchiq, pukuq, tasnuchiq wañuchiy, pukurquy, pukuy, tasnuy llapisqa sipuchiq, llapirquq sipuchiy, llapirquy, taqñurqachiy rikuriy, qispiy ríkurísqa, tarísqa llakikuy, putikuy yarqay, munay, mikunayay sunqu tryachíy, tanichiy puyurqusqa
43
Apolillar Apremiar Apresuracíón Apresuradamente Apresurados Apresuramiento Apresurar
Apresurarse Apretado,a Aprisa Aprisco Aproximar
Aproximado,a
Aproximada, a
Aproximarse Arañar Ardiente Ardor
Arraigado,a Arraigarse Arrastrar Arremeter Arremetido,a Animar
Arruinado,a Arruinador, a
Arruinarse Artemisa Acechador, a
Acechar
Asistir Asoleado,a Asolear
Asomado,a
thutay, thutakuy usqhachiy usqha usqhalla, usqha usqhalla, usqhaylla usqhachasqa usqhay usqhay usqhachiy, usqhachay, usqhay, usqhariy usqhay khaka usqhaylla, usqhay usqhay qhencha achhuykachiy, achhuykuy, achhuyachiy achhuykachisqa
achhuykacheq, achhuykatacheq
achhuykuy, achhuyuy raskbay rupha ruphaykuy saphinchasqa saphinchakuy lloqhay phawaykuy phawaykuy acchuykachiy, achhuyachiy
thunisqa thunicheq
thunipuy markhu qhawamiwaq
qhawamiyay
qhawaykuy khayasqa, khawnusqa ruphachikuy, khayachiy
rikhurisqa
puyuy, puyurquy kikutay utqa utqaylla, utqayllamanta utqachisqa utqay, utqay utqay, utqariy
utqay, kallpay mati, tiqu utqaylla, kallpaylla, tukilla qincha, kancha asuykachiy, suchuykachiy
asuykamusqa, hichpaykamusqa asuykachimuy, hichpachimuq asuykuy, asuykukuy aspiy, aspirquy, chapriy rupaq, akachaq rupay, rupakuy sapichakurqusqa sapichakuy, sapichakurquy qachachiyay, chutay, aysay qab'rquy, atiparquy qatirqusqa asuykachiy, hichpaykachiy, qimiykachiy tunisqa, tukusqa, mawkasqa tunichiq, mawkachaq, wakchachaq tunikuy, tunikurquy marku watiqaq, watiqapayaq, sapapayaq, tryapayaq watiqay, watiqapayay, sapayay, sayapayay chaypi kayyanapay rupaypi mastasqa rupaykachiy, rupayman mastamuy rikuchisqa
44
Asomar Asomarse H
Asombrar Áspero
Astilla Astillar Astillarse Atacar Atadero,a Atado Atador,a Atalaya Atalayar Atar
Atardecer Ataviar Atesorado,a Atesoracfor,a
Atesorar
Atisbador,a Atisbar Atolondrados Atolondrar Atolondrarse Atrás Atrasado,a Atrasar Atrasarse
Atrevido,a Atufado,a Atufar Avalentonados Avalentonarse Averno Azar Azogado,a
rikhurimuy, rikhurichiy rikhuriy
llanthuy qhasqa, qhuspa, khirki, chharpa qhanqo, qhatqe chhallpa, chhillpa chhallpay, chhillpay, khullpiy chhallpaílikuy phawaykuy khipuna khipu
khipuchaq awqa qhawana, qhawana pata qhawarayay khipuy, khipuchay, thunkuy
sukhayay, rankhryay, sukha qhapchichay qhapaq qhapaqyaq
qhapaqyay
qhawapayaq qhawapayay musphakoq, thanqosqa musphachiy musphakuy qhepaman, qhepapi, qhepa qheparisqa, qhepakoq qhepacheq, qhepay, qhepakuy qhepakuy
haphila, qhariy qhany phiñasqa phiñachiy qhariykachaq, qharitukoq qhariy kachaq ukhu pacha qhencha khatkay
rikurichiy, rikurichiy rikuriy, rikuchikuy, asuykukuy, asuy llantuy, Ilanturquy qachqa, qatqi
killwi, chiqta killwiy killwikuy, killwikurquy atipay, atiparquy watana
qipí, maytu wataq qawana qaway, qawarayay watay, chaqnay, wankurquy kipurquy chisimpay, chisinkuy allichay qullpi, waqaychasqa quííqí huñuq, quííqímaskaq, qullqimanta yarqasqa qullqi huñuy, qullqi maskay, qullqi tanaty watiqay, qawapayaq watiqay, qavvapayay muspayasqa, sunsuyasqa muspachíy, sunsuyachíy muspay, muspaykachay qipa, qipaman, wasaman qiparisqa, man yachaq qiparqachiy qiparquy, qipaririquy, qiparikurquy mana manchaq piñasqa ppiñachiy, piñarqachiy runa tukusqa qarít tukuy, runa tukuy supay wasi mana suyasqa llaki katkatay, katkatatay
45
B
CASTELLANO
Baba Babear Baboso, a Báculo Badulaque Bailador, a Bailar Baile Bajada Bajar
Bajarse Balbucear Balbuciente Baluarte Bamboleado", a Bambolear
Banda Bandido,a
Bañar Bañarse
Baño
Baqueano Barahunda Baratero,a
Barato,a Barbacoa Bárbaro,a Barbechado, a Barbechador,a Barbechar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
llawsa llawsa suruchiy llawsa suru, llawsaq tawna, kullku waroqlla tusoq, tusuykachaq tusuy tusuy uraykuy, uraykuna uraykuy, urakachiy, urayuy, urapay, urayachiy uraykuy, uraykukuy hamlluy, aklluykachay hamlluykachaq, aklluykachaq pukara maywiykachakoq maykachakuy, wanliyay maywiykachakuy chiripa apache, pistaku, wañucheq tapya runa, sepeq manchana runa armay, armakuy, armachiy armakuy, mayllikuy
arma, armakuna, mayllikuna reqseq roqya, sawka chanin uraqacheq
chanin urayasqa kawitu, watya, pachamanka salqa runa, purun runa chaqmasqa, yapusqa chaqmaq, yapoq kuskiy, chaqmay, yapuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
lawsa, lawta
lawtay, lawsapakuy lawta suru, lawta simi tawna, kaspi chuchilla tusuq, qachwaq, tusukuq tusuy, qachway tusuy, qachway uraykamuna urakachiy, uraykarqachiy
uraykuy, uraykukuy akakllastin rimay akwa akwa rimaq, akllu pukara kuyuchiq tanrí tanrí, kuyuy chanriykachay chiripa suwa, waykakuy, sipikuq runawañuchiq runa sipiq, wañuchiq armachiy, armarqach armakurquy, mayllakuy, armakuy, taqsakuy armakuna yaku armakunap yaku riqsiq, yachaq chaqwa asllataquy munaq pisillaquy munaq pisilla, manachaniyuq watya, pachamanka purun runa, tuksu runa chakmasqa chakmaq yapuy, cnacfnay
46
Barragana Barrer
Barrido,a Barrida Barrigón,a
Barroso,a Basar Basta Bastante Bastimento Batalla Batán Batido,a Batir Babedor,a Bebible Bebida Bebido, a
Becerro,a Bejuco Belleza Bello, a
Bendito, a
Benefactor, a Beneficiar Benévolo, a
Beodez Beodo, a Berro Bestia Bien Bienhecho,a Bienio Bienquisto,a Bigamo Bilis Bimestre
churi wacha pichay, kawchuy
pichasqa wiksa wiksasapa
suchisapa, muchisapa takyach'ry chayllata chanin, Ilasaq, waleq qoqaw, aqoya awqay, awqawan pukilay maran peqana qaywisqa qaywiy, tacjnay ukyaq, machaq wiksa ukyana, ukyanalla ukyana ukyasqa, ukyarisqa
uña, uña waka chaqlla munay kay, sumaq kay akmu, sumaq, ima sumaq, ima munay saminchasqa, añay nisqa, kusi samiyoq allin ruraqe, yuyapoqe allin ruray allin sonqo, allin allinlla, sumaq munakoq machay ukyasqa, machasqa, machaq
, oqoruru uywa allin allin rurasqa iskay wata llapaq munasqa iskay warmiyoq hayaqe, hayaqen iskay killa 1
uywanakuq pichay, picharquy, pichachakurquy pichasqa wiksa wiksasapa, punruru, hatun wiksayuq suchisapa qimichry, tryachiy, ñitichiy chayllataña, chayllapaqña achka, aypaq, kamaq mikuy-huñusqa maqanakuy, wañuchinakuy maray qaywisqa qaywiy, aychiy upyaq, sinkaq, upyakuq upyanalla, upyupaslla upyana as sinkarisqa, upyasqa, machasqa lia uña, uñacha arwikuq, arwi-arwi sumaqllaña sumaq, sumaqcha, kusa, kusacha wiña wiña kusikuyniyuq, kusisqa, kusi kawsayniyuq allin ruraq allinchay allillan, allin sunquyuqllan
machay, upyay, sinkay sinka, sinkasqa, machasqa uqururu uywa, tawa chakiyuq allin allin rurasqa iskay wata llapanpa kuyasqan iskay warmiyuq hayaq iskay killa 1
47
Bipedo,a Bisnieto,a
Bisoño,a Blanco Blancura Blanqueadora Blanquear Blanquearse Bocado
Bocón Bolsa Bonificar Bonito,a Borbotar Borbotones Borde Botar Bostezar Bostezo Brasa Brazo Brazudo Breve Broma Bromear
Bromista Brujo,a Buen, o Bufón, a Buho Burbuja Burbujear
iskay chaki anpullu, chupullu, pata haway
yachapakoq yuraq, ruyaq yuraq kay yuraqyacheq yuraqyachiy, pachaschay yuraqyachikuy huksimi
simísapa wayaqa, qamaña wanuchay, yakay munaycha leqliy, pullpoq pullullulluy patán, pata choqay hanllapakuy, hawnipakuy hanlla, hanyay sansa ríkra rikrasapa tinkulla, ratulla, ukpachalla sawka, chansa, yawna sawkay, aspayay, turíyay, chansakuy, yawnay asichikoq, yawnaq, sawkaq waqankiyoq, layqa, paqo, qamili ailin, kusa qamchu, qellma, sawka, yaqtoq tuku, huku pukutu, pukuchu pukpuy, pukututuy, pukuchuy
iskay chakiyuq willkap churin, willkap wawan yachapakuq
yuraq yuraq kaynin yuraqyachiq, yuraqyachikuq yuraqyachiy, yuraqyarqachiy
yuraqyay, yuraqyarquy simula, huk aimilla, huk millpuna simisapa, hatun simiyuq
wayaqa wanuyachiy sumaqcha, kusacha puqpu, timpu puqpuqyay patán, patacha hitay, wischuy, wikapay hanllakachay, hanllar'ry hanlla, hanllakuy sansa, nina ríkra rikrasapa tinkulla pukllay, pukllakuy pukllakuy, asipayay, pukllapayay pukllapayakuq musyaq, layqa, chuqaq allin, kusa asichikuq tuku, hatun tuku puqpu puqpuy
48
CASTELLANO
Bacinica Bagazo Baldado,a Baldar Baldarse Baldón Baldonar Barraca
Barranca Barrancoso, Barro Barroso, a Barrenadora Barrenar Basurero Batea Befar Befo Belfo Bemba Bermejo Beso Bezudo Bisojo, a Blando, a Berro,a Bofe Bofetada Bollo Bombo Boquerón Boquituerto,a Boscaje Botar
Botarse Breña
QUECHUA CUSCO COLLAO
(palabras glotalizadas)
hisp'ana hach'u, q'opa, hamch'i such'u such'uyachiy such'uyay, such'upakuy p'enqay, k'ami k'amiy ch'uklla, hap'aka
wayq'o, Iloqllay q'asa q'asa q'asa
t'urukama, lap'oti, lapu t'uru kutk'oq hutk'uy q'opa apaq, q'opa churana wanp'ur, hanq'ara k'amiy wirp'asapa ch'utu wirp'a p'aqo much'a wirp'asapa lerq'o, wesq'o llanp'u, ñup'u ataq'o sorq'an, surq'a ch'aqla, kaqllanchay misk'i t'anta wank'ar q'asa wist'u simi sach'a sach'a wikch'uy, q'aruy
wiqch'urqokuy ranra mach'ay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ispakuna qamchi, qaran, hachu willu suchurqachiy suchurqukuy kami, pinqachikuq kamiy, kamirquy samakuna, samana wasi, chuklla wayqu wayqusapa
suchisapa uchkuq, uvhkukuq, tuquq uchkuy, uchkurquy qupa churana artisa, watiya piñachiy, qisachay, kamiy rakta wirpayuq, wirpasapa raku wirpa, rakta wirpa raku wirpa, rakta wirpa puka mucha rakta wirpa churchu, winku ñawi llanpu, llanpulla ataqu, qura kipchan, qapsan lapya, laqya, incha miski tanta hatun tinya hatun uchku, hatun simi wistu simi, wiksu simi sacha sacha hitay, wischuy, wikapay, chuqarquy hitakuykuy, wischukuykuy ranra, ranra ranra
5U
CASTELLANO
Baba Babear Baboso
Bacín Bailadora Bailar
Baile Banquete
Barba Barbado,a
Barbinegro Barbirrubio
Barbotador, a
Barbotar
Bobo,a Bochorno Borrado,a Bozo Bravo,a Brotado,a
Brote Bruma Bumoso Buba Bufar Buscar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
thalta, thawti, llawtha thaltay, thawtiy thaltaykachaq, thalta
wirkhi
qhachwaq qhachwa
qhachwa
phunsun, mikhuna ukyana sunkha sunkhasapa
yana sunkha puka sunkha
thutupakoq thutupakuy
phoqes ruphapakuy qhachqa uya phlslu, millma sunkha phiña, qhari sinchi, phiñasqa
phutusqa
phutu, phutumuy qocha phuyu, qocha wasphi phuyu phuyu wanthi
phususuyuy maskhay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
lawsa, lawta lawtay, lawsapakuy qallu qallu
ispakuna tusuq, qachwaq, tusukuq tusuy, qachway tusuy, wintuy
mikuy, mikuna sapra saprasapa, hatun saprayuq yana sapra, yana saprayuq puka sapra, qillu sapra, qillu saprayuq rimapakuq rimapakuy, hampatu hin arimaq puqis, upa rupapakuy chipru, qachqa chukchachakuna pina, piñasqa, qaqchu tuqyasqa, lluqsisqa,
chikllisqa chiklliy
puyu, quena waspi puyu puyu wanti pukuy maskay
Brillante Brillar Brlncador,a Brincar
Brinco Brincotear Brotado
chikllisqa Bruces
Bruñidor, a Bruñir
Bulto Bullir
k'anchaq k'anchay pitaq, p'itaykachaq
p'itay p'ita p'itaykachay, p'itakachay
ch'eqesqa
laq'a, laq'akuy llunk'ucheq, Iluchk'ayacheq k'ancharichiy, llunk'uy, lluch'kay
q'onpu, q'epi t'inpuy
llipipiq, lipipiqyaq llipipiqyay, chipiqyay pawaykachaq
paway pawa pawaykachay, saltaykachay tuqyasqa, lluqsisqa,
pakchanpa urmay, siqaykuy
llunpayachiq llunpay
qipi, palta, saway tinpuy
49
51
CASTELLANO
Caballero Cabecear Cabecera Cabellera Cabelludo,a
Cabello Caber Cabeza Cabezada Cabezadas Cabezudo,a Cabizbajo, a Cabuya Cacao Cacareadora Cacarear Cacería Cacerón Cachete Cachetudo,a Cachivache Cachorro Cada Cadáver Cadavérico,a Caducar Caduco,a Caedizo,a Caer Caerse Caída Caído,a Cal Calabaza Calandria
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
wiraqocha muskay, umawan k'asuy umala, uman, sawna chukcha chukcha sapa, suni chukcha
chukcha chayan, kaman, haykuy
urna taka takapakuy umasapa umachakimpa, umalayaq suru, paqa, paqpa kakaw runtunayaq, qotututoq runtunayay, qotututuy chakuy hatun wasi uyatuüu uyasapa yanqan kaqkuna uña allqo sapa, sapanka aya ayauya hiwikay hrwikaq urmanayaq urmay urmanayay urmay urmasqa, urmaq isku lakawiti tuya
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
wiraqucha, qala urna aywiy, urna aywitiyay sawna chukcha chukchasapa, hatun chukchayuq chukcha haypay, kamay, kamarquy urna takay, tupay takay, tupay umasapa kumuysan llakisqa paqpa kakaw taraq taraqyaq taraq taraqyay, takikuy chakuy, chakurquy raqay, pirqa uya uyasapa, wirasapa mana waliq uña allqu sapa aya, wañu, wañusqa ayayasqa yayaqyay yuyaq, machu, paya lluchkaq, lluchkakuq, urmaq urmay, siqaykuy urmanayay, luchkanayay urmay, wichikuy urmarqusqa isku kalawasa tuya
52
Calaña
Calavera Calcinado,a Calcinadora Calcinar
Calculable Calculadora Calcular Caliginoso Calma Calmar Calmoso,a Calumnia
Calumniador Calumniadora Calumniar Calzón Calladamente Callado,a Callar Cama C amarada Camarón Camilla Caminado,a Caminadora Caminar Camino Camote Campesino,a
Campo Candela Canilla Canina Canoa Canoso,a
Canoro,a Cantable
niray
aya urna, urna tullu kanasqa kanaq kanay
yuyaykunalla yuyaykusqa yuyaykukuy tutayaq samay, wayra thaniy, ñañi samay, ñañichíy, ñañikuy kachasa, samaq siki yanqa tunpay, hoqariy, qasi tunpay qasin manta tunpasqa tunpakoq, qasi tunpaq qasitunpay, tunpaykay wara, waralli upallalla, upallamanta upallakoq, mukmikoq sonqo upallay, upallakuy puñuna ríqsinakoq masi, kaman yukra wantuna, kallapi purisqa puriykoq puríríy, puriy purina ñan apichu chakra runa, purun runa
panpa nina, sansa chakisenqa, pichu tullu allqo aka wanpu soqo urna, paqpa urna, soqosapa
ñukñu yaki takina, takinalla
rikchaq, niraq, rikchaq masin urna tullu uchpayachisqa uchpayachiq uchpayachiy, kañay, kañarquy tantiyan, tantlyanalla tantiyasqa tantiyay tutapayaq wayra qasi, qasilla qasikay, qasillakay qilla tunpay, huchachay, qasi tunpay tunpasqa tunpaq, huchachaq tunpay, huchachay wara, muqukama kallpi wara yachayllamanta, upallalla upallasqa upallay, pakay, mana rímay puñuna, kawitu ríqsinakuq masi, kuyaq kamarun chakana, wantukuna purisqa puríkuq riy, puriy, puríríy, kallpay ñan, purina, purikuna miski sapa purun runa, chakra runa, purun warmi panpa, purun, chakra nina, sansa tullu, chaki tullu allqup ispaynin wanpu suqu urna, suqusapa, yuraq urna sumaqcha takiq takispaslla, takinalla
53
Cantar Cantera Canto Cantor, a Caña Capa Capacete Caparis Caparrosa Capsiosamente Capullo Cara Caracol Caracolear
Caracha Carámbano, a Carbunco Cárcel Carcelero, a Carda Cardador, a Cardar Carear
Carearse Carecer Carero, a
Carestía Carga Carga do,a
Cargador, a
Cargar
Cargarse
Canalegre Cariarlo,a
takry, wankay rumiqollpa, rumi horqona taki, patán, qaylla
takeq
Wiru yaqolla, llaqolla chuku
tara millu, qollpa yachaymanta mukmu
uya churu, qallutaka, machas muyuykachay
qarachi chullunku nina qispi umiña watay wasi, pinas watay masi kamayoq pillchana, pillcha pillchaq pillchay uyapurachiy, uya puray
uyapuranakuy muchuy, prsiy ancha mañaq
muchuy winay churkusqa, chaqnasqa
qateq
churkuy, chaqnay, paltay, wantuy, sillwryukuy
chaqnakuy
asiquya, kusiquya ismusqa
takry
rumi hurquna taki, pata, patacha
takiq
wiru punchu lliklla
mutuy qullpa yachayllamanta
umpu uya churu muyuykachay, muyuriy,
qiwiykachay sama, isu riti, lasta qispi rumi watay wasi watasqakuna qawaq tisa tisaq tisay tinkuchiy, tinkunachiy, uyapurachiy uyapuranakuy wanay, mana tariy ancha mañaq, achka mañakuq wanay qipi, winay, samay, palta huntasqa, hipisqa, sawasqa,
apasqa, astasqa apapakuq, qipipakuq, sawapakuq qipiy, paltay, wallway, saway, wantuy, qipirquy, sawarquy qipikurquy, qipirikurqiry, sawakuy, churkukurquy kusi uya, asikachaq uya ¡smusqa
54
Cariarse
Caribobo, a Caricia
Caricioso, a Caridad
Cariho
Cariñoso,a
Carmenar Carnaval
Carnal Carne Carnero Carnívoro, a Carnoso, a Caro, a Carpincho Carpintero Carrizo Carrizal Carta Casa Casadera Cardero Casada Casado Cascajal Cascajo
Casarse Cascara Casco Cascudo,a Caserío Caserón Casi
Casi casi
Caso
ismuy
upa uya waylluy, lulu wayllukoq, lulukoq wakcha khuyaq
munaychay, sumaq sonqo, munakuy, muña
munaychaq sonqo, munakoq, wayllukoq pillchay pukllay wachoq sonqo, fiuki aycha
ukya, uwiha aycha mikhoq, aycha mihoq aychasapa ancha chaniyoq, sinchi sallqa waka
llaqllay kamayoq soqos soqos panpa qellqa wasi taqyaq sipas takyaq wayna qosayoq warmiyoq, sawasqa silla silla, suqlla silla, siqlla rumi
yananchakuy, sawakuy qara urna chuku, choqe churu sillusapa aylu wasikuna, wasi wasi hatun wasi yaqa, yaqalla, yaqallamanta
yaqa yaqa, yaqachalla
kay, níspaqa
ismuy, ismurquy, ismukuy ismukurquy upa uya kuyapay, waylluy kuyakuq, wayllikuq kuyay, kuyakuy, munay, munakuy
kuyay, kuyakuy
kuyakuq, wayllikuq
pillchay, tisay pukllay, hatun pukllay wachuq aycha uwiha aycha mikuq aychasapa chanbiyuq, chanin sacha waka kullu llaqllaq suqus suqus panpa qillqa wasi sipas, hatun pasña hatun maqta, wayna qusayuq wamniyuq rumisapa, rumi rumi taksa rumikuna, akapa rumikuna yanachakuy qaran urna chuku sillusapa wasikuna, wasi wasi raqay, pirqa yaqa, yaqalla, uchuyllamanta yaqa yaqa, yaqa yaqalla, yaqallaya kay
55
Casta Castigador, a Castigar
Catear
Catequizados a Catequizar Catorce Catre Cauda Caudal Caudaloso,a Causa Causante
Causar Cautela Cautelosamente Cauteloso, a
Cautivador, a Cautivo,a Caverna Cavilado,a Cavilar Caviloso, a Caza Cazable Cebar Cebo Cebón Cedozo Ceder Cegar
Cegatón Ceguedad Celada Celaje
Celda r , l? r
ayllu, panaka, yawar muchucheq, miraraq, wanacheq muchuchiy, miraray, wanachiy
maskaykachay
yachacheq, iñicheq yachachiy, iñich'ry chunka tawqayoq sirina, kawitu qoysu, chupa kaqiyoq, illayoq, kaqniyoq hatun mayu rayku, tepsi, qallariy raykoq, teqseq, qallareq, kuchayuq kay raykuy, teqsiy, qallariy mukmiy, yuyay, yachay sapa kay mukmi mukmiylla, llañulla yuyayniyoq, mukmikoq, mukmi sonqo sonqo suwa, piñaschay pinas, atisanka, piñaschasqa chinkana yuyaymanasqa yuyaymanay yuyamanaq chaqku,chaqo chakuma, chaqoma wirayachiy wira wira wira suysuna ari niy, huniy, kacharipuy ñawsayay, ñawsayapuy, ñawsayachry ñawsayaq ñawsa kay, antichoqa chapatiyay, toqllay akupana, antaruphay, umulli, antav/ara wasi r-r- ^,,rnl,]r/
ayllu, niray, rikchay muchuchiq, asutiq muchuchiy, maqay, panyay suqulluy maskay, maskaykachay, taqwirquy yachachiq yachachiy chunka tawayuq kawitu chupa kapuqniyuq, qullqisapa hatun mayu, yakusapa rayku kuchayuq, huchayuq kay
ruray mana musyachikuq mana musyasqalla pakalla ruraq
sunqu suwa, wataq watasqa, waqaychasqa uchku, machay yuyaymanasqa yuyaymanay yuyamanaq chaqku hapinalla, hapipaslla wirayachiy, puquyachiy wira wira, wiray wiray suysuna ariniy, anirquy ñawsayay, ñawsayakurquy
ñawsayasqa ñawsayay suyarquy antaqa
wasi, wasicha miiyupayay
56
Cellisca Cementerio Cena Cenciño, a
Censurador, a Censurar Centella Centelleados a Centellear
Centena Centenario Centro Ceñida, a Ceñir Ceñirse Cerca
Cercador, a Cercar
Cerco Cernido, a Cernidor Cernir Cerrero
Cerro Certificar Cerumen Cesar
Cesible
Césped Cesto,a Cesta Cicatero,a Cicatriz Cicatrizado,a Cicatearse CcatrEatrvo,a
chanaqllu ayaq samanan wasi, aya wasi tutamikhuy, tutamihuy tullu runa, llaqa
runap kawsaynin sipsikay, rimakuy lliplli, illapa, chinpu, pinctii Iliplleq llipllr/, chipipipiy, wachikyay, lliplliyay, llppipry, chinpuy pachak pachak wata chawpi, chawpipi kaq chunpi, chunpillikuna hunpiy, chunpiltry chunpillikuy qaylla, qencha, kuska, sisiqa, perqa, chaqlla qenchaq, perqaq qenchay, perqay, haratay, kanchay, intuy qencha, perqa, harata suysusqa ichara suysuy sallqa
erqo, moqo sullull kaqpaq rimay ninri wira tatry, tukuy, tawkay usariy ukman saqinalla
waylla isanka, runku tipa maqlla chukta chuktasqa cltuktakuy chnklakoq
chikdii aya panpa tuta mikuy tullu runa, tullu warmí, chakisqa, tulluyasqa pinqaq pinqay, qipanpi rimaq achikya, llipikya llipikyaq, akchiq, anchiq achikyay, llipikyay
pachak pachak wata chawpi, chawpipi kaq watu, wiqaw waru, chunpi watay, chunpikuy watakuy, chunpichikuy qaylla, qincha, kaylla
qinchaq qinchay, pirqay
qincha, pirqa suysusqa suysuna suysuy ayqiykachaq, urqun urqun ayqiykachaq urqu ari, chaynan n'ry ninrip wiran tukuy, tukurquy, puchukay
hukman qunalla, hukman quykunalla chanpa kanasta chipa micha, maqlla sira sirasqa siray, sirakurquy sirachiq, «irayachikuq
57
Ciclón Ciego, a Cielo Cien Cienpiés Cierne Ciertamente
Cierto chiqaq Ciervo, a Cigarra Cigarrista Cigarro
Cinco Cincuenta Cintura Circuir
Ciruela Cisma Cismático,a
Citar Ciudad Ciudadano,a Ciudadela Cizaña Clamar Clandestinamente
Ciara Clarear
Clavado ,a Clavar Clavicula
Cloeca Coadyutor, a Coagulado,a Coagular
antay qonchuy ñawsa hanaq pacha pachak pachak chaki uriy, willinayay cheqaqpi, cheqanpi, sullull manta,
riki cheqan, cheqaq, cheqallan
luychu tiyan tiyan pitakoq sayritu, pitaña pisqa pisqa chunka weqaw intuy, muyuchiy, muyurichiy
usun rakikuy, waqlliy rakikoq, waqllikpoq
waqllay, willay llaqta, hatun llaqta llaqta runa, hatun llaqtayoq pukara qora qapariy, waqyay, waqyakoq paka pakalla, pakallapi
runtoq yuraqnin, usaríy achikyay, usariy, pacha paqariy, paqariy takasqa takay, takarqoy ríkra chaka
toqtoq, wallpa toqto yanapaqnin tíkayasqa tikayay, tikaray, lluklluy, bkayachry
sinchiwayra
ñawsa hanaq pacha pachak pachak chaki qallarininpiraq kay
chiqanpi
chiqan, chiqaqlla, kaqlla,
china luychu, urqu luychu kachikachi ancha pitaq, ancha pitakuq pitaña pichqa pichqa chunka wiqaw muyuvhiy, muyurichiy, chawpichay
usun rakikuy, rakikurquy rakikuq, rakikurquq kamachiqninmanta rakikuq willay, qayay llaqta, hatun llaqta llaqta runa, hatun llaqtayuq pukara qura qayay, qayakuy, qayarikuy
upallalla, mana pipas ríkusqallan runtup yuraqnin achikyay, paqariy, pacha achikyay takasqa, satisqa takay, satry usa kancha, muía watana tullu tuqtuq, ullqaq
yanapaqnin tíkayasqa tikachiy, tikarqachiy
58
Coagulo
Cobarde
Cobardear
Cobardía
Cobayo Cobertura
Cobijar Cobijarse
Cobrable Cobrador, a Cobrar Cobre Coca Codear Codicia
Codiciable Codiciosos Codiciar
Codo Coevo, a Coger Cognocible
Cogollo Coincidir Coito Cojear Cojera Cojo Cola Colaborador, a Colaborar
Colactáneo, a
tika tika qewa, llakllaq sonqo, llaklla, usqo pisi sonqo, wataqe, manchakoq, manchali, chinanayaq llakllaykachay, manchay
llakllaq sonqo kay, llakllay, manchay qowi qata, pakana, chusi, qunpi chusi, qatana qatay, qataykuy, qorpachay qatakuy, qataykukuy
chaskikapunalla chaskiq, mañaq, manuchaq chaskikapuy, mañapuy, manuchay anta kuka pukllaykachay wañurikuy, hillu sonqo kay, munapay munapayana wañurikoq wañurikuy, munapayay
kuchuchu wiñay masi pallay reqsina
ñawin tinkunakuy oqllanakuy, tawqanakuy weqroyay, weqruy weqrokay weqro chupa yanapakoq, haymaq yanapay, haymay, ruwaysiy
ñuñoq masi, ñuñu wayqe, ñuñu ñaña
tikasqa, chirisqa llaqlla, manchaq sunqu, manchakuq
manchakuy, mancharikuy, mancharikurquy manchay, mancharikuy
quwi qata, maytukuna
qatachiy, panpachiy qatakuy, qatakurquy, panpakuy mañanada, mañapaslla mañaq, mañapaq mañay, mañapay, mañakuy anta kuka kuchusyay, kuchuswantakay ancha munay, ancha munapayay munapaslla munaykachakuq ancha munay, ancha munapayay kuchus wiñay masi kaq masi pallay, huqaríy riqsinalla, ríqsipaslla, riqsiy atinada urna, ñawi, sachap ñawin tinkuy, tinkurquy, tuparquy sakway wiqruy, wiqrukachay wiqruyay wiqru, hitara chupa yanapaqnin, runaq maqsin yanapanakuy, ruraysinakuy,
ruraysiy turin, wawqin, panin, ñañan, ñuñuq masin
59
Coladero, a Colar Colatear Coleccionar Coleccionista Colega Colérico,a Colgado, a Colgar Colgarse
Colibrí Cólico Colicuable
Colicuar Colina Colmena Colmillo Colocado, a Colocar Colocarse Color Colorete
Columpiar Columpiarse Columpio Collado Collar Comadreja Combate Comenzado,a Comenzar Comerciante
Cometa
Cometedor, a Cometer Comezón Comido,a Comienzo
suysuna suysuy yawar masi huñuy huñoq yachaq masi, masi akanayaq warkusqa warkuy, warkuriy, arapay warkukuy, warkuríkuy, warkunakuy, warkurayay, wallqariy siwar wiksananay, wiksa unqoy chulloq, chulluchina
chullichiy kallki, moqo llachiwana, llachiwana choqta kiru, toqma, waqsa churasqa allinta churay, churay churakuy llinpi, rikchaq puka hawi
wayllunkachay, warkukachakuy wayllunakuy wayllunkukuma kallpi, moqo, puna, quila suyu walpa achocada, chukuri awqanakuy, maqanakuy qallarísqa qallariy ranitiy kamayoq
aqochmchay, tapya qoyllur, chuqi chinchay ruraq, huchayoq ruray, huchallikuy seqsi saksasqa, mihusqa qallariynin, qalla
suysucha, takssa suysu suysuy, suysurquy waqta, hichpa ayllu huñuy huñuq kaq masi, masi piñayasqa, piñasqa warkusqa, warku warkuy, warkurquy warkukuy, warkukurquy, warkunakuy qinti wiksa nanay chulluqlla, chulluchinalla, yaku yaqíía, yakurqachínaiía yakuyachiy, chulluchiy pata, muqu wayrunqu masi waqsa, waqu churasqa churaY, churkuy, churaykuy churakuy, churakurquy rikchaq, llinpi pukayachikuq, pukaman muyurqach'iy wayllunkachiy, wayllunkay wayllunkay, wayllunkakuy wayllunchakuna, wayllunka muqu wallpa, kunka watu unchuchuku maqanakuy qallarísqa qallariy, qallarirkuy rantiwan tiyay, ranliwaq puriq chupayuq quyllur, chupasapa quylur ruraq, huchachakuq ruray, huchallikuy siqsi, siqsikuy mikusqa, saksasqa qallariynin
60
Comilón, a Comisionado, a Comisionar Como
Compadecer Compadecerse Compañero, a
Comparable Comparador, a Comparar
Comparecer Compartir Compasivo, a Compatriota Compensable Compensar
Competidor, a
Competir Compilado, a Compilar Complacencia Complacer Complacerse
Complemento
Completamente Completar Cómplice
Componedor, a Componer
Componerse
Componible Composición Compra
raqrapu kachasqa kachay ima, imaynan, hiña, imayniraq, imayna alawchay, llakipayay llakipayay masa, masi
pata chana, tinkuchina patachaq, tinkucheq tapuy, patachay, tinkuchiy
qayllay rakinakuy llakipayaq, alaw:haqe llaqta masi kutíchipuna, qopuna kutichipuy, qopuy
llallinakoq, tinkunakoq atillcha llallinakuy, tinkunakuy huñusqa huñuy aqoqtakuy, kusikuy uynikuy, kusichiy kusikuy
tukupaynin
lluyta tukuy, tukupay huchallikoq masi
allichaqe, allichaq allichay, tupachiy, allipunakuy, allichakuy allichakuy, allicharikuy
allichanalla, allichay atina allichana r?:»ti, rantína
manchay mikuq kamachisqa, kachasqa kachay, kacharquy hiña, imayna
kuyapayay, llakipayay llakipayay kaq masi, puriq masi, yachakuq masi tinkuchinalla tinkuchiq rikchachiy, tinkuchiy, tinkurichiy, tupanachiy rikuriy, rikurirquy, tinkuy rakiy, rakipayay, rakinakuy llakipayakuq llaqta masi, llaqta pura kutichipunalla, qupunalla kutichipuy, qupuy, sayacnipuy masi, atipanakuq, hapinakuq atipanakuy, hapinakuy huñusqa huñuy, suntuy kusikuy, quchukuy quchuchiy, kusichiy qichukuy, kusikuy, kusikurquy tukuynin, yapan, puchukaynin paqwa, nisyu tukuy, huntachiy, tukurquy huchallikuq masi, runaq masi allinchaq allinchay, allincharquy
allinchakuy, allinchakurquy, allincharikuy, churapakurquy allinchapaslla
allinchay, allinchana ranti, rantikuy
61
Comprador, a Comprar Comprarse Comprender Comprometedor, a Comprometer Comprometerse
Compuerta Computar Comunicable Comunicar Comunidad
Comúnmente Comunión
Con Concebir
Conceder
Concertadamente Concertarse
Concitar Concluir Conclusión Concluirse Concordar Concubina Concubinario
Concubinato Conculcado, a Conculcador, a Conculcar
Concufiado Concurrencia Concurrir Conchavarse
ranteq, rantikoq rantiy, rantikuy rantinakuy yachay, umanchay huñicheq huñichiy churakuy, huñiy, kamachinakuy, huñinakuy
punku yupay
willana, yachachina willay, willakuy, yachachiy llaqtantin, aylluntinkama
yachasqaña pasaqlla taytanchik chaskikuy
wan chichuyay, wiksayakuy, wiksayukuy
qoy, uyay, huñiy, uyniy
paqtas paqtaslla kamachinakuy, rimanakuy
yachachiy tukuy, tukupay tukukuy, tukukuynin tukukuy tinkuchiy, huk sonqo kay anasu, salla, churi wacha churí wachayoq, churi wacha
waynayakuy, kuska tiyay sarunchasqa sarunchaq sarunchay qatay masi huñunakuy, tantanakuy riy, kay, huñunakuy nmanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy
rantiq, rantipakuq rantiy, rantirquy, rantipakuy rantinakuy, rantinakurquy yachay, yacharquy anichiq anichiy anikuy, anirquy, aninakurquy, rimanakuy, kamachinakuy punku, yaykuna yupay, tantiyay, rikchapakuy willana willay, willakuy, rimay llapa runa, llapallan, llaqtantin, ayilu chaynallan, yachasqañan pasaqlla amunchikta chaskikuy wan chichuyay, wiksayakuy, wiksayuq kay anri niy, anri nirquy, anirquy, quykuy allin rímanakusqa kamacvhinakuy, rimanakuy, yachachinakurquy yachachiy tukuy, puchukay, qispichiy tukuynin, puchukaynin qispiy tinkuchiy, tinkurqachiy qariyuq, kaq masi wayna, waynayuq, sipasniyuq waynanakuy, uywanakuy sarutasqa sarutachiq sarutakuy, sarutakurquy masa masi huñunakuy rirquy, riy, kay, huñuy akuy rimanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy
62
Condensado, a Condensar Condescender Condiscípulo
Condolerse Condonado, a Condonar Cóndor Conducir Conductor, a
Conejo Conexo, a Confabulado, a Confabular
Confeccionar
Conferenciar Confesado,a Confesar Confín Confinar Confiscar Confluencia Confluir
Conformar Confortado,a Confortar Confrontado,a Confrontar Congelado,a Congelar Congraciar Congraciarse Congregado,a Congregar Congregarse Conjeturable Conjeturar
pipuyasqa | pipuyachiy uyaykuy, hawniy, uyniy yachaq masi
llakipayay panpachasqa panpachay kuntur, inka mallku, awki mallku pusay, apay, ranpay pusaq, apaq
qowi huñunasqa rímanakusqa, kamachinakusqa rímanakuy, kamchinakuy, tinkuchinakuy rurarqoy, allicharqoy, siray
rímay, rímana rimay willasqa willakuy tukukuynin, qaylla, saywa karunchay, tinkuy qechuy, qechurqoy tinkuy, tinkoq tinkuy, huñunakuy
unanchakuy kallpanchasqa, sinchichachisqa sinchichay, kallpanchay patachasqa, tinkuchisqa patachay, tinkuchiy, uyapurachiy qasasqa, chullunku qasay, chullunkuy, tikayachiy munachiy munachikuy tantasqa, huñusqa tantay, huñuy, qayachiy tantanakuy yachaymana, yuyaymana hamurpayay, yuyaymanay
pipuyachisqa B pipuyachiy, putkayarqachiy anri niy, uyaykuy yachaq masi, yachakuq masi manachikuy, llakikuy panpachasqa quykurquy, panpanchay kuntur pusay,aysay, apay apaq, pusaq, aysaq, riqsichiq quwi tunkisqa, kipusqa, ratasqa yachachinakusqa rímanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy ruray, rurayquy, allichay, allicharquy rímay, rímanakuy willasqa willay, willakuy, willakurquy tukuynin, puchukaynin tinkuy, tupay qichuy, qichurquy tinkuy, tupay, tupanakuy tinkuy, tupay, huñunakuy, huntanakuy tinkuchiy kallpanchasqa sinchichay, kallpanchay tinkuchisqa tinkunakarqachiy, tinkuchiy
tikayasqa rítiyachiy, tikarqachiy kuyachiy, kuyarqachiy kuyachikuy, kuyarqachikuy
huñunakusqa tantay, huñuy, huñurquy huñunakuy, kuyarqachikuy musyanalla, musyapaslla musyapay, musyakachay, yuyaymanay
65
Compositor, a Copa Copioso, a 1 Coquetear Corazón Cordero Cornada Corneador, a Cornear Cornudo, a gjj
Corona Coronilla Coronado,a Coronar Coronarse Corral Corregido,a Corregir
Corregirse Correo Corresponder
Corromper Corromperse Cortador, a Cortar
Cortarse Corteza Cortezudo, a Corto
Corzo, a Cosa Cosecha Cosechar
Coser Cosquillar Cosquillas Cosquillear
allichaq, allichay kamayoq ukyana sinchi, nanaq, chika chika qanchipayay sonqo uwiha waqrasqa waqraq, ayaq, waqrakaq waqray, ayuy, takay waqrasapa, waqrayoq, astayoq, wasanchasaqa, ayusqa, qewillu
pillu, mukuku, chinpu mukuku pillurísqa, pillurichisqa pillurichry, pilluchiy pillurikuky kancha wanasqa wanachiy, anyay, allichay, mahinay
wanakuy chaski, qellqa apaq kutichiy, kutichipuy
waqllichiy ismuy kuchoq kuchuy, rutuy, muruy, willuy
kuchukuy qara qarasapa taksa, tinku
taruka, luychu ima aymuray kallchay, pallay siray kullachry kullakuyniyoq kay, kulla kullay
allichaq, allichapakuq
upyana achka, sinchi asikachay
sunqu chita waqrasqa waqraq, waqrakuq waqray, waqyarquy waqrayuq
pillu puyuk, puyuk urna pilluchasqa
pilluchay pilluríkurquy kancha, qincha, pirqa wanasqa yachachiy, anyay, qaqchay, qaqchaparquy wanakurquy chaski, qillqakunawan puriq kutichiy, kutichipuy, ayni kutichiy waqllichiy ismurquy kuchuq, rutuq kuchuy, kaptay, rutuy, karchay, wiptiy kuchukuy, kaptakuy, rutukuy qaran qarasapa, qaransapa taqksa, uchuy, pinqakuq, pinqakachaq, pinqakachakuq taruka, luychu ima puquy, mikuy, kawsay huñuy, suntuy, huñukuy siray, siraquy chikuchay, chikucharquy chikuchakuq chikuchay
66
Cosquillosos Costa
Costado Costal Costilla Costo Costoso, a Costra
Costumbre
Costura Costurero,a Cotejar Cotidiano, a Coyuntura Coyunturas Cráneo Crápula Crapuloso, a Creador, a Crear
Crecer
Creces Creciente Credo Creer Crepúsculo
Cresta
Cria Criado,a
Criador, a
Criar
Criatura
kullaysapa, kulla mancha mama qocha pata, mama qochaq patán chiru, waqta kutama waqta tullu chanin allin chaniyoq, chaniyoq qara, lliqti, qarayoq, qaracha
yachasqan, hiña kaq,yachakoq, hiña yachasqan sirana siraq, siray kamayoq patachay, tinkuchiy sapa p'unchaw moqo moqo moqo uman tullu, putuku machay machaq wiksa kamaq, ruraqe, paqaricheq kamay, paqarichiy, ruray
wiñay, hatunyay, anchakachay miray, miraynin wiñaq killa iñinim iñiy, iniy sipi sipi
sukama
wawa, uña yana, uywasqa, warma, iñaka, ¡milla, kamaqe kamaq, uywaq, uywakoq, pachakamaq uyway, kamay, ñuñuy, ñuñuchiy, churiyay, uyway, uywakuy ñuñoq wawa, wawa
chikusapa hatun quchaq patán, mama quchap patán waqta, ríkra, qichpa kutama waqta tullu, tullu chanin chaniyuq qarapa qaran, qarasapa, qachachu
yachasqan, hiña yachasqan
sirana, sirasqa siraq, sirapayuq tinkuchiy, bnkurqachiy sapa, punchaw muqu muqu muqu urna tullu machay, sinkay machaqupyaq, sinkaq kamaq, unanchaq kamay, unanchay, paqarichiy wiñay, miray, hatunyay miray, miraynin killapwiñasqan, wiñay iñiynim iñiy, iñirquy sipi, achikyay, anta, tutaykuy kakara, waqchi, pisquq titala, sinqan wawa yana, mita
kamaq, unanchaq, paqarichiq kamay, ruray, unanchay, ñuñuy, uyway, hatalliy ñuñuq wawa, wawa, llullu wawa, chuchuq wawa
67
Criba Cribador, a Cribar Crimen Criminal Criminar Criminoso, a
Crin Cristal , Crónico Crucificado, a Crucificador, a Crucificar Crudo
Cruzar
Cuadrienio Cuadrar
Cuadrúpedo Cual Cualquiera
Cuando
Cuanto, a Cuarenta Cuasi
Cuatro
Cuatrocientos Cuatro mil Cubierto a
Cubrir
Cubrirse Cucharón Cuello Cuerdo, a
suysuna, ichaia suysoq, icharaq suysuy, icharay hatun hucha hatun huchayoq huchachay huchachaq chukcha, uywa chukcha
qespi mana kacharikoq onqoy chakatasqa chakataq, chakatacheq chakatay hanku, chawa
chakay, charkay, chakachiy,
chinpay tawawata kamanmi, mirkatay
tawa chaki
mayqan, mayqen, maypa mayqanpas, pi maypas, mayqenpas imaypacha, may pacha
maytukuy tawa chunka yaqa, yaqalla
tawa tawa pachak tawa waranqa qatana, kirpana, qatasqa, hawana
qatay, kirpay, yumay, chukullikuy
wankukuy wislla kunka yuyaysapa, watana
suysuna, aqichaq aqichaq, suysuq suysuy, aqichay hatun hucha hatun huchayuq huchachay, tunpay huchachaq, tunpaq
uywap kunak chukchan qispi manakachrukuq unquy chakatasqa chakataq chakatay, chakatarquy
chawa, kapka,
man yachasqa, llullu chakay, chakarquy, chinpay
tawawata kamanlla kamay, tinkuy, riqsiy tawa chaki ima, maypi mayqanpas, mayqannimpas
imaypacha, maypachan, haykap hayka,haykanka tawa chunka yaqalla, yaqa yaqalla, chikallanmanta
tawa tawapachak tawa waranqa panpana, qata, kirpay, panpasqa, kirpasqa, qata, sukutusqa, qatasqa qatay, panpay, kirpay,
sukutay, maytuy, qatachiy sukutakuy, urna wankuy wislla, qarakuna
kunka, tunquri yuyaysapa
68
Cuerno Cuero Cueva Cuervo, a Cuesta arriba Cuesta abajo Cuidado
Cuidadosamente
Cuidadoso, a
Cuidar
Cuidarse Cuitado, a Culebra
Culpa Culpado,a Culpar Cumbre
Cumplido,a Cundido, a Cundir Cuñada Cuñado Cura Curable Curado,a
Curandero, a
Curar Curarse Curativo, a Curiosear
Curioso, a
Curtidor, a Custodiar
waqra, asta qara chinkana, qaqa wasi allqaman, waman seqana, wichana uraykuna yuyapuy, yuyaykuy, manchapakuy, paqtataq yuyayüawan, pituy pituylla, allillamanta, susiyllawan, makilla, allichallamta yuyaymanaq, pituykachaq, yuyayniyoq yupapuy
qawaykachakuy pisi sonqo machaqway
hucha huchayoq, huchallikoq huchachay, tanqayuy mukuku, urna, pata
pacha, pachallan, yupa mirasqa miray, mismiy, waqway llunchuy, lunchu masani, aqe, qatay yaya, tayta kura hanpinalla hanpisqa hanpeq, hanpi kamayoq, paqo, qamili hanpiy, alliyay hanpikuy hanpi, alliyachikoq tapuykachay, ulisyay
tapuykachaq
qara qaqoy waqaychay
waqra qara machay ullatu wichay, hanay uray, uraykuna allillamanta
allillalla ruray
qawapayaq
qawapayay, waqaychay
qawaykachakuy llakisqa, taksa sunquyuq machaqway, katari, maqta uru, wasaka uru, malanki hucha huchayuq, huchallikuq huchachay, huchachaykuy apachita, pikchu, tukuynin, urna puchukaynin huntachiq mismirqusqa miray, mirarquy llunchuy masa yaya hanpinalla, hanpipaslla hanpisqa hanpiq, hanpipakuq, qamili
hanpiy, alliyachiy hanpikuy, hanpikurquy hanpi, alliyachikuq,
yachay munay, tapuykachakuy yachay munaq, tapuykachaq qara qaquy waqaychay, hatalliy, churay
69
70
CASTELLANO
Cabal Cabana Cabecear Cabello rubio Cabestro Cabezudo,a Cabizbajo,a Cabo Cabuya Cactus
Cachete
Cachetudo,a Cachorro Cada dia
Cadavéríoo,a Caducar Caduco, a Caer Caerse
Calaña
Caldear Calentar
Calentarse
Caliente Calor Calmoso, a Calvo,a Calzado,a Calzarse
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotallzadas)
hunfasqa, k'apak ch'uklla umawan k'asuy p'aqo chukcha senq'apa morq'a, k'ullu urna k'umkoq, k'umurayaq p'uchukayñin, k'uchun ch'awar k'aklla, sanq"ayu, p'ata kiska, ch'anki k'aklla
k'akllasapa jfc rini sapa p'unchaw, p'unchaw p'unchaw q'anparmanasqa ruk'uyay ruk'u laq'akuy • wikch'ukuy, laq'akuy
rikch'ay
p'aqachiy q'oñichiy
q'oñikuy, q'ochakuy
q'oñi, q'oñeq k'ahay p'anra p'aqra urna, lunp'a husufa husut'akuy, husut'anakuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
hunta, allm, kamay chuklla, taksa wasílla umaaywiy paqu chukcha watu umasapa kumuysan ilakispa 1 puchukaynin paqpa sankay, pinka
uya, taka, takay, ñupu, inchay uyasapa, wirasapa H uña allqu sapa punchaw
ayayasqa yuyaayay yuyaq machu, yaya urmay, siqaykuy, wichiy urmanayay, lluchkanakuy, wichinayay rikchaq, rikchaq masin, niraq ninayachiy, quñirqachiy quñichiy, quñirqachiy, quñiríchiy quñikuy, quñikurquy, quñiríkuy, quñiríkurquy, quñiy quñi, quñiq rupay qilla paqla, qala uma, paqla urna siquy, usuta, llanki churakuy, usutakuy, ustuchikuy, churachinakuy, ustuchinakuy,
Cutís Cuye Cuyo Cuzco
qara, uya qara qowi peqpa qosqo
qara
quwi pipa qusqu
71
72
Carnal
Carnicero, a Carpintero
Carrillo Carrilludo, a
Cartílago
Castaño Castigador, a
Castigar
Catarro Cavado, a
Cavador, a Cavar
Caverna
Cavernoso, a
Cavidad
Cavilar
Caviloso,a
Cecina Cecinar Celar Cementerio
Cenagoso,a
Cenegal
Ceniciento Censurador, a
Censurar
Centella
Centelleados a
Cernícalo
Cerrado, a
Cerrador,a
Cerradura
Cerrar
Cefrero,a
Certeza
Certificar
Cicatear Cicatero, a
map'a sonqo nak'aq
k'ullu kamayoq, k'ullu llaqllaq
k'aqlla k'aqllasqa
k'ukullu, k'apa, k'apatu ch'unpi
hayt'araq
hayt'aray
ch'ulli
hasp'isqa hasp'eq
hasp'iy, hawq'ey, t'oqoy hawk'iy
mach'ay, wak'a
mach'ay mach'ay
p'ukru
hamut'ay hamut'achi
ch'arki ch'arkichay p'ituyachay
aya p'anpana
p'unqo p'unqo, mit'u p'unqo
ch'eqchi
hamut'apukoq p'enqay
k'achachacha
k'achachachaq
k'íllichu, k'illincha, k'íllinchu,
k'íllin wichq'asqa, wisq'asqa
wichq'aq, wesq'ay
wichq'ana, p'uti, wesq'a
wichq'ay, wesq'ay, ch'oqay filia, k'ita
sut'inmanta yachay, sut'inta yachay sut'ichay
mich'akuy, mich'apakuy micha
wachuq
nakaq,nakakuq
kullu llaqllaq
uya uyasapa
qaprutu
puka, puka niraq
muchuchiq asutiq
muchuchiy chulli unquy
uchkusqa
aspiq, uchkuq
aspiy, uchkuy, uchkurquy
uchku, machay
uchku uhcku, uchkusqa uchku
yuyay manay
yuyaymanaq
charki, chaki aycha charkirquy
muyupayay
aya panpana atulla
siniqa
uchpa rikchaq, uchpa niraq pinqaq
pinqay, pinqay, rimaq achikya, llipikya
llipikyay, achikyay killiwara, kilünchu
wichqasqa
wichqaq wichqana
wichqay
ayqiykachaq, urqun urqun, ayqiykachaq
sutilla, chiqan, chiqallan
ari, chaynan niy
michakuy
micha, maqlla
Callado, a
Callar
Camisa Camorrear Camposanto
Cancha
Canina
Canoro, a
Cansadamente
Cansado,a
Cansar
Cansarse
Cántaro Cantera
Cantería
Cantero
Contonearse
Capturar
Capucha
Caracol Carbón
Carda
Cardador, a Cardar Cardenal
Cargado, a
Cargador, a
Cargar
Cargarse
Canaguileño, a
Cancorto Cari-*;
Carifruncido, a
Carigordo
Cniinnrior
ch'in, ch'inlla
ch'in nry
ukhu pacha
ch'aqwa maskhay aya p'anpana
hank'a
allqo isp'ay
misk'i taki
sayk'uspalla
sayk'usqa
sayk'uchiy
sayk'uy, machitatay
puyñu,mak'as
rumi q'oya
ch'eqosqa rumi, rumi ch'eqoq
ch'eqoq, ch'eqoy kamayoq,
rumi ch'eqoq qewiykachakuy
hap'iy, hap'irqoy suk'utana, soq'opa, soq'ota
pamapa ch'uru k illmsa
t'isana
t'isaq
t'isay q'oyo
q'episqa
qepereq, q epeq, q'epipakoq
q'epiy, q'epirichry q'epinkuy
p'uytu uya
huch'uy uyayoq, wap'uti hui'u
ch'ipu uya
q'epi uya, runp'u uya
t'isay, iia']',li'-"/
usutarqachinakuy
upallasqa upallay, pakay, mana rimay
wali, uku pacha, ukuncha
chaqwa maskay
aya panpana hanka, sara hamka
allqup ispaynin
miskicha takiq,
sumaqcha takiq
pisipay pisipay
pisipasqa
pisipachiy pisipay, amirquy
puyñu
rumi hurquna
rumi hurquna
rumi hurquq
qiwiykachay,
qiwiykachastin puriy
hapiy, tariy
sukuta, sukutakuna churu
killimsa tisa
tisaq
tisay, tisarquy
quyu, quyuyasqa
hunlasqa, qipisqa, sawasqa,
apasqa, astasqa apapakuq, qipipakuq,
sawapakuq apay, qipirquy, sawarquy
qipirikuy, qipirikurquy,
savrakuy, churkukurquy suytu uya, winku sinqa
uchuy uya, uyachalla
ismu piñasqa uya
wira uya, wira uyayuq,
wirasapa tisay, pillchay
73
Cicatriz Cicatrizado, a Cicatrizar Cicatrizarse Cicatrizativo,a Ciclón Cieno Cierto, a
Cigarra Citar Claramente Claras Clarificado, a Clarificador, a
Clarificar
Claro
Clasificar Clavado, a Clavar Clavicula
Coceador, a Cocear Cocinar Cocinero, a Cocinarse Cocuma
Coger Cogollo Cogote Cohibir Coito Cojear
Cojera Cojo, a Colador Colar
ch'oqri, q'ella, Hiwk'a, sich'u ch'oqrisqa, q'ellayasqa llufkuy, lliwq'akuy, sich'uyay ch'oqrikuy, sich'uy ch'oqricheq
t'uyur ch'aran panpa, meqo t'uru
sut'in
q'esqes mink'akuy
sut'inmanta, sut'illa sut'i sut'ilfapi ch'uyayachisqa ch'uyayacheq, ch'uyarqachiy
ch'uyayachiy
usyaq p'unchaw, chiraw p'unchaw, ch'uya, ch'ak, sut'i p'atachay sat'isqa sat'iy, ch'ankikuy, f ipay sullk'a waqta
hayt'akoq hayfay wayk'ukuy wak'oq, wayk'upakuy wayk'ukuy k'ukuma
hap'iy, hap'irpariy sach'aq ñawin much'u hark'ay, hark'akuy f inkinakuy, ch'oqo
hank'ayay, wisf unyay, hank'uqyay, wisf ukachay, wisfuy, hank'ay hank'a kay hank'a, wisfu chaki, wisf u raq'ana k'askachiy, suf uchiy
sira
sirasqa sirakuy siray, sirakurquy sirachiq, sirayachikuq sinchi wayra turu turu, mitu chiqan, chiqallan, chiqap, kaqlla
kachi kachi willay, qayay
sutilla kay sutillan yachasqalla chuyachisqa chuyachiq, chuyarqachiq, chuyaykachiq chuyayaychiy, chuyayarqachiy sumaq punchaw, alliq punchaw, chuya, chuyalla rakiy, rakirquy takasqa, satisqa takay, satiy usa kancha, muía watana tullu haytaq, haytakuq haytay, haytakachay yanuy, tinpuchiy, chayachiy yanuq, yanupakuq yanukuy kusasqa sara, kusasqa chuqllu, apasqa chuqllu
pallay, huqariy sachaq ñawin, ñawi urna qipa kunka, matanka harkay, harkarquy
sakway wiqruy, wiqrukachay
wiqruyaq wiqru, hitara suysuna suysuy, suysurquy
74
Colibrí Colmado, a Colmar
Colodrillo Color Colorete
Comarca Combustible Compensar Complacencia Complacer Complacerse
Completar Comprimir
Comprimirse
Comprometer Concluir Conclusión Conculcar Concurrencia Condimentar Conformar Confundir
Confundirse
Confusamente Congelar Congojo, a Congojoso, a
Consumado, a Consumar Contracción Contraerse
Contumaz Contuso, a
q'enti hunfachisqa, Ilinp'a, hunfasqa hunfachiy, hunf apay, Hinp'ay
much'u llinp'i lluch'ikuna llinpi
k'iti, k'iti suyu wayk'una, llamt'a hunt'apuy q'ochukuy q'ochuchiy q'ochukuy
hunt'ay fiifiy, maf iy, ñup'uy
fiit'ikuy, maf ikuy
hurk'ay p'uchukay p'uchukaynin t'ustuy hunfa wayk'ukuy, misk'irichiy k'apakchay ch'aqruy, f aqruy, p'enqachiy
p'enqarikuy, mich'unakuy
ch'arqolia, t'aqrulla p'ankuchiy p'itikya p'itikyaq, p'itikyachikoq
p'uchukasqa p'uchukay q'enrjy
q'entikuy, k'uytuy, q'entiy
k'ulu sonqo, morq'a q'oyoyasqa
qinti huntasqa
huntayachiy, huntayarqachiy
qipa kunka llinpi pukayachikuq, pukaman muyurqachiy rakiqnin rupachinapaq kutichipuy, hupuy, sayachiy kusikuy, quchikuy quchuchiy, kusichiy quchukuy, kusikuy, kusikurquy tukuy, huntachiy, tukurquy ñitiy, llapiy, harkay, kichkichay ñitikuy, llapikuy, kichkichakuy anichiy tukuy, puchukay, qispichiy tukuynin, puchukaynin sarutakuy, sarutakurquy huñunakuy yanukuy, allichay tinkuchiy taqruy, taqrurquy, taqrurqachiy, chapurquy pinqarikurquy, pinqapakurquy taqru taqru, chapu chapu ritiyachiy, tikayarqachiy
llaki llakichikuq, llakisqa puchukasqa puchukay, tukuy chintirquy, qintirquy chintirquy, chintikurquy, chintipakuy munasqan ruraq maqasqa, punkisqa, quyuyasqa
75
Convulsión
Coquetear Corcoba Corcobado, a Corcovear Cornear Correr
Corrido, a Corromperse
Corto, a
Corvo, a Coser Costura Costurero, a Costado Cotidiano, a Coz Cráneo Creces Crespo, a Cresta
Crimen Criminal Criminar Cristalino Criticar Criticón, a
Crónico, a Cuando Cuánto Cubierto, a
Cubrir
Cuclillas Cuchillada
wat'atata
q'ewaykachay
k'umu k'umu vvasa q'etipiyay, sit'ititiy welq'ay
p'itay
p'enqasqa q'aymayay, p'ochqoyay p'enqakoq, filia, huch'uy, p'enqali
k'umu t'iriy, ch'uqay t'irí, ch'ukaynin t'iriqa k'achanpa sapa p'unchaw hayt'ay urna hanq'ara llinp'ay k'upa chukcha, k'uspa, k'upa k'akara
qfoma q'omalli, nak'achu p'enqach'ry ch'uya p'enqapayay, k'utukayay, p'enqay p'enqapayaq
k'uti hayk'aq hayk'a p'anpasqa
p'anpay, p'uktiy
runk'uykuy, k'uytusqa furpuy
katkatay, katkatatay, chutapakuy, qiwipakuy asikachay
muqu, kurku kurku, kumu, muqu wasa pawaykachay
waqray, waqraraquy paway, kallpay, kallparquy,
pawarquy pinqasqa
ismurquy pinqakuq, pinqakachaq, pinqakachakuq, uchuy, taksa kurku, winku, wistu siray, sirarquy sirasqa, sirana siraq, sirapaq qichqa, waqta sapa punchaw haytay, haytarquy urna tullu miray, miraynin chimtisqa chukchayuq kakara, waqchi, pisqup sinqan, titala hatun hucha hatun huchayuq huchachay chuya pinqay, pinqapayay, rimakuy ancha pinqaq,
ancha pinqachikuq mana kacharquy unquy haykap, imay hay'ka panpasqa, kirpasqa, sukutasqa, qatasqa panpay, qatay, kirpay, maytuy, qatachiy, sukutay, aytiy
unchukuy, unchuykuy tuksiy, tuksirquy
76
Cuerda Cueva Cuita Cuitado, a Culebra
Cultivado, a Cultivador, a
Cultivar
Cumplido,a Cumplir Cuna Cundir Cuña Curandero, a Curiosear
Curioso,a
Curvo, a
q'aytu mach'ay p'itikya p'itikyaq, p'enqah mach'aqway, mach'aha
llank'asqa llank'aq
llank'ay hunt'aq, k'apak hunt'ay, hunt'apuy k'iraw, t'eqsi mast'arikuy
k'ira, q'emi, q'emiy maych'a k'askiykachay
k'uski
q'enqo, k'umu, q'ewi, q'echu
qaytu, waska machya llaki
llakisqa, taksa sunquyuq machaqway, katan, waska uru, matankí allin tarpusqa, allin rurasqa llankaq, ruraq, yapuq, hallmaq llankay, yapuy, hallmay huntachiq huntachiy kiraw, akiraw miray, mirarquy qimi machay yachay munay, tapuykachay, tapuykachakuy yachay munaq, tapuykachaq kurku, wistu, wisku
77
CASTELLANO
Caedizo, a Caerse Caldeado, a Caldear Calma Carcomer Carcomerse Carcomido, a Cargazón
Caridad
Carifruncido, a Cascada Catarro Ceja Cejar
Cena Cenicero, a
Ceniciento, a Ceniza
Censurador, a Cerbatana Cerda Cerdo Cernícalo Cesar Cesta Ciudad Clarear
Cola cortada Cólera Colérico, a Combusto, a
QUECHUA CUSCO-COLLAO
(palabras compuestas)
thumnayaq thuniy ruphasqa ruphachiy thaniy thutay, mullphay thutapuy, mullphapuy thutasqa, mullphasqa phuyuy, phuyu huntay
wakcha khuyay
phiña uya phawchin chhullli onqoy qhechipra qhepanchakapoy
tuta mikhuna uchpha pata
uchpha niraq uchphayay, uchpha
runaq kawsayneq qhawaq phukuna suphu, china khuchi orqo khuchi khilíichu thaniy chh'ipa qhapaq llaqta rankhayay
qhoru chupa phiñay, phiñakuy phiña sonqo ruphasqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
lluchkaq, Iluchkakuq, urmay tuñirquy rupasqa ninayachiy, quñirqachiy qasi, qasilla puyuy, puyurquy puyukuy, puyukurquy puyurqusqa puyurqamuy, puyurqun, puyu huntarqamuy
kuyay, kuyakuy, munay, munakuy piñasqa uya paqcha chulli unquy urku chukcha qipaman kutíriy, kutiririy, qipaman kutiririy tuta mikuna uchpa churana, uchpa wischuna uchpa rikchaq, uchpa niraq uchpayay, uchpayakurquy, uchpa pinqaq pukuna raku chukcha, china kuchi urqu kuchi kiliwara tukuy, tukurquy, puchukay chipa llaqta, hatun llaqta achikyay, paqariy, pacha achikyay chupa kuchusqa piñay, piñakuy piñasqa, piñayasqa rupasqa, rupachisqa, kañasqa
78
Comer Comestible Comida Comido, a
Comilón, a Comparecer
Comparendo Compunción Compungido, a Compungirse Concuñada Condensado, a Condensar
Congojo, a Congojar Congojarse Congojoso, a
mikhuy mikhuna mikhuna, mikhuy mikhusqa
mikhuy siki rikhuriy
rikhuríchiy phutikuy phutisqa phutikuy qhachun masi khayayasqa, sankhuyasqa khakayachiy, sankhuyachiy
llaki phuti Kaki phutichiy llaki phutikuy llaki phutisqa
mikuy, millpuy, mikukuy mikuna, kawsay mikuna, mikuy, kawsay mikusqa, saksasqa, saksaykusqa manchay mikuq rikuriy, rikurirquy, tinkuy, tupay rikurichiy llaki, llakikuy, putikuy llakikusqa llakikuy, putikuy llunchuy masi pipuyachisqa
pipuyachiy, putkayarqachiy, putkayachiy llaki Ilakichíy llakikuy llakichikuq, llakisqa
79
CH
CASTELLANO
Chacota Chacotar Chachar Chambón Chamuscar Chancear Changa Chaparrón Chapurro
chapurquy Charada
Charcos Charlar
Charlatán Chichón, a Chico, a
Chicote Chismear
Chismoso, a Chocar Choclo Choque Choquezuela Chupado, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
yawnay yawnay
akulliy moqo kankay, qoqomay pukllaykachay, tukiykachay tukry, qellmay lloqlla para, chirma para chapuy
watuchna
qocha qocha rímay
rimaysapa punkisqa taksa
wipyana simi apaykachay simi apaq takanakuy choqllo takay, takanakuy piruru, moqo piruru tullu si «i
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
asipay, asipayay
asipay, asipayay akuy, akukuy, kachuy mana atiq, mana atipaq qaspay, qasparkuy pukllay, pukllakuy pukllaylla, pukllakuylla
lluqllu para taqruy, taqrurquy,
watuchiy, watuchinakuy, musyay, musyachinakuy qucha qucha Ilunpay rimay, hatatatay, warpiy Ilunpay rimaq, rimaysapa punkisqa uchuylla, warma, uru warma, ñutu, taksa, maqta wipyana wintu qipiy iskay simi takanakuy chuqllu takay, takanakuy muqu piruru tulluyasqa, Ilunpay tulluyasqa
80
CASTELLANO QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
Chacota Chala Chalona Chambón Chamuscar Chamuscarse Charco Charlar Charlatán Chico, a
Chicote Chichón Chimenea Chiquito, a
Chola Cholo Choza Chupado, a
Chupador, a Chupar Chuparse
ch'aqwa p'anqa ch'arki
k'urpa maki q'aspay, q'achapay q'asparqokuy hoq'o hoq'o, p'onqo warp'iy warp'eq huch'uy
hasut'i q'onpu, ch'upu q'osñinna, q'osñeq lloqsinan huch'uycha, huch'uylla
p'asña maqt'a ch'uklla ch'unqasqa
ch'unqaq ch'unqay ch'unqakuy
asipay, asipayay panqa chaki aycha, charki mana atiq, mana atipaq qaspay, qasparquy qaspakurquy, qaspakuy millpu, qucha, qucha qucha Ilunpay rimay, warpiy Ilunpay rimaq, rimaysapa uchuylla, warma, uru warma, ñutu, taksa, maqta asuti punkisqa qusni lluqsman uchuyc halla, taksa lia, ñutulla, wawalla, warmalla pasña, wanmi maqta chuklla tulluyasqa, Ilunpay tulluyasqa upyaq, upyakuq suquy, suqurquy suqukuy, suqukurquy
81 82
D CASTELLANO
Dable Dadivoso, a
Dador Danza Danzador, a Danzar
Dar Darse Debajo Deber
Débil
Decaer Decaído, a Decantar Decena Decible
Decir Declarado, a Declarante
Declarar Declinar Decrecer
Dedo
De dónde Deducible Defecar Defendedor, a Defender Defraudado, a Defraudador, a
QUECHUA CUSCO-COLLAO
(Palabras simples)
ruranapaq kama, atikoq qokoq, hatun sonqo
qoq, qokoq tusuy, qanchi tusoq tusuy
qoy qokuy uray, pachanpi, pachán, uray ruranata hunt'ay manu kay mana kallpayoq, hiwikaq, eqo pisi kallpa, kallpa wañu wakchayay kallpa wañuy willaykachay chunka ninapaq kama, nmay atina nina niy rimarisqa, willasqa rimareq, willakoq
nmariy, willay hiwikay pisipay, wayway, eqoyay
rukana
maymanta rakma akay amachaq amachay, waykay qechusqa, suwasqa qechoq, suwaq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ruranalla, ruray atinalla qukuq, ancha qukuq, mallichikuq quq, haywaykuq tusuy tusuq tusuy quy, quykuy qukuy* uray, uku yupaychay, ruranay uqkay, manuyuq kay irki, llaksa, unpu,iqu, mana kallpayuq, iqu, wañuli wakchayay, unpuy umpu willaykachakuy, willapakuy chunka, chunkaqin nmanlla, rimana, nirqunalla, willana, willanalla niy, nirquy, rimay, rimarquy willakusqa wíllaq, willarquq, willakurquq, rimariq willay, willakuy waklliy, wakllirquy pisipay, taksaya, uchukyay, chintirquy rukana, maki pallqan, chaki pallqan maymanta hurqunalla, hurqupaslla iskapuy, iskay, akay amachaq amachay, amacharquy suwasqa suwakuq
CASTELLANO
Chacho
Chala Chambón Chapurro
Chicha Chichería Chiquero Choquezuela Chorrear Chorro
QUECHUA CUSCO-COLLAO
khuchi, china khuchi, orqo khuchi
chhalla khoqo chhaqruy
aqha aqha wasi khuchi wasi phiruru, moqo phiruru phaqchay phaqcha
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
urqu kuchi, china kuchi,
kuchi panqa mana atiq, mana atipaq
taqruy, taqrurquy,
chapurquy aqa aqa wasi upyay wasi kuchi wasi muqu piruru sutuy, paqchay, unyay paqcha
83
Defraudar Oe fuera Dejación De|adez Dejado, a Dejar Delanle
Delanlero,a Delatar Delator, a Deleitable Deleitarse Deleite Deleznable Delgado, a
Deliberar Deliberado, a Delicado, a
Delincuente Delinquir Delito Demacrarse Demanda Demás Demasiado,a
Demoler
Demonio, 3 Demora
Demorar Demorarse Demostrar
Demudado, a Demudar
Demudarse
qechuy, suway kawamanta saqeriv, saqenna qellakay, qellarayay qella, llakhi kawsaq, saqesqa saqey, kachariy ñawpaq, chmpa, qayllanpi, qaylla, ñawpa ñawpaqñm willay, willaykapuy, willarqoy willaq kusichikoq kusiymanay kusikuy lukukoq, hapu llañu, ñañu, tullu, llaqa, sikllaymanta, llapsa, Ilaplla yuyaykuy, yuyaykukuy allin yuyasqa Ilaplla, kullaq tullu, onqoli, ñukñu, sumaq huchayoq huchalhkuy, huchapakoq hucha, halun hucha yawyay mañakuy chaymantalaq, wakin ancha, nanaq, yalleqeyoq, yalleq chika chika, Ilunpa, sinchi taqmay, paskry
supay,saqra unay, una
unaykachiy, unay, unachiy unaykachakuy kaqla nkuchry, kaqta qhawachry cbeqanchay huk niraq tukoq, hukyaq huk niraqman tukuchiy, hoqyay
hukyay, pantakay
quchuy, suway, suwakuy hawamanta, hawapi kaq saqiriy, saqiy, saqinny qillakuy, qillankuy qilla saqiy, saqirquy, kachariy ñawpaq, qaylla
ñawpaqpi, ñawpa willay, willarquy willaq miskichikuq, miski miskichikuy, miskichikurquy kusikuy, miski, quchukuy lluchka, lunikuq, Ilikikuq llañu, llapsa, tullu runa, tutu warmi yuyay, yuyarayay yuyaymanasqa irki, llaqlla
huchayuq huchallikuy, huchallikurquy hucha, hatun hucha tulluyarquy, tulluyakurquy mañakuy, mañay chaymantaqa, yanqaña llunpayñaqaya, anchaña
paskay, tunichiy, saqmay, saqmarquy supay, awqa unay, unykuy, unykamuy, unyakurquy unaykachiy, unaykarqachiy unaykuy, unaykurquy kaqta qawachry, kaqta rikuchry huk manyasqa huk manyachry, huk manyakurquy huk manyay, huk manyakurquy
84
Denegar
Denegrecer Dengoso,a Denso Dentado, a Dentellado, a Dentellar Dentista Dentón, a Dentro Denunciable Denunciador, a Denunciar Depositar, a
Depositar
Depositario Deposito
Depravado, a Depravar Depravarse Deprecación Deprecar
Depredar
Depuración Depurado, a Depurar Deque Derecha Derecho Derogar Derrabado, a Derrabar
Derramar
Derramarse Derrame
mana munay, manam niy, amatay, mana uynikuy yanayachiy kullay, kamayoq pipu kiruyoq kanisqa kanipakuy, kanirqoy kiru kamayoq kirusapa, waqsa kiru uhu willanalla willakoq willay waqaychacheq, churacheq, saqekoq waqaychay, churay, saqekuy
waqaychaq waqaychasqa,churasqa, saqesqa churana, taqe, marka ati runa, millay, mana sonqoyoq waqllichipuy waqllipuy mañakuna mañakuy
suway, suwakuy, qechuy
pichapana pichasqa pichapay chaymantaq paña, paña ñeqe paña chaki, sayaq chinkachiy chupan mut'usqa chupa mut'uy
wisniy, usuchiy
usuy, usukuy, hihakuy, wisñikuy wisñisqa
mana munay, mana anirquy
yanayachiy, yanayarqachiy muskiykachaq pipu, tutayasqa kiruyuq, kirusapa kanisqa kachupakuy kiru allichaq, kiru churaq kirusapa uku, ukupi, ukumpi willanalla , willapaslla willaq, yachahiq willay, yachachiy waqaychachikuq, rikuchry, saqipakuq churay, churakuy, churachikuy, saqipakuy waqaychaq, churaq churachikuy, saqipakuy, churasqa ancha waqllisqa waqllichiy waqllikurquy mañakuy mañakuy, mañaykachay, mañapayay suwakuy, suwakurquy, waykay, apakuy chuyayachiy, pichay pichasqa, chuyachisqa pichay, chuyachiy chaymantaq alliq, paña alliq chak chinkachiy chupan kuchusqa chupanta kuhuy chupanta hurquy hichay, usuchiy, talliy, maqchiy, wisñirquy usuy usuy, wichiy
85 86
Desamparado, a
Desamparar
Desamorado, a
Desangrado, a
Desangrar
Desanimado, a
Desanimar
Desánimo
Desaparecer
Desaparecerse
Desapegado, a
Desapego
Desaseado, a Desasir
Desasosegado, a
Desasosegador, a
Desasosegar Desasosegarse Desalado, a
Desatador, a Desatar
Desatarsse
Desatender
Desayunar
Desayuno
Desbaratado, a
Desbaratar
Desbastar
Descabalgar
Descabezado,a
Descabezar
Descansado,a
Descansar
Descanso
Descargado, a Descargar Descasar
mana piniyoq, haqisqa
hapiy, hapipuy, saqerpariy
mana munakoq
yawarchasqa
yawarchay, usputay
manchapachisqa, hiwikasqa,
pisi sonqo
manchapachiy, hiwikachiy
manchapa, hiwirquy chinkay, chmkapuy, qolloy,
chinkariy, yawyay
chinkapuy, chinkakuy
mana k'askakoq, mana ratakoq
mana k'askakuy, manaratakuy
wiswi kachariy, kacharichiy
takunsqa
atkuricheq
takuriy takurikuy
paskasqa
paskaq paskay, kachariy
paskakuy, kacharikuy
mana uyarry
matry
mati,unuqoñí
waqllichisqa waqlhrqochiy
llaqllay
uraykuy uman qhorusqa
urna qhoruy, umanay, umannay
samasqa, qasi, hinalla
samay, samakuy
samay, samana, samariy
paskasqa
paskay rakipuy
mana piniyuq, usukuq
saqiy, saqirquy
mana kuyakuq
mana yawarniyuq yawarchay
manchaykachasqa
manchachiy,
manchapakarqachiy
qipaman kufr/
chinkachry, chinkarqachiy,
chikay
chinkay, chinkakuy
mana ratasqa
mana ratay, mana qatiy
qanra, mana pichakuq
akchaykuy, paskarquy
manchaykachasqa
mancharichiq
manchapachiy manchapakuy paskasqa,kacharisqa
paskaq, paskiq paskay, paskarquy paskakuy, paskakurquy
mana uyariy, upatukuy,
mana kasuy, mana kasu
ruray
payquy payqu waqllichisqa waqllichiy
llaqllay uraykuy, uraykukuy
uman qurusqa
umanchay
samasqa samay, samaykuy, samakuy
samay, mana rurana,
samana paskasqa, uraykachisqa
paskay, uraykachiy
rakiy, rakirquy
Derredor, a Derretido, a
Derretir
Derretirse
Derribado, a
Dem'bador, a
Derribar
Derribarse
Derrocado, a
Derrocador, a
Derrocar
Derrocarse Derrochador, a Derrochar
Derrotado, a Derrotar
Derrubiado, a Derrubiar
Derrumbar Desabrido
Desabrigado, a Desabrigarse
Desabrocharse Desacertado, a
Desacertar
Desaconsejado, a
Desacordado, a
Desacordar Desacordarse
Oesadvertidamente
Desadvertido, a
Desgradecido, a Desaliñado,a
Desatorar
muyuy, muyuynintin, muyuy
chullusqa
chulluchiy chullupuy, unuyay, chulluy
wikapasqa, urmachisqa
kunpaq, wikapaq
kunpay, wikapay, panpachay
wikapapuy, chaqoy, taqniay
urmapuy, wikapapuy
qaqapasqa, urmachisqa
qaqapacheq, urmacheq
qaqapachiy, urmachiy
qaqapay, urmay qollqe tukoq, yaw yacheq
qollqetukuy,yawyachiy
atipasqa, hiwikachisqa alipay, hiwikachiy, JiaJJjy
mayoq thunichisqan, [luqllasqa lloqllay qaqapachiy, taqmay chuma mana pistusqa mana pistusqa kay
paskakuy, kacharikuy pantaq
pantay
mana yuyaywan
mana yuyasqa qonqarpany
manayiryakuy,qonqay
manna yuyasqa, qonqaylla
mana yiryaq, qonqaq
mana reqsikuyniyoq, mana reqsikoq mana churachikoq,
mana allichankoq qarqoy
muyuriy, muyuriynin
chullusqa chulluchiy, yakuyachry
chullukuy, chullukurquy,
yakuyay, chulluy
tuñisqa, urmasqa
(unichiq, urmachíq
lunichiy, saqmay, saqtarquy
tuñikuy, urmakuy, siqaykuy
wischusqa
wischuq
wikapay, kachaykuy,
wischuy
wikapakuy
wischuq
wischuy, wischurqachiy
ayqirqachisqa
ayqicbjy, ayqirqacbjy, atiparquy
mayu mikusqa, llaqwasqa
mikuy, llaqway, apay tuñichiy manamiskiq, qayma, qatqi mana maylusqa mana maytukuy, chirikurquy
kacharikuy, paskakuy
panlaq, mana allinpi kaq, pantakachaq
mana allinta ruray, pantay, pantarqariy manna iwllasqa,
munasqanta rurakuq
mana yuyasqa, qunqasqa mana yuyay
qunqay,manayuyay
mana yuyasqa, qunqaymanta
mana yuyaq,qunqaq mana riqsikuq mana allichakuq
q^rquy, qatry
87
Descascarar
Descender Descendiente Descifrable Descifrar Descolgar
Descolgarsse Descolorido,a
Descolorarse Desconocer
Desconocido, a
Desconsolado, a Desconsolador a Desconsolar Desconsolarse Descontado, a Descontar Descontinuar Descontinuo Descoser Descoserse Descosido, a Descreído, a Describir Descubrir
Desde Desdentado, a Desdentar Desdicha Desdichado, a Desdoblar Desdoblarse Deseable Deseador, a Desear Desechar
qarannay
uraykuy, hamuy, uraqay, urayuy uraykachma paskanalla, yachanalla paskay, yacharqapuy warkusqata paskay, uraykachiy urayachiy, uyaykachiy uraykurqoy sukyasqa, qarwayasqa kutisqa, tunti sukyay, qarwayay mana riqsiy, mañana reqsiy, mana rikoq tukuy mana reqsisqa, mana reqsikoq
llakisqa llakinapaq llakichiy llakikuy yupasqamanta rakisqa rakiy, apaqay, yuparay tatiy tateq paskay, siranay, seqray paskakuy paskasqa mana iñeq, mana iñiynikoq
willay taríy, kichariy, willay taríkuy, alayrichiy manta, pantapacha, pacha mana kiruyoq, lacpiu kiru hurqoy aqoyraki mana samiyoq, ñakasqa patarasqata paskay chutakapuy, aysakapuy munanalla, munapayana munaq munay, munapakuy, munapayay mana munay, qarqoy
qaran huiquy, kipllay, tupsiy, tipllarquy uraykuy, uraykukuy, unyay
uraykuy, uraykamuy musyapaslla, musyanalla musyay, willakuy
uraykachiy
uraykuy, uraykamuy kutisqa, kutirqusqa
kutiy, kutirquy
mana riqsiy, mana yachay, pantay, pantarquy mana riqsisqa, mana riqsikuq lakisqa, waqasqa llakichikuq llakichiy, llakichikuq
llakikuy, llakikurquy rakisqa, hurqusqa rakiy, anchuchiy, hurquy harkarquy, harkay harkasqa, harkarqusqa paskay, paskarquy paskakuy, paskakurquy paskasqa mana iñiq willay, willakuy tariy, rikuchiy, qawachiy, willay, kichay, rikuy manta mana kiruyuq, kirunanaq llakin huntasqa llaki llakin huntasqa mastay, mastariy, kichay mastakuy, mastakurquy munanalla munaq, munanaq munay, munapayay mana munay, wischuy, anchuchiy, wischuypi riy,
88
Desecho Desemborrachar
Desemborracharse Desembuchar
Desemejante Desempañado, a Desempañar Desempeñado,a Desempeñar Desencadenado, a
Desencadenados é Desencadenar
Desencaminado, a Desencaminados a Desencaminar
Desencaminarse Desencoger Desencogerse Desenredado, a Desenredar Desentristecer Desentristecerse
Deseo Deseoso, a Desertarse Desertor, a Desesperarse Desfallecer Desfallecerse Desfallecido, a Desfigurado, a
Desfigurar Desfigurarse Desgalgado, a Desgalgar
puchoq, puchu machaymanta alliyachiy
machaymnata alliyapuy aqtuy, aqtumuy
chaku llinpichasqa, pichasqa llinpiyachiy, pichay hurqokapusqa hurqokapuy, ruway, kay paskasqa, qespichisqa
i paskaq, qespicheq paskay, qespichiy
pantaq i pantacheq
pantachiy pantakuy chutay, chutariy chutakapuy paskasqa paskay kusichiy kusikuy
munay munaq, munaysapa ayqekuy ayqekoq wañuy munay hiwikay, peqtuy, pisipay peqtupuy hiwikasqa, peqtusqa sukyay
sukyay sukyapuy qaqapasqa, kunpasqa qaqapachiy, kunpay
wiRapay, cfiaquy puchuq, puchuynin mallaqyachiy, mallaqyarqachiy mallaqyay, mallaqyakurquy aqtuy, aqtumuy, ukumanta wischuy sapaq allin pichasqa pichay hurqusqa
hurquy, hurqukurquy kacharikurqusqa, kachansqa kachariq
paskay, qispirqachiy, kachaykuy pantasqa pantachiq pantachiy, pantarqachiy pantarquy chutay, chutariy chutarikuy, chutarikurquy paskasqa paskay, paskarquy kusichiy, kusikarqachiy kusikuy, kusikurquy, kusirikuy munay, munapayay munaq ayqikuy, ripuy ayqikuq, ripuq wañuy atriy wañunayay wañunayakurquy wañunayasqa pantarqachisqa, pantachikuq hukmanyarqachiy hukmanyakuy kuchpachisqa kuchpachiy, kuchpakakurquy
89
Desgalgarse Desgañifarse
Desgracia Deshabitado, a Deshacer
Deshojado!, a
Deshojar
Deshuesado,a
Deshuesar
Desidia Desidioso,a
Desierto
Desincorporer Desistidos Desistir Desleídos Desleír
Desleírse
Desligado, a Desligar Deslizar Deslizarse Deslumbrador Deslumbrador a Deslumhrar
Desmayarse
Desmayo Desmemoriados
Desmenuzar Desmolar Desmontar Desmontarse
Desmoronarse Desobedecer
qaqapamuy qaparqachay
aqoyraki, Ilaki puruna taqmay, paskay, kutichiy
típísqa, seqrasqa
tipiy, seqray
mama tulluyoq, tullunnaq
tullunnay, rurunay qella kay
qellakoq, qella
purun, aqopanpa
rakikuy saqesqa saqey
chullusqa chulluchry
chullupuy
paskasqa paskay
lluchkay, suchuy lluchkapuy, suchuykuy utirayasqa utirayacheq utirayachr/
chirayay, yuyay chinkay
sonqo chinkay, chirayay mana yuyaq
aqñoy v^qo hiirqoy chaqoy uraykuy
pasayuy mana uyakuy
qispikuy, ayqikuy, yaykuy
qaparqachay, qapariy, qapankuy Ilaki, wtqi
mana runayuq, chiniq paskay, paskarquy, saqmay chinkarqachiy
rapin qurqusqa
rapichay, killwirquy, tipiy, rapinkunata hurquy
mana tulluyuq, tullunnaq
tullun hurquy qillakuy qilla, qilla runa, qilla warmi,
qílla maqta purun, chunyaq, chunniq, urqu, mana pi purisqan raklkuy, rakikurquy, npuy qipaman kutisqa saqirquy chullurqachisqa
chulluchry, yakuyachiy, apyachiy chullukuy, chullukurquy, yakuyakurquy
paskasqa paskay, paskarquy lluchkay, lluchkarquy lluchkakurquy ñawin utisqa ñawi utichikuq ñawi utichíy, muspayachiy
¡llaqyay, wañuriy,
wañurirquy piti sunqu mana yuyaynryq, mana yayaq, qunqay sunqu ñntupay, chamchay waqu hurquy uraykuy uraykuy, uraykukuy luñiy, laqmakuy mana kasuy, mana kasukir/
90
Desobediente
Desocupados
Desocupar
Desolados Desolarse Desorientado Desorientar
Desorientarse
Despacio
Despacito
Despachar Desparramados
Desparramar
Despeados Despearse Despedida Despedir Despeñadero Despeñar Despeñarse
Desperdiciados Desperdiciador
Desperdiciar Despiojar Despiojarse
Desplomarse Despojados
Despojadora
Despojar Despolvar Desposeer Desprender
Desprenderse Después
mana uyakoq
qaseq, mana rurayniyoq
qasi, man ruwanayoq, qasisqa astay, astakuy, qasichiy llakimanasqa llakimanakuy
payoq,payusqa payuchry payuy, payuchikuy
allillamanta, asiyta, susty llawan,
susiyllamanta allíchallamanta
kachay
sikñisqa sikñiy
kallkasqa
kallkakapuy, kallkay kacharpari, kachaypari kacharpariy, qarqoy, kachaypariy qaqapana
qaqapachiy, tanqayuy
qaqapay
usuchisqa usucheq usuchiy usachay, usarqoy, usay usakuy
urmay qechuchikoq qechoq
qechuy pichay qechuy kachariy kacharikuy chaymanta, chaymantaqa
mana uyarikuq, mana kasuq mana kasukuq samasqa
astakuy, samay, samarquy sinchi llakisqa sínchi llakikuy
pantasqa pantachiy, pantarqachiy pantarquy, pantakurquy, pantay allillamanta, allilla
uchuy uchuyllamanta,
sutuy sutuy llamanta
kachay, richiy, rirqachiy wichisqa, chlqisqa chiqírquy, usuchiy,
maqchirquy chakin sintisqa chakin sintirquy kacharpari kacharpariy, qarquy
qaqa, qaqa qaqa kuchpachiy kuchpakuy, kuchpakurquy, wischukuykuy usuchisqa usuchiq, usuchikuq usuchiy, hicharquy usachay, usacharquy usachakuy, usachakurquy
urmay, tuñíy, tuñirquy
qichusqa, waykasqa qichuq, waykakuq,
ayqichikuq qichuy, qichurquy
taspiy, tapsiy qichuy kachariy, kachaykuy kacharikuy, rakikurquy chaymanta, hmamanta, ninaptmqa, hinasqa
91
Despulgar Destapado,a
Destapar
Destaparse
Desterrar Destorcer Destorcerse Destruido, a
Destruir
Desunido, a Desunir Desvelarse
Desventura Desvergüenza Desviado, a
Desviar Desyerbar Detener
Detenerse
Detestado, a Detestar
Detrás Duda Deudo Deudor, a
Devanar De veras Devolver
Devorador, a Devorar Diablo Diabluras
pikichay kirparasqa, qatarasqa, kichasqa
kirparay, qataray
qatarakuy
qarqoy kutichiy kutirqoy tukusqa, qolluchisqa
tukuchiy, qulluchiy, taqmay, panpachay, chaqoy
rakisqa rakiy kuchikuy
llaki qellmay pantasqa, pantachisqa pantay qoray, qoriyay, llawchiy sayay, tapyay
unay, unapuy, tahay, takyay, sayay
millasqa millay, cheqniy, cheqnikuy wasapi manu ayllu masi, yawar masi manu, manusapa, manuyaq, manu, manu khipu kururay cheqanpi, cheqanta kutichiy, kutichipuy, qopuy rakraq, rakrapu rakray
supay, saqra saqraykachay, tukrykachay saqra kay
pikichay kichasqa, qinpisqa, mana maytusqa
kichay, kichaykuy, qinpiy, qinpiriy kichakuy, qinpikuy, qinpi kurquy
qarquy, wischuy kutichiy, paskay kutirquy, paskakurquy tukusqa, puchukasqa,
chaqu, chaqwa tukurqachiy, tukurichiy, chaquy, chlnkarqachiy, chaqway rakisqa, sapanchasqa rakiu, rakirquy manapuñuy, mana puñuy atipay llaki mana pinqakuy pantapakurqusqa, pantasqa pantachiy, an chuchiy quray, qurarquy harkay, takyachiy, harkarquy
suyay, qiparirquy, takyay, sayay millasqa, chiqnisqa amiy, millakuy, wischupay qipa, qipan, wasa manu ayllu manukuq, manukay, manusapa kururay chiqan, chiqanpi kutichiy, qupuy, sayachipuy mikurquq kachuy, mikurquy supay, awqa tukrykachay,
mana ruranakunata ruray
92
Dicha Dicho, a Dichoso, a
Dicen Diente Diestra Diestramente Dietro, a Diez Diezmado, a Diezmador, a Diezmar Diez mil Difamado, a Difamador, a Difamar
Diferente
Diferir Difícil Difícilmente
Dificultad Dificultosamente
Dificultoso, a Difundido a wl 1 *JI IUIVJV/, U
Difundir
Difunto, a Digno, a Dilapidar Diluido, a Diluir Diluvio
Dimanar Dimensión Dineral Dinero Dióle
sami, qellpu, ataw sami nisqa samiyoq
nispan ninku kíru paña, paña ñeqe, paña maki yachaywan, yachayllawan yachaq, kamayoq chunka chunkachasqa
chunkachaq chunkachay chunka waranqa uyan nisqa, unran qechusqa ninaqallo, unra qechoq, uyannay uyannay
chaku, sapaq, hoqniraq, hoqñeraq, hoqniray unachiy
sasa sasata, sasawan
sasachay sasa sasata
sasa mirachisqa mirachiy, mismirqoy
aya, wañoq, wañusqa, wañupoq
kaman yawyachiy chulluchisqa chulluchiy, minuy lloqllay para
lluqsimuy tupu achqa qollqe qollqe qoytaqa qonmi
kusikuy, kusi sami
nisqa, willasqa kusi samiyuq, kusisqalla, allinlla kakuy ninku kíru alliq maki, pañañiqin
allin rurasqa yachaq chunka chunkachasqa chunkachaq
chunkachay chunka waranqa uyan nisqa, unran qichusqa unran qichuq wasachay, wasanpirimay,
qipanpi rímay sapaq, huk, rikchaq, hukman
suyachiy, unay yarqachiy sasa, sasa rurana sasata, sasallataña, ñakayta, ñakayllataña sasachakuy, ñakaríkuy ñaka ñakayta, sasa sasata,
ñakayta sasa, ñakay rurana mirachisqa, mismirqachisqa mirachiy, yachachiy, riqsichiy aya, wañusqa kamaqnin, allin
wischuy, wischurquy chullusqa chulluchiy, chullurqachiy sinchi para, mana samaristin paray
lluqsimuy tupu, chika achka qullqí qullqi quytaqa qunmi
93
Dirigir Discípulo Discordias Discreto, a Discurrir Diseminado, a Diseminador, a
Diseminar Disfrazado, a Disfrazarse Disgregar
Disgustado, a
Disgustar
Disgustarse Desidenté Desidir
Disimulador, a
Disimular
Disipador, a Disminiudo, a Disminuir
Disolutivo, a
Disoluto, a Disolver Disparatar
Dispersar
Disponer Disponerse
Disputa
Disputar
yachachiy, apay, pusay yachakoq, yachaymanakoq
cheqniy chanin runa, yuyayniyoq runa puriymanay, yuyaymanay
tarpusqa tarpoq
tarpuy, wisñiy saynatasqa saynatakuy rakiy, sapaqchay, hurqoy
amisqa
amich'ry
amikapuy mana uyakoq rakikuy
mukmikoq
mukmikuy, pakay, mukmiy
wayra maki pisiyasqa pisiyay, yawyay, pisiy, pisiyachiy
chullucheq wachoq sonqo chulluchry, unuyachiy, unuyay hapllaykachay, laqlay
tantaray
kamaríy kamríkuy
churan wakuy, kutipanakuy seqachmakuy churanakuy, kutipanakuy, ninakuy
yachachiy, riqsichiy
yachakuq piñanasqa, piñanakuy allin tanhyuq yuyaymanay wichichisqa, wichisqa wichichiq
tarpuy, yapuy, maqchiy pantachikusqa pantachikuy, pakakuy rakiy, sapaqchay, hurquy,
anchuchiy, karuyachiy amirqusqa, piñasqa, llakisqa, pisi pasqa
piñachiy, llakichiy, ni^inRrnarhiv
piñakurquy, llakikurquy ayqikuq, anchukuq rakikuy, yachachisqanta manan uñuy
mana yachaqtukuq, pakaq, sunsutukuq mana yachaqtukuy, patay upallakurquy, sunsutukuy wischuy, wischurquy pisichasqa, sintichisqa pisiyay, pisiyachiy, mirmay, asllayay chuiluchiq qanra, qacha chulluchry yanqakuna ruray, yanqakuna rimay chiqiy, chiqirqachiy, chiqichiy churay, churarquy kamarikuy, allichakuy, churarikuy, churakuy ninakuy
kutipanakuy
94
Distancia Distante Distingible
Distinguir
Distintivo Distinto, a
Ditraerse Distribuido, a Distribuidor, a Distribuir
Divagar
Diversidad
Diverso, a Dividido, a Dividir
Dividirse
Divisa Divisar Divisible División Divorcido, a Divorciarse Divulgar
Diz Dobladamente
Doblado, a Doblar
Doble Doblez
Doce Doctrina Doctrinador, a Doctrinar
karu kay
, karu reqsinalla
reqsiy, rikuy unancha, puyllu, chinpu hokniraq, hoqniray
mana uyariy aypusqa, achurasqa, rakisqa aypoq, achuraq, rakeq aypuy, rakiy, achuray
pantaykachay, puriykachay
imaymana, ñawraymana
chaku, hoqniraq rakisqa rakiy
rakikuy, rakinakuy
unacha, chinpu, puyllu rikuy, rikurqoy rakina, aypuna pallqa
wisqe wisqetukuy willaykachakuy
nispa ninku iskayasqa
patarasqa, taparasqa pataray, taparay, iskaychay
rakta, iskaychasqa tapara, iskayllu kay, patara, iskay sonqo kay, iskay uya kay chunka iskayniyoq yachana, yachachina yachacheq yachachiy
chika, hiña
karu, karukaq, karucharaq riqsmalla, riqsipaslla riqsiy, nqsirquy, rikuy chinpu sapaq, huk, huktaq, sapaqtaq
puñurquy, mana yuyay aypusqa aypuq, rakiq aypuy, rakiy, rakipay, aypurquy
pantaykachay, pantay, muspaykachay lukuy ríkchaq, tukuymananiraq sapaq rakisqa rakiy, rakirquy, aypuy, aypurquy rakikuy, rakikurquy, rakinakuy, rakinakurquy chinpu rikuy, qaaway, qawariy rakmalla, rakipaslla rakinakuy rakinakusqa rakikuy, rakikurquy willaykachakuy, willapakuy, willapakurquy ninku, ninkutaq iskayasqata, iskaypata, iskayman patarasqa ta patarasqa, kumu pataray, patararquy, kumuchiy rakta isaky sunqu, isaky rimay
chunka iskayniyuq yachakuy, yachay yachachiq yachachiy
9:>
Doler Dolerse Dolor Doméstico, a Domiciliarse Domicilio Donado, a Donante Donar Donde Dondequiera Dorado, a
Dorador, a Dorar Dormidero, a Dormilón, a Dormir
Dormirse Dormitar
Dormitorio Dorso Dos Doscientos Dos veces Dos mil Duda Dudoso, a
Dueño, a
Dulce Dulcísimo, a Dulzura Durante Durable
Duradero, a
Duramente
na na y, manawan nanachikuy, nanakuy nanay wasi warma vvasi kamayoq wasi qosqa, haqesqa qoq, haqeq qoy, haqey maypi, may maypipas, mayneqpipas qonchasqa, choqellu
qorichay kamayoq, qorichasqa qorichay, choqechay puñuchikoq hanpi puñuysiki puñuy, siriy
chirita puñuy muskay
puñuna wasi wasa iskay isksy pachak iskay kuti iskay waranqa tunkiy, tunki tunkeq, tunkirayay
wasiyoq, kaqeyoq, chapaq, kikinniyoq añaka añayñukñu, ñukñu ñukñu ñukñu kay kama wiñaypaq kay, wiñay kawsaq, unay kaq, unaypaq kaq, unaq unay kawsaq, unay takyaq
takyaq, unaq anaqyasqa, rumiyasqa, qaqayasqa
nanay, nanarquy nanakuy, putikuy nanay wasi warma, wasi runa yachay, yachakuy, kakuy wasi saqisqa, aynikusqa quq, qukuq quy, quykuy may, chaypi, maypi maypipas, mayniqpipas qurichisqa, quriwan mayllasqa qurinchaq qurinchay, qurincharquy puñuchikuq puñuysiki, puñuylla puñuy puñuy, puñukuy, puñukurquy wañuyta puñuy puñuysan kay, puñuysay, puñupuñuysay puñuna wasi wasa, qipa iskay iskay pachak iskay kuti, iskay mita iskay waranqa imaynacha kanqa ruranachu nirqanim, iskayrayay wasiyuq
miski, añaka ancha miski miski kaynm kama wiña wiñaypaq, unay unay wiña wiñaypaq kawsaq, mana tukurikuq, kawsanakama takyaq, mana tukuriq sinchimanta, nanaqta
96
Durar
Duro, a
lakyay, unaykachiy, unay
anaq, qaqa, rumi, hiwaya, sallu, chuchu, awcha, waso
lakyay, unay kawsay, hinalla karayay anaq, sinchinanaq
Depurado, a
Depurar Derrabado, a Derrabar
Derramado, a Derramar
Derrengarse Derrochador, a Derrochar Desabrido, a Desabrigado, a Desabrirse Desaguar
Desanimar
Desaparedo, a Desaparear Desapegado, a Desapego Desarropa do,a Desarroparse
1 Desaseado, a Descalcez Descalzo, a Descalzar Descarado, a Descargar Descasar Descascarado, a Descasca/ador, a Descascarar
Descolado, a Descolar Descolorido, a Descomponer Desconcertarse Descortezar
ch'uyachasqa ch'uyanchay chupan mut'usqa chupa mut'uy
n'ícn'asqa hich'ay, t'aqay
q'echukuy q'aru q'aruy q'ayma, ch'apaq q'ala q'aymayay unu ch'akichiy
p'itiykachiy
ch'ullan ch'ullan ch'ullanchay mana k'askakoq mana k'askakuy llat'an, manap'achayoq llat'akuy, llat'anakuy
ch'islli q'ala chaki kay q'ala chaki q'ala chakíchry mana p'enqakoq q'epinay t'aqapuy t'eqpasqa t'eqpaq t'eqpay, t'eqway
chupan mut'usqa, chupan wit'usqa chupa mut'uy, chupa wit'uy q'anparmanasqa, t'oqra t'aqwirqoy, mich'uy q'ewikuy t'eqpay
chuyachisqa, pichasqa pichay, chuyachiy chupan kuchusqa chupanta kuchuy, chupanta hurquy maqchrsqa, usuchisqa hichay usuchiy, tallry, maqchiy, wichurquy qtpan pakisqa wischuq wischuy, wischurquy mana miskiq, qamya, qatqi qala, mana maytusqa qamyayarquy yakun chakchiy, qapiy, yakun wischuy, yakun hichay manchachiy, manchapakarqarchiy chullachisqa chullachiy, chullarqachiy mana ratasqa manarafay, mana qatfy manamaytukusqa mana maytukuy, mana qatakuy qanra, mana pichasqa qala chaki, mana sapatuyuq qala chaki qala chaki manapinqakuq paskay, uray kachiy rakiy, rakirquy qaran chutusqa qaran chutuq qaran hurquy, kipllay, tipiy, tipliarquy chupan kuchusqa chupanta kuchuy, quruy kutisqa, kutirqusqa wakllichiy muqukuy, qiwikurquy qaran hurquy, kipllay, tipiy,
98 97
CASTELLANO
Dadivoso, a Danta Deber
Declarante
Declarar Decrecer
Decrépito, a
Dedo Deducible Deducir Deglutido, a Deglutir Degollado, a Degollador, a
Degollar
Degollarse Delante Delatar Delator, a
Deleitable Deleitarse Deíeife Delicado, a Delicia Deliciosamente Demacrarse Denostador, a Denostar
Depravado, a Depravar Depuración
QUECHUA CUSCO COLLAO
(palabras glotalizadas)
t'itoq sonqo k'ita waka ruranata hunt'ay masfaraq
mast'aray huch'uyay
ruk'u
ruk'ana faqana t'aqay mtllp'usqa millp'uy nak'asqa nak'aq
nak'ay
nak'akuy ñawk'i ch'atay ch'ataq
misk'ichikoq misk'ichikuy mísk'ílííkuy llanp'u sonqo q'ochukuy qochuchikoq q'anparmanay k'ameq k'amiy
map'a sonqo map'achay ch'uyanchana
QUECHUA ArACUCHO CHANKA
qukuq, ancha qukuq sacha waka yupaychay
willaq, willarquq, willakurquq, rimariq willay, willarkuy taksayay, uchukyay, pisipay chintirquy yuyaq llumpay machu, yuyaq llumpay paya rtíkana, maki pallqan hurqunalla, hurqupaslla hurquy, hurqurquy miltpusqa millpuy, millpurquy kunkan kucnusqa nakaq, nakakuq, wañuchiq,
sipikuq nakay, sipiy, sipirquy, kunka kuchuy nakakurquy, wañuchikurquy ñawpaq, qaylla willay willaq
miskichikuq, miski miskichikuy, miskichikurquy kusikuy, miski, quchukuy llaqlla, irki quchukuy, kusi, kusikuy miski kusikchiq tulluyarquy, tulluyakurquy piñakuq, qaqchaq qapchapayay, qaqchapayarquy, kamirquy] ancha waqllisqa waqltíchty chuyayach'iy, pichay
99
Descoyuntados Descoyuntarse
Decrecer Descretado, a Descrestar Desdicha Desdichado,a Desdoblar
Desecado, a
Desecar Desecatrvo, a Desechable Desechado,a Desechar
Deseche Desenredar Desenterrado, a Desenterrador, a Desenterrar
Desfallecer Desfigurado,a
Desfigurar Desfigurarse Desgajado, a Desgajar
Desgarrar
Desgracia Desgreñados Desg/eñador, a
Desgreñar Deshabitados Deshabitar
Deshonestidad Deshonesto, a
Deshumedecer
Desidia Deslendrado, a
saq'asqa saq'ay huchuyay k'akara kuchusqa k'akarata kuchuy ch'iki
chikiyoq mast'ariy ch'akichisqa
ch'akichiy ch'akicheq wikch'una wischusqa wikch uy
qopa mat'unnay hasp'isqa liasp'eq haspiy
p'itinayay nkch'aymanasqa
rikch'aymanachiy rikch'aymanapuy
kallmasqa k'allmay, k'aqllay
llik'iy, hallp'iy
ch'iki
t'anpa, ch'aska
t'anpayachiy, ch'askayacheq fanpayachfy, ch'askayachiy ch'imyasqa, chin ch'inyachry map'a kay
map'a ch'akichry p'anra kay
ch lyachasqa
tipllarquy muqasqa
muqakuy, muqakurquy pisipay, taksayay sinqan kuchusqa, utuku sinqanta hurquy
llaki
llakiq tiuntasqa mastariy, mastay chaki, chakisqa,
chakirqachisqa
chakichty
chakichiq, chakirqachiq wischunalla, anchuchinall a
mana munasqa
wischuy, anchuchiy,
wischuypi, mana munay puchuq, puchuynm paskay, paskarquy hurqusqa hurquq aspiy, pampasqata hurquy hurquy, hurqurquy wañunayakurquy panlarqachisqa,
pantachikuq hukmanyarqachry hukmanayakuy hurqusqa
llikiy, chutay, siptirquy, pallay llikiy, llikirquy, llikiparquy
llaki, puti
chanpa urna tanpayachikuq tanpayarqachiy
mana runayuq, chunmq
saqirquy qanra qanra, wachuq
chakichry, papairichiy
qillakuy chivan hurqusqa
100
Deslendrar
Desmamar
Desmayar Desmayarse Desmenuzable
Desmenuzar Desmigar Desmochado, a Desmochar Desmoronar Desnudado, a
Desnudar
Desnudarse Desnudo, a
Desollado, a Desollador, a Desollar
Desparejar Desparramada, a Desparramar
Despedazado, a
Despedazar Despegar Desperdiciado, a
Desperdiciador, a Desperdiciar Despertador, a Desperta/ Despertarse
Despierto, a
Desplegar
Despoblado, a
Despojado, a
ch'iyachay
hanuk'ay
p'itiy p'itinayarqoy ñuf'unaüa
ñufuy Cantata ñuturqoy mut'usqa urna mul'uy k'ahay, k'ahakuy
llat'anasqa llatanay
llat'anakuy llafan, q'ala
ch'utisqa, lluch'usqa ch'uleq, lluch'oq ch'itiy, lluch uy
ch'ullachiy ch'eqechisqa clíeqechry, t'akay
llik'isqa
llik'iy
k'isuy qarusqa
q'aru q'aruy nkch'achikuy, nkch'acheq rikch'achiy, rikch'ay, rikch'ariy
rikch'ay
rikch'asqa, k'uchallu mastany
ch'inch'in
llat'achikoq
chiyaparquy, cliiyanta
hurquy anukay,anukarquy,
waqsirquy pitiy sunqu illaqyay, wañuriy, wañirirquy ñutuchinilla, chamchanalla,
kutarqunalla chama chay, ñuttupay tantata ñuturquy uman kutusqa uman hurquy, kutuy tuñichry, taqmay
pachán chutusqa llatanay, chutuy, qalaturqachiy chuturqukuy, chutukuy llatan mana pachayuq
pachán chutusqa chutusqa rhutuchiq llustry, qaranta lustirquy, qaranta chutuy chullachry wichisqa, chiqisqa chiqirquy, usuchiy, maqchiriy llikipasqa, chamqasqa
chillpryay, llikipay, llikirquy
lluchuy, hurquy usuchisqa
usuchikuq, usuchiq usuchiy, hicharquy rikchachikuq rikchachiy, rikchay, rikchany
rikchay, nkcharquy, rikchankuy
nkchasqa kichay, mastay purun, chunyaq, chunniq,
manaruna purisqan
qichusqa, waykasqa
101 102
Dibujo Difícilmente
Difundido, a Difundir
Dilapidado, a Dilapidador, a Dilapidar Diligente Diligentemente Diluvio
Dimidiado, a Dimidiador, a Dimidiar Diminuto, a Discordias Disecable Disecado, a Disecador, a Disecar Diseminado, a Diseminador, a Diseminar Disforme Disipador, a Disipar
Dislocado, a Dislocar Dislocarse Disminuir Disparar
Disperso, a
Dividir
Divieso Divorciado, a Divorciar Divorciarse
seq'e ñak'ayta, ñak'ayllataña
ch'eqechisqa ch'eqechiy, ch'eqerichiy
q'arusqa q'aroq q'aruy k'uchi, ch'iti kuchilla, ch'rtilla ch'allallallay para
ch'eqtasqa ch'eqtaq ch'eqtay huch'uylla, huch'uychalla ch'eqmiy, ch'eqminakuy ch'arkirichinalla ch'akichisqa, ch'arki, ch'arkichisqa ch'akicheq, ch'arkicheq ch'akichiy, ch'arkichiy ch'eqechisqa t'akaq, ch'eqecheq t'akay, ch'eqechiy ch'oqta q'aru q'aruy
q'ewisqa saq'ay q'ewikuy, saq'akuy t'aqay, nuch'uy yachiy t'oqyachiy,p'ikwachiy, wach'iy, t'iwkay ch'eqerichiy, t'aqay, toqyachiy ch'eqey, ch'eqesqa t'aqay, t'aqanachiy, ch'eqtay
ch'upu t'aqanasqa t'aqay, t'aqapuy t'aqanakuy, weq'echakuy, t'aqakuy
qillqa sasata, sasallataña, ñakayta, ñakayllataña mirachisqa, mismirqachisqa mirachiy, yachachiy, nqsichiy usuchisqa usuchiq wischuy, wischurquy tuku tuki utqaylla sinchi para, mana samaristin paray chawpimanta rakisqa chawpimanta rakiq kuturquy, rakiy llunpay taksa, taksachalla piñanasqa, piñanakuy chakichinalla, chakichipaslla chakichisqa chakichiq chakiclíry wichichisqa, wichisqa wichichiq tarpuy, yapuy, maqchry chikankaray wischuq, wischurquq wischuy, wischurquy, wayrawan aparqachiy muqasqa muqay muqakuy, muqakurquy mirmay, asllayay, pisiyay tuqyachiy
chiqisqa, chiqi, chiqi chiqi, chuqa chuqa rakiy, rakirquy, aypuy, aypurquy chupu, amuqllu rakinakusqa rakiy, rakirquy rakikuy, rakikurquy
Despojador, a
Despojar Despolvar Despumado, a Despumar Despuntado, a Despuntar Desquijarado, a Desquijarar
Destapado, a Destapar Detetado, a Destilar Destorcer Destripado, a Destripar Destrozado, a
Destrozar
Destruir
Desunido, a Desunir Desvelarse
Desvergonzadamente Desvergonzado, a
Desvergüenza Desvestir
Detener
Detonar Devorado, a Devorar
Día Diariamente
Diarrea Dias Dibujar
llat'anaq
llatanay, ch'utikuy ch'apchry laq'an hurqosqa laq'anta hurqoy, raq'anay mut'u mut'uy k'aqllasqa, k'akchasqa k'aqllay, k'akchay, k'akinchay
q'alasqa q'alay hanuk'asqa sut'uchiy, ch'illchichiy q'ewinnay ch'unchullchasqa ch'unchulla seq'ey, ch'unchullchay p'akisqa
p'akiy, llik'iy
q'aruy
t'aqa t'aqa t'aqay rikch'arayay
mana p'enqakuywan mana p'enqakuq, mana p'enqa niyoq mana p'enqakuy, p'enqayniyoq kay llafanay hark'ay
toqyay millp'usqa millp'urqoy
p'unchaw, p'unchay p'unchaw p'unchaw, sapa p'unchay q'echay, q'echa, q'echichi p'unchaw, p'unchaw kuna seq'ey
qichuq, waykakuq, ayqichikuq qichuy, qichurquy taspry, tapsiy chumasqa chumay qurusqa quruy simi lliktsqa, qaqllasqa siminta llikiy, kakichunta qaqallay kichasqa, kicharqusqa kichay, kicharquy, qinpiy anukasqa sutuchiy kutichiy, paskay chunchullnin hurqusqa chunchullchay pakisqa, chiqtasqa, chamchasqa pakiy, pakirquy, llikirquy chaqway, chaquy, tukurqachiy, wanpu, tukurichiy, chinkarqachiy rakisqa, sapanchasqa rakiy, rakirquy mana puñuy, mana puñuy atipay mana pinqakusqa mana pinqakuq
mana pinqakuy chutuy, pachanta chuturquy harkay, harkarquy, takyachiy tuqyay, tuqyarquy mikurqusqa kachuy, mikurquy punchaw sapa punchaw qicha qayan qayan punchaw qillqay
103
Doblar Doblarse Dócil Dogal Domador, a Domar Dulce Dulcemente
Dulcificar
Dulzura
Duro
q'ewey, q'apnuy q'apñukuy llanp'u sonqo siq'ona waskha uywa kiwiykachaq uywa q'iwiykachay, sanpayachiy misk'i, mach'i
misk'i, misk'llla
misk'illacbry, m/sk'ichiy, machitanachiy misk'ikay ch'illa, mich'a, mat'i, seq'a
qiwiy patarakurquy llanpu sunqu waska, luqlla mansaq mansay miski, añacha
miskichallala, ñukñu challata
miskirqachiy, mrskiyarqachiy
miskikaynin kapka, anku, rumi, anaq
104
CASTELLANO
Débil
Decaer Decaído, a Decapitado, a Decapitador, a Decapitar
Decrépito, a
Declinar Degollarse Deleznable Delgado, a Delirar Delirio Demasiado, a Demostrar
Denso Dentellada Dentro Derramar
Derribado, a Derribador, a Derribar Derrubiado, a Derrumbarse Derrumbe Desanublado Desanublar Desanudado,a Desanudar Desaseado, a Desasear Descolorido, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
phuchu, qhasñu
phuchuyay urtphu unphu, qhew uman qhorusqa uma qhoroq uman qhoruy, qhoruy
thurtu
phuchuyay qhorukuy thuneq, mullphayaq, qhaphra qhasñu, llaptha musphay, musphapakuy muspha nishu, askha, ashka kaqta qhawachiy
sankhu,thaka, khasa qhamsa ukhupi, ukhu phoqchiy
thunisqa thunicheq thunichry mayoq thunichisqan thunipuy, thuñiy, thuñiyuy thunisqa, ankay phawa
phaksansqa phaksariy khipu paskasqa khipu paskay qhelli, kharka, qhanra qhellichay qhopa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
añañanka, iqu, wañuysan, wañuli, unpu, irki llaka, mana kallpayuq unpuy, wakchayay unpu uman qurusqa uman quruq uman qururquy, uman kuchuy yuyaq llunpay machu, yuyaq llunpay paya waklliy, wakllirquy marakurquy, wañuchikurquy lluchkan tunikuq, llikikuq llañu, llapsa muspay, muspaykachay muspa llunpayñaqaya, anchaña kaqta qawachiy, kaqta rikuchiy
pipu, tutayasqa kanisqa
ukupi, uku, ukunpi hichay, usuchiy, talíy, maqchiy, wiklíichiy
tuñisqa, urmasqa tuñuchiq, urmachiq tuñichry, saqmay, saqtarquy mayu mikusqa, llaqwasqa tuñikurquy, (yarquy tuñisqa, tiyasqa kichakusqa
kicharikuy paskasqa paskay, paskarquy qanra, mana pichakuq qachachay, qanrachay kutisqa kuttrqusqa, quqa
105
Descomponer Desconsolado, a Desconsolar Desconsolarse Desembarazar Desgajar
Desgarrado, a Desgarrar Desgraciado, a Desgranado, a Desgranador, a Desgranar Deshumedecer Deslustrar Desmochado, a Desmochar Desmoronado, a Desmoronarse
Desnarigado, a Desorejado, a Despedazado, a Despedazar Despensa Desplomarse Desprender Destrozado, a
Destrozar
Desvanado, a Desvariar
Detrás Devorado, a Devorar Diferido, a Diferir Dimidiado, a Dimidiador, a Dimdiar
chhullmiy phutisqa phutichiy phutikuy anchhuchiy chhalluy
qhasusqa qhasuy, mithay, qhotoy, qhachuy qhencha muchhasqa muchhaq muchhay phaksachiy
qhoqayachiy qhorusqa qhoruy thuñisqa thuñiy
qhoru senqa chhunu, qhoru rínri qhasusqa qhasuy mikhuy churana wasi thuñiy qhapchuy chhallusqa
chhalluy, qhasuy
musphaq musphay
qhepa, qhepapi mikhusqa mikhurqoy qhepachisqa qhepachiy phatmisqa phatmeq phatmiy
wakllichiy llakisqa, waqasqa llakichiy, llakirqachiy llakikuy, Ilakikurquy asuchiy, anchuchiy llikiy, chutay, siptirquy, pallay llikrsqa llikiy, llikirquy, llikiparquy qincha iskusqa iskuq iskuy, iskurquy chukichiy, papirichiy antayachiy, antayarqachiy uman kutusqa uman hurquy, rawnay, kutuy tunisqa as asllmante tuñikuy, as asllamanta tuñikurquy quru sinqa, paltay sinqa rinrinnaq llikipasqa, chamqasqa chillpiyay, llikipay, llikirquy mikuy churana wasi urniay, tuñiy, tuñirquy kachaykuy, kachariy pakisqa, chiqtasqa, chamchasqa pakiy, pakirquy, qasuy, llikiy, llikiparquy muspasqa muspay, muspaykachay, muspapakuy qipa, qipan, wasa mikurqusqa kachuy, mikurquy asuchisqa, suchuchisqa suyachiy, umay yarqachiy 1 chawpimanta rakisqa chawpimanta rakiq kuturquy, rakiy
106
Disgustado, a
Disgustar
Disgustarse Divagar Doble
phiñasqa
phiñachiy
phiñakapuy musphaykachay ratkha
amirqusqa, piñasqa, Ilakisqa, pisipasqa piñachiy, llakichiy, pisiparqachiy piñakurquy, Ilakikurquy pantay, pantaykachay rakta
107 108
Elocuente
Elocuentemente
Elote Emancipado, a Embadurnado, a Embadurnar Embajador, a Embarazada Embellecer Embellecerse Emblanquecer Emblanquecerse Emblanquecido, a Embobado, a Embobarse Embolsar Emborrachar
Emborracharse Emboscada Emboscarse Embotado, a Embotar Embotarse Embriagar Embrollar Embrollón, a Embrujado, a Embrujar Embustero, a Embutido, a Embutir Emigrante Emigrar
Empachado, a Empacharse Empalagado, a Empalagar Empalagarse Empalmador, a
sonqo aysaq r imayí liyoq, ñawray sumaq rimaywan sonqo aysaq rimaywan, ñawray sumaq rimaywan choqllo kikinmantaña kawsakoq llusísqa llusry kacha chichu, wiksayoq sumaqyachry sumaqyapuy yuraqyachiy yuraqyapuy yuraqyasqa utikayaq utikayay winay machachiy
machay chapatiyay, runa suyapakuy chapa tiyay, suyapakuy hallmu hallmiryachiy hallmuyay machachiy pantaykachachiy pantaykachacheq layqasqa, umusqa layqay, umurqay yuyaypi pantacheq winasqa winay mitma mitmay
wiksa tanananasqa, wiksa punkisqa wiksa punkichikuy amisqa, amichisqa amiy amikuy, amikapuy, amichikuy watasqa
sumaq rimaq, aliin rimaq
sumaq rimaywan
chuqllu kikinmanta kawsakuq llutasqa llusry, llutay, chapuy, llunkiy kacha, rantin chihu, wiksayuq sumaqyachry sumaqyachiku yuraqyachiy, yuraqyay yuraqyarquy yuraqyasqa upayasqa upayay, pukisyay, sunsuyay wayaqaman winay sinkachry, macharqachiy, upyachiy sinkarquy, macharquy pakakuy, pakakurquy, paka pakakuy, pakakurquy laquyasqa unpayachiy, laquyachiy unpayakuy, laquyakuy machachiy pantachiy pantachikuq layqasqa layqasqa Hulla winasqa winay, winapay, saby ayqikuq, pasakuq llaqtanta saqirquy, kasqanmanta ripuy saksapakusqa saksapakuy, saksapakurquy amisqa amirquy, millakurquy amirqachikuy tinkisqa
CASTELLANO
Ebrio, a
Eclipsarse Eclipse
Económico, a Economizar Echar Echarse Edad Edificar Educando, a Educar Efectivamente
Efecto Efetuado, a Efectuar Efímero Ejecutar Ejecutado, a Ejecutar Ejercitante Ejercitar El, alia Ellos, as Elástico Elección Electo, a Elevado, a Elevar
Elevarse Eliminado, a Elfrninar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
machasqa, oqyasqa
tutayay inü wañuy, Killa tutayay
misikoq misikuy chanqay, choqay siriy, sirikuy wata, watakuna, wiñay ruray, hatanchiy yachakoq yachachiy cheqaqmanta
yachakuman yachakuchiqa, kasqa yachakuchiy tukukoq ruray, hinay rurasqa, hinasqa wañichiy yachaykachaq yachaykachay pay paykuna chutakoq akllay akllasqa hoqarisqa, hatarichisqa hoqariy, hatanchiy
hoqarikuy, hatarikuy hurqochasqa hurqochay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
sinkasqa, machasqa, upyasqa tutayay, tutayakurquy wañuy, tutayay, tutayakurquy, intikilla wañuy churakuq
churakuy wischuy, wikapay, qarquy wischukuy, ustukuy wata, wiñay ruray, rurakuy, rurachiy yachakuq yachachiy
chiqanpi, chiqanta, chiqallanpi qatikuynin, rurun rurasqa ruray pasarquqlla, chinkaqlla chaylla ruray, ruray rurasqa wañuchiy, wañurqachiy yachakuq, ruraq ruray, rurakuy pay paykuna wiñariq, wiñaq akllay akllasqa huqarísqa huqariy, huqarichaykuy, wicharichiy huqarikuy, wicharíkuy rakisqa, suchuchisqa rakiy, anchi ichiy, hurquy
E
109 110
Encanecer Encargar Encargo Encarecer Encarnarse Encender
Encenderse
Encendido, a Encerradero, a Encerrona Encima
Enclenque Enclocarse Encomendar Encomendero, a Encontradizo, a Encontrado, a Encontrar Encontrarse
Encontrón Encrucijada Encrudecer
Encrudecido, a Encubierto, a Encubridor, a Encubrir Encuentro
Endecha Endurecer Endurecerse Endurecido, a Enemigo, a Enemistar Enfagoso, a Enfardelado, a Enfardelar Enfermar
soqoyaya, soqoyapuy kunakuy kunatamuy yallicruy runatukuy rawrachiy
rawraripuy
rawraq, rawrachisqa kancha pakanakuy pataman, patata, patapi, patanta
suksukayaq toqtuy suchikuy, kunakuy chapaq, chapaqe tinkuy tukoq tarisqa, tarípasqa tanyt taripay tinkuy, tinkunakuy, tupay, tarikuy tarirqokuy tupay, tupanakuy pallqa chawayachiy, hankuyachiy
chawyasqa, hankuyasqa pakasqa, pakaykachasqa pakaq, pakaykachaq pakay, pakaykachay tinkuy, tupay, taripay
tiara wi rumiyachiy rumiyapuy rumiyasqa awqa, hayu awqanachiy, cheqninachiy miilachikoq llukusqa llukuy onqoy
suquyay, yuraqyay kunay, kunarquy kunanykukuy, kamachikuy llunpayta manay runatukuy,taqruk,uy rupachiy, ratachiy, rawarchíy, mismíchiy ruparquy, ratarikurquy, mismikurquy ratachisqa kancha wtchqana pakanakuy hawa, hawapi, wichaypi, hanaypi, hanaypiraq unquq, iqu, iqurayaq uquqyay, uquqyarquy kamachiy, kunay kachapuríq tinkuchikuq, tinkutukuq tarisqa fariy, tañrquy tinkuy, tupay, tinkunakurquy, taríkurquy, tarikuy tupanakuy, tupanakurquy pallqa ñan chawayachiy, chawayarqachiy chawayarqusqa pakasqa, panpasqa pakaq, panpaq pakay, panpay tinkuy, tupay, taripay, tuparquy harawi rumiyachiy, rumiyarqachiy rumiyay, rumiyakurquy rumiyasqa awqa, chiqniq, chiqnikuq
piñakuy piñachikuq watasqa qipichakuy unquy, unqurquy
Empalmar Emparedado, a Emparedar Emparejar Emparentar Empedernido, a Empedernirse Empeine Empellón Empellones Empeñado, a
Empequeñecerse Empero "fcmperezado, a Emeprezarse Empezado, a Empezar Empinador, a Empinar Empleado, a Emplear Empobrecer Empollar Emprender Emprendido, a Emprestado, a Emprestador, a Emprestar Emprestarse Empujar
En Enano, a
Enantes Encadenadamente Encadenado, a Encadenar Encadenarse Encaminar
Encandecer Encandecdo, a
watay, kaninachiy pirqasqa pírqay chakuqta kuskachay, masachay aylluchakuy njmi sonqo, hiwaya sonqo rumiyay, qaqayapuy pichuski tanqay tanqaykachakuy manu ranti, manumanta chutasqa, huqekusqa taqsayapuy ichaqa qé)\a túkoq qella tukuy, qellaríkuy qallarísqa qallaríy oqyaq oqyay ruray kamayoq rurachiy wakchayay, wakchatukuy oqllay qallanykapuy qallarisqaña manukusqa manoq manuy manukuy tanqay
P' umutu
ñaqa aysa aysa, qati qati qellay washawan watasqa watay watakuy chaqanchachiy
sansayachiy sansayasqa
tinkiy, tinkirquy, watarquy pirqarqusqa pirqay, pirqarquy kuskachay, kusakcharquy aylluchakuy, aylluchakurquy rumi sunqu rumiyay, rumiyakurquy chakip hawan tanqay, tanqa tanqakachay, inchakachay manu ranti, manumanta chutasqa taksayay, uchukyakurquy ichaqa qfilayarqusqa qillakuy, qillapakuy qallarísqa qallaríy, qallarirquy upyaq, upyakuq upyay, upyakuy ruranayuq rurachiy wakchayay uqllay, uqlíarquy qallaríy, ruray qallarísqa manukusqa manuq, quq manuy manukuy, mañakuy tanqay, incharquy
P' umutu, uchuklla, akapalla, | ñutu ñaqa, ñaqallaraq tinkisqakama, tinki tinki tinkisqa watay, chaqnay, tinkiy watakurquy, chaqna kurquy ñanmamn churakuy, ñanta riqsichiy sansayachiy sansasqa, ninayasqa
111
Enfermedad Enfermería Enfermero, a Enfermizo, a
Enfermo, a Enflaquecer
Enflaquecerse
Enflaquecido, a E frente Enfriado, a
Enfriar Enfriarse
Engañado, a Engañar Engendrado, a Engendrador, a Engendrar Engordar
Engrandecer
Engrandecerse Engrandecido, a Engranerado, a Engranerar Engrasado, a Eno/asar Engullidor, a Engullir Enigma Enjuagar
Enjuagarse
Enjundia Enjuto, a Enlanado, a Enloquecer Enloquecido, a Enmarañar
onqoy onaonapaq kamasqa wasi onqoq qhawaq, hanpeq onqorayaq, onqoykachaq
onqoq tulluyachiy
tulluyay, sukyay
tulluyasqa, sukyasqa
chinpapi chiriyasqa
chiriyachiy chiriyay, chiriyapuy, tikayay
ñukñasqa, llullasqa, yukasqa ñukay, llullay, yukay yumasqa, chunyasqa yumaq, chunyaq yumay, churiyay wirayay, poqopuy, wirayachiy
hatun yachiy
hatun yapuy hatun yachisqa
qollqasqa, pirwasqa qollqay, pirway
lluklluchasqa lluklluchay
rakrapu, millkapu rakray rakrapakuy waluchma aywiy
píchakuy
rurun wira llaqa siklla
millmayasqa usqyay, uteqchanay uleq, uteqchanaq arwry
unquy, iquy, iquyay, nanay unquqkunapaq wasi unquq waqaychaq
iqu, iquyasqa, iquyakurquq unquq tulluyachiy, tulluyarqachiy tulluyay, lulluyakurquy,
harkiykurquy
tulluyarqusqa
chinpa, chinpa chinpalla chinrqusqa
chiriyachiy, chirirqachiy chiriyay, chirirqukuy, tikarquy pantachisqa llullakuy, artirquy
churiyasqa chunyaq churiyay
wirayachiy, wirapay,
wirayarquy, wirayarqachiy hatunyachiy, wifiakuy, mirachiy hatunyakuruq, wifiarquy
hatunyachisqa, taqisqa pirwasqa pirway
wirachasqa wiracharquy millpuq, rakraq millpny, rakray
musyana, watuchi chuyanchay, aywiy, aywirquy chakikuy, chakichikuy pichakusqa wira, wallpa wira
chakisqa, lullu, tulluyasqa millwayasqa yuyaynin chinkay yuyaynin chinkay tnnpnchiy
112
Enmendado, a Enmendarse Enmendar Enmohecerse Enmohecido, a Enmudecer
Enmudecido, a Ennegrecer Ennegrecerse
Ennegrecido, a
Enorme
Enredadera Enredar
Enredarse
Enredoso, a
Enrojecer Enrojecerse Ensanchar Ensangrentado, a Ensangrentar
Ensangrentarse Ensayar Ensayarse Ensebar Enseña Enseñador, a Enseñar Ensoberbeserse
Entender
Entendimiento Enteramente
Enterar Enternecer Enternecerse
Enternecido, a
wanaq, wanakoq wanachiy wanay, wanakuy qorwaryay, muqayay qurwaryasqa, moqayaq amu tukuy
amu tukoq yanayay yanayapuy
yanayasqa, yanachisqa hatun hatun, ancha hatun, chika hatun, halun llana
arwi arwi
arwiy
arwikuy
arwi arwi
pukayachiy pukayay, pukayakuy hatun yachiy yawarchasqa yawarchay yawarchakuy yachachiy, yachaychiy yachachikuy, yachapakuy wirachay, wiranchay unancha
yachacheq yachachiy apuskachakuy
unanchay unanchay
llapantinta, Ilapallata willarqoy, yacharqachiy Ilakiykuchiy, sonqo talluykachiy llakirqokuy, waqanayarqoy
llakirqosqa, waqanayarqosqa
wanasqa wanachiy wanay, wankuy miilmapakurquy, ismunrquy millmayasqa, ismuyasqa upallachiy, upallay, upallakurquy
upallasqa yanayachiy
yanyarquy, yanayakurquy, yanayay yanayarqusqa hatunkaray, chika hatun, manchay manchay hatun
arwikuq, arwi arwi arwirquy, arwirqachry, llikachiy, tanpachiy arwikurquy, aywitakuy,
aywitakurquy a™ arwi, tanpay tanpay, qivvi qiwi pukayachiy, pukayarqachry pukayay, pukayakurquy hatun yachiy, wiñarqachiy yawarchakurqusqa yawarchay, yawarcharquy yawarchakurquy yachachiy, yacharqachiy yachakuy, yachapakuy wirachay, wiracharquy unancha yachachiq yachachiy, yacharqachiy apuykachakuy, suwirwiyakuy
nqsiy, yachay yuyay qalay qalay, lliw, lliwcha yacharquy, yachachiy llakichiy, llakirqachiy llakikuy, llakikurquy,
waqakuy llakikurqusqa
113 114
Época Equiparar Equivocarse Era Erguido, a Erguir Erguirse Erial Erizo Errado, a Errante Errar
Eructo Eructo Escabroso, a Escabullirse Escala Escaldado, a Escaldadera Escaldarse Escalofrió Escampado, a Escampar Escapada Escapar Escaparse
Escarabajo Escarapilarse Escarcha Escarchado, a Escarchar Escarmentado, a Escarmentar Escarpado, a
Escasamente
Escasear
Escasez Escaso, a
pacha kuskachay pantay, pantarqoy wiñay, pacha suni, sunryasqa suniyay suniyakuy purum panpa askanqoy pantaq, pantasqa llaqtan llaqtan pureq pantay
qakyay qakyay soqya, rumi rumi chinkarqoy, chinkaríy seqay llilliyasqa lililí, lleqti llilliyapuy, lleqliyay chirayay usarísqa usariy, usipay chinkaríy, llutkiy chullarqochry, llutkichiy chullarqoy, llutkikuy
aka tanqa llaksarqoy qasa qasasqa qasay wanasqa wanay, wanakuy ranra ranra, soqya
pisi pisilla
pisiyay, pisiyachiy
muchuy pisi pisi, pisi pisi aysasqa
pacha kuskachay pantay, pantarquy pacha-sayachisqa huqaríchiy, huqariy huqarikuy, uman huqariy purun panpa, samaq allpa kichkasapa taksa uywa pantaq, pantaríq
llaqtan llaqtan punq pantay, pantarquy, muspakachay kakyay, kakyarquy
kakyay rumi rumi, qachya qispikuy, lluptikuy siqay, lluqay, arapay ruparqachisqa
lliqti lliqtiyay, ruparqachiy chiriyay, katkatay usyasqa usyay, usyarquy lluptikuy, qispikuy lluptikuy, qispichiy lluptiy, lluptirquy, qispíy, qispikurquy, pawakurquy urunquy chiriyarquy, mancharíkurquy
riti, qasa qasasqa, rítisqa qasay, qasaquy wanasqa wanachiy, wanay, saqiriy ranra ranra, rumi rumi, qichqa qichqa pisi pisilla, flaka ñakayta, sasataraq pisiyay, pisiyarquy, michakuy muchuy, wanay
pisi, taksa, uchuk, uchuylla,
Entonces
Entrada
Entrambos, as Entrañas Entrar
Entrarse
Entregado, a Entregador, a Entregar
Entregarse
Entretenerse Entrever Entreverado, a
Entreverar
Entristecer Entristecerse Entrojado, a Entrojar Enturbiado, a Enturbiar Enturbiarse Enumerable Enumerar
En vano
Envejecido, a
Envenenado, a Envenerar Envenenarse
Enviado, a Enviar Enviudarse Epilepsia Epiléptico, a Epístola
chay pacha, chay pachamanta, chikaqa
haykuna, punku
pura, puraq, puraqnin wiksa yaykuy, haykuy
yaykupuy, haykupuy chaskichisqa chaskicheq
chakichiy, qoy, sirpakay
chaskichiykuy, sarpakakuy qaynakuy ríku rikuriylla, tunpay, ríkuriylla charqosqa, chaqrusqa
charqoy, chaqruy
llakichiy llakikuy pirwasqa, taqesqa pirway, taqey, qollqay qonchuchasqa qonchuyachiy qonchuyay yupanalla yupay
qasilla, qasinmanta, yanqalla, yanqanmanta
paya payayasqa, machu, machuyasqa
miyusqa miyuy, miyuchiy miyuchakuy
kacha, kachasqa kachay,apachiy ikmayay, pasuyay wañuyaracheq unqoy unyoqniyoq runa qellqa
hinaptin, hinapbnqa, nispaqa yaykuna, yaykukuna, punku, qasa, yaykuy puran, iskaynin wiksa uku yaykuy, pasaykuy,
salikurquy yaykukurquy, yaykurquy quykusqa quq, chaskichiq
quy, quykuy, chaskichiy
qukuy, qukuykuy samarikuy
tunpa tunpalla rikurquy taqrusqa, takusqa, chapusqa taqruy, taqrurquy, takuy, chapuy llakichiy, llakirqachiy llakikuy, llakikurquy pirwasqa, taqisqa pirway, pirwarquy putkasqa putkachay, putkayarqachiy putkakuy, putkakurquy yupanalla yupay, yuparquy qasi, qasimanta, yanqa yanqamanta, yanqalla paya payayasqa, machu, machuyasqa
hanpisqa hanpiy
hanpikuy, hanpikurquy kacha, kachasqa, rantin kachay, apachíy, kacharquy qusan wañuchikuy, warmin wañuy unquy wañuy unquyniyuq qillqa
115
Escatimosamente Escatimoso, a
Esclarecer
Esclarecido, a
Escoba Escocer
Escogedor, a Escoger Esconder Esconderse Escondidamenle Escondite Escorpión Escozor Escribir Escrito Escritor, a Escrúpulo Escucha Escuchar Escucharse Ese, a, o Esforzado, 3
Esforzada, a
Esforzar Esforzarse
Esmerarse Esófago Espalda Espaldudo
Espantable Espantadizo, a
Espantado, a Espantar Espantarse
yachaysapalla yachaysapa, maqlla
illariy, pacha q'aqñin, paqarimuy
¡llarisqa pichana seqsey
akllaq akllay pakay pakakuy paka pakalla pakakuna, chinkana sira sira seqsey qellqay qellqa qellqaq manchapakuy uyapakoq uyankuy llutkirqoy chay sinchi, sinchichakoq, kallpanchasqa, kallpachasqa
sinchichaq, kallpanchaq
sinchichay, kallpanchay smchtchakuy, kallpanchakuy
sumaq rurakuy tunqur wasa wasapa manchana, manchachikoq manchapakoq
manchansqa rnanchachry manchankuy
yankilla, mana llasaq yachaywan yachaysapa, atuq, maqlla, atuq hiña, micha achikyay, achikyachiy, achikyarqachiy, paqany paqarisqa, achikyasqa
pichana
siqsiy, rupay, nanay, urutiyay akllaq
akllay, akllarquy pakay, pakarquy, panparquy pakakuy, pakakurquy
pakalla, manarikuslla pakakuna atuq atuq
siqsiy, nanay, rupay, siqsi qillqay, qillqarquy qillqasqa qillqaq manchapakuy, manchay watiqay, usariq uyankuy, uyany qispikuy, lluphkuy
chay, pay, wak, wakqa kallpachakuq
kallpanchachikuq, kallpaqukuq sinchichay, kallpanchay,
sinchichay, kallpanchakuy, sinchichakurquy allin ruray tunquri, millputi wasa, qipa wasapa
manchachikuypaq manchapakuq, manchakuq, mancharikuq mancharisqa manchachiy, manchanchiy manchar ikuy
I lo
Espantoso, a Esparcir
Especia Especial
Especialmente Espejo Espera Esperar Espesado, a Espesar
Espeso, a Espia Espigado, a Espigando Espigar Espina Espinar Espinazo, a Espinilla Espinoso, a Espíritu Esplendor
Espontáneamente
Esposo, a Esputar Esputo Esqueleto Esquilado, a Esquilar
Estable
Establecer Establecerse Estaca Estancia Estanque Estaño Estar
luHucharinapaq sikñiy
asnasqa sumaq sumaq
puní
lirqo, nrpu suyana suyay, suyakuy pipuyasqa pipuyachiy pipu chapa parwayasqa parwayachkan parwayay kichka kichka kichka kichkasapa, kichakayoq hawan tullí/ kichkasapa, kichkayoq nuna, anima chinpu, Iliplli
kikillamanta
qosa, warmi llawsay llawsa
aya tullu rutusqa rutuy
takyaq, takyasqa
takyachiy, kamachiy llaqtayakapuy, tiyapuy takarpu tiyana qecha chayanta, yutaq titi kay
inanrhaunkuq maqchiy,mastay, chiqirqachiy miskipa akllasqa, waqaychasqa, sumaqcha astawan
qawakuna qispi suyay, suyakuy suyay, suyarquy pipu, pipuyarqusqa pipuchiy, pipuyachiy pipu, pipuyasqa, pipuy pipuy rikuykachaq, uyaykachaq parwayasqa parwayachkan pallapakuy kichka
kichka kichka hawan tullu chaki sinqa kichkasapa, kichka kichka anima llipipiq llipipikyaq, kanchaq, kanchanq sunuqmanta, munayninmanta, kikinmanta munaq
qusa, warmi tuqay, tuqarquy tuqay, tuqasqa
tullukuna rutusqa rutuy,rulurquy taqya, taqyasqa, hinapaq, hinakakuq, hmapi tiyaq ruray, kamachikuy kakuy, karayay, yachakuy takarpu chakra wasi qicha yuraq lili kay, karquy
117
Estatura Este, a, o Estéril
Estiércol Estimable Estimar Estimular Estimulo Estipular Estirado, a Estirador, a Estirar
Estirarse
Estómago Estremeciéndose Estribar
Estropeado, a Estropeador, a Estropear Estudiante Estudiar Eternamente Evaporado,a Evaporar Evasión Evitar
Evocar Examinar
Examinarse Exangüe Exánime Exceder Excelente Excelso Excepto Exceptuado, a Exceptuar
sayay kay qomi, urwa, mana wachaq
wanu, aka, taqya y upa, yupayoq, yupayniyoq yupaychay tanqa tanqaríy tanqana rímakuy chutasqa, chutansqa, aysasqa chutaq, chutareq, aysaq chutay, chutariy, aysay
chutakuy, chutarikuy
wiksa kununusqa, chapchisqa takyachiy, tusay
maqasqa maqaq maqay yacbaq yachay wiñay wiñay, wiñaypaq wapsisqa wapsiy qespirqoy anchukuy, anchurikuy
waqyarikuy tapupayay, tapuykachay
tapupayakuy, sonqo taqwiy mana yawarnryoq wañunayaq yalliy qollana, suHullmanta allin sapay, qollana, apu ichaqa ama sapaqchasqa sapaqcnay
sayay, chikan kay mana wachaq, manawachakuq wanu, aka, taqya, ispay kuyapaslla, kuyayllapaq yupaychay, kuyay luksipay, tuqpipayaq puya rímanakuy, kamachinakuy chutasqa chutaq, wiñachiq, aysaq chutay, wiñachiy, aysay, aysarquy chutakuy, chutakurquy, chutarikurquy, wiñakurquy iqi, wiksa katkatasqa tiyay, tiyarquy, b'yarqachiy, qimichiy, qimikuy maqasqa maqakuq maqay, maqarquy yachaq, yachakuq yachay, yachakuy wiña wiñaypaq wapsisqa wapsiy, wapsirquy qispikuy, lluptikuy anchukuy, asukuy, suchukuy waqyaríy, waqyarikuy tapupayay, tarípay, watukuy qawapayay patachakuy mana yawarniyuq aya hiña, wañusqahina yalliy, llallirquy sumaq, alllin anaq, pachapi apu manan, ama rakisqa rakiy, sapaq chay
1IX
Excesivo, a Excluido, a
Excluir Excremento Excusar Excusarse Execrable Execrado, a Execrar Exentado, a Exentar Exequible Exhalación
Exhortado, a Exhortante Exhortar Exigible Exigido, a Exigir Eximido, a Eximir Eximirse Existente Existir Exonerado, a Exonerar Exorable Exorcizar
Expatriado,a Expatriar
Experimentado, a
Experimentar Expiar Explicado, a Explicador, a Explicar Explorado, a
yupa, ancha qarqosqa
qarqoy aka rimaykuy, llullaykuy llullaykapuy chaninpi millana chaninpi millasqa chaninpi millay wakichisqa wakichiy ruranalla samay, wapsiy, asnay
anyasqa, anyaykusqa anyaq, anyaykoq anyay, anyaykuy mañapayakunalla mañapayakapusqa mañapayakapuy wakichisqa wakichiy wakikapuy kaq, kayniyoq kay wakichipusqa, kacharísqa wakichipuy, kachariy uynikoq, uyakoq supayta, qarquy
qarqosqa qarqoy
yuyayniyoq, yachayniyoq, kuyayníyoq yuyay hap'iy, yachay muchuy yachachisqa yachacheq yachachíy yanasqa
manchay, llunpay qarqusqa, hurqusqa, sapaqchasqa rakiy, akilay, wischuy wanu, ispay, aka rimapuy, amachay mana munay, mana anri niy chiqnina, fiakana ñakasqa ñakay, chiqniy rakisqa rakirquy, akllarquy ruranalla samay, wapsiy, asnay, wapsirquy anyasqa anyaq rimapayay, anyay mañanada mañapayasqa, mañasqa mañay, mañapy, sinchichay rakisqa rakiy mana munay, mana anri niy kaq, kawsaq kay, kawsay, karquy samachisqa, rakisqa samachiy, saqiy, rakiy uykuq, uyarikuq supayta qarquy, supayta wischuy qarqusqa, karunchasqa llaqtanmanta huk llaqtaman qarquy yachayniyuq
malliy, yachay muchuy, panpachay yachachisqa, willasqa willaq, yachachiq, rikuchiq yachachiy, willay, rikuchiy riqsisqa, maskasqa
119
Explorador, a
Explotador, a Exponerse
Expresar
Expulsar Expurgar Extenderse
Extenuado, a Extenuar Extenuarse Extenuativo, a Exterior Exteriormente Exterminado, a
Exterminar
Externo, a Extinguióle Extinguir
Extinguirse
Extirpado, a Extirpar Extraer Extranjero, a
Extraño Extraviar Extraviarse
yanay, kamani puriy
mirachikoq mana allinman churakuy
rimay, rimariy
qarqoy pichapay mirarqoy, uyaychatakumuy
suksuyasqa, tulluyasqa suksukyachiy, tulluyachiy suksukyapuy, tulluyapuy suksukyachikoq, tulluyachikoq hawan hawanmanta qollochisqa
qollochiy
hawa tukurqachinalla tukurqachiy
tukurqokuy
tukuchisqa tukuchiy hurqoy karu karu llaqtayoq, wak llaqtayoq
may maylla kaq chunkachiy, pantachiy chmkapuy, pantapuy
riqsiy munay, yachay munay, maskay, tapuykachay hurquy, hurqukuy churakuy, churakurquy, rikukuy, rikukurquy niy, rimariy, willakuy, yachachiy qarquy, wischuy pichay, sumaqchay puriy, pasay, karuman chayay mana kallpayuq, tullu tullurqachiy tulluyakuy tulluyachikuq hawan, hawa, uyan hawallanpi chínkachisqa, qullurichisqa, paqwayasqa puchukay, chinkachiy, qullurichiy, hawanchasqa hawa, hawanchasqa tukuqlla, puchukaqlla tukurquy, puchukarquy, wañuchiy puchukakurquy, tukukurquy paqwakurquy paqwasqa, qullurqusqa tukuchiy, chutay, aysarquy hurquy, chutay karu runa, hawa runa huk llaqtayuq runa huk llaqtayuq runa pantachiy, pantarqachiy pantay, mana allinkawsayniyuq, pantakurquy
120
CASTELLANO
Echar
Echarse Egoísta Eleganta
Elegir Eliminado, a Eliminar Emanciparse Embadurnado Embadurnar Embarcación Embarrado, a Embarrar
Embarrarse
Embrutecerse Embrutecido, a Embudo Embutido, a Embutir Emigrante Emigrar
Empalmador, a Empalmar Empanada Empañada Empapado, a Empapar Empaparse
Emparedado, a Empequeñecerse Empleado, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
wisch'uy, hich*ay
wikch'urqokuy ch'ikikoqsonqo
ch'iklluy faqasqa t'aqay faqakapuy, faqakatakuy llumch'isqa llumch'iy wanp'u t'uruchasqa, Ilut'asqa t'uruchay, llut'ay
t'uruchakuy
p'anrayaq, p'anra tukuy p'anrayasqa hillp'una sat'isqa sat'iy ch'usapoq ch'usakuy
t'inkisqa t'inkiy huminta p'intusqa hoq'o, charan hoq'okachay, ch'aranchay hoq'ochakuy, ch'aranchakuy
Ilut'asqa huch'uyapuy llank'ay kamayoq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
wischuy, wikapay, qarquy, hichay, hicharquy challpukuy, challpukurquy ktkillanpa munaq ch'antasqa, ch'antakoq sumaq pachasqa aklla, akllakuy rakisqa, suchuchisqa rakiy, anchuchiy, hurquy rakikurquy, sapaqchakuy
llutasqa llusiy, llutay, chapuy, llunkiy wanpu llutasqa mituchay, laqay, llutay, Ilusirquy mituchakurquy, chapukurquy, qanrachakurquy asnuyay, asnuyarquy
asnuyasqa hillpukuna winasqa winay, winapay, satiy ayqikuq, pasakuq llaqtanta saqirquy, kasqanmanta rípuy tinkisqa tinkíy, tinkirquy, watarquy huminta maytusqa muyusqa, pitqusqa uqurqachiy, nuyuchiy nuyukurquy, nuyurquy, chapukurquy pirqarqusqa taksayay, uchukyakurquy
ruranayuq
121
Emplear Empuñador, a Empuñadura Empuñar Enano
Encajado, a Encajar Encalvecer Encarcelado, a Encarcelar
Encerredado, a Encerrada, a Encerrar
Encelarse Encoger Encogerse
Encogido, a Encorvado, a Encorvar
Encorvarse Encrespado, a Encrespar Endulzado, a Endulzar Endulzarse Endurada, a Engendro Enhilado, a
Enhilar Enhuecado,a Enhuecar
Enjuagar Enjuagarse
Enjugar
Enlodar Enlutado,a Enlutarse Enredador, a
llank'achiy hap'eq hap'ina hap'iy t'inri
sal'isqa
sal'iy p'aqrayay wichqasqa wichq'ay wichqasqa
wichq'aq wichq'ay wichq'akuy q'enlichiy q'entipuy, such'uyay
ñuk'uyay q'enlisqa, such'uyasqa k'umuyasqa, k'umuykusqa k'umuchiy, k'umuykuchry
k'umupuy, k umukuy k'upayasqa k'upayachiy misk ichasqa, mach'eq misk'ichay, mach'ilay misk'iyay mich a waq'a runa q'aytuchasqa q'aytuchay
hut'ukusqa, t'uqosqa hukuy, foqoy
ctíuyanay muqctíikuy
ch'aklchiy
t'uninchay
yana pacha, p'achallisqa yanawan p'achakuy ch'arwiy
rurachiy
hapiq, aptiq hapina, aptina aptiy, aptirquy, hapiy umutu, uchuklla, akapalla,
ñutu satisqa
satiy, winya, churay
paqlayay, paqlarquy wichqasqa wichqay
wichqasqa wichqaq wichqay, wichqarquy
wicftqakuy, wichqakurquy qintichiy, chintirqachiy chintipakurquy, qintikuy, chumurquy
qintichisqa, chintisqa kumuyasqa, purku kurkuyarqachiy, wiksuyarqachiy kurkuy, kurkukuy chukchan churuchisqa chukcha churuchiy miskiyachisqa miskiyachiy, mlskiykachly miskikurquy, miskirquy
micha, maqlla sullu qaytuchasqa, ustuchisqa qaytuchay, ustuchiy
uchkusqa, pukruchasqa uchkuy, pukruchay chuyanay, yawiy, yawirquy chumchikuy, chumchikurquy, muqchikuy chakichiy, pichay
qachachay, mituyachiy yanawan pachachisqa yanawan pachasqa simi aslaq
122
Enredar
Enronquecerse Enronquecido, a
Enroscado, a Enroscar Enroscarse
Enrostrar Ensordecer
Enterrador, a
Enterrar
Enterrarse Entenado, a Entibiar Entoldarse
Entontecer Entontecerse
Entrañas Entrometerse
Enturbiado, a Enturbiar
Enturbiarse Envejecido, a Envejecerse
Envidia Envoltorio Envolver
Envolverse
Envuelto, a
Epidemia Equipaje Eructar
Eructo Escarbado, a
t'anpayachiy
ch'akayapuy ch'aka kunak, ch akayasqa
q'ewi, q'ewisqa
q'ewiy q'ewikapuy
ch'atay roqt'uyay, roqt'uyapuy
p'anpaq
p'anpay p'anpakuy p'anpasqa
q'uñirichiy llant'urayay
p'anrayay p'anrayay
fiat'i sat'ipayakuy, mich'ukuy
q'ata q'atayachiy
q'ata tay mawk'a, mawk'ayasqa
mawk'ayay, mawkayapuy
ch'ikikuy mayfu, p'istuna, q'epina mayfuy, p'istuy, q'epichay,
walt'ay, q'enpiy mayt'ukuy, p'istukuy
mayfusqa, p'istusqa
unqoy q'oñirty
q'epi haq'ay haq'ay hallp'isqa, hasp'isqa
arwirquy, arwiqach'ry, llikachiy, tanpach'ry saqrarquy, saqrakurquy
raku kunka arwikurqusqa arwiy, arwirquy arwikuy, arwikurquy
uyanchay, hurquy
upayachiy, upayarqachiy, upayay, upayarquy panpaq
panpay, panparquy panpakuy, panpakurquy
panpasqa quñirichiy, quñrykachiy puyurquy, puyukarqamuy, llanutukuy, llantukurquy upayachiy, upayarqachiy
upayarquy, uparquy
wiksa uku takukuy
putkasqa putkachay, putkayarqachiy,
qunchuchay putkakuy, putkakurquy
mawkasqa, mawkayasqa
mawkayay, mawkarquy,
tukuy, ataparquy chiqni
maytu, maytuna maytuy, qatarqachry, qillpuq,
waytukuy
wakurquy maytukuy, wankukuy, qatakurquy, panpakuy maytusqa, qillpusqa,
pintusqa, wankusqa hatununqiry, ratakuqunquy
qipi, palta líah/av kakvarauv Kdtyay, r\ar>ya'Mu7
kakyay aspisqa, achpisqa
123
Escarbar
Escarmenado,a Escarmenar Escatimador, a Escatimar Esclarecer
Esclarecido, a Escocer
Escudilla Escrudiñador, a Escmdiñar
Escuerzo Escurrido, a Escurrir Eslabonado, a Eslabonarse Esmaralda Esparcido, a Esparcir
Esparcirse Esparto Espátula Especia Espirar Espumar Esquina Esquivado, a
Esquivar
Esquivo, a Estaciones Estallar
Estallido Estancar Estiércol Estío Estoquear
hallp'iy, hasp'iy, k'atkiy
t'isasqa t'isay mich'a, mich'akoq mich'akuy pacha q'aqñin
k'ancharisqa k'aray
p'uku k'uskiykachaq, t'aqweq k'uskiykachay, t'aqwiy
ch'eqlla ch'irwasqa, ch'umasqa ch'irway, chumay t'inki f inki t'inkichakuy q'omer umiña cheqesqa, mast'asqa ch'eqechiy, mast'ay
ch'eqepuy ch'ilfrwa, q'oya ichu k'isuna machín, misk'in p'irjrqoy laq'ay k'uchu t'illayasqa
t'illayay
filia mifa foqyay p'un p'u n'ry harkay q'awa ruphay mit a saf ry, t'urpay
aspiy, achpiy, aspirquy, achpirquy, uchkuy ñaqchasqa, tisasqa tisay, paskay micha, michakuq michakuy, rakiy achikyay, achikyachiy, achkyarqachiy, paqariy paqarisqa, achikyasqa siqsiy, rupay, manay, uru tiyay mati maskakachaq, tapuykachaq maskay, maskaykachay, tapupayay, tapuykachay hanpatu chumasqa tukuy, sutuchiy, chumay tinkisqa tinkinakuy, tinkinakurquy qumir rumi, qisqi rumi chiqisqa, mastasqa chiqirqachiy, maqchiy, mastay chiqipuy, chiqikurquy waska, paqpa taksa kaspicha miskisqa wañuy, wañurquy, pitiy pusukuy muyuykuna mana munasqa, mana H anisqa asuy, asukuy, anchukuy, asurikuy pakaykachakuq, mana aniq mita kichakuy, tuqyay, tuqyarquy punpunyay, pun pun niy harkay, harkachiy wanu, ispay, aka, taqya rupay mita tuksiy, satiy satirquy
124
Estorbador, a Estorbar Estrangular
Estrechado, a Estrechada, a Estrechar Estrecharse
Estrujado, a Estrujador, a Estrujar Estúpido, a Evasión Evidente Evidenciar Exactamente Exánime Excavado,a Excavar Excremento Exhumado, a Exhumar
Exornado, a Exornador, a Exornar
Exornarse Expeler Experimentar Explosión Expoliador, a Expoliar Exponer
Exprimido, a Exprimidor, a Exprimir Expulsivo, a Exquisito, a Extender Extraer
haik'akuy, clíeqmichiy hark'akoq, ch'eqmicheq siq'oy
mat'isqa, k'ichkisqa hark'akuy, k'ichkichaq mat'iy, k'ichkichay mat'ikuy, k'ichkinakuy
q'apisqa q'apeq q'apiy p'anra llusp'irqoy sut'in sufinchay hunt'asqa pitinayaq hasp'isqa hasp'iy hatun isp'ay aya hasp'ina aya hasp'iy
en antasqa ch'antaq ch'antay
ch'antakuy wikch'uy yuya hap'iy foqyay ch'oteq ch'utiy sufinchay
ch'awasqa, ch'irwasqa ch'awaq, ch'irwaq ch'away, ch'irway wikch'uchikoq hanpi misk'i mach'eq mast'ay sik'iy
harkakuq, michakuq harkay, michakuy, amachay sipiy, sipirquy, kunkanta tiquy kichkichasqa kichkichaq kichkicharqachiy kichkikuy, k'ichkikurquy, ñitinakuy, ñitinakurquy llapisqa iíapipayaq llapiy, llapirquy, qapiy chukru, asnuyasqa qispikuy, Ilupt'kuy chiqan chiqan, kaqlla chiqanchay chiqallanpi, chiqallan ayanina, wañusqahina aspisqa aspry, aspirquy wanu, ispay, aka aya panpasqata hurqusqa aya panpasqata hurquy, panpasqata hurqurquy sumaq, alnchasqa allichaq, sumaqchaq allichay, allicharquy, allichapayay allichakuy wischuy, wikapay malliy, yachay tuqyay qichukuq, waykakuq qichurquy, waykarquy churay, rikuchiy, qawachiy, yachachry qapisqa qapiq llapiy, chumay, qapiy wischuchikuq miskichalla mastay, mastariy, mirachiy hurquy, chutay
125 126
Extremidad
Exibéro, a
k'uchu
hanuk'asqa
kuchu, tukuynin, puchukaynin
anukasqa wawa, mamanmanta rakisqa
CASTELLANO
Efímero, a Embravecer Embravecerse Embravecido, a Empañado, a Empañada Empañar Empedrado, a
Empedrador, a Empedrar Empeñar Emplumar Emporcado, a Emporcar
Encogerse
Encolerizado, a Encolerizar Encolerizarse Enfadar Enfadoso, a Enfurecerse Enfurecido, a Engrosado, a Engrosar
Enojado, a Enojar Enojarse
Enojoso, a Enredadera Enriquecer Enriquecerse
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
mullphayaq phiñayay, phiñatukuy phiñayapuy, phiñatukuy phiñayasqa, phiñatukusqa qhoqayasqa walltnasqa qhoqayachiy, wallihay khallkisqa
khallkiy kamayoq khallkiy usqha usqhachiy, usqharqachiy phuruyay qhellchasqa qhellichay
unphuyay
phiñachisqa phiñachiy phiñakuy phiñarichiy phiñachikoq phiña phiñakuy phiña phiñasqa rakhuyasqa rakhuyay, rakhuyachiy
phiñasqa phiñay phiñakuy, phiñanakuy, phiñanachikuy phiñachikoq lluqa raphi qhapaqyachiy qhapaqyay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
pasarquqlla, chmtaqlla piñachiy, piñarqachry piñakuy, piñakurquy pinarqusqa antayasqa, qanrachasqa waltusqa antayachiy, qanrachay nmiwan panpayachtsqa
rumrwan panpayachiq panpata rumichay utqachiy, utqaykarqachiy, puruchakuy qanrachasqa qanrachay, qanracharquy, qachacharquy chintTkurquy, pjnoarikurquy, chintikurquy, pinqarikurquy piñakurqusqa piñarqachry piñakurquy, piñarikurquy piñachiy, piñarqachry
piñachikuq piñakurquy piñakurqusqa rakuyasqa rakuyachry, yakuyarqachiy, wirayay piñasqa piñachiy, piñarqachry
piñakuy, piñakurquy, piñanakuy piñachikuq arwikuq, arwi arwi apuyachiy
apuyay, apuyarquy, qullqi huñuy, qullqi huñurquy
127
Ensuciado, a Ensuciador, a Ensuciar
Ensuciarse
Entibiado, a Entibiar Entoldarse
Entontecer Entristecer Escampado, a Escampar Escupido, a Escupir Escupirse Escurrirse
Espectador, a Espectar Espesado, a Espesar Espeso,a Espía Esputar Esputo Estimar Estornudar Estremecer Estremecerse
Estremecido, a Estropéelo, a Estropeador, a Estropear
Estúpido, a Exacerbar Exhibido, a Exhibidor, a
qhelli, qhellichasqa qhellichaq, qhanrachaq qhellichay, qhanrachakuy
qhellichakuy, qhanrachakuy
llaphiyachisqa llaphiyachiy phuyurayay
phusqesyay phufichiy phaksarisqa phaskaríy thoqasqa thoqay thoqanakuy chhullarqoy
qhawaq qhaway sankhuyasqa sankhuyachiy sankhu qhawmiway thoqay thoqay qhawapayay achhiy, chhulliy khatatatachiy khatatatay
khatatataq thatasqa thataq thatay
phoqes ancha phiñachiy qhawachisqa qhawacheq
qanrachakusqa qanrachaq, qachachaq qanrachakuy, qanrachakurquy, qachachakuy qanrachakuy, qanrachakurquy, qachachakuy quñirchisqa chiriyachiy, chiriyay puyurquy, puyukarqamuy, ílantumuy, llantukurquy upayachiy, upayarqachiy ilakichiy, llakirqachiy usyasqa usyay, usyarquy tuqasqa tuqay, tuqarquy tuqanakuy, tuqanakurquy qispikuy, qispikurquy, lluptikuy rikuq, qawaq qaway, rikuy pipuyarqusqa, pipu pipuchiy, pipuyachiy pipu, pipuyasqa, pipuy pipuy qawapayay, qawarayay tuqay, tuqarquy tuqay, tuqasqa yupaychay, kuyay aqchiy, qaqchiy katkatatachiy katkatay, katkatarquy, Katkatatarquy katkatatasqa, kuyasqa maqasqa maqakuq maqay,maqarquy, maqaparquy chukru, asnuyasqa piñarqachiy qawachisqa, rikuchisqa qawachiq, r
128
Exhibir Exhibirse
qhawachiy qhawachikuy
qawachiy, rikuchiy qawachikuy, rikuchikuy
129
F CASTELLANO
Fabricante Fabricar Facial Fácil Fácilmente
Factible Facundia Facundo Faja Fajado,a Fajar Fajarse Falaz Falda Faldear
Falible Falsamente Falsísimo, a Falso, a
Falta Faltar
Fama Famélico, a Familia Famoso, a
Fanega
Fanfarrón, a Fanfarronear Farmacéutico, a Fastidiar
Fastidiarse
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
wasícnaq, ruraqe, kamayoq wasi hatarichiy, ruray uya ruranalla atinada, maki
atikoq, ruranalla, atiylla sumaq rimaq sumaq simi suyu, chunpi chunpisqa chunpiy
chunpikuy, chunpillikuy yukakoq, yukaq aksu, aqsu kinraykuy
pantaq llullasqa, ñukñasqa cheqaqmanta, Hulla iskayllu, iskay uya, nukña, pallqo, panta huerta pisiy
yachasqa kay, uy aykay yarqasqa ayllu, kawri, sana
atawchi, uyay runa, reqsisqa, yachasqa tupu
anchaykachaq, haqlla, rimaysiki anchaykachay hanpi kamayoq mahichiy, amichiy, pukllapayay, turiyay mahiy, amikuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ruraq, ruraeníq ruray, wasichakuy uya, ríkchaynin, rikchay rurapaslla, ruranalla utqayila, mana sasachakuspalla rurana, atina, atipanalla allin rimaq, sumaq rimaq sumaq rimaq, rimaysapa chunpi, wiqawwata chunpichisqa, chunpikusqa chunpichiy, watay chunpikuy, watakuy Hulla, llullakuq millqay, wali kinray, kinrayllanta riy, kinranpa riy pantaq, pantanalla lluJlawan, llullakuywan llunpay Hulla Hulla, yanqa
hucha, huchallikuy mana kay, wanay, mana taríkuq su ti rurasqan yarqasqa, llunpay yarqasqa ayllu, huk wasillapi kaq sutisapa, riqsisqa
tupu chuchifla, wala kiru artirquy hanpi ratikuq piñachiy, amirqachiy
amirquy, píñakurquy
130
Fastidioso, a
Fático, a Fauces Fautor Favorecedor, a Fe Feble
Fecundo, a
Felicida
Felicidad
Felicitar Feliz Femenino,a Fémur
Fenecer
Feo Fermentado, a Fermentar Fementarse Fermento Feroz Fértil
Fertilizar Fervientemente Fervorizar Fervorizarse Féretro Ferro Fetidez Fétido, a Feto Fiador, a Fiambre
Fiar
mahichikoq, amichikoq, pukllapayakoq, turíyakoq choqentullu, waylala tonqor yanapaq yanapaqe, yanapakoq, amachaq iñiy, inina, iniy
wayraq apayKacnanan, urmaqlta, waqlleqlla miraywa, mirara, wachaq, ruroq, miraq
wawan sipeq, churín wañucheq
ataw, kusi kay, kusi qellpu, kusi kuy, kusi sami, qellpu kusichay, rmaykuy, napaykuy kusi, kusisqa, kusi samiyoq warmi, china chaka tullu wañuy, tukuy, wañupuy, tukukuy
millay uya, millay poqo, poqosqa poqochry, poqoy poqopay, poqorqoy poqocheq, qonchu, poqochina salqa, chawa, sinchi, awcha vvanu, ruroq allqa wanuyachiy, wanuchay, yakay sumaq rawraq sonqowan sumaq sonqo rawracheq sumaq sonqo rawrarikuy aya wantuna, kallapa qellay sonqo putututu, asnay asnaq, putututoq, putun neq sullun, sullu ranrin, yanapaqe chirí aycha uchú, qoqowa, qoqaw, qoqawi manuy
piñachikuy
upa, puqis tunqur yanapaq, yanapaqnin yanapaq, yanapakuq ñiy túliu, mana'Káhpayuq, tqu runa, unpuruna miraq, wachaq
churín wañuchiq, wawan wañuchiq sami, samilla, kusi kawsay
rimaykuy, rímaykukuy kusi kawsakuq warmi, china maman tullu, chaka tullu wañuy, wañukuy, tukuy, chikay, ullurquy, paqway puchukay millakuypaq puqusqa puquy puquy, puqukuy qunchu piñasqa allin atipa, sumaq allqa wanuyachiy, wanuchay sumaq rawraq sunqulla kallpanchay kallpanchakuy aya apaña, aya wantuna ancha, pina runa asnay,sanan llunpay asnaq sullu, Ilullu, wawa manuq quqaw, milkapa
manuy, manukuy, quy, quykuy
131
Fiarse Ficción Fiel Figurista Fijarse Fila Filtrado, a Filtrador, a
Fin
Finado, a Finalizado,a Finalizar Finalizarse
Fingido,a Fino, a Firmado,a Firmador, a Firmar Fiscalizar
Firme Flaco,a Flagrar Flamenco Flaquear Flauta Flema Flemático, a Flemoso,a Flexible Flojamente
Flojedad Flojera Flojo,a
Fontana Foresta Forastero, a
rQtCf*l'f^Q 3
manukuy llullapa, mukmuy takyaq sonqo, sullull, allin kawsaq
achacha takyay sinri, wachu, sinku, qati qati süysusqa suysoq tukuykuy, tukuy, tukukuy
wañusqa, wañoq, wañupoq tukusqa tukuy tukukapuy
iskayllu, tukoq cheqamanta allin, sumaq suti qellqasqa qellqaq, qellqapu qellqay, suti qellqay sipsikay
takyasqa, qaqa, chuchu, takyaq tullu, sukyaq, sukyasqa yawrariy, rawray pariwana pisipay, suksukyay, tulluyay qena, pinkuyllu, lawatu llawsa kachasa, aran siki llawsayoq, llawsasapa chutakoq, llamsu qellakuywan
qellakuy, qellakachay qellakuy waya, pisipasya, mawia, hayra, qella pukyu, puku wayllapata, yunka, pawqar pata hawa llaqtayoq, tumaqaya, karu llaqtayoq, hawa llaqta runa kallpa sapa, kalioayoq
manukuy, chaskiy Hulla, llullakuq allin kawsaq pukllakuna sapichakuy, takyarquy siqi süysusqa, sutuchisqa suysuq, sutuchiq tukuynin, puchukaynin, tukuy wañukusqa puchukasqa, tukusqa puchukay, tukuy, tukurquy paqway, paqwarquy, puchukay, puchukakurquy llullaq, Hulla, tukuq sumaqcha, sumaqchalla sutin qillqasqa qillqaq sutin qillqay, sutin churay pinqay, pinqapayay, pinqarqachiy takyasqa tullu, tulluyasqa kunyay, rawray, achikyay paryuna iquyay, irkiyay pinkuyllu, qina lawsa qilla lawsasapa pataraykachakuq qillanakuywan, samaykachastin qillapakuy, qillakuy qillanakuy qila, waya, llankaymanta ayqiq pukyu, yaku,yakuyuq wayta pata, waylla panpa huk llaqtavuq runa
kallpasapa, sinchi kaHn9**!
132
Formal Formidable
Fortalecer Fortalecerse Fortalecido, a Fortaleza Fortificado, a Fortificante Fortificar Fortuna Fragilidad
Fragoso,a Franco,a Fraternidad Fraticida Fraude Fraudulento, a Frazada Frecuentar Frecuentemente
Frente (en) Frente a frente
Fresco,a Frialdad Frijol Frío Friolento,a Fnsado, a Frisador, a Frisar Fritanga Frito Frontera Frugal
Frutal Fruto Fugarse Fulano, a
yupa, yuyaysapa, chanin hatun karay, ancha manchana
smchichay, kaiipachay sinchichakuy, kallpachakuy sinchichasqa, kallpanchasqa pukara, kallpa, sinchikay kallpayach'isqa kallpayacheq kaiipachay sami huchasapa sonqo kay
soqlla soqlla ñan hawa sonqo, qokoqlla, ancha qokoq wawqe panatin munanakuy wawqen sipeq chawka, ñukñay ñukña, ñukñakoq qata, qatana, chusi pasaqlla watukoq,kachay, kutinpay pasaqlla, ñataq ñataq, yapa yapa, sapa kutichay kuska chinpapi, chinpa uya pura, chinpa chinpalla, chinpa chinpa, patachay chiriyaq, chayllaraq rurasqa chirikay, chiriyay poroto chiri chirikulla, chirichikoq pillchasqa pillchaq pillchay chicharu chicharusqa tukukuynin, qayllan wakcha mikhuy, paqtaslla kawsaq,
sasi ruroq sacha ruru, añawi, wayu chinkapuy, chinkakuy huk runa
yuyay niyuq runa llunpay manchachikuy, lunpay hatun smchichay, kaiipachay kallpachakuy kallpa nchakusqa kallpa, pukara kallpayasqa kallpayachikuq kallpayachiy kapuqnryuq pakiykachakuy, urmaykachay qachka ñan, kichki ñan alin runa, alin sunquyuq wawqipurakuyanakuy wawqin wañuchiq suwakuy, suway Hulla atuq runa qata, qatakuna ruraykachiy, kutitikray pasaqlla, sapakutilla, qatjqlla, qatislla chinpa, chinpapi chinpa chinpalla
chirisqa, tunpa chiri chirikuy, chiri pururu chiri, chincha chiri manchaq pillchasqa pillchaq pillchay, pillcharquy qapsan alichasqa tukuynin, puchukaynin wakcha mikuy, wakcha hinalla kawsaq ruruyuq, ruruq malkí ruru qispikuy, Iluptikuy kay, wak
133
Fulgente Fundado, a Fundador, a Fundamento Fundar Fundible Fundido, a H Fundir Fundirse Fúnebre Fúnebremente Fusilar
lliplleq teqsisqa, qallarichisqa teqseq, qaílaricheq teqsiy, qallariy teqsiy, qallarichiy ninapi chulluchina ninapi chulluchisqa ninapi chulluchiy ninapi chuliupuy llakicheq llakmapaq wañuchiy, sipiy
llipikyaq, kanchaq rurasqa qallariq, qallarichiq qallaríqnin qallaykuy, qallarichiy chulluchinalla chulluchisqa chulluchiy chullukuy, chullukurquy Kaki, wañuqpa llakikuyllapaq
wañuchiy
134
CASTELLANO
Falsario, a Festejado,a Festejador, a Festejar Festejarse Festejo Fibra Fibroso, a Fiechado,a Floreado, a Florecido,a Flores Fluir Fornido,a Fosa Fracturado, a Frangible Frontudo,a Fruición Fruncirse Frustado,a Frustar Frustarse Fumigador, a Fumigar Fumoso, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
sími qenqocheq q'ochuchisqa q'ochucheq q'ochuchiy q'ochukuy q'ochukuna nank'u hank'usapa wach'isqa fikanchasqa t'ikasqa t'ika mayt'u sut'uy q'epi p'unku, p'ukru pak'isqa p'akina, p'akíkoq mat'isapa q'ochukuy sip'ukuy hank'ucharqpchtsqa hank'ucharqochry hank'ucharqokapuy q'osnicheq, q'oymuchiy q'osñichiy, q'oymichiy q'osñisapa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
Hulla, llullakuq kusichisqa kusichiq kusichiy kusikuy kusikuna anku ankusapa wachisqa waytasapa, waytasqa waytasqa wayta watasqa sutuy wira, sinchi tulluyuq uchku pakikuy, pakikurquy pakíkuq, pakina urkusapa quchukuy sipuy, sipukuy, sipurquy waqllisqa waqlíichiy waqllikurquy qusn'ichiq qusnichiy qusnisapa
135
CASTELLANO
Flamear Familiaridad Felposo,a Follaje Fondo Frangollado,a Frangollar Frangollo Fregado, a Fregar Fregarse Fregón, a Freír Frondoso, a Frotable Frotado, a Frotador, a Fuelle
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
raphapapay khuyanakuy phu phullu raphi ukhu chhamqasqa chhamqay phíri qhakusqa, qhetusqa qhaqoy qhapukuy, qhetukuy qhaqoq, qhetoq theqtichry raphisapa, ch aphrasapa, raphisapa qhaqonalla qhaqosqa qhaqoq phukuna
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
rapapapay kuyanakuy chukchasapa rapi rapi, rapisapa uku, ukun chamqasqa chamchay chamka, kuta qaqusqa qaqoy qaqukuy, qaqukurquy qaquq teqüchiy rapisapa qaqunalla qaqosqa qaquq wayrachiq, pukuq
136
CASTELLANO
Galardón Galardonado, a Galardonar Gallineta Ganadero,a Gangoso, a Gangrear Gañir Garloso, a Gargajear Gargüero Garlito Garzos Gemido Generación Genaralizado, a
Gentío Genuflexión Gestación Glandular Gloria
Glorificado,a Glorificado!-, a Glorificar Gobernante Gobernar Gobierno Golosinear Golpearse Gomecillo Gozarse Gozoso, a Grana Granar Grandor
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
kusí, kusí qeillpu, sami kusinchasqa, saminchay kusinchay, saminchay wiku micheq, uywa kamayoq qanqa qanqay waqay, awllakuy wallparisqa lluhuy tonqor kullancha anqas ñawi, ti ti ñawi anchiy miray llapaq yachasqan
achka runa qonqoríkuy wiksayakuy amoqllu wiñay kusí kawsay, wiñay kusi sami wiñaypak kusichisqa wiñaypaq kustcheq wiñaypaq kusichiy kamcheq, llaqta kamayoq kamachiy qollawan, apu kamacheq
hilluy takakuy pusaq, puricheq, ranpaq kusikuy kusisqa llanka, puka ruruyay, puqoy
sayay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
kusí kusinchasqa quy, qukuy yana wiku michiq, michipachuq qanqakachaq, qanqa rimaq qanqaykachay waqay, awllakuy allin rikchayniyuq qipa tupasqa tunqurí sinpi, tuqlla uqiñawi llakikuy, yunyuy kasta, rurakuna llapaq yachasqan, llapaq ríqsisqan achka runa qunqurchakuy, qunquny apay, apaykachay amuqllu kusi pacha, kusi kawsay
wiñaypaq kawsachisqa wiñaypaq kusichiq wiñaypaq kusichiy kamachiq kamachiy qullawan kamachikuq miskilla mikuy maqakurquy aysaqnin, pusaqnin kusikuy, quchukuy kusisqa, kusilla puka chuqlluyay, ruruyay sayaynin, chikan
G
137
Granjear Gravedad Graznido G redoso,a Gritador, a Grupo Grupos Guapear Guarda Guardado,a Guardoso,a
Guarecer Guarecerse Guerrear Guiñada,a Guiñar Gusanera
Gusanientos Gusano
mirachikuy manchana kaynin waqay llanka llanka qapareq qotu, suntur qotu qotu, huñu huña sinqachinakuy waqaychaq waqaychasqa churarikuy, musikoq, waqaychakuy yanaparqoy, pakakuy pakaykurqokuy awqanakuy, maqanakuy qemseq, chimllip qemsiy, chimlliy kuru kuru, kurusqa
kuuryasqa, kurasapa kuruyay
mirachiy, tariy mancharina kaynin waqay taksakuna mitu
qapariq suntu, suqya suntusqakama qapariq, runatukuy waqaychaq waqaychasqa micha, waqachakuq micha, waqaychakuq qurpakuy, kurpakurquy awqanakuy, wañuchinakuy qimchipayakuq qimchiy, siñaschay, chimsiy urukuna, akcha uru, urusapa urusapa urukuna rikuriy
138
H CASTELLANO
Habas Haber Habichuela Hábil
Habilidad Hábilmente Habitación Habitador, a
Habitar Habitual Habituar
Habituarse Habla Hablador, a Hablar Hablillas
Hacedero, a Hacedor, a
Hacendado, a Hacer Hacerse Hacia Hacina Hacinador, a Hacinar
Hacha Halagado, a Halagador, a Halagar Halcón Halda Hálito Hallado, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
qawas kay, kapuy, taripuy tarwi, chuy yuyayniyoq, umayoq, ruwaq, ateq
yuyayniyoq kay, umayoq kay yuyayllawan wasi, tiyana tiyaq, kawsaq tiyay, kawsay yachaymanasqallaña yachaymanach'iy, yachachiy
yachaymanakuy, yachakay rimay, simi rimaq, rimasapa rimay, parlay riimaykuna, simikuna, sipsikaykuna runalla pacha kamaq apu, kamaq, ruraq
kaqeyoq, allpayoq ruray, ruway rurakuy, tukupuy, imanakuy neq, manan karma, arku karmaq, arkoq karmay, arkuy, qotuy ayri, chanpi wayllusqa waylloq walluy, waylluykuy waman meqllay samay tarisqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qawas kay purutu, waynilla yachaq, yuyayniyuq, umayuq yuyay, urna yuyayllawan wasi, chuklla yachaq, kaq, karayaq yachay,yachakuy pasaqlla, sapakutilla yachakachiy, yachakarqachiy yachakay, yachakarquy rimay, rimaynin, rimasqan rimaysapa, chuchilla rimay, rimarquy rímaykuna
runalla pacha kamaq, ruraq, unachaq apu, allpayuq ruray, rurarquy rurakuy, rurarqukuy manan pirwasqa, arkusqa pirwaq, arkuq pirway, arkuy chiqtakuna wayllusqa waylluq waylluy, wayllipay anka millqay samay tarisqa, tarirqusqa
139
Hallar Hallarse Hallazgo Hambre Hambfienlo, a Haragán, a Haraganear Haineio, a Harón, a Hartado a Hartar Hartarse Harto, a
Hasta Hastio Hatero
Hato Haya Hayo Heme aquí Hechicero, a Hacheado, a
Hechizar
Hechizo, a Hecho, a Heder Hediondo Helada Helado, a Helar Helarse Helacho Heliotropo Hembra Hemorragia Hemorroide Hendidura Herhaie 1 l«-tr,,|a-l
taiiy, tarikuy kaypi kay, chaypi kay, chaqaypi kay
ñawin yarqay, yarqachikuy
yarqasqa qellaykachaq qellaykachay suysuna sanpa qella saksasqa saksachry saksapuy, saksay, amry saksasqa, achka, llasaq
kama, chaykama amiy micheq michina, hipiña willka kuka, akullina, pikchu kaymi kain layqa, umu waqankiyoq layqasqa, kawchusqa, chayachisqa
layqay, umuy, umuchiy, chaychiy kawchuy qollpay turesqa, ruwasqa asnay asnaq qasa qasasqa qasay qasarpuy raki raki rawaymanaq china usputay, Ilawar onqoy uqotí onqoy raqta waylla atipa, rhftkffl
tai ty, tamquy
kay, chaypi kay, tariquy
ñawincha
yarqay yarqasqa
qilla qillakuy ahicha, ahichakuq, suysuna
qilla, mana ruray munaq saksachisqa, saksasqa
saksachry saksay, saksakuy
saksasqa, chaniykusqa, chanin upyasqa, achka, nanaq kama pas millay, millakuy, amiy mrchiq
alus sacha kuka, akuna kaypin kachkaní layqa, chuyaq, musyaq layqasqa, hanpisqa
layqay, chuqay, ruray,
musyay qullpay
rurasqa asnay asnaq qasa chinsqa, qasasqa qasay, chiny qasarquy rakiraki rurahas china Ilawar unquy, Ilawar wischií|f
almuranas raqra, raqrasqa wallu a|ip-> r i^kra
140
Heredar
Heredero, a Herejías Hermafrodita Hertnanable
Hermana Hermano Hermoseador, a
Hermosear Hermosearse Hermoso, a Hermosura Herrumbre Hidrofobia Hedrófobo, a Hedropasia Hiél Hielo Hígado
Hija Hijo Hincapié Hincarse
Hinchazón Hipocresía Hipócrita Hispánico, a Hocicado, a
Hocicar Hogar Holgado, a Holgarse Holgazán Hollejo Hombro Homenaje Homicida Homogéneo, a Honestidad Honra Honrado, a
wañoqpa ranlin yaykuy wañoqpa rantm yaykuy nmay inaqlla
masichanalla
ñaña,pana
wawqe sumaqyacheq sumaqyaq, munayacheq sumaqkakuy sumaq sumaq kay aka kipa allqo onqoy
allqo onqoyrayoq punkillikuy onqoy hayaqmn chullunku kukuptin ususi, wawa, warmi wawa churi wawa, qhari wawa rímasqapi takyapakuy qonqorikuy, punkiy, punkipuy
punki ¡skay sonqo kay
iskay sonqo, pallqa sonqo chapitun, llaqtayoq oqsisqa oqsiy wasi waya kusinkuy, pukllarikuy qella qara nkra yupaychay runa wañucheq chay kaqlla sumaq kawsayniyoq kay yupay, allin suli yupaynryoq, yupaychasqa
wañuqpa ranlin yaykuy wañuqpa rantin yaykuy rimay, panta rimay maqlla masanchanalla, masancharqa ñaña wawqi sumaq/achikuq sumaqyachiq sumaqyakuy sumaq, sumaqcha, kusacha sumaq kay aka kipa unquy unquyniyuq punkillikuy unquy hayaqmn
qasa qapsan, qipchan churi chun wawa, qan wawa tapyapakuy,sarupakuy punkikuy, punkipakuy, qunquray
punki, punkisqa llullakuy tuku Hulla tukuq chapitun, chapicha uqsisqa, huntisqa ustiy, huntry
wasi, chuklla waya kusirikuy, pukllarikuy qilla, puríkuq qaran, qara rikra yupaychay runa wañuchiq chay kaqlla, chay rikchaqlla allichakuy, pmqakuy allí suti, kuyay yupaychasqa
141
Honrar Hora Horca Horcón Hormiga Hormiguear Hospedador, a Hospedar Hospedarse Hoapederia
Hospital
Hostigar Hostil Hozadura Hozar Huelga Huella Huérfano, a Huero Huerta Huesa Hueso Huesudo, a Huéspad Huevero, a Huevo Huir
Humanado, a Humanarse Humanidad Humano Hurtable Hurtadillas
Hurtado, a Hurtador, a Hurtar
Hurtarse Hurto
yupaychay pacha warkuna, arawa tusa kuki, sisi, añallu, chakoq seqsiy, susunkay qorpachaq qorpachay qorpachakuy qorpa wasi, tanpu
onqoqkunapa wasin, hanpikunapaq wasi churanakuy churanakoq ríksisqa uksry samay, qasiy yupi wakcha, willullu lloqllu runtu muya aya wasi tullu rullusapa, tuliu qorpa, qorpa kachakuy runtu qoñoq runtu ayqey, ayqekuy runa tukoq runarukuy runa kay runa suwaríkunalla pakallapi
suwasqa suwa, suwaq, suwakoq suway, suwakuy
suwanakuy suway
yupaychay, kuyay pacha warkuna kallapa sisi chakuq, kuki, anallu sisiy, siqsiy, susunkay samachiq, qurpachiq samaykachiy, qurpachay samakuy, qurpakuy qurpakuna wasi, samakuna wasi unquqkunapa wasi, hanpikunapaq wasi amichiy, piñachiy awqa untisqa, ustisqa untiy, ustíy samay, samariy, qasikay yupi wakcha, mana mamayuq luqlu runtu, purqu runtu muya aya wasi tullu tullusapa samapaky, qurpakuq runtu quñuq runtu qispikuy, qispi, Itupfjy, ayqry runa tukusqa runayay, runatukuy runa kay runa suwapaslla pakapalla, mana pipas rikusqallan suwasqa suwa, suwakuq suway, suwakuy, suwakurquy suwanakuy, suwanakurquy suway, suwasqa
142
Husmeador, a
Husmear Huso
mulkipakoq
mutkipakuy, asnachikuy, musmiy puchka
muskiq, muskrykachaq, yachaymunaq muskiykachay, musmusyay puchka, puchka tullu
143
fcK5mU«Nü
Hábito Hacendera Hacendoso, a Harina Harinoso, a Hartazgo Hebra Hebroso, a Henchido,a Henchir Hendible Herboso, a Herida Herido, a Herir Herirse Hermanos, as Hervidero,a Hervir Hierbatero, a Hierro Hilacha Hilo Hincar Hipar Hirviente Hisopeado, a Hisopear Hocico Hocicudo,a Hollado, a Hollar Honda Hondazo, a Hondón Hondonada Hongo Hopo H^rad^bln
(Palabras glotal izadas)
p'acha mink'a llank'aq hak'u hak'u wank'arayay, t'ini t'ini qaytu hank'usapa hunfasqa, Ilinp'asqa, hunt'achisqa hunt'achiy, Hinp'achiy ch'eqtana q'achu q'achu k'iri k'inchasqa k'irichay k'irichakuy t'ira, wis'pa t'inpoq t'inpuy maych'a qellay fisay willmaila qaytu furpoy hik'iy fínpoq ch'allasqa ch'allay ch'utu ch'utusapa t'ustusqa t'ustuy warak'a warak'ay p'ukru wayqo k'allanpa t'anpa chupa hu<k'nn
OütCttüAKfACÜCttO CHANKA
pacha minka rurakuq, waqaychakuq kuta, aku, machka machkasapa chaninmikusqa huk tipi ankusapa huntasqa, punkisqa huntachiy, winay raqrachinalla qurasapa, qura qura kiri, kirisqa kirisqa tuksiy, kirichay kirichakurquy, kirichakuy awa nasiq puqpuqyaq tinpuy, tinpurquy qurakunaqwan hanpiq qillay nañu kuchka qaytu, watu, kuchka tuksiy, tupqiy, tipay hikchu tinpuq chaqchusqa maqchjy, chaqchuy chuñun chutusapa sarusqa, sarurqusqa sarutay, sarutakurquy waraka warakay, warakarquy pukru, pukutu wayqu unqu tanpa chupa •rrhkuq, uchk'i niraq
144
Horripilarse
Honor Horroroso, a Hoyo Hoyoso, a Hueco Hulla Humeante Humear Humedad Humedecer Húmedo, a Humildad Humillar Humillarse Humo Huracán Huraño, a Hurgón, a
ch'uskullikuy
qaqchay q'aqchakoq p"ukru p'ukru p'ukru t'oqo, hutk'u, ch'usaq k'illinsa q'osñeq q'osñey hocfo hoq'ochay hoq'o k'umuykoq k'umuchikuy k'umuykukuy q'osñe fuyur wayra filia t'oqpina
katkatatarquy aychapas ras nirquy mancharirqachisqa mancharíchikuq uchku, pukru uchku uchku tuqu, uchku killinsa qusñiq qusñiy, wapsiy muyusqa huquchiy muyusqa kumuykuq ullpuykachach'ry uilpuykuy, kumuykukuy qusñi, wapsi sinchi wayra runamantapakakuq
nina astina
145 146
I CASTELLANO
Idear Idéntico, a
Idioma Ignorante Ignorar Ignoto, a
Igual Igualado, a Igualador, a Igualar Igualarse
Igualmente Ilegitimo, a Ileso Ilícito, a lliterado, a Ilustrar Imaginar Imborrable
Imitable Imitado,a Imitador, a Imitar Impaciente Imparcial Impasible Impávido, a
Impecable Impedido, a Impeler Impenetrable Impenitente
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabas simples)
yuyaykuy,yuyay kaqlla, paqtalla, kuskalla
simt, rimay mana yachaq mana yachay mana yachasqa
kuska kuskachasqa kuskachaq kuskachay kusakchakuy
hinallataq churípakusqa, waqapakusqa mana imararqosqa mana rurana mana yachaq yachachiy yuyaykuy mana pichakoq, mana kunqay
kasqan ruranalla kasqan, rurasqa kasqan ruraq, yacha phuku kasqanta ruray, yachapayay mana muchukoq mana sayapakoq mana ñakareq mana manchaq
manapuni huchallikoq mana ruray ateq tanqay mana yaykuy atina huchapl qaqachayasqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
yuyay kaqlla, sutií/a ríkchakuq, chaynalla rimay, simi mana yachaq, mana riqsiq mana yachay, mana uyarry mana yachasqa, mana riqsisqa kuska, chaynalla, hinalla kusakchasqa kusakchaq kuskachay, kuskacharquy kusakchakuy, kuskachakurquy hinallataq, chaynallataq churípakusqa, waqapakusqa mana imanarqusqa mana rurana, mana allinkaq mana yachaq yachakuy, yachakurquy ríkchakapuy, ríkchakuy mana pichakuq, mana chinkaq qatichinalla qatichisqa qatichiq, yachapayay qatichiy, yachapayay mana muchukuq mana piman sayaq mana muchuq mana manchaq, mana mancharikuq manapuni nuchallikuq mana ima ruray atiq tanqay, tenqarquy, tanoañy mana yaykuy atina huchapi qapacbayasqa
CASTELLANO
Habichuela Harapo Haraposo, a Harto, a Hender Heñida, ra Heñir Hijos, as HiiabJe Hilador, ra Hilar Hinchar Hoja Hojoso, a Hoüm Hombre Hombrear
Hombruno, a Hondo, a Hundirse
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qholla purutu thanta thanta p'acha askha phatachiy, khallay qhaqoq qhaqoy qhoMu wawa phuchkanalla phuchkaq phuchkay phukuy raphi raphisapa qhechmcha qhari qhanykacnay
qharíncha ukhu ihum
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
purutu, waynilla
latapa, ilikisqa latapa pacha achka raqarchiy, raqrarqachiy qaquq, chapuq qaquy, qaqurquy, chapuy akapa wawakuna puchkapaslfa puchkaq, puchkapakuq puchkay, puchkarquy pukuy, pukurquy rapi, rapra rapisapa
qitya qari, qari runa qarikachay, runakachay, runayay qari nina uku tiyarquy, luñirquy
147
Impensadamente Imperceptible
Imperdible
Imperecedero, a
Impetrar Implacable Implorar Imponer Importar
Importa Importunar Importuno, a Imposible
Impostor, a Impotente Imprecar Impresionado, a Impresionarse Impropio, a Improvisadamente
Impúdico, a
Impugnar Impune
Imputar Inacabable
inadmisible Inamovible Inapetente
Inaudito, a Incapás
Incesto Incestuoso, a Incierto, a
Incipiente Incisión
qonqaylla aqosayay
mana chinkaq mana tukukoq
mañay, mañakuy mana uyakoq, rumi sonqo mañay, mañarikuy kamachiy chaniyoq kay imán qokuwan
kuchichry kuchucheq mana ruray atikoq
lunpaq, Hulla mana yumaq, qomi, urwa ñakay manchapakusqa manchapakuy hukpa qonqaylla
qanra kutipakuy mana muchuchisqa
huchachay mana tukukoq
mana chaskma mana kuyuchma mana yarqachikoq mana uyarisqa mana ateq, sanpa
ayllu pura huchallikuy, mirqoy ayllu pura huchallikoq, mirqoq mana ctieqan yachasqa
qallareq kuchusqa
mana yuyasqa manarikuriq, mana ñawinchayay
manachinkalla mana tukuy, mana puchukaq mañay, mañapayay
mana uyakuq, rumi sunqu mañay, wiqiwan mañay
kamachiy, yachachiy chaniyuq kay imataq qukuwan
piñachiy, amuylay piñachikuq
manapuni rurana, man atipana qasimanta tunpakuq, Hulla mana atiq ñakay, munay mancharisqa manchakurquy mana kaqnin, runap qunqaymanta, mana yuyasqata qanra, mana pinqakuq
kutipakuy, kaqlla kutipay mana muchuchisqa, qunqasqa huchachay, tunpay mana tukuq, mana puchukaq mana chaskina
mana kuyuq, mana kuyuriq mana yarqayniyuq mana uyarisqa mana atiq, mana yuyayniyuq ayllupura huchallikuy qarqarya, qasa runtu mana yachasqa, mana riqsisqa qallariq kuclu, ya, krhasqa
148
Incitar lt,rl!i« 'no;'-i'
Incuumto a
Incognocible Incólume Incómodo, a Incomparable Incompetente Incompleto,a Incomponible
Incomprensible Inconsciente
Inconscientemnete
Inconsiderado, a Inconsolable Inconsolablemente
Inconstantemente Incontable Incontinenti
Incorporado, a Incorporar
Incorporarse Incorregible wanakuq
Incorruptible Incorrupto, a Increado, a kamasqa
Incrédulo, a Increíble Incremento Incruento Incubación Inculcar
hataiichiy, siiinta qoy '•',11, IV
'¡•'iiaii/ mana riqsisqa
mana reqsry atina mana chankasqa mana yachakuna mana tupachiyniyoq mana kaman, mana chaypaq mana tukusqa mana allichana, mana allichay atina
mana hamutana, mana taripay mana hamutaq, mana yuyaykoqrnana
mana hamutakuspa, mana yuyaykukuspa qunqaymanta
mana hamutakoq, mana yuyaykoq llaki manasqa, llakeq intusqan llaki manaylla waqllispa, waqlli sonqo
mana takyasqa mana yupay atiy kasqan pacha, chaylla, tirylla
huñusqa
huñuy huñukyu mana wanaq, timma
mana ismoq, mana waqlleq mana chankasqa sapan kaynryoq kaq,
mana peqpa kamasqa mananiyñiyoq, mana iñeq
mana iñina
miray mana yawarchasqa
oqllay willapayay, kunapayay
yachachiy rurachiy
winay, «vinarquy trillan,- '¡nlliiykuy mana riqsisqa, pakakuq mana nqsichikuq mana riqsry atina atlinlla mana yachana wasi
mana tinkuchina mana chaypaq mana puchukasqa mana allchana, mana allichay atina mana taripay yachastin
mana yachastin, mana yachaspa
mana nqsistin mana manasqa mana chikanlnconstanle mana rakyaq, rskay sunqu mana takyayniyuq mana yupana, aqutawtlaña chaylla, kunanpuní, kunan pacha, kunallan taqrukusqa huñusqa
taqrurqachiy, tiyarqachiy taqrukuy, tiyakuy mana wanaq, mana
mana ismuq, mana puyuq mana rataykusqa manarurasqa, mana
mana iñiq, mana iñiq munaq
mana iñina miray
mana yawarchasqa uqllay, uqllarquy yachachipayay, kutm kubn nipayay
149
Inculpado, a Inculpar Incurable
Incurrir
Indagado,a
Indagadora Indagar Indecible
Indeleble
Indeciso,a Indeliberado Indemnizable
Indeminizado Indemnizar
Independizarse Indicar Indígena Indigno, a
Indigente
India Indio Indisponer
Indisposición
Indispuesto, a
Indiviso, a Indocto, a Indolente
Indomable Indómito, a Indubitable Inducidor, a Inducir
mana huchachay huchachay mana alliyaq
huchallikuy,
urmay huchaman chayay tapuykachasqa, tapupayasqa,
maskapayasqa tapuykachaqoy, maskapayakoq tapuykachay, tapupayay
mana rimana
mana pichakoq, mana chinkareq
tukeq
mana yuyaypi, manan yuyaywan kitichupunalla, qopunalla
kutchipusqa, qopusqa kutichipuy, qopuy
sapaychakapuy reqsichiy, rikuchiy llaqtayoq mana kaman
wakcha qoya inka, runa
cheqnipachiy mana allinkay
cheqnipachisqa
mana rakisqa mana yachaq mana llakikoq
sallqa sasa cheqaq, sullull tanqaq tanqay
mana huchachay
huchachay, tunpay mana alliyaq, mana
allinyariq
huchallikuy, urmay, chayay,
siqaskuy
tapuykachasqa
tapuykachaq, tapupayakuq tapuykachay, tapupakuy
mana nmana
mana pichakuq, mana
chinkariq
mana ima ruray atipaq
manan yuyaywan rurasqa kutichipunalla, sayachipunalla, qupunalla kutichisqa, sayachipusqa kutichupuy, sayachipuy, qupuy sapaqchakurquy rikuchiy, yachachry llaqtayuq mana ima riqsiq
wakcha mañapakuq warmicha, quila runa, runacha manallinpi churay
mana allin kay
piñapayachisqa, chiqnipayanakusqa mana rakisqa mana yachaq mana llakikuq, mana nanachikuq, mana ¡mapas qukuq mana mansay atipana mana mansasqa chiqap kallpanchaq kallpanchay
150
Indulgente Indultar Inequívoco, a
Inercia
Inesperadamente
Inesperado, a
Inevitable
Inexahusto, a nexBlente
Inexorable Inextinguible
Infacundo, a Infalible
Infamador, a
Infamar
Infante Infanticida Infatigable Infectar Infectivo, a Inferir Infiernillo
Infierno
Infinito, a Inflamable
Inflamarse Influir
nfluyente Informado, a Informar Informarse Infortunado, a Infrangibie
Infringido, a Infringir Infructífero
Ingenioso, a Ingénito, a Ingente Ingenuamente Ingenuo,a
allin sonqo
paupachav mana pantana
qelia kay, qellarayay
qunqaylla
mana suyasqa
mana ayqina
mana pisiyaq, mana tukukoq mana kawsaq, mana kayniyoq mana uyñikoq
mana tukukoq mana rimayniyoq
mana pantaq tisunraq
tisunray
wawa
wawa wañucheq mana pisipaq ratachiy asnay hurqoy supay
supay wasi mana qallariyniyoq rawrachiy rawrariy, rawrarqoy, punkiy
rimapuy, walikoq
rimapoq, vvaleq willasqa
willay willachikuy, tapukuy mana samiyoq mana pakikoq sarunchasqa
sarunchay mana ruroq, mana miraq amutaq, sonqoyoq, yachaysapa mana churryasqa hatu hatun sonqowan, sonqolla sonqoyoq
alli sunquyuqlla panpacharquy
mana mía yachay atiq qillanayay, samarquy
mana suyasqa, mana yuyasqa
mana suyasqa mana chaynapuní mana pisiyaq, mana tukuq
mana kawsaq, mana kaq mana uyankuq, upa tukuq mana wañuq, mana tukuq
asila nmaq mana pantaq, chiqallan
wasan rimaq
wasan nmay, ukap huchan willakuy wawa, warma, llawi
wawa wanuchiq mana pisipaq ratarqachiy, piqarqachiy
ratakuq hurquy suapy uchku, supay wayqu
supay wasi mana qallariyniyuq rawarachiy, kunyachiy
raivray, rawrarquy taqrukuy, ruray allin rimapuqnin
willasqa willay willachay, tapuy, tapupayay mana kusikuyniyuq mana pakikuq mana kasusqa mana kasukuy, sarutakuy
mana mruq yachaysapa mana churiyasqa haut hatun sunqumanta chiqaplla nmaq, kaqlla
151
Ingrato, a
Inhabitable Inhospitalario, a Injusto, a Inmaculado, a Inmarsecible Inmemorial
Inmediato, a Inmediatamente
Inmenso, a Inmensurable
Inmergido, a Inmergir Inmigrante
Inmigrar Inmoble Inmoral Inmortal Inmutable Innominado, a
Inobediente
Inocente Inodoro, a Inofensivo, a Inolvidable
Inopia Inquietador, a Inquietar Inquilino, a Inquina Inquirido, a Inquirir
Insaciable Insanable
mana reqsikoq
mana yachakna, mana tiyay atina qorpayaq mana chanin, runa waqacheq mana huchapi llayaq ñawpa, ñawpallaña
kay kay, kaylla tuytuylla, kasqanpacha
mana tupuyoq mana tupuy atina
challpusqa challpuy llaqatachakoq
llaqatachakuy mana kuyoq mana allin mana wañoq kaqlla kaq mana sutiyoq
mana uyakoq
mana huchayoq mana astaq mana hapikoq, mana kanikoq mana qonqana
muchuy, wakcha kay takureq, kuchicheq takuriy, takurichiy, kuchichiy wasi runa cheqnipakuy tapuykachasqa tapuykachay
mana saksaq ruana alliyaq, mana alliyay ateq
mana riqsikuq, mana chaskisqanta yuyaq mana yachanapaqinachu mana wasinpi mana allin ruraq mana huchapi unanchasqa mana qawiq, mana chakiq una unay, mana yuyay atinada ichpalla, kaylla, waklla chaypachalla, kunanpuní, kunanpacha, ukllaña mana tupuyuq mana tupuy atina, mana tupuna challpsqa challpuy, satry, kachaykuy ripuq, huk llaqatan ripuy, huk llaqtapiña yachakuy huk llaqtaman ripuy mana kuyuriy, takyasqa qanra, mana allí mana wañuq mana hukmanyaq mana sutiyuq, mana sutichasqa mana kasukuq, mana yupaychakuq mana huchayuq mana astaq mana piñachiq mana qunqana, mana qunqay atina wakcha, mana imayuq urna quñichiq urna quñichiy wasiyuq, yachaq mana kuyay, chiqnikuy tapukachasqa tapuykachay, tapuykachakuy mana saksaq mana aiir/ay atiq
152
Insano, a
Inscribir Inscrito, a Insecto Insencible
Insignia Insipiente Insistir Insolente Insoluole Insolvente Insomnio
instante Instar Instructor, a Instruir Instruirse Insurgente Insurrección Insurreccionarse Intacto, a Integro, a Inteligente
Intención Intentar
Intercalado, a Intercalar Interceder
Interés Intermedio, a Interminable Internar
Internos, as Interpretar Interrogar Interrumpido, a Intervalo
uteq chanaq sutitay qellqay qellqasqa kuru wañunayay, chiri
unancha chinpu mana yachaq hinay kanay hatun sonqo mana chulloq mana kutichipuy ateq allkaq
tuylla qatipayay yachacheq yachachiy yachakuy hatareq, takureq hatariy, takuriy hatarikuy, takurikuy kaqlla, pachalla lliw, llapan, huntasqa, pachallan lliw yuyayniyoq, hamutayniyoq, yachayniyoq yuyay, munay yuyaykuy
chawpichasqa chawpichay rimapuy, mañapuy, mañaykapuy, rimaykapuy wachaynin chawpi chawpi mana tukoq, mana tukupoq yaykuy, haykuy, apay, apamuy
ñuqanchis puralla willay, yachachiy tapuy tatiy, tatipuy unaymanta
mana allinyariy atiq sutita qillqay qellqasqa uru mana musyaq, mana musyakuq chinpu mana yachaq amuylay, muylarquy hatun sunqu mana chulluq mana kutichipuy atiq mana puñuy, mana puñuy atipay ratuchalla qatipayay, nipayay yachachiq, willaq yachachiy, illapayay yachakuy, yachakurquy hatariq hatariy, takuriy hatarikuy, takurikuy hinalla, kaqlla, chaynalla manan ima illaq yachaq, umayuq
yuyay, munay yuyay, munay, munarquy, riy chawpichasqa chawpichay mañapuy, rimaykapuy
qullqi rimaynin chawpi, chawpipi kaq mana tukuq, mana tukupuq apaykuy, yaykuchiy, yaykachiy ñuqanchik kunallapi willay, yachachiy tapuy, tapupayay harkay, harkarquy unaymanta
153
Intervenir Intimar Intimidar Intimidarse Intratable Introducir Inundación Inútil Inútilmante Invadir Invasor, a Inverosímil Invertido, a Invierno Inviolado, a Invitado, a Invitar Involuntario, a
Irse
Irracional Irradiar
allichanachiy, allichachiy qatiriy manchachiy, Ilakllachiy manchakuy, llakllay sallqa runa yaykuchiy, pusaykuy, pusaykamuy lloqlla yanqa, allqo yanqa paq, yanqalla awqay intuy, awqay haykuy awqay intoq, awqay kaykoq mana cheqaq chaqosqa chiri mit'a, qasa mita mana chankasqa waqyasqa, munaq waqyay, hayqariy mana yuyaypi rurasqa, mana munasqa ripuy, qatirikuy, pasapuy
uywa, mana yuyayniyoq chipchiy, lliplliy
allichay yachachiy, willay manchachiy manchakuy, manchakurquy mana rimapayan runa yaykuchiy, pusaykuy lluqlla, yaku hunta laqla yanqapas yanqa yaykuy, yaykurquy yaykuq llulla, llullaskuy tikrasqa para mita mana ratasqa munaq qayay, qayarquy mana munasqa, mana sunqumanata lluqsiq ripuy, ripurquy, kutikuy, qatinakuy, qatinakurquy mana yuyayniyuq, uywa kanchariy
154
CASTELLANO
Idiota
Iluminado, a Iluminiar Ilustrado, a Imagen Impar Impedir Improperar Incitador, ra Inclinado, a Inclinar Inclinarse Incomunicado, a
Incomunicar Incontinente Inordio Increpador, ra Increpar
Individualizar Inefable Inepto, a Inescrutable Inferior Infernáculo infiel Infiltrado, a Infartarse Inflexible
Ingerido, a Ingerir Ingerirse Ingina Inhabitado, a Inherente Inhumanación
QUECHUA CUSCO COLLAO
{Palabras glotalizadas)
t'anra
k'anchachisqa k'anchachiy yachaq hamawt'a rikch'ay ch'ulla hark'ay k'amiy rayk'uy t'iksusqa t'iksuchiy k'umukuy sapan wisq'asqa
wisq'ay map'a sonqo q'eliti k'araq simi ka'raqta rimay, k'utuy
sut'inchay, llupt'uray t'ituylla simi sanp'a t'ituylla sullk'a p'itachiy ch'unchu ch'ullmisqa ch'ullmiy mana q'ewikoq
t'inkisqa t'inkiy sat'ikuy, sat'ipakuy k'akiy ch'inñeq k'askasqa p'anpay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
mana yachaq, mana ima yachaq kanchari'sqa akchiy, kanchariy yachaq rikchaynin chulla, chullalla, muru, mana harkay, michakuy, qarquy kamiy, kamirquy yachachiq, rurachiq tiksusqa, wiksurqusqa kumuchiy kumukuy kumukukuy rakisqa, sapaychasqa, mana rimapayana rakiy, sapaychay mapa sunqu chupu, antuchupu qaqchaq, qaqchakuq nanaypaq qaqchay nanaypaq anyay sutinchay, suntincharquy tituylla simi mana ima yachay mana yachay atina urayninpi, ukunpi rayula chunchu, muru suysusqa suysukuy mana qiwikuq, mana pakarakuq tinkisqa hukllaway, tinkiy, minichay upllawakuy, taqrukuy kakichu mana rurayuq, chunñiq laqasqa ratasqa panpay, panparquy
155 156
CASTELLANO
Idiota
Impúber Incapaz
Incendiado, a Incendiar Incendiario, a Incinerado, a Incinerar Inclemente Incomodar Incongelable
Indignado, a Indignar Indignarse Infamar Inflar Ingle Inhalar Inhumano, a
Inmaduro, a Inmundicia Inquinar Insensato, a Inspector, ra Interior Inventor, ra Investigador, a Investigar Invisible
Iracundo, a Iracible Irritado, a Irritar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
phoqes
thaski thultu
ruphachisqa ruphachiy ruphacheq uchphayachisqa uchphayay mana khuyapayaq phiñachiy mana khutuyaq
phiñasqa phiñachiy phiñakuy qhellichay thanayachiy, phukurqoy phaka mutkhiy mana khuyaq
qholla qhellekay qhellechay phoqes qhawaq ukhu rikhuricheq maskhaq, maskhaykachaq maskhay, maskhaykachay mana rikhureq
phiña sonqo phiñakoq phiñachisqa phiñachiy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
mana yachaq, mana ima yachaq warmaraq mana atiq, mana yuyayniyuq rupachisqa, kañasqa rupachiy, kañay, kañarquy rupachiq, kañaq, kañakuq uspayachisqa, kañasqa uchpayachiy, rupachiy mana llakipayakuq piñachiy, piyarqachiy mana ritichakuq, mana ritichakuy piñasqa piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy hukpa huchanillakuy pukurkuq, punkiqachiy paka samay, millpuy mana kuyakuq, mana llakipayakuq llullu qanra, qacha, qachachasqa qachachay, ratarqachiy puqis qawapayaq uku, uray rikurichiq maskaq, maskakachaq maskay, maskakachay mana qawana, mana rikuy atina piña sunqu piñakuq, piñaykachakuq piñachisqa piñachiy, piñarqachiy
Injuriado, a Injuriar Inmiscuirse Innumerable
Inquieto, a Insípido, a Insolado,a Insolar Insultador, ra Insultar Intangible
Interpoladamente Interpolado, a Intestino Intimo, a Inverecundo, a Iris Izquierdo, a
q'esachasqa q'esachay ch'aqrukuy allpa t'iyu, aqo t'iyu
t'ukiy q'ayma, ch'uma, ch'apaq
q'ochachisqa q'ochachiy k'ameq k'amiy mana ch'ankana
mit'an, mit'an mit'an
mit'an mit'ay ch'unchulli huk'eq mana p'enqakoq k'uychi lloq'e
kamisqa
kamiy taqrukuy mana nanaq, may nanaqcha, aqu hinallaña mana susiquyuq
qanya, qatqi rupayman churasqa rupayman churay
kamiq kamiy, kamirquy mana rataykuna, mana llapchaykuna chawpi chawpi
chawpichasqa chunchull, wiksap, ukun
uku mana pinqakuq chirapa ichuq, Iluqi
157
J
CASTELLANO
Jalar Jarana Jardin Jardinero, a Jefe Jinglar Jisca Jocoso,a Joven Jovial Jugón Juez Jugador, ra
Juego Jugar
Jugo Juguete Juguetear Juguetón, a Juicio Juicioso, a Jumenta Jumento Junta Juntamente
Juntar Juntarse Junto, a Justicia Justipreciable Justipreciador, ra Justipreciar Justo, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
chutay, aysay machay, oqyay muya muya kamayoq willka, uma, kamachikoq wayllukun soqos soqos qellma warma, sipas somaq sonqo kutun, almilla patachaq, apu pukllaq, chunchay kamayoq
chanin pukllay, chanin chunkay pukllay
hilli, illi pukllana, achacha pukllaykachay, walalay pukllaykachay, walaykachay yuyay yuyayniyoq china asnu orqo asnu tantanakuy, huñunakuy tanta tantalla, huñu huñulla, waki wakilla tantay, huñuy, hukllay huñunakuy, tantanakuy kuska, pura, waki kuskachay chanin chanan chaninchaq chaninchay chanin
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
chutay, chutarquy, aysarquy upyay, sinkay wayta pata wayta qawaq kamachiq wayllunchay suqus suqus kusi sunqu, chuchila warmalla, sipas sumaq sunqulla kamisa patachaq, apu chunkaq, pukllaq, chunkakuq pukllay, allin pukllay chunkay, chunkakuy, pukllay yakun, wiqin pukllana, pukllakuna pukllaykachay pukllaysiki yuyay yuyayniyuq china asnu urqu asnu huñunakuy kuskalla
huñuy huñurquy huñunakuy, tawqanakuy pura, hichpalla, kuskalla kuskachay chaninchanalla, tasanalla chaninchaq, tasapakuq chaninchay allin, chanin
158
Juventud Juzgado, a Juzgar
warma kay pacha patachana wasi patachay
warma pacha, sipas pacha patachana wasi patachay
159 160
CASTELLANO
Jamelgo Giba Gibado, a Judía
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
thala moqho moqho wasa qhollu purutu
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qiyu uywa kurku, muqu kurku wasa, muqu llullu purutu
5
CASTELLANO
Jadear Jaleada, ra Jalear Jalearse
Jarra Jarro Jeta Jetudo, a Jilguero Jornada Jornalero, a Juglar Junco
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
sayk'uy t'aqllaq t'aqllay q'ewikachakuy
wirk'i, wich'i p'uyñu wirp'a ch'utu, wirp'asapa ch'ayña huk p'unchaw purina llank'aq, Ilank'apakoq k'usillu tusoq t'utura, q'oqo
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
saykuy, samaqyay
taqllaq maki taqllay, taqllakuy qiwikachakuy wiqki, wichi
wisikuq wirpa wirpasapa pisqu huk punchaw purina llankaq, llankapakuq asichikuq tutura
161
L CASTELLANO
Labio Labor Laborable Laborante Laborioso, a Labrada Labrador, a Lacertoso, a Lactar Ladeado, a Ladear Lado Ladrador, a Ladrar Ladrear Ladrón, a Ladroncillo Ladronear Lagartija Lago Lagrimoso, a Lamentable Lamentar
Lamer Lamerse Lampa Lamparones Lana Lancear
Langosta Lanudo, a Lanzar Largar Largo, a Laringe Laringitis
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
sipri, simi ruray ruranalla ruraq rurakoq, makiyoq yapusqa, chaqmasqa yapoq, chaqmaq, takllaq kallpasapa ñuñuy waqllisqa waqlliy chiru anyanakoq, waqwaq, hapllaq anyanakuy, waqway, hallpay waqwaykachay suwa uña suwa, makiyoq suwaykachakuy qaraywa qocha sukyasqa waqanapaq waqay, waqaykuy
llaqway llaqwakuy qorana, lanpa ukuka onqoy, qeriri millma, millwa chukiy tinti millmasapa choqay, qarqoy kachariy, kacharipuy suni, hatun tonqor tonqor, onqoy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
wirpa, simi llankay, ruray ruranalla, llankanalla llankaq llankakuq chaqmasqa llankaq, ruraq, qallmaq kallpasapa ñuñuy wiksusqa kinray, kinraypay hichpa, kuska, waqta anyaq, anyakachaq anyay, anyarquy anyaykachay uswa, suwakuq, waykakuq malta suwa suwaykachakuy qaraywa, sukullukuy qucha wiqi ñawi waqanapaq hina waqaykachay, waqaykachakuy llaqway, llunkuy llaqwakuy, llaqwakurquy rawka, lanpa sarna, paspa millma, millwa tuksiy, rihunay akarway millmasapa chuqay, wikapay, wischuy kachariy, wayaykachiy suytu, suni, hatun tunquri tunquri unquy
162
Lascivia Lascivo, a
Lastimar Lastimoso, a Latente Látigo Latiguear Lasco Lazarillo Lazo Leal Lecho Lechuza Legua Lejano Lentitud Letargo Levantador, a Levantamiento Levantar Levantarse
Liado, a Liar Libar Libertad Libertado, a Libertador, a Libertar Librado, a Librarse Libre
Licencia Licenciar Licito, a Licor Licuable Licuar Lidiar Ligado Ligar
wachuy hucha, sallay wachoq sonqo, sallaq, warmi ñukikachaq llakichiy llakinapaq pakasqa kaq sikwana sikway waya ñawsa ranpaq wachka sullull runa, cheqaq runa puñuna paqpaka, tuku tupu karu allillamanta wañurayay hatareq, hoqareq hatariy hoqariy, sayachiy hatariy, hatarikuy, sayariy
llukusqa, wankusqa llukuy, wankuy, watay upiy munayniyoq kay qespichisqa qespicheq qespichiy qespisqa qespikuy munayniyoq
huñikuy kachariy, qarqoy ruranapaqkaman oqyana unuyachinalla unuyachiy maqanakuy watasqa watay
millay hucha, wachu hucha sonqo, wachuq, qanra runa, qacha kirichay, llakichikuy llakipayanapaq pakasqa kaq, pakasqa waska, asuti waqtay, asutiy, asutirquy waya ñawsap pusaqnin waska kuyakuq puñuna chusiq, tuku ñankunap tupun karu, sasa purina allillamanta, una unay puñuy, kawsa huqariq, sayachiq hatariy huqariy, hatarichiy, sayachiy hatariy, hatarikuy, sayariy, sayarikuy wankusqa, watasqa watay, chaqnay, maytuy suquy, suqurquy munayniyuq kay qispichisqa qispichiq qispichiy lluptikusqa, qispikusqa lluptikuy, qispikuy munayninpi kay, munayniyuq kachariy, anirquy kachaykikuy, qarqurquy rurana, rurana kaq upyana yakuchinalla yakuyachiy, yakuyarqachiy maqanakuy, takanakuy watasqa, chaqnasqa watay, watarquy
163
Ligeramente Ligero, a Limite Limpiador, a Limpiar Limpio, a Lindo, a Líquido Lóbrego, a Loco, a Locuaz Logrado, a Lograr Loma Lomo Lomudo, a Longevo, a Loro Los, as Losa Lozano, a Lúcido, a Luciérnaga Lucifer Lucio, a Lucir Lucro Luchar
Lujuria Lujurioso, a Lumbre Luminoso, a Luna Lunar Lunático, a Lustro Llama Llamada Llamado, a
wayralla wayra hina, mana llasaq qorpa, qayllan pichaq pichay pichasqa ima sumaq, chika sumaq unu unu tutay tutay, raqrayay uteq rimaysapa taripasqa taripay pata wasa wasasapa soqsoq uritu kuna llapsa rumi llanllaq lliplleq pinchi kuru supay sitoq lliplliy miray maqanakuy, atipanakuy
wachuy hucha wachoq nina, sansa lliplleq, chipcheq killa ana unqoyniyoq pichqa wata rawray, nina qallu, llama waqyay waqyasqa
utqaylla
wayra hina, tuki tukuynin pichaq pichay chuyay chuyay ancha sumaq, sumaqcha yaku yaku tutay tutay, tutapayaq yuyaynin chinkasqa, utiq rimaysapa, sinchi rimaq tarisqa tariy, tarirquy pata wasa, wasa aycha wasasapa yuyaq wiqru kuna laqa, lluchka rumi sumaq sacha, sumaq yura kancha, kanchariq nina uru supay, hatun supay llanpu, lluchka akchiy, llipipiy, kanchariy mirachikuy, miraynin maqanakuy, atipanakuy, hapinakuy, takanakuy wachuy hucha wachuqhuchaman qukusqa nina, sansa achikyaq, kanchaq killa ana unquyniyuq pichqa wata rawray, nina, paqu, llama qayay qayasqa
164
CASTELLANO
Labio Laborable Laborante Laborioso, a Labriego, a Lacertoso, a Lacerado, a Lacerar Lacerarse Ladeado, a Ladear Lagaña Lagañoso, a Lamer Lampiño, a Lancha Lanzar Largo Lastimar Lastimarse Latido Látigo Latiguear Latir Lavandera Lavar Lavarse
Lazada Lazo Leña Leñador, a Leñera Lesión Levantador, a Leve Libar Libélula Liendre
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotales)
wirp'a llamk'analla llamk'aq llamk'akoq, k'uchi llamk'aq hank'usapa k'irisqa, qoyoyasqa k'iriy, q'oyayachiy k'irikuy, lluch'ukuy k'achanpasqa k'achanpay ch'oqñe ch'oqñe ñawi llumk'uy q'ara uya wanp'u wikch'uy suyt'u k'irinchay k'irikuy, k'irirqokuy t'ik t'ik nin hasut'i hasut'iy t'ik t'ik niy t'aqsaq t'aqsay moqch'ikuy
sip'u q'echwa llant'a llant'aq llant'a wasi k'iri marq'aq ch'usaqlla ch'unqay chukcha k'utu ch'iya
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
wirpa, simi llamkanalla, ruranalla llamkaq llamkakuq chakra runa kallpasapa kirisqa, quyayachisqa llikipay, llikiparquy takakuy wiksusqa kinray, kinraypay wiqti wiqtisapa, wiqti ñawi llumkuy, llaqway qala uya, saprannaq wanpu wischuy, wikapay, chuqay suytu, suni, hatun kirichay, Ilakichikuy qiyiyakurquy, qillpakurquy sunqup patpatyaynin waska, asuti asutiy, waqtay, asutirquy patpatyay, tik tik niy taqsapakuq taqsay, taqsarquy chumchikuy, aywikuy, muqchikuy kipu waskilla llanta, chiqta llantaq, chiptaq llanta wasi kuchusqa, tuksisqa, kiri huqariq, msayachiq tunpa llasaq, taksa, as aslla suquy, suqurquy kachi kachi chiya
165
Liendroso, a Ligarse Ligero, a Limpio, a Línea Liso Liviano, a
Lodo Lodoso, a Lombriz Longevo, a Losa Lucero Lúcido, a Lucir Ludibrio Lugar Luminoso, a Luto
luz
ch'iyasapa p'atachakuy k'uchi, ch'usaqlla ch'uya seq'e lluchk'a ch'usaqlla
t'uru t'uru t'uru k'uyka ruk'u p'alta rumi ch'aska qoyllur k'anchaq k'anchay p'enqay k'iti k'anchaq yana p'acha k'ancha
chiyasapa huñunakuy, kamachinakuy mana llasaq chuyay chuyay siqi lluchka, llanpu mana llasaq, sapsalla, chusaqlla mitu mitu mitu kuyka yuyaq laqa, lluchka rumi quyllur, chaska quyllur kanchaq, kanchariq akchiy, llipipiy, kanchariy pinqay pacha kanchaq, achikyaq yana pacha kanchay, akchi, achikyay, llipikyay, akchikuq
166
CASTELLANO
Lacinado, a Lacinador, a Lacinar Ladera Lampiño, a Langosta Languidecer Lánguido, a Lavarse Lechón Lechona Lengua Lerdo, a Leve Ligeramente Ligero, a Liviano, a
Luego
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhasusqa qhasoq qhasuy qhata mana sunqhayoq kharwa unphuyay unphu, unphuyasqa uphakuy uña khuchi, khuchicha china khuchi qhallu qhella chhallalla usphaylla usqhaq, chhallalla chhallalla
usqhaylla
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
llikisqa llikiq Ilikiy qata, waqta, kinray qala uya, saprannnaq akarway unpurquy, irqiyay irki, iqu hupakuy, mayllakuy uña kuchi, mallqu kuchi china kuchi qallu qilla tunpa llasaq, taksa, as aslla utqaylla utqaq, mana llasaq, tuki mana llasaq, sapsalla, chusaqlla chaylla, utqaylla
167
Ll
CASTELLANO
Llama Llamada Llamado, a Llamador, a Llamar Llamarada Llano Llanto Llave Llegada
Llevado, a Llevador, a Llevar
Llevarse Llorador, a Llorar Lloriquear Llorón, a Llorosamente Lloroso, a Llovediza Llover Lluvia Lluvioso
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
rawray, ninaqallu, llama waqyay waqyasqa waqyaq, wisa waqyay rawray, kunyay panpa waqay wichqana chayay, chayamuy
apasqa, pusasqa apaq, pusaq pusay, apay, aysay, astay
apakapuy waqaq waqay waqapayay, waqapakuy waqay ch'uru waqay waqaylla, waqakuspa wiqiy ñawi, qollpay weqe para unu paray, paramuy para paray pacha
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
nina, rawray, paqu, llama qayay qayasqa qayaq, qayakuq qayay, qayariy rawray, kunyay panpa waqay wichqana chayamuy, hamuy, chayarquy, chayaykuy apasqa, pusasqa apaq, pusaq, aysaq pusay, pusarquy, apay, saway, aysay, aysarquy, astay, astarquy apakapuy waqaq waqay, waqarquy waqay, anchistin waqay waqaysiki waqapakustin, wiqinpiwan waqasqa, waqapakusqa para yaku, para paray, paramuy, pararquy para para mita
168
CASTELLANO
Llaga
Llagado, a
Llagar
Llenar
Lleno, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
k'iri
k'irisqa
k'irichay
hunt'ay
hunt'a, hunt'asqa, ancha hunt'a
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
kiri, tuksisqa, kuchusqa
kirichasqa
kirichay, kiricharquy
huntay, runkuy, winay
huntay hunta, huntasqa,
ancha huntasqa
169
CASTELLANO
Llovizna
Lloviznar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
iphu
iphuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ipu, ipumuy
ipuy, pararimuy
170
M
CASTELLANO
Macarse Macilento, a Macizado, a
Macizar
Macizo, a Machacadera Machacado, a Machacador, a Machacar
Macho Machorra Machucado, a Machucar
Madera Madre Madrugada Madrugador, a
Madrugar Madurativo
Maduro Maestro, a Magnánimo, a
Magnitud
Maíz Mal Mal aventurado, a
Maldad Maldecido, a Maldecidor, a
Maldecir Maldición Maleficiar Maleficio, a Maléfico, a Malestar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
ismuriy
sukyaq anaqyasqa anaqchay anaq
qollota saqtasqa saqtaq
saqtay orqo mana wachaq, urwa saqtasqa saqtaq kurku mama pacha paqariy tutapaq tutapay poqocheq poqosqa yachachiq sonqoyoq
sayay sara mana allin
mana samiyoq mana allin kay ñakasqa
ñakaq
ñakay ñakay layqay, umuy layqay, umuy layqaq, umoq mana allin kay
QUECHU AYACUCHO CHANKA
ismuriy, ismukuy qillusapa, tullu
anasqa anaqchay
anaq qulluta
chamchasqa chamchakuq chamchay, chamcharquy urqu mana wachaq ñutusqa, ñitisqa ñitiy, hawanman churkuy
kullu, kaspi mama, wachaq pacha achikyay
tuta tuta hatariq tutamanta hatariy puquchiq, puquchikuq puqusqa, chayasqa yachachiq, yachaq allin runa
sayay, paqpa sara m a n a allin llakipayaypaq mana allin
supay runa ñakaq, pinqaq, mana allin rimana ñakay, rimay, pinqay
ñakay layqachiy, layqay, rurachiy
runap makin
layqa mana allin kay
171 172
Mantenerse
Mañana
Mañanita Mañoso, a Maquinalmente Mar Maraña Maravillarse Marca Marcar Marchar Mareado, a
Margen Mariposa Marmella Marqueta Martillar Martillo Más Mente Mentir Mentira Mentiroso, a Merecer Merecidamente Mérito Merma Mermado, a Mermar Merodeador, a Merodear Mes Mestizo, a Mesurable Mesurado, a Mesurarse Metedor, a
kawsakuy
paqarin, tutamanta
tuta tuta yachaysapa, atoq runa mana yuyaykusqa, mana yuyaylla mama qocna arwi utikakay, chiraray chinpu, sanasqa sananpay, chinpuy riy, puriy, puririy machasqa, uqyarisqa
mayu pata, qocha pata pillpintu wallqa wira tika, sira tika takay takana aswan, astawan uma, yuyay llullakuy llulla, ñukña llulla, llullakoq kaman kay kama, kamallan kaman, kamaynin, kamasqan pisiynin, yawyaynin, yuwyasqan pisiyasqa, pisiyakusqa, yawyay pisiyay, pisiyakuy, yawyay suwaykachakuspa pureq suwaykachakuspa puriy killa misti tupanalla tupuyniyoq, tupukoq tupukuy yaykuchiy, apaykoq, winaq, kachaykoq
mikuy, mikupakuy, maskakuy paqarin, qaya, tutamanta, pacha achikyay, aqarin tutamanta tuta tuta yachaysapa mana yachastin mama qucha arwi chirayay chinpu chinpuy, chapay riy, puriy, puririy, illariy sinkarisqa, tarantasqa, upyarisqa mayu pata, qucha pata pillpintu wallku tika, tikasqa wira takay, takarquy takana aswan, astawan, as yuyay llullakuy, llullakurquy llulla, qasi, panta llulla simi, llullakuq kaman kay kamqllanta kaman pisiyasqa pisiyay pisiyay, pisiriy, chinkariy suwakuq, waykakuq suwakuy, waykakuy killa misti, qala tupanalla tinkuqla, tupusqa tupukuy yaykuchiq, winaq, satiq
Maleza Malicia Maliciar Malicioso, a Maligno, a Malo, a Malparir Malparto Maltón, a Maltratador, a Maltratar Malvado, a Mamadora Mamador, a Mamar Mamífero, a Mamila Mamón, a Manante
Manantial Manar Manceba Mancebo Mandado, a Mandamiento Mandante Madar
Mandíbula Manera Mani Manilargo, a Maniquí Mano Manoseado, a
Manosear
Manotear Manta Mantener
qora watupay watupakuy watupakoq manan allinman sayakoq mana allin runa, mana allin sullull, sullupuy
sullu warma, wayna maqakoq maqay millay millay runa, ati tapya runa ñuñuchina ñuñoq ñuñuy ñuñuyoq ñuñu ñuñuykachaq poqpoq
pukyu poqpuy tiyaq masi, salla wayna kamachisqa kamachisqa simi kamacheq, kamachikoq kamachiy, kamachikuy, kachay
qaqlla hina, hamu inchik makisapa kachaku maki llamipayasqa
llamipayay
hawaykachay away lliklla uyway kawsachiy
qura qura, sacha sacha musyapay, musyaykachay musyapakuy musyapakuq mana allin sunquyuq mana allin runa, mana allin sulluy, sullurquy sullu, sullusqa llawi, warma maqakuq maqapay, usuchiy mana allin runa ñuñuchina ñuñuq, chuchuq ñuñuy, ñuñurquy, chuchuy ñuñuyuq ñuñu ñuñuykachaq yaku yaku, puqpuqyaq, tuqyamuq pukyu lluqsiy, lluqsimuy sipas maqta, wayna kamachisqa kamachikusqa, kamachiy kamachikuq kamachikuy, willay, kachay, kacharquy kakichu hina, hinata maniy makisapa, hatun makiyuq hukpa kamachisqan ruraq maki llachpapayasqa, llachpakachasqa llapchakachay, Ilamkapayay, mullkapayay, hapipayay tapray, maki aywiykachay lliklla, riwusa qaray, qarapayay, mikuchiy
173 174
Mohecerse Moho Mohoso, a Mojicón Mojiganga Mojón Moledero, a Moledor, a Moler Momentáneamente Momento Momia Monarca Moneda Masa Mascar
Matar Matador, a Matar Matarse Materno Matizado, a Matizador, a Matizar Matorral Matrero, a Matricida Maula Maullar Mayor Moyordomo Mazamorra Mecer
Mecerse Mediador, a Mediano, a Mediar Medicable Medicamento Medida Medido, a
qorwaryay qorwar qorwaryasqa saqma tusuy saynatay saywa kutanalla kutaq kutay hayrilla hayrilla, tuylla, tuychikalla ñawpa aya machu sapay apu, inka apukunaq qori, qollqe chapusqa akuy, mullmuy, mamullay
yura wañucheq wañuchiy, sipiy wañuchikuy mamaqpa pawqaryachasqa, ñawrayasqa pawqaryacheq, ñawrayacheq pawqaryachiy, ñawrayachiy ranra ranra atoq, yachaysapa maman wañucheq yanqa usoq, saqra maw maw nin kuraq pachaka api, kawa kuyuychiy, wayllumkachiy
wayllumkukuy rimapoqe taksa chawpichay, rimaykuy, amachay hanpinalla hanpi tupuna tupusqa
quqayay quqara quqasqa taka, takay tusuy pirqa kutanalla, kutachinalla
kutaq
kutay ratuchalla, ratukamalla kunalla, kunachallan chakisqa aya inka, apu inka qari, qollqe chapusqa akuy, akukuy, kachuy, mullmuy, mamullay yura wañuchiq, nakaq wañuchiy, wañurqachiy wañuchikuy mamaqpa sumaq tinkuchisqa sumaq tinkuchiq sumaq tinkuchiy sacha sacha yachaysapa maman wañuchiq yanqa usuq mawray, maw niy kuraq llamkachiq api, apicha kuyuchiy, kunuy, wayllumkachay, wayllunkay kunukuy, wayllunchakuy
chawpichaq, rimapuqnin taksaniraqlla chawpichay, allichay
hanpinalla hanpi tupu tupusqa, tupuyuq
Meter
Meterse
Meticuloso, a Mezclarse Mezquindad Mezquino, a Mi Mia, o Miedo Miedoso, a Miel Miembro Mientras Mierda Mies Millón Mimado, a Mimador, a Mimar Minorado, a Minorar Minorarse Minuciosamente
Minucioso, a Miseria Mismo, a Mismos, as Mitad Mocetón, a Mochada Mochuelo Moderno, a Modestamente Módico, a Modificado, a
Modificar Modo Mofador, a Mofar Mofletudo, a
yayakuchiy, winay, kachaykuy, chapuy, challpuy winakuy, michukuy, challpukuy
manchakoq, llakllaq winakuy wakcha kay mana qarakoq
y ñoqaq manchay manchakoq añaka ullu chaykama aka chakra hunu lulusqa, wayllusqa, mayasqa luluq, waylloq, maywaq luluy, wayllu, mayway pisiyasqa pisiyay, pisiyachiy pisiyapuy, pisiyakuy sasi sasilla, tukuytakama
sasi sasi, tukuy rikoq usoq kay, usupa kay kikiy, yki kikinkuna chawpi michkaq wayna, sisap sipas takay pakpaka, qeqpi musoq, wamaq tupuykukullawan tukpuylla, pisilla hamutachisqa hamutachiy, hinay hamu, hiña sawkaq, sawkapayaq sawkapayay uyasapa
yaykuchiy, ustuchiy, satiy, chapuy, challpuy imamanpas satikuy, challpukuy, challpukurquy manchariq, manchapakuq taqrukuy wakcha lawsay, micha kay micha, maqlla
y ñuqaq manchay, manchakuy manchakuq, manchapakuq miski, yaku miski ullu, lani chaykama, hinakama aka, hatun hispay kawsay, mikuy wara waranqa wayllupayasqa wayllupayakuq llunpay, wayllupayay pisiyachisqa taqsayachiy, pisiyarqachiy taksayarquy, pisiyarquy tukuy tukuyta, mana imatapas saqirispa tukuy qawaq, tukuypi kaq wakcha kay kikin kikillan kikinkuna, kikinkunalla chawpi maqta, sipas tupay, tuparquy, takay tuku, chusiq, pakpaka musuq rikuriq, wamaq qasi kakuy uraykachisqa allichasqa, hukmanyachisqa allichay, hukmanyachiy ima hinatan asipayaq asipayay, asipay uyasapa
175 176
Menospreciados a Menospreciar Mensajero, a
Metruar Mensual Mensualidad Mensura Mensurable Mensurar Mentalmente Monógamo, a
Montaña Montañés Montar Monte Mantería Montero, a Montón
Montones Montuoso, a Moquete Morado Morador, a Morar
Morboso, a Mordar Mordedor, a Mordedura Morder Morderse Mordiscar Moreno, a Moribundo, a Morir Moroso,a Morral Mortal Mortalmente Mortandad
pisiman yupaq pisiman yupasqa kacha
yawar uraqay killan killan, sapa killa killa qollqe tupu tupunalla tupuy umallapi, yuyarispakama huk warmiyoq, huk qhariyoq
yunka yunka runa ichikuy orqo, yunka chaku chakoq tawqa, qutu, suntu, waru
tawqa tawqa, qotu qotu ranra ranra saqma sani tiyaq tiyay
unqoq, unqochikoq haya simi kaniq, kanikoq kanisqa kaniy, kanirqoy kanikuy kanipayay yana niraq wañunayaq wañuy unaq wayaqa wañuq allpaymanaq wañuypaqkama wañuray
chiqnikuq, mana kasuq
wischuy, mana kasuy kacha, akchasqa, kacha puriq warmip unquynin killan killan, killanpi killa qullqi tupu tupunalla tupuy, tupurquy umallapi huk warmiyuqlla, huk qariyuqlla yunka yunka runa ichikuy urqu, yunka, sacha sacha
chaku chakuq tawqa, qutu, suntu, waru, suqya suntu suntu, tawqa tawqa
urqu urqu, sachasapa laqyay, takay
sani yachaq, yachakuq, tiyaq yachay, yachakuy, tiyay, karayay unquq, unquchikuq
hayaq simi kanikuq, kachukuq kanisqa, kachusqa kaniy, kanirquy, kachuy kachupakurquy kanipayay, kanipay yana niraq, yanahina wañunayaq, wañunankama wañuy, wañurquy unakuq, qilla wayaqa wañuq, wañuqlla wañuypaq, wañunankama hatun wañuy
Meditabundo, a Meditar Medrado, a Medrar Medroso, a Médula Mejilla Mejor Mejorado, a Mejorar Mejorarse Mejoría Mellado Melena Melenudo, a Melindrear
Melindroso, a Memorable Memorar Memoria Mencionar Mendigar
Mendigo, a
Meneado, a Meneador, a Menear Menearse Menesteroso, a
Mengano, a Menguado, a Menguante Menguar Menos Menoscabo, a Menoscabador, a Menoscabar
Menoscabarse Menospreciado, a
yuyaymanaq yuyaymanay wiñasqa, mirasqa, hatunyasqa wiñay, miray, hatunyay llakllaq, manchaq tutu, chillina uya aswan allin allinyasqa allinyachiy allinyariy, allinyakuy aslla alliyariy añaka suni chukcha chukchasapa millaykachay
millaykachaq yuyarina, mana qonqana yuyariy yuyay willay uskakuy
uskakaq
qaywisqa qayweq qaywiy maywiykachakuy, kuyuykachay muchoq
huk yawyasqa, yawyachisqa yawyaq yawyay pisi pisiyachisqa pisiyacheq pisiyachiy, yawyachiy pisipayuy, yawyapuy pisiman yupasqa
muspaykachaq yuyaymanay, yuyakuy wiñasqa, hatunyasqa wiñay, miray, hatunyay manchariq, manchapakuq tutu, chillinacha uya aswan allin, astawan allin allinyachisqa allinyachiy, allinyarqachiy allinyariy, allinyakuy alliyasqa, allinyariy miski, añaka chukcha, urku chukcha chukchasapa muchkiykachay, millaykachay muchkiykachaq yuyarina, mana yuyarina yuyariy, yuyarikuy yuyay willay, willakuy mañay, mañakuy, punkun punkun mañaykachay
mañakuq, punkun punkun mañakuq qaywisqa, qaychisqa qaywiq qaywiy, qaychiy, uyuchiy qaywikuy, qiwiykachakuy mana imayuq, mana kapuqniyuq na, ima sutin puchukarisqa, tukurichisqa wañunay puchukariy, wañuriy, tukuriy pisi, aslla pisiyachisqa pisiyachiq pisiyarquy pisiyarquy, pisikurquy mana kasusqa
177
Mortífero, a Mortificado, a Moscardón Mostaza Mostrar Mostrenco, a Motivar Motivo Motor Movedizo, a
Mover
Moverse Movible Móvil Movilizar Movimiento Moza Mozo Muca Mucosidad Muchachito, a Muchacho, a Muchísimo Mucho Mudamente Mudar Mudo, a Muela Muerte Muerto, a Mugre Mugriento, a Mujer Muladar Muleta Multiplicar Multitud Mundo Muñeca Muralla Murciélago
miyu, miyu hanpi kamaykukoq wayronqo yuyu rikuchiy, reqsichiy mana piniyoq, usupa raykuy rayku kuyucheq kuyoq, kuyuykachaq
kuyuchiy, kuyurichiy, qaywiy
kuyurikuy, kuyukuy kuyoqlla, kuyuchinalla kuyoq kuyuchiy kuyuy sipas, warma wayna, warma qara chupa llawsa maqtacha wayna, sipas nanaq ancha upalla tukuy, tukuchiy, astakuy amu waqo, maray kiru wañuy wañoq, wañusqa, aya wiswi wiswi runa warmi wanu pata tawna mirachiy nanaq teqsi muyu, pacha wawa pukllana, maki muyu tumi perqa, kancha perqa masu
wañuchikuq kamaykukuq
wayrunqu yuyu rikuchiy, riqsichiy
mana piniyuq raykuy, kawsa kay rayku kuyuchiq kuyuq, kuyuykachaq, kuyukuq
kuyuchiy, kuyurichiy, qaywiy, qaywirquy kuyu, kuyukuy, kuyurikuy kuyuchinalla, suchuchinalla kuyuq kuyuchiy kuyuy sipas, pasña maqta qara chupa lawsa llawi maqta wayna, sipas, pasña aquhina, achka, allpahina ancha upallalla, upallallamanta tukuy, astakuy, astakurquy mana rimaq, upa waqu, kiru, qipa kiru wañuy aya, wañusqa wiswi, lliqwi wiswi, lliqwisapa warmi wanu pata, qupa pata tawna, kaspi mirachiy, mirarqachiy llunpay achka, huk nanaq tiqsi muyu pacha, pacha wawa pukllana, maki muyu pirqa, pirqa qincha masu
178
Murmurador, a Murmurar Muro Musitar Muslo Mustiamente Mutilado, a Muti lar Mutuamente Mutuante Mutuario, a Muy
sipsikay, kamayoq seqsikay perqa rimapakuy chakan tullu llaki llaki, llakikuywan mankusqa, wallusqa walluy pura qoq qochikoq, chaskeq
ancha
wasa rimaq, pinqaq qipanpi rimay, pinqay pirqa, rumi pirqa rimapakuy, upallalla rimay quychay llakisqalla kuchusqa, qurusqa kuchuy, kutuy, quruy naku, kuska pura quq, qukuq chaskiq sinchi, llunpay, manchay nanaq
I79 180
Mascar Matadero Matadura Matanza Mataperros Matar
Mate Materia
Mazorca Meados Mear
Meloso, a Mellizo, a
Menearse Menjurje Menor Menstruar Mentecato, a
Menudencia Menudo, a Meñique Meón, a Mercenario a Meta Meter Meterse
Mezclado, a Mezclador, a Mezclar Mezclarse Mezquindad Mezquinar Mezquino, a Miga
Milano Miserable Miseria
Mocho, a Mojado, a Mojar
Mojarse
k'utuy, muk'uy ñak'ana wasi
k'iri ñak'ana
q'arakuna nak'ay q'oñi unu
q'eya q'oronta
unu hisp'ay hisp'ay misk'i
t'ira q'eweykachakuy
ch'aqrusqa sullk'a map'anakuy p'anra, sanp'a
huch'uychaqkuna ñut'u, ch'iri, ch'usu sullk'a ruk'ana hisp'apayaq, hisp'ay kachaq ch'amkaq p'uchu
sat'iy, ch'allpiy sat'ipakuy
ch'aqrusqa, t'akusqa ch'aqroq, t'akoq ch'arqoy, t'aqoy, ch'aqrurqoy sat'ipakuy mich'a kay mich'akuy
mich'a t'antaq sonqon, t'una k'illichu mich'a q'esa kay
mut'u hoq'ochasqa, ch'anranchasqa hoq'ochay, ch'aranchay
hoq'ochakuy, ch'aranchakuy
kachuy ñakana wasi kiri, kirisqa, qiya wañuchiy warwakuna, nakay, nakarquy nakay, nakarquy
quñi yaku
qiya sara kaspa yaku ispay, ispay ispay, ispakuy
miski, miskisapa, ratakuq awacha, kuska nasiq qiwiykachakuy, qaywikuy taqrusqa, taqru sullka warmip unquynin puqis, upa, mana
yuyayniyuq taksakunalla, akapakunalla ñutu, akapa, chusu uchuylla, taksa rukana ispapakuq llamkapakuq, minkasqa chayana, munasqa
satiy, challpay, challparquy imamanpas satikuy taqrusqa taqruchiq, chapuq taqruy, chaqruy, takuy taqrukuy wakcha kawsaq, micha
michakuy, michakurquy micha, maqlla
tantaq sunqun waman, wamancha micha
wakcha kay
mana waqrayuq, kutu waqra uqusqa, nuyuchisqa muyuchiy, uquchiy, uqurqachiy nuyukurquy, chapukurquy
CASTELLANO
Macilento, a Machacado, a Machacador, a Machacar
Machorra Machucado, a Machucar Madera Magnánimo, a Magullar Maltratador, a Manada Mancar
Manco, a Manchado, a Manchar Mancharse
Mango Manifestar
Manifestarse Manifiestamente Manifiesto Manejo Manotada Mansedumbre Manso Manubrio Mañana Maraña Marchitar
Marchitarse Marchito, a Marinero, a Morona Martirizar Masato
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
q'anparmanasqa ch'amqasqa ch'amqaq ch'amqay
q'omi q'apchisqa q'apchiy k'ullu
t'itoq sonqo ch'oqrichay k'ireq simi, sonqo k'ireq
t'aqa muk'uyachiy muk'u, nuk'u map'achasqa map'achay map'achakuy
hap'ina mast'ariy, sut'inchay
sut'inchakuy sut'illa, sut'ichalla sut'inchasqa, mast'arisqa sut'i mayt'u ch'aqla, hapt'ay llanp'u sonqo kay llanp'u sonqo hap'ina q'aya p'unchaw t'anqa, ch'aska naq'echiy
naq'epuy, q'anparmanapuy naq'esqa, q'anparmanasqa wanp'u kamayoq sinp'a ñak'arichiy ch'unchu aqha
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qilluyasqa, tullu
chamchasqa chamchakuq chamchay, chamcharquy
mana wachaq ñutusqa, ñitisqa ñitiy, hawanman churkuy
kullu, kaspi allin runa llapiy, llapirquy nanaq simi, kamikuq michina wakin waqllisqa kay
willu maki, kutu maki qaranchasqa, qachachasqa qaranchay, qachachay qaranchakuy, qachachakurquy hapinan, hapikunan willay, qawachiy, sutinchay, riqsichiy riqsichikuy, rikuchikuy llapanpa yachasqan yachasqa, sutillan apti, huk maki, huk maytu lapya, lapyay, laqya llanpu sunqu kay llanpu sunqu hapinan, hapikuna paqarin, qaya arwi chakirqachiy, qawichiy
chakikuy, qawikurquy chakisqa, qawirqusqa wanpu kamayuq raku waska muchuchiy, ñakarichiy chunchu aqa
181
Molestar Molestarse Molestoso, a Mona Monada Mondar Mono Monóculo, a Montañoso, a Mordaz Mordazmente Mortaja Mortero Mosquito Mote Muchachita Muchachito Muchísimo Mujercilla Mustio, a
k'uchichiy k'uchichikuy k'uchicheq k'usillu k'usilluykachay t'eqpay k'usillu ch'ullan ñawi sach'a sacha, mallki wayq'o k'araq simi k'araq simiwan aya p'acha muchk'a ch'uspi mufe p'asñacha, hirq'e maqfacha, hirq'e aqo t'ryu ch'allqe naq'esqa
piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy piñachiq, piñachikuq china kusillu kusilliqatichiy, chipiyay tiqpay, tipllay, pichay
urqu kusillu chulla ñawi sachasapa hayaq simi hayaq simiwan aya pacha muchka chuspicha muti llawi, pasñacha, warmacha llawi maqta manchay achka warmicha unpusqa, unpu
182
CASTELLANO
Madrastra Mal aventurado, a Maltratador, a Maltratar Manante Manar Mancha Manchado, a Manchar Mancharse
Manchas Manoseado, a
Manosear
Manta Mantener Marimacho Marrano, a Mascado Mascador, a Mascar Masculino Mascullar Masticar Matar Medio, a Malancolía Melancólico, a Melas Mentecato, a
Menudo, a Mercado Merendar Mesado, a Mesador, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhepa mama khuyay khuyaylla thataq thatay phullpoq phullpuy qhelli qhellichasqa qhellichay qhellichakuy
mirkha llaphipayasqa
llaphipayay
phullu mikhuchiy qharincha khuchi khamusqa, khachusqa khamoq, khachoq khamuy, khachuy qhari thutupakuy khamuy, khachuy thasnuy phatmi phutirayay, phutiymanay phutirayaq, phutiymanaq mirkha phoqes
khullu qhatu mikhuy lliphipasqa lliphipaq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qipa mama llakipayaypaq maqakuq usuchiy, maqapay yaku yaku puqpuqyaq lluqsiy, Iluqsimuy qanra, qacha qanrachasqa, qachachasqa qanrachay, qachachay qanrachakuy, qachachakurquy mirka llachpapayasqa, llachpakachasqa Ilachpakachay, mullkapayay, Ilamkapayay lliklla, riwusa qaray, qarapayay, mikuchiy qarihina kuchi kachusqa kachuq, kachukuq kachuy, kachurquy qari simin ukupi rimapakuq kachukuy, kachurikuy tasnuchiy, tasnurqachiy chawpi llakikuy llakisqa mirka puqis, upa, mana yuyayniyuq ñutu, akapa, chusu qatu mikuy chukchan sapranchutasqa chutaq
184
N CASTELLANO
Nabo Nacer Nacido, a Naciente
Nada Nadie Nalga Narigón, a
Nariz Narrable Narrado, a Narrador, a Narrar Narrarse Nata Natalicio Nativo, a Naturaleza Náuseas Necedad Necesitado, a Necesitar
Necrópolis
Nefando, a Negado, a Negar
Negligente Negociar Negociante
Negrear Negrecer Negro, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
yuyu paqariy, paqarimuy paqarisqa, paqarimusqa paqarimoq, willimoq, inteq lloqsimunan
mana ima mana pipas siki senqasapa
senqa willanapaq kaman willasqa willaq willay willanakuy llukllu paqarisqan p'unchaw paqar, paqarisqa kaynin qepnunayay pantay, qarmay muchoq muchuy a y a q wasin
wañuy millay, ati tapay, ati mosqoy mana ima ateq nanam niy, mana munay
pakay, pakakuy
qella maskakuy maskakoq yanayay yanayachiy, yanayapuy yana, yana runa
QUECHUA AYACUCHO
CHANKA
yuyu
paqariy paqarisqa chayraq rikurimuq, inti llupsimunan
mana imapas, chikallanpas mana pipas, ni mayqanpas
tiyana , qipa, siki
sinqasapa, hatun sinqayuq sinqa willana, willanalla willasqa, pasachisqa willaq, willakuq willay, willakuy willanakuy, willanakurquy llukllu paqarisqan punchaw hiña kaqlla nasiq kaynin wischunayay, millanayay pantay, panta, pantasqa
muchuq muchuy
aya panpakunan, ayaq wasin mana nmaypaq hucha mana ima atjq nanam niy, mana nirquy,
pakay, pakrquy mana
munay qilla, mana ruray munaq maskakuy maskakuq yanayay, yanayarquy yanayachiy
yana , yanasqa, yana runa
Mesar Mesarse Mesón Mirador Mirar Mirarse
Misericordia Misericordiosamente
Misericordioso, a Mitigado, a Mitigar Mitigarse Mitigativo, a
Moco Mocoso, a Mojar Mohino, a Mohecerse Moho Mohoso, a Molestar Molestarse Molestoso, a Mordedor, a Mordedura Morder
Mostrar Muchedumbre Muchísimo Mucho Musitar
Mustio, a Mutilado, a Mutilar
lluphiy lluphikuy, lluphipakuy mikhuna wasi qhawana pata, qhawana marka
qhaway qhawaykukuy, qhawanakuy, qhawarinakuy qhoyapayakuy khuyapayakuywan khuyapayakoq thanisqa, thanichisqa
thaniy thanipuy, thaniykapuy
thanicheq qhoña qhoñasapa moqhochay phiña, phusususoq qhoqayay qhoqay qhoqayasqa musphachiy, phiñachiy musphakuy, phiñakuy musphacheq, phiñacheq qhamsaq qhamsasqa qhamsay, khachuy
qhawachiy achkha runa ancha achkha achkha thutupakuy unphoq qhorusqa qhoruy
chutay, hurquy chutakuy, llupikuy sama kuna wasi, wasi qawakuna
qaway, qawariy rikukuy, qawakuy, qawanakuy
kuyapayakuy kuyapayakuywan
kuyapayakuq allinyachisqa, allinyasqa allinyay, allinyachiy allinyaykuy, allinchurakuy allinyachikuq
ñuti ñutisapa asipay, asipayay piñanasqa quqayay quqara quqasqa piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy piñachiq, piñachikuq kanikuq, kachukuq kanisqa, kachusqa kaniy, kanirquy, kachuy, kiruwan hapiy qawachiy, rikuchiy anaq, achka, allpahina mancha achka, aqu, tiyu achka rimapakuy, upallalla rimay unpusqa qurusqa, kuchusqa quruy, kuchuy, kutuy
185
186
Numerar
Nutritivo, a
Nutriz
yupay
kallpachachikoq
ñuñoq, amamni
yupay, yuparquy
kallpa quq, kallpa qukuq
ñuñuq, ñuñupakuq
Negruzco, a Neo Neologismo Neomenia Neto, a Neutral Nieto, a Ninguno, a
Niño, a Niñez No Noble
Noche Nochecita Nodriza Nombrar
Nómina Nombre Nonada Nonato, a Nopal Nosotros, as Noticia Noticiar Notificado, a Notificar Notorio, a Novecientos Noveno, a Noventa Novilunio Novísimo, a Nuestro, a Nuevamente Nueve Nuevo, a Nulo, a Numerable Numeral
yana ñeraq musoq, wamaq musoq rimay musoq killa pachan pachallan mana pinan sayakoq haway mana pipas, mana imapas
wawa, warma wawa kay pacha mana, ama, amataq inka yawar
tuta sipi sipi ñuñoq, amani suti hoqariy, sutinmanta waqyay
qellqa, suti suti qellqa suti yanqa mana wachasqa tunas ñoqanchis, ñoqayku uyarinin uyarichiy, willay willasqa willay yachasqa esqon pachak esqon ñeqen esqon chunka musoq killa wamaq wamaqlla, musoqlla ñoqanchisqa, ñoqaykoqpa mosoqmanta esqon mosoq yanqa yupanalla ñawpaq
yana ñiraq, yana rikchaq
musuq musuq rimay musuq killa chuya, chuyalla mana imaman winakuq willka manan pipas, manan imapas wawa, warma warma pacha mana, ama, manan, amataq wiraqucha, qapaq yawarniyuq tuta chisinkuy ñuñuq, ñuñupakuq sutinchay, sutinmanta qayay, sutichay sutikuna suti yanqapas yanqa mana wachasqa tunas ñuqanchik, ñuqayku uyarinin uyarichiy, willaykuy willasqa, willachisqa willay, yachachiy yachasqa, sutilla isqun pachak isqun ñiqin isqun chunka musuq killa musuqlla, musuqchalla ñuqanchikpa, ñuqaykupa musuqmanta, chayraq isqun musuq yanqa yupanalla huk ñiqin
187
CASTELLANO
Nada Necio, a Nervio Nervudo, a Neto, a Nevada Nevado, a Nevar Nidificar Nido Nieve Niño, a Nítido, a Nochesita Nunca
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
ch'usaq p'anra hamk'u hamk'usapa hunt'asqa rit'i rit'isqa rit'iy qesachay q'esa rit'i herq'e rit'iy rit'iy ch'isi ch'isilla mana hayk'aq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
mana imapas, chikallanpas piqis, mana yachaq hamku hamkusapa chuya, chuyalla riti, ritisqa ritisqa ritiy, ritirquy qisachay, qisachakuy qisa, qisacha riti, lasta wawa, warma yuraq, kanchaq chisinku mana imapas, manan haykapas
188
CASTELLANO
Nacer Naciente Neblina Nebuloso, a Necio, a Nexo Noble
Nubarrado, a Nube Nublado Nublar Nudo Nudos Nudoso,a Nuera Numeroso, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
phutumuy phutumoq wasphi phuyu phuyu phuyu phoqes khipu qhapaq, yawarniyoq
phuyayachtsqa, phuyu niraq phuyu phuyusqa phuyuy, phuyumuy khipu khipuy khipusqa qhachun achkha achkha
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
mukmuy, wiñay chayraq rikurimuq waspi puyu puyu puyu, puyusapa puqis, mana yachaq kipu, tinkisqa wiraqucha, qapay yawarniyuq puyuhina, puyu niraq puyu puyusqa, llantusqa puyuy, puyumuy, llantuy kipu, muqu kipuy, kipurquy kipusapa, kipu kipu llumchuy achka achka, huk manchay
189
O
CASTELLANO
Obcecación Obcecado,a Obcecarse
Obedecer Obediente Obeso, a Obligación Obligado, a Obligar Obligatorio, a Obra Obrar Obrero,a Obscuras Obscurecer Obscurecerse Obscuridad Obscuro, a Obsecuente Obsequiador, a Obsequiar Obstinado, a Obtener Oca Ocasión Ocasionado, a Ocasionador, a Ocaso Ociar Ocio Ociosidad Ocioso, a
Octavo
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
ñawsa sonqo kay ñawsa sonqo ñawsarayay
uyakuy, huñikuy uyakoq, huñikoq ñoqñu kamay, kamayki kamaykusqa, kamaykuchisqa kamaykuy, kamaykuchiy ruraypaqkaman rurana ruray ruraq tutalla, tutallapi tutayachiy tutayay, tutayapuy tuta, tula tuta tutayaq, tutayasqa uyakoq, huñikoq qokoq qokuy rumiyasqa, rumi sonqo taripay oqa rayku, raykuqiy raykusqa, raykuchisqa raykoq, raykucheq inteq qaykunan hawkay, hawkakuy qasikay qella kay qasikoq, pullkakoq, qallukoq kakuy, qasiy
pusaq ñeqen
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ñawsayay, ñawsayarquy
ñawsayasqa ñawsayarquy, ñawsayakurquy uyarikuy uyarkuq, yupaychaq wira, llunpay wira, raku ruranay, ruranayki kamachisqa kamachiy, rurachiy rurana, huntachina rurana, llamkana ruray, rurakuy, llamkay llamkapakuq, rurapakuq tutayaqpi tutayachiy, tutayarqachiy tutayay, tutayakurquy tuta tutayaq, tuta tuta, tutallaña uyarikuq quq, qukuq quy, qupayay rumi sunqu, takyapakuq tariy, tarirquy uqa rayku raykusqa ruraq intip yaykunan samay, samariy qasi kay, samakuy qillankuy qilla, samaq, qasiy, qasikakuy mana ruray munaq pusaq ñiqin
190
Oculista Ocultamente
Ocultar Ocultarse
Oculto, a Ocupado, a Ocupar Ocuparse Ocurrir Ochenta Ocho Ochocientos Odiado,a Odiar Odiarse Odiosamente Ofender Ofenderse Ofendido, a Ofrecer Ofrecerse Ofrenda Oíble Oído Oidor, a Oír Ojeriza Ojerudo, a Ojinegro Ojo Ojos Olfato Oliscar Oloroso, a Olvidadizo, a Olvidado, a Olvidar Olvidarse Olvido Olla
ñawi hanpeq paka pakalla, pakallapi
pakay pakakuy, pakaykachakuy
pakasqa rurayniyoq rurachiy rurakuy tinkumuy, taripay pusaq chunka pusaq pusaq pachak cheqnesqa, qamllasqa cheqniy, qamllay cheqnepakuy, qamllanakuy cheqnekuywan, cheqnechikoq watunkayay amichikuy watunkayasqa qosaq niy, qokuy qokuy, chaskichikuy qokuy, rikuchikuy uyarinalla ninri, uyarina uyareq uyariy, uyarikuy cheqnepakuy suka suka ñawi yana ñawi ñawi ñawikuna senqa asnariy, ismuriy qontoq qonqaq qonqasqa qonqay qonqapuy, qonqakapuy qonqay manka
ñawi hanpiq mana pipas rikusqallan, pakan pakalla pakay, panpay, pakarquy pakakuy, pakakurquy, pakaykachakuy pakasqa, pakakusqa ruranayuq, ruraq rurachiy rurakuy, rurapakuy taripay pusaq chunka pusaq pusaq pachak chiqnisqa chiqniy, chiqnipayay chiqnipakuy chiqnina, chiqnichikuq kamiy, piñachiy piñakurquy piñachiq, kamiq a niy, ari niy, quy, qayway qukuy rikuchikuy uyarinalla, uyaripaslla rinri, uyarina uyariq uyariy, uyarikuy chiqnipakuy yanayasqa ñawi yana ñawi ñawi ñawikuna sinqa asnariy, ismuriy miski asnaqlla qunqay sunqu, mana yuyaq qunqasqa qunqay, qunqasqa qunqarquy qunqay, qunqasqa manka
191
Ollero, a Olluco Ombligo Omiso, a Omitir Omnipotente Omnisciente
Omnívoro, a Once Operable Operador, a Operar Operario, a Opérculo Opilado,a Opinar Oprimido, a Oprimir Óptimo, a Opulento, a Oración Orar Orbe Ordenado, a Ordenar Ordinariamente Oreja Orejudo Orfandad Oriente Origen Orilla
Oro Ortiga Oscuro, a Oso Otoño Otro, a Ova Ovar
sañu kamayoq ulluku pupu qerikoq, pullkakoq mana ruray, allpay, haqerqoy llapa atipaq llapa yachaq
imaymana mikhoq chunka hukniyoq ruranalla ruraq ruray rurakoq kirpana qarwayasqa hamutay, hamurpayay llaksasqa llaksachiy alli allin, ancha allin qollqesapa mañakuna mañakuy teqsi muyu kamachisqa kamachiy, suyuchay chaykusqa, chaykuskalla rinri, ninri rinrisapa waqcha kay inteq lloqsimunan qallariy, tipsi
pata, mayupata, qochapata
qori qesa tutayaq, tula ukumari haw kay mit'a, poqoy mit'ay huk qocha yuyu, llullu runtuy
manaka ruraq ulluku, papa lisa pupu, puputi qilla saqiriy, mana ruray qapaq, tukuy atipaq tukuyta yachaq, tukuy yachaq imaymana mikuq chunka hukniyuq ruranalla ruraq ruray, rurarquy rurapakuq, ruraq tapa, kirpakuq punpuyasqa yuyaymanay ñitisqa, tiqu saqllay, ñitiy ancha allin, sumaqlla ancha apu, qullqispa mañakuy mañakuy, mañay, rimay tiqsi muyu kamachisqa kamachiy, patachay pasaqlla, chay ruskalla rinri, ninri rinrisapa, hatun rinriyuq wakcha kay, mana piniyuq intip lluqsimunan qallaykuynin pata, mayupatan, quchap patán quri itana tuta, tutayaq ukumari puquy mit'ay sapaq, huk qucha yuyu, llullu, llullucha runtuy, churay
192
Ovípara Ovívoro, a Ovillar Ovilla Oyente
runtoq runtu mikhoq kururay kurur uyareq
runtuq, churaq runtu mikuq kururay, kururarquy kurur uyariq
193
CASTELLANO
Obligatorio Obra Obrero, a Obceno, a Obtruído, a Obstruír Obtruírse Obtener Ocupado, a Ocupar Ocuparse Ofender Ofendido, a Ofensor, a Ojota Oler Oloroso, a Oprimido, a Oprimir Ordenadamente Ordenado, a Ordenar
Ordeñador, a Ordeñar Orear Orinar Osadamente Osado, a Ova
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
hunt'aypaqkaman llamk'ana llamk'aq, mink'a mapa llut'asqa, wisq'asqa llut'ay, wisq'ay llut'apakuy, wisq'apakuy hat'alliy llamk'akoq llamk'achiy llamk'akuy q'esachay q'esachasqa q'esachaq husut'a q'apay q'apaq ñit'isqa ñit'iy p'ata p'atalla p'atachasqa, seq'e seq'e p'atachay, seq'echay
ch'awaq ch'away mast'ay hisp'ay q'aqcha, q'aqchalla q'aqchayoq llulluch'a, llach'u
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
rurana, huntachina llamkana, rurana llamkapakuq, rurapakuq qanra, qacha kirpasqa, harkasqa kirpay, harkachiy kirpakuy, harkakurquy tariy, tarirquy ruranayuq, ruraq rurachiy rurakuy, rurapakuy kamiy, piñachiy piñachisqa piñachiq, kamiq usuta, siquy mutkiy, muskiy miski asnaqlla ñitisqa ñitiy, saqllay sumaq allichasqalla alli allichasqa, suyu suyulla patachay, allin churay, qatinasllata churay chawaq, qapiq chaway, qapiy chakirichiy, papirichiy ispay, yaku ispay mana manchakuspa atipakuq llullucha, llullu
194
CASTELLANO
Obsceno, a Observador, a Observar Observarse Ojear Olas Oledor, a Oler Olfateador, a Olfatear Olfato Oprimido, a Oprimir Opulento, a Orear Orearse Osado, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhelli qhawaq, qhawapayaq qhaway, qhawapayay qhawapanakuy qhawapayay, qhawaykachay qochaq phoqcheqen mutkheq mutkhiy mutkhikachaq mutkhiykachay mutkhina musphachisqa musphachiy qhapaq runa phaskichiy phaskiy, phaksariy qhari runa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qanra, qacha qawaq, qawapayakuq qaway, qawapayay qawapanakuy qawapayay quchap puqchin mutkiq, muskiq mutkiy, muskiy mus musyaq, muskiykachaq mus musyay, muskiykachay musyana sinqa ñitisqa saqllaq, ñitiy ancha apu, qullqisapa chakirichiy, papirichiy chakiriy, papiriy, pakpirikuy atiapkuq
195
CASTELLANO
Pabilo Paciencia Pacificamente Pacifico, a Paco (alpaca) Pactado, a Pactar Pachamanca Padre Pagar País Paisano, a Pájaro Palabra Palabrero, a Paladear Paliar Paloma Palomar Palomino Palta Pandero Pánico Pantalón Panteón Panza Pañal
Pañuelo Papa Papá Par Parado, a Parar Pareado, a Pared Parentela
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
micha muchukoq sonqo kay llanp'u sonqolla llanp'u sonqo paqo, paqocha rimanakusqa rimanakuy watya yaya, tayta paylla llaqta llaqta masi pisqo simi, rimay simisapa, rimaysiki, kana qellqa malliy pakapayay urpi urpi wasi mallqo paltay tinya hatun manchay wara aya wasi wiksa arawara
senqa pichana papa yaya, tayta yanantin, masantin sayasqa, sayaq sayay yanatin, pituylla perqa ayllu, yawarmasikuna, sanan
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
micha michuy, pasinsya llanpu sunqulla hawkalla hawka kakuq, qasi sunqu paqu rimanakusqa kamachinakuy, ninakuy watya tayta, churiyaq pakay llaqta llaqta masi urpitu, pisqu, pichiw simi rimay chuchila, rimaysapa mallipay, miskichikuy pakay, pakarquy urpi, urpay, quqñu urpitup wasin mallqu urpitu paltay tinya llunpay manchay wara aya wasi wiksa wawa maytunna, wawa qillpuna sinqa pichana papa, chawcha tayta masan, tinkuqnin, natan sayasqa sayay, sayarquy, samay kuskachasqa, masanchasqa pirqa, qincha ayllu, ayllupura, ayllu masi
196
Pariente Parir Parlar Parpadear
Párpado, a Parricida
Partirse Parto Párvulo, a Pasado
Pasajero, a Pasearse Pastar Pastor, a Patón Patraña Patria Patrón Paulatinamente Paupérrimo, a Pausa Pávido,a Paz Pecable Pecado Pecador, a Pecar Pechos Pedazo Pedidor, a Pedir Pedo Pedregal Pegajoso, a
Pelear
Pelusa Pellejo Pena
ayllu yawarmasi wachay, wachakuy rimaykachay chimlliykachay, chillmipayay
ñawi qara yayan wañucheq, taytan wañucheq rakinakuy wachay, wachakuy wawa ñawpaq, qayna
pureq runa, ñan purikoq puriykachakuy, puririkuy michiy micheq, micheqe chakisapa llulla, ñukña llaqta uywaqe allillamanta usoq, ancha wakcha samariy, sayariy mancharikoq mancharisqa allin kawsay, kusi qellpu kawsay huchallikuy, ateq, huchallikuypaq hucha huchallikoq, huchasaqa huchallikuy, kamallikuy ñuñu wakin, asnillan mañaq, mañakoq mañay, mañakuy supi rumi rumi, silla silla, waroq, soqlla pupaq
maqanakuy, saqmanakuy
millma millma qara llaki
hichpa ayllu wachay, wachakuy rimaykachay, rimay qimchiykachay, qimllaykachay ñawi qara taytan wañuchiq, maman wañuchiq rakinakuy, rakinakurquy wachakuy warma, llawi, maqtacha ñawpaq, qaynaraq, unaykunaraq ñan purikuq purikuy, puririkuy michiy, michipay michiq, michipakuq chakisapa, atakasapa llulla, yanqa llaqta uywaq, hatalliq allillamanta, as asllamanta llunpay wakcha samariy, sayariy manchariq, manchankuq qasi, qasikawsay huchaman chayay atiq hucha huchallikuq, huchasapa huchallikuy ñuñu, chuchu paki, Iliki, chiqta mañaq, mañakuq mañay, mañarquy supi rimi rumi, ranra ranra laqaykachakuq, rataykachakuq maqanakuy, awqanakuy, takanakuy, takanakurquy millwa millwa qara llaki, ñakarikuy
197 198
Perseverantemente Perseverar Persona Persuadido, a Persuadir Persuasible Persuasivo, a Perturbador, a Perturbar Perverso, a Pervertido, a Pervertir Pesadilla Pesado, a Pesadumbre Pesar Pesarse Pescado Pescador, a Pescar Pescuezo Pésimamente Pésimo, a Peso Pestaña Pestañear Peste
Petrificado, a Petrificar Pez Pezón Piadosamente
Piadoso, a
Piar Picadura Picante Picar
Pícaro, a
takyakuspalla takyay runa huñisqa, huñichisqa huñichiy huñichinapaqkaman huñichikoq, huñichina simi takureq, chaqoq takuriy, chaqoy ati tapya runa waqllichisqa waqllichiy llapiy llasa, llasaq llaki, llakikuy llasay, llakikuy llakikuy challwa challwaq challway kunak millay millayta millay millay llasa pullurki chipeqyay muchuy onqoy, pamap onqoy, onqoy muchuy pacha rumiyachisqa rumiyachiy, rumiyarqachiy challwa ñuñu maywaspalla
maywaq sonqo
chiw chiw nin kanisqa hayaq hayay, kaniy
millay runa, sawka runa
takyapakuyllawan takyay, takyarquy runa anirqachisqa anirqachiy anirqachinalla anichikuq waqllichiq waqllichiy mana alli runa waqllisqa waqllichiy musquypi manchachikuq llasaq llakikuy llasay, ancha llakikuy llakikuy, putikuy challwa challwaq, challwa hapiq challway kunka, tunquri llumpay mana alli llumpay mana allin llasaq qichipra qimchiykachay unquy, nanay
rumiyasqa rumiyachiy, rumiyarqachiy challwa ñuñu, chuchu kuyapayaywan, llakipayaywan kuyapayakuyniyuq, llakipaykuy chiw chiw nin kannisqa, kachusqa ayaq, uchukuq hayay, kaniy, rupay, kachuy, kanirquy mana allin runa, millay runa
Penar Pendiente Pene Penetrar Pensamiento Pensar Pensativo, a Peña Peñascoso, a Peor Pepita Perder Perderse Perdido, a Perdón Perdurable Perdurablemente
Perecer
Pereza Perfeccionar Perfecto, a Permanecer Permanente
Permitir Permutado,a Pernoctar Pero Perpetrado, a Perpetrar Perpetuamente Perpetuar
Perpetuarse Perplejo, a Perramente Perrera Perro, a Perseguido, a
Perseguir Perseverante
muchuy warkurayaq ullu yaykuy, yaykuchiy yuyay, yuyakuy yuyay, yuyaykuy yuyaymanaq qaqa qaqa qaqa aswan mana allin ruru, muchu chinkachiy, chinkachikuy chinkay, chinkapuy, chinkakuy chinkasqa, chinkachisqa, chinkaq panpachay una unay wiñaylla, wiñay paqkama, wiñaypa-wiñayninpaq tukukuy, wañuy, qolloy
qella kay sumaqyachiy, allinchay, pallway sumaq kaqllakay, kaqllapi kay, hinakay kaqlla kaq, hiña kaqlla
huñiy rantinakusqa puñuysikuy, puñupakamuy ichaqa kamallisqa kamallikuy wiñay wiñay wiñaychay, unaychay, wiñaypaqkachiy wiñaychakapuy, unaychakapuy tunkeq, tunki tunki yupa man allin, mana allinpuni allqo wasi allqo qatikachasqa qatikachay, qatipayay takyaq, takyaq sonqo
ñakariy, muchuy, ñakarikuy warkuyasqa lani, pinqay yaykuy, ustuy
yuyaymanay yuyay, yuyaymanay, kaway yuyaymanaq qaqa, hatun rumi qaqa qaqa, rumi rumi aswan mana allin rurun, muru, tullun chinkachiy, chinkarqachiy chinkakuy, chinkay chinkachisqa panpachay wiñay, wiña wiñay, unay wiña, wiñaypaq
tukuy, puchukuy, qulluy, wañuy, paqway qilla kay, qillakuy tukuy, qispichiy sumaq, ancha sumaq hinapikay, hinallapi kay mana tukuq, mana puchukaq a niy, manaharkay, a nikuy hukta churay puñuy, samakurquy, samay ichaqa, yallinraq rurasqa ruray, rurarquy wiña wiñay wiñay wiñaypaq ruray
wiñay wiñaypaq karquy munay mana munay llumpay mana allin allqu wasi allqu qatikachasqa qatikachay, qatipay takyasqa
199
Pichón Pie Piedra Piel Pierna Pillar Pintar Piojo Piojoso, a Pisada Pisar Pisotear Pisoteo Pita Placenta Plácido,a Plaga Plagiar Plagiario, a Plagio Planeta Plano, a Planta Plantar Plata Plateado,a Plato Playa Plazo Plebe Plebeyo, a Plegado, a Plegar Pliegue Plomizo Plomo Pluvioso, a Población Poblar Pobre Pobremente
Pobreza
mallqo chaki rumi qara chakan, chanka, chaki suway, suwakuy llusiy usa usasapa, usayoq
yupi saruy saruykachay saruy paqpa llapllawa thami maywaq, kusiymanaq hatun chiki, aqoyraki, aqoypacha suway suwa suway hatun qoyllur panpa yura, mallkeq yuran yuray, mallkiy qollqe qollqenchasqa chuwa, meqa mayupata, qochapata suyay, suyana runakuna panpay runa, yanqa runa patarasqa pataray patara eqe titi paray paraylla llaqta, Ilaqtantin runa llaqta hatarichiy wakcha wakchaywakchalla, wakchaymanalla wakchachay
mallqu chaki, ataka rumi qara chanka suway, suwakuy llusiy, llusirquy
usa usasapa yupi, sarusqa saruy, sarurquy sarutay, sarutarquy
saruy paqpa paris qasi, qasilla hatun chiki suwakuy, suwakurquy suwa, kukpa kaqta apakuy suway, suwakuy quyllur pampa, pampalla yura, sacha tarpuy, tarpurquy qullqi qullqinchasqa
anqara mayu pata, qucha pata kama llaqta runa llutanruna patarasqa pataray, patararquy sipu
iqi titi parasapa llaqta, llaqtap runan llaqtachay, llaqtay wakcha, llatan wakchaniraqlla
wakchakay
200
Pocas veces Poco Poder Poderoso, a Podredura Podrido, a Podrir Podrirse Polígamo, a
Poltrón Polvo Pollito Pomada Poncho Ponedor, a Poner Ponzoñoso, a Populacho, a Poquito Por Porción Porfiadamente Porfiado, a Porfiar Porfiarse Poroto Por qué Porquería Porra Porrada Porrazo
Portada Portador, a Portátil Porte Portentoso, a Portero, a Posada Poseer Poseído, a
maynillanpi, ñañisqa pisi atiy, atipay atipaq, llapa atipaq ismuy ismusqa ismuy ismupuy huk huk warmiyoq, huk huk qhariyoq qella allpa, allpa q'osñi chiwchi hawikuna, llusikuna punchu churaq churay miyuyuy panpay runa kuna pisi pisi rayku wakin atipakuywan atipakoq, kutipakoq atipakuy, kutipakuy atipanakuy, kutipanakuy poroto imarayku wiswi maqana maqay, chanpiy maqay, waqtay
punku apaq, apamuy apanalla, hoqarinalla sayay utiypaqkama punku kamayoq tanpu, chaski wasi chapakuy chapakusqa
yanin, yaninlla, maynilla as, aslla, pisi, pisilla atiy, atirquy qapaq, atiq, Ilapa atipaq ismuy, ismusqa ismusqa ismuy ismukuy, ismukurquy achka warmiyuq, wachka qariy qilla allpa, ñutu allpa, allpa qusñi chiwchi, chiwchicha llusikuna punchu churaq churay, churarquy wañuchiq kumun runa aschalla, aslla rayku raki, rakisqa atipakuywan atipakuq atipakuy, sinchichay, kutipay atipanakuy purutu imarayku, imanasqa qanra, qacha, ispay, wanu maqana, raku tawna maqay takarquy, tanqay, saqmarquy punku apaq, apamuy apanalla, suchuchinalla sayay muspachinapaq punku waqaychaq samakuna, qurpa kuna wasi hatalliy, ayway hatallisqa
201
Posible
Positivamente
Positivo, a Posponer Poste Postizo Postrado, a Postrarse
Postrero, a Postulante Postular
Potable Potente Poyo Poyos Practicable Practicado, a Practicador, a Practicante Practicar Práctico, a Pradera Prado
Precaverse Pecavido, a Precedente Preceder Precepto
Preceptor, a Preceptuar Presumido, a Presumir
Presuntuoso, a Pretender Pretendido, a Pretendiente Pretexto
ruranalla, atinalla, ruraypi kamanni, kamanni cheqanpi, cheqanmanta, sullullmanta cheqaq, sullull pisiman yupay tunu, tawna churasqalla ullpuykachiy, qormachiy ullpuykukuy
tukukuynin mañakoq mañakuy
uqyanalla kallpayoq, atipaq pata pata pata ruranalla yachasqa yachay munaq, yachapakoq yachapakoq yachapakuy yachaq, yachaq kamayoq waylla panpa, pawqar panpa añay panpa, pawqar panpa
waqaychakuy waqaychakoq ñawpareq, ñawpaq kaq ñawpariy, ñawpaqpi kay kamachikuy, kamchisqa simi
kamacheq kamachiy, kamachikuy hatun sonqo, pay payllaña yuyaykuy, hamurqay, yupaychachikuy apuskachaq munapayay munapayasqa munapayaq llullakuy, llullarikuy
ruranalla, atinalla, kanmanmi chiqanpi
chiqaqmi chayqa qipanchay, qipancharquy sayaq kaspi churasqalla qumqurachiy, ullpuykachiy qunqurichakuy, ullpuykuy, pukchinpakuy qipa, qipariq, qipa kaq mañakuq mañakuy upyanalla, upyana kallpayuq, kallpasapa pata pata pata, patakuna ruranalla yachasqa, rurasqa ruraq yachapakuq ruray, rurarayay yachaq waylla panpa waylla panpa, lliwa lliwa
waqaychakuy, churakuy waqaychasqa ñawpaq, ñawpaq kaq ñawpay, ñawpariy kamachikuy, kamachisqa kay yachachiq kamachiy, kamachinakuy runatukusqa musyay, rikchakapuy
manchay runatukuq munay, munaparquy munapayasqa munapayaq, munaq llulla
202
Prevalecedor, a
Prevalecer Prevaricador, a Prevaricar Prevenido, a
Prevenir Prevenirse Prever Previamente Previo, a Primeramente Primer Primerizo, a Primero, a
Principiador, a Principiar Prisión Privar Privarse Probado,a Probar Probarse Procedente Proceder Producir Productivo, a Producto
Proferido, a Proferir Profesor, a Prófugo, a
Prohibido, a Prohibir Prójimo Prolijo, a Prolongado, a Prolongar Prolongarse Promesa
yalleq yalliy waqllikoq waqllipuy kamarikoq
kamariy kamarikuy musikuy ñawpaqta, ñawpaqtaraq ñawpaq ñawpaqta, ñawpaqenta ñawpaq wamaq, mawaq, miska ñawpaq, ñawpaqen, qollanan
wamaq, yachakoq qallariy watay wasi qechuy saqepuy, wañunayay, chirayay mallisqa malliy tupukuy qatikoqnin, lloqseq qatinakuy, lloqsiy, paqarimuy miray, wachay, kamamuy miraq, wachaq, kamaq miraynin, wachasqa, rurasqan, ruru rimasqa rimay yachacheq chinkaq, chinkakoq
ama nisqa ama niy runa masi unaypaqkama, mana tukureq unayachisqa unachiy unayapuy qosaq nisqa, rurasaq nisqa
yalliq, llalliq llalliy, yallirquy waqlliq, huchallikuq huchallikuy yachachisqa, kamarikusqa yachachiy, kamarichiy kamarikuy
musyay, musyapakuy ñawpaqta ñawpaq qallarininmanta, ñawpaqta ñawpaq ñawpaq kaq ñawpaq, ñawpaqñiqim, llunpay sumaq qallariq, yachapakuq qallariy, qallarirqu wichqana wasi qichuy, qichurquy saqirquy mallisqa malliy kamakuy, churakuy lluqsimuy qatinakuy, lluqsimuy miray, wachay miraq, wachaq miraynin, miray, rurun, mikunan rimasqa rimay, rimariy yachachiq, riqsiq chinkaq, chinkakuq, qispikuq ama nisqa, michakusqa ama niy, harkay, harkarquy runa masi, niraq masi mana tukuriq unayachisqa, chutarisqa unachiy, unakachiy maskakurquy simi qusqa
203
204
CASTELLANO
Pacificamente Pacifico Padecer Pagano, a Palazo Pálido, a Palmear Palo Palpar Pan Panca Pantano Panza Papera Papirote Pardo Parecerse Pasión Pasto Patada Patituerto, a Pavor Payaso Peinar Peine Peligro Peón Pequeño Perdiz Pericote Pico Pinchar Placer Plato Ponerse Puño
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotatizadas)
llanp'u sonqolla llanp'u sonqo ñak'ariy ch'unchu p'anay q'ellu, q'elluyasqa t'aqllay, t'aqllakuy k'aspi llapch'ay t'anta p'anqa p'unqo p'usnu q'oto t'inkay ch'unpi rikch'akuy, rikch'anakuy ñak'ariy q'achu q'achu hayt'ay wist'u chaki q'aqechay k'usillu tusoq ñaqch'ay ñaqch'a ch'iki llank'aq huch'uy p'isaqa huk'ucha t'apsa t'urpuy q'ochuchiy p'uku seq'echakuy ch'oqmi
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
llanpu sunqulla hawka kakuq, qasi sunqu muchuy, ñakariy chunchu, yunka runa waqtay qillu, qilluyasqa taqllay maki, taqllakuy kaspi llatay, llapchay tanta panqa, qaranpa turu turu, millpu, siniqa wiksa, pusnu qutu tinkay uqi, chunpi rikchakuy, rikchakapuy muchuy, ñakariy qiwa qiwa, qura qura haytay wistu chaki hatun manchay asichikuq naqchay naqcha chiki llanlapakuq uchuy yutu ukucha tuspa, chuspa tuksiy, tupqiy kusichiy mati, puku siqikuy aptisqa maki
Prometer
Propagado, a Propagar Provincia Puerta Pulga
qosaq niy, rurasaq niy, wanasaq niy mirasqa, mirachisqa
mirachiy suyu punku piki
qusaq niy, anri niy, wanasaq niy mirasqa, mirachisqa mirachiy, miray, mismichiy
suyu punku piki
205
CASTELLANO
Padrastro Paja Pajar Pajarillo Pajonal Paso Pecho Pelo Peludo,a Perdiz Pestaña Pluma Polilla Primogénito, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhepa yaya, qhepa tayta ichhu ichhu wasi phichiw ichhu ichhu, ichhu panpa thatkiy qhasqo chukhcha chukhchasapa yuthu qhechipra phuru thuta phiwi
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qipa tayta ichu ichu wasi urpitucha ichu panpa huk ichikuy qasqu chukcha chukchasapa yutu qichipra puru puyu piwi, ñawpaq churi
206
Q
CASTELLANO
Qué Quedo, a Quehacer Quejarse Quemadura Quemar Quena Querido, a
Quiebra Quién Quietamente
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
pi, pim qasi, qasilla kaq rurana willakuy, willarikuy supullu kañay qena churi wacha, munasqa, pantaq masi, salla raqra
pi sonqoyakuspalla
QUECHA AYACUCHO CHANKA
ima, ha qasi, qasilla, upallalla rurana willakuy, willarikuy supullu kañay, kañarquy qina yanan, sipasnin, puriq main, waynan, kuyasqa raqra, raqasqa pi, mayqan qasillawan
207
CASTELLANO
Quebrable Quebrada Quebradizo, a Quebrador, a Quebrantado, a Quijada
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
p'akinalla wayq'o p'akikoq p'akeq p'akisqa k'aki
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
pakinalla wayqu pakikuq pakiq pakisqa kakichu
208
CASTELLANO
Quechua Quedar Quemado, a Quemarse Quijada Quijamudo, a Quince Quinquenio, a Quipu Quitar
QUECHUA CUSCO COLLAü
(Palabras compuestas)
qhechwa simi qhepay, qhepariy ruphasqa, ruphachisqa ruphachikuy qhaqlla qhaqllasapa chunka pichqayoq pichqa wata khipu qhechuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
runa simi qiparquy rupasqa, kañasqa rupachikuy, ruparquy kakichu kakichusapa chunka pichqa pichqa wata kipu qichuy
209
R
CASTELLANO
Rabilargo, a Rabo Racional Racionalmente Radiante Radiar Raja Rajado, a Raleado, a Ralo, a Ramera Ranchería Rancho Ranura Rapado, a Rapar Rapaz Rápidamente
Rapiña Rapiñador, a Raposa Rapto Raptor Raramente Raro, a Rascazón Rastrero, a
Rastrear Rastro Rastrillado, a Rastrillador, a Rastrillar Rastrojeado, a Rastrojeador, a Rastrojear
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
chupasapa chupa yuyayniyoq, unayhayniyoq yuyaywan, unanchakuspa chipipipeq chipipipiy raqra raqrasqa chirliyasqa chirli panpay warmi, waqwaña wasi wasi wasi yarqacha kuchusqa kuchuy silluyoq chaylla, wayralla
suway suwa, ayqechikoq qara chupa warmi aqay warmi apaq, warmi suwaq mayllanpi, ñañispalla mayllanpi kaq seqseq yupipasqa
yupipay yupi paqpasqa, marusqa paqpaq, maroq paqpay, maruy tullpasqa tullpaq tulipay, tullpakuy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
chupasapa
chupa yuyayniyuq runa yuyayllawan kanchay, akchiy, llipipiy kanchay, akchiy, llipipiy raqra kichasqa chiqtasqa chiqisqa chuya, llaspa qanra warmi wasi wasi wasi, chuklla yarqacha, wayqucha kuchusqa, rutusqa kuchuy, rutuy, kaptay suwa, suwakuq chaylla, utqaylla, utqayllaman suway, suwakuy suwa, waykakuq qara chupa, qala chupa warmi suwa warmi suwaq yanis yanislla, maynillanpi maynillanpi kaq siqsiq, siqsikuy yupin maskasqa, yupin qatisqa yupin qatiy, yupin maskay yupin, saruy huñusqa huñuq huñuy pallasqa pallakuq, pallapakuq pallakuy, pallapakuy
210
Rastrojo, a Roto, a Razón Razonable Razonablemente Razonante
Razonar Razones Real Realidad Realizado, a Raelizador, a Realizar
Realmente Reanimado, a Reanimador, a Reanimar Reatado, a Reatar
Rebaja Rebajable Rebajado, a Rebajador, ra Rebajar Rebaño Rebatiña Rebato Rebelarse Rebelde
Reblandecido, a Reblandecer Reblandecerse Rebosable Rebosado, a Rebosar Rebuscado, a Rebuscador, ra Rebuscar
tullpa, kutmu tuylla, chayrilla, pacha yuyay, unanchay chayaqe, chanin, kaman yuyaywan, yuyaylla, unanchasqa chayaqenta rimaq, chanin rimaq, kaman rimaq chayaqenta rimay chayanqen simi kaq cheqan rurasqa, tukusqa ruraq, tukoq ruray, rurarqoy, tukuy, tukurqoy
cheqaqta, cheqaqlla kallpanchasqa kallpanchaq kallpanchay watapasqa watapay, watay, sinriy
chanin uraykachiynin uraykachinalla uraykachisqa uraykacheq uraykachiy, urarqachiy michina waykanakuy takurichiy awqanchakuy, hatariy awqatukoq, awqahatareq
llullasqa llulluyachiy llulluyapuy lleqmaq lleqmasqa lleqmay pallapasqa pallapakoq pallapkuy
pallapakuy chaylla, kunachallan yuyay chayaqin kamaqninpi kaman rimaq
chiqan simita rimay chiqan simikuna kaq chiqan rurasqa ruraq ruray, rurarquy, puchukarqachiy chiqaqllan, chiqanpi kallpanchasqa kallpanchaq kallpanchay watapasqa watapay, musuqmanta watay, tinkiy uraykachisqa uraykachinalla uraykachisqa uraykachiq uraykachiy michina waykanakuy huñunakuy mana kasukuy mana munaq, mana kasukuq llanpuyachisqa llanpuyachiy llanpuyay llinpana, usuqlla usuqa, Ilinpasqa llinpay, hiqichakuy maskapasqa, maskasqa maskapaq, maskaq maskakachay, pallapakuy
211 2 12
Recompensar Reconciliado
Reconciliador, a
Reconciliar
Reconciliarse
Reconocedor, a Reconocer
Reconocerse Reconocido, a Reconocimiento Recontado, a Recontador, ra Recontar
Reconvenido, a Reconvenir Recordable Recordado, a Recordador, ra Recordar Rocorrer Recorrido, a
Recortado, a Recortar Recoser Recreación
Recreado, a Recreador, ra
Recrear Recrearse
Recreativo, a Rectificado, a Rectificador, ra Rectificar
Recto, a Recuerdo Recuperado, a Recuperador, ra
ayni qopuy, kuticheq allichanachisqa, napaykunachisqa allichanacheq, napayku nacheq,
rimaykunacheq allichanachiy, napaykunachiy rimaykunachiy allichankapuy, napaykunakapuy,
rimaykunakapuy reqseq, reqsimuy reqsiy, reqsimuy reqsikuy, reqsikapuy reqsisqa, reqsimusqa allinkutichikuy yupapasqa yupapaq
yupapay
anyasqa anyay yuyana, yuyarina yuyasqa, yuyarisqa yuyaq, yuyareq yuyay, yuyariy, yuyakuy puriykachay puriykachasqa kuchuykusqa kuchuykuy siray, sirapakuy hawkay pacha, hawkakuy, waynarikuna
hawkasqa hawkacheq, hawkakoq hawkay, hawakchiy hawkakuy, waynarikuy, pukllay,
pullkakuy hawkachikoq, kusichikoq cheqanchasqa cheqanchaq
cheqanchay cheqan, cheqan runa yuyay tarikapusqa
tarikapoq
aynin kutichipuy allinyasqa allinyachiq
allinyanachiy, rimanakachiy
allinyakuy, rimanayakuy
riqsiq riqsiy, riqsikuy riqsikuy, riqsikuykuy riqsisqa, riqsikuq riqsiy, riqsikuy yupapapsqa, kutipasqa
musuqmanta, yupapaq yupapay, musuqmanta yupapay anyasqa anyay, willay, kunay yuyapaslla, yuyanalla yuyarisqa yuyaq, yuyariq yuyakuy, yuyariy puririrquy purisqa, puriparqusqa kuchupasqa, kuchusqa kuchupay, kuchuy, kutuy sirapay, siraparquy kusikuna mita, samarina, kusikuy, samakuy kusikusqa, samarikusqa
kusichiq, samachiq kusichiy, pukllarichiy kusikuy, samriy, pukllariy pukllarikuy
kusichikuq allichasqa allichaq allichay, allichapay allin, allin runa
yuyay, yuyariy kutichimusqa, tarisqa
kutichikuq, tariq
Recaer
Recaído, a Recalcado, a Recalcar Recapacitado, a Recapacitador, a Recapacitar Recatar Recatarse Recaudado,a Recaudador, ra Recaudar Recelado, a Recelar Recelarse Recelo Receloso, sa Recibido, da Recibidor, ra
Recibir Recibirse Recién
Reciente Recientemente
Recio, a Reciprocamente Reciprocar
Recitador, a Recitar Recobrado, a Recobrante Pecobrar Recoger
Recogido, a Recolectable Recolectado, a Recolectador, a Recolectar
Recompensado, a
musoqmanta urmapuy, onqopakuy
urmapoq, onqopakoq
winasqa winaykuy,wininiy hamutayasqa, yuyaymanasqa hamutakoq, yunaymanaq hamutakuy, yuyaymanay pakay, pakarqoy pakakuy, pakarqokuy huñusqa
huñoq huñuy manchasqa, paqtasnisqa manchapay manchapakuy, paqtasniy manchapakuy manchapakoq, paqtasneq chaskisqa chaskeq chaskiy chaskikuy chayraq, chayllaraq wamaq, musoq kunakunallan, wamaqllaraq, musoqllaraq
sinchi naku nachiy yachasqata rimaq yachasqata rimarimuy tarikapusqa tankapoq
tarikapuy
pallay, huñuy, tantay, hoqariy
uywasqa, chaskisqa huñunalla
huñusqa, tantasqa huñoq, tantaq huñuy, tantay ayni qopusqa, kutichisqa
musuqmanta urmay, kutipay, kutiparquy kutipasqa
ñitipasqa, kutipasqa ñitipay, huntachiy, kutipay yuyaymanasqa yuyaymanaq yuyaymanay pakay, pakarquy pakakuy, pakarqukuy huñusqa, tantasqa
huñuq, waqaychaq huñuy manchasqa manchay manchakuy manchapakuy manchakuq chaskisqa chaskiq chaskiy
chaskikuy chayraq, chayllaraq musuq, musuqlla, wamaq kunankunallan, kunan
kunallaraq, wananllaraq, musuqllaraq sinchi, rakis nakuy nachiy rimaq, kutipaq, willaq rimay, willakuy kutichisqa kutichikuq kutichikuy, tarirquy
pallay, tantay, huñuy
samachisqa, chaskisqa huñunalla
huñusqa, tantasqa huñuq, tantaq, suntuq huñuy, tantay, suntuy ayni qupusqa, kutichisqa
213
Recuperar Recurrido, a Recurrir Recusado, a Recusador, ra Recusar Rechiflado, a Rechiflador, ra Rechiflar Red Rededor, ra Redentor, ra Redil Redimido, a Redimir Redimirse Rédito Redituable Redoblado, a Redoblar Redonda Redondeado, a Redondeador, a Redondear Redodo Redrojo Reducido, a Reducir
Reedificable Reedificado, a Reedificador, ra Reedificar Refección Referido,a Referir Reflexionado, a Reflexionador, ra Reflexionar Reformable Reformado, a Reformador, ra Reformar
tarikapuy mañakusqa mañakuy, riy, hamuyki mana munasqa mana munaq mana munay sawkasqa, asipayasqa sawkaq, asipayaq sawkapayay, asipayay siru, kullancha turna, muyu qespicheq kancha qespichisqa qespichiy qespikuy, qespipuy wachaynin, miraynin wachaq, miraq mirachisqa mirachiy suyuntin, muyuntin muyuchasqa muyuchacheq muyuchay, muyuyachiy, sinkuchay muyu, sinku qawlla ruru, tateq ruru taksayachisqa taksayachiy, pisiyachiy, pisiykachiy
hatarichinalla hatarichisqa hataricheq hatarichiy llaqwarikuy willasqa willay yuyaykusqa, yuyaymanasqa yuyayniyoq, yuyaymanaq yuyaykuy, yuyaymanay allichanalla, allichapunalla allichasqa, allichapusqa allichaq, allichapoq allichay, allichapuy
kutichikuy, apakuy mañakusqa, risqa riy, mañay mana munasqa mana munaq mana munay, mana aniy sawkasqa sawkaq, asipayakuq sawkapayay, pinqarqachiy llika muyuriynin, muyuri, tukuy qispichiq kancha qispichisqa qispichiy qispikuy wachaynin, minarnin, miray mirayniyuq mirachisqa, patarasqa mirarqachiy muyu, muyuy muyuy ruyruchasqa ruyruchaq ruyruchay, ruyruyachiy muyuq, ruyru qipa ruru taksalla taksayachiy, pisiyachiy, uchuykachiy musuqmanta ruranalla taksalla hatarichiq, sayachiq musuqmanta ruray mikuy, allichay willasqa willay, willaparquy allin yuyasqa allin yuyaq yuyaymanay allichanalla allichasqa allichaq allichay, allicharquy
214
Reformarse Reformista Refrescado, a Refrescante Refrescar Refresco Refugiado, a
Refugiador, ra Refugiar Refugiarse Refulgente Refulgir Regadera Regadío Regado, a Regador, ra Regalado, a Regalador, ra Regalar Regañar Regañón, a Regar Regazado, a Regazador, ra Regazar Regazarse Regazo Regidor, ra Región Regir Regocijadamente Regocijado, a Regocijador, ra Regocijar Regocijarse Regraciado, a Regraciador, ra Regraciar Regresado, a Regresar
Rehacer
allin kawsayman kutiripakuy allichay kamayoq chiriyarichisqa chiriyaricheq chiriyarichiy chiri hanpi pakaykukoq, amachachikoq, pakasqa, amachasqa pakakoq, amachaq pakaykuy, amachay pakaykukuy chipcheq, lliplleq chipchiy, IliplIiy qarpana qarpayniyoq allqa qarpasqa qarpaq anaw tullu, qosqa qoq, anqosaq qoy, qoykuy qotututuy qotututoq qarpay qollurisqa qollureq qolIurichiy qollurikuy millqay kamayoq, llaqta kamayoq suyu kamachikuy kusikuywan, kusikusqa kusisqa, kisichisqa kusicheq kusichiy kusikuy kusinchasqa kusinchaq kusinchay kutichisqa, kutisqa, kutirisqa kutiy, kutiriy, kutimuy
kutipay, rurapay
allichakurquy allichaq chirichisqa chinchiq, chinchikuq chiriyachiy, chiriyarqachiy chiri hanpi pakakuq, pakakusqa
pakaykuq chaskiy, pakay, amachay ayqikuy, pakakurquy kanchaq, llipikyaq kanchariy, llipikyay parquna yakuyuq, parquna chakra parqusqa parquq miskiq, miskilla, qusqa quq, qukuq quy, quykuy, quykurquy rimapakuy, piñaykachakuy rimapakuq, piñakuq parquy qinpisqa qinpiq qinpichiy, qinpiy qinpikuy millqay kamachikuq suyu kamachiy kusikuywan, kusikustin
kusisqa kusichiq kusichiy, quchuchiy kusikuy, quchukuy allin rurasqa riqsikuq allin ruraq riqsiq riqsichikuy kutimusqa, kutisqa kutiy, kutiriy, kutimuy, kutirquy, kutirimuy kutipay, kutirpay
215
Rehecho, a
Rehenchido, a Rehenchir Rehuido, a Rehuir Rehuirse Rehusado, a Rehusador, ra Rehusar Reina Reincidir
Reído, a Reír Reírse
Reiterable Reiterar Reivindicado, a Reivindicador, a Reivindicar Rejuvenecido, a Rejuvenecer Relacionado, a Relacionador, ra Relacionar Relamido, a Relamer Relamerse
Relámpago Relampagear Relatar Relavar Relindo, a Relucido, a Reluciente Relucir Rellenar Remanente Remangado, a Remangar
kutipasqa, rurapasqa, musoqmanta huntapasqa huntapay ayqerisqa, pullqarisqa ayqeriy, pullqariy ayqerikuy, pullqarisqa mana munasqa mana munaq mana munay sapay qoya yapa yapahuchikuy, huchaman urmaylla urmay asisqa asiy asikuy, asiykachakuy
payanalla, pakunalla payay, pakuy chapachinachikapusqa chapachinachikapoq chapachinachikapuy waynayaripoq, sipasyaripoq waynayaripuy, sipasyaripuy willasqa, willakusqa willaq, willakoq willay, willakuy llaqwapasqa llaqwapay llaqwakuy, llaqwanakuy
choqeya, llipllipyay, illapa lliplliy, lliplliriy willay, willakuy aytiy añay sumaq llipllisqa lliplleq lliplliy winay puchu, puchoq qollurisqa qolluriy
kutipasqa, musuqyasqa rurasqa huntachisqa huntachiy
ayqirisqa, ayqisqa ayqiykachachiy ayqirisqa, ayqisqa mana munasqa, wikchusapa mana munaq mana munay, wischupay quya yapa urmay, susuqmanta urmay asisqa asiy asikuy, ancha asiy, sinchi asikuy kutipananña kutipay, musuqchay kutichipusqa, qichusqa kutichikuq apakuy, kutichikuy waynayasqa, sipasyasqa waynayay, sipasyay willasqa, willakusqa willaq, willakuq willay, willarikuy llaqwapasqa llaqwapay llaqwakuy, llaqwakapuy, llaqwanakuy wakri, llipya, illapa wakriy, llipllay willay, willakuy, rimay taqsapay, astawan taqsay sumaqcha, kusacha kancharisqa kanchariq llipipiy winay, huntachiy puchu, puchun, puchuqnin qinpikusqa qinpiy
216
Remangarse Rematado, a Rematar Remecer Remecerse Remecido, a Remedable Remedador, ra Remedar Remediable Remediado, a Remediador, ra Remediar Remedio Remedo,a Remendado, a Remendar Remendón, a Rementir Remesado, a Remesador, ra Remesar Remesarse Remeter Remisible Remisión Remitente Remitido, a Remojado, a
Remojar Remolino Remordimiento
Removedor, ra Removible Remozar
Rempujado, a Rempujador, ra Rempujar Rempujarse Rempujón
qollurikuy tukusqa, tukusqa tukuy, tukupuy maywiriy, kuyuchiy maywirikuy, kuyuriy maywirisqa, kuyurisqa yachapakunalla
yachapayaq yachapayay yachakuchipunalla tachakuchipusqa, allichapusqa yachakuchipoq, allichapoq yachakuchipuy, allichakuy hanpi yachapakuy ratapasqa ratapay ratapaq llulla llullakuy llupipasqa llupipaq, llupipakoq llupipay llupipakuy winapay panpachanalla panpachay, panpachakuy apacheq, panpachaq apachisqa, panpachasqa chulluchisqa
chulluchiy puyunkuy huchaq sonqo
kuyuricheq, anchuricheq kuyurichinalla, anchurichinalla waynachakuy, sipaschakuy
tanqapasqa tanqapaq tanqapay tanqapanakuy tanqay
qinpikuy tukusqa, puchukasqa tukuy, tukurquy, puchukay
kuyuchiy kuyuchikuy, kuyurikuy kuyuchisqa yachapanalla yachapaq, yachapayakuq yachapayay, qatichiy allichanalla, hanpinalla
allichasqa allichaq allichay
hanpi yachapay
ratapasqa ratapay sirapakuq llunpay llullakuy chukchan chaprisqa apachikuq, chaprikuq apachikuy, chaprirquy chaprikuy, chutakuy satipaykuy, yaykuchiy panpachanalla panpachay, panpachakuy apachiq, panpachaq apachisqa, kachasqa muyuchisqa, chulluchisqa, uqusqa muyuchiy, chulluchiy
mayu millpu sunqup kanikuynin, sunqupa manchakuynin kuyurichiq, anchurichiq kuyuchinalla, asuchinalla
waynayarquy, waynayas, sipasyay, sipasyakurquy tanqapasqa
tanqapaq tanqapay tanqapanakuy
tanqay
217
Remudado, a Remunerado, a Remunerador, a Remunerar Rencor Rencoroso, a Rendido, a Rendir
Rendirse Renombrado, a Renombrar Renovable Renovado, a Renovar Renunciado, a Renunciante
Renunciar Reñido, a Reñidor, a Reñir Reñirse Reo Reparado, a
Reparar
Reparo Repartible Repartido, a Repasado, a Repasar Repelado, a
Repelador, a Repelar Repentinamente
Repentino Repetido, a Repetidor, a Repetir Replicar
rantisaykuy ñawinchapusqa ñawinchaq, kusinchaq ñawinchay, kusinchay cheqnilla, cheqniy cheqniykachakoq peqtusqa atiy, atipay, peqtuchiy
peqtuy tupaq, y upay niyoq sutichay musoqchana musoqchasqa musoqchay saqepusqa, mana munasqa saqepoq, mana munaq
saqepuy, mana munay anyasqa, uyanchasqa anyapakoq, uyanchakoq anyay, uyanchay, anyapayay anaynakuy kamallikoq, huchallikoq allinyachisqa, allinchapusqa
allinyachiy, allinchapuy
allinchana rakinalla rakisqa kutipayasqa kutipayay, kutipay llupipasqa, rutusqa
llipipaq, rutoq llipipay, rutuy qonqayllamanta qonqay kutipasqa, yapamanta kutipaq, yapaq yapay, kutipay kutipayay
churakuy kutichisqa kutichikuq kutichiy chiqnikuy, chiqnikurquy chiqnikuq, chiqnipakuq pisipasqa, saykusqa atiy, atiparquy, pisipay, pisiparquy saykuy, pisiparquy yupayniyuq runa sutichay, sutinchay musuqyachinalla musuqyachisqa musuqyachiy saqipusqa, saqisqa saqipuq, mana munaq, kachariq saqipuy, saqiy, kachariy qaqchasqa, anyasqa ayanakuq, qaqchaq anyay, qaqchay, kamiy qaqchanakuy, kaminakuy huchayuq, huchallikuq allinchasqa, allinchapaykusqa allinchay, allinchapaykuy, allincharquy allinchana rakinalla, aypunalla rakisqa, aypusqa kutipasqa kutipayay, kutipay chukchan kuchusqa
chukcha kuchuq rutuy, kuchuy qunqayllamanta, qunqayta qunqasqa kutipasqa, yapamanta kutipaq, yapaq yapay, kutipay, kutiparquy kutipakuy
218
Reponer Reposado, a Reposar
Reposo Repreguntado, a Repreguntar Reprender Reprendido, a Reprensible Reprensor, a Representado, a Representador, a Representante Representar
Reprobable Reprobado, a Reprobador, a Reprobar Reprochado, a Reprochador, a Reprochar Reproducente Reproducido, a Reproducir Reproductor, a Reptil Repudiado, a Repudiador, a Repudiarse Repuesto, a Repugnante Repugnar Requebrado, a Requebrar Requemado, a
Requerido, a Requeridor, a Requerir Resabiso Recastable
churapuy, churaykapuy samarisqa, samaykusqa samakuy, samarikuy
samay tapupayasqa tapupayay anyay anyasqa anyana anyaq willasqa, willakusqa willaq, willakoq rantin willay, willakuy, rantinpi sayay
millana millasqa millaq millay uyanchasqa uyanchaq uyanchay miracheq mirasqa miray, miramuy miraq, miracheq lloqaq uywa qencha, allusqa qenchaq, ayoq qenchanakuy, ayunakuy churasqa, churarisqa millana millay, millasqa salla, sallada sallaykuy, sallallay yanayasqa
ateqllayasqa, atiykusqa, qatirisqa ateqllayaq, atiykoq, qatireq ateqllayay, atikuy, qatiriy yachay tukoq qespichikapunalla, churqokapunalla
kutichipuy, sayachipuy samaykusqa, samasqa samakuy, samarikuy, tiyakuy samay, samakuy tapupayasqa tapupayay anyay, qaqchay anyasqa, qaqchasqa anyana, qaqchana anyaq, qaqchaq willasqa, willakusqa willaq, willakuq hukpa rantin, rantin willay, willarquy, hukpa rantin kay chiqninalla chiqnisqa, wischusqa chinqiq, wischuq chiqniy, wischuy uyanchasqa uyanchaq, uyanpi urquq uyanpi urquy, wischupay mirachiq, wiñachiq mirachisqa, wiñachisqa miray, wiñachiy miraq, wiñachiq suyruq, lluqaq, arapaq qarqusqa, wischusqa wischuy, qarquy qarqunakuy, wischunakuy churasqa, kubchisqa millachikuq amiy, amirquy, millakuy manachu allin rimasqa waya parlay, rimapay yanayasqa, rupasqa, kankasqa
qatirisqa qatiriq qatiriy yachay tukuq kutichikunalla
219 220
Restituible Restituido, a Restituir Restituirse Resto Resucitado, a Resucitador, a Resucitar Retador, a Retar Retardable Retardado, a Retardador, a Retardar Retardarse Retemblado, a Retemblar Retornado, a Retornar Retorno Retostado, a Retozar Retozón, a Retribuido, a Retribuir Retribuyente Retroceder Retronar Retumbar Reumático, a Reumatismo Reunido, a Reunir Reunirse Revejecer Revelable Revelado, a Revelador, a Revelar
Revejecido, a Reverenciable Reverenciador, a
kutichipunalla kutichipusqa kutichipuy kutipuy, kutikapuy puchu kawsarisqa, kawsarichisqa kawsareq, kawsaricheq kawsariy, kawsarimuy qaqchaq, uyanchaq qaqachay, uyanchay unanchinalla unachisqa, unaykachisqa unacheq, unaykacheq unachiy, unaykachiy unapuy, unaykapuy chukukukoq chukukukuy kutichisqa kutiy, kutichiy kutiy, kutichiy yanayasqa pukllaykachay pukllaykachaq ayniykapusqa, ñawinchasqapusqa ayniykapuy, ñawinchaykapuy ayniykapoq, ñawinchaykapoq kutiriy kunununumuy kunununuy tullu onqoyniyoq tullu onqoy huñusqa, tantasqa huñuy, tantay, huñupuy huñukuy, huñunakuy machuyarqoy, payayarqoy willanapaqkaman willasqa, yachachisqa willaq, yachacheq willay, willapuy, yachachiy
murqoyasqa yupaychanapaqkaman yupaychaq
kutichipunalla, qupunalla kutichipusqa kutichipuy, sayachipuy kutikuy puchuq, puchun kawsarisqa kawsarichiq kawsarimuy, kawsarirquy qaqchaq, anyaq qaqchay, anyay unaykachinalla unaykachisqa unaykachiq unachiy, unaychiy unaykukuy kuyupachisqa, katatasqa katatachiy, katkatay, kuyuy kutichisqa kutuchiy, ayni kutichiy kutiy, kutichiy yanayasqa, rupasqa kallpakachay, pawaykachay kallpakachaq aynin kutichisqa, qupusqa aynin kutichiy aynin kutichiq, ñawinchaq kutiy, qipaman kutiy tunrurunyay tunrurunyay tullu unquyniyuq tullu nanay huñunasqa, suntusqa huñuy, tantay, suntuy huñunakuy, suntunakuy machuyay, payayay willanalla willasqa willaq, willakuq willay, willakurquy, yachachiy mawkasqa yupaychana yupaychakuq
Rescatado, a Rescatardor, a Rescatar Rescoldado Resembrado Resembrar Reservado, a
Reservar
Reservarse Resfriado, a Resfriar Resfriarse Resguardado, a Resguardar Resguardarse Residente Residir Residuo Resistente Resistir Resollar Resoplido Respetable Respetado, a Respetador, a Respetar Respiración Respirar Resplandecer Resplandeciente Resplandor Respondedor, a Responder Respondón, a Respuesta Restablecido, a Restablecer Restablecerse Restante Restaurado a Restaurar
qespichikapusqa, orqokapusqa qespichikapoq, kurqokapoq qespichikapuy, hurqokapuy qolli tarpupasqa tarpupay mukmikoq sonqo, waqaychasqa
waqaychay, pakay
waqaychakuy chireq atisqan, chiriykuchikoq chiriyachiy chiriwanatichikuy, chiriyachikuy waqaychakoq waqaychay waqaychakuy tiyaq tiyay puchu atipakoq, kallpachakoq atipakuy, kallpachakuy qarpay samay yupaychana yupaychasqa yupaychaq yupaychay samay samay lliplliy lliplleq lliplliy kuticheq Kutichiy kutipakoq kutichisqa, nisqa hatarichisqa hatarichiy alliyay alliyapuy puchoq hatarichisqa hatarichiy
kutichisqa, kutichikusqa kutichikuq kaqlla, kutichikuy, hurqukuy ñutu sansa, ninayuq uchpa tarpusqa, musuq parwaq tarpuy, musuq tarpuy waqaychakuq, upallakuq, waqaychasqa,churasqa waqaychay, waqaychakuy, pakay, pakarquy waqaychakuy chiri yaykusqa chirikuy chiriyachikuy waqaychasqa waqaychay waqaychakuy yachakuq, karayay yachakuy, kakuy puchuq, puchun atipaq harkakuy samay ancha samay, pukay yupaychana yupaychasqa yupaychakuq yupaychay samay samay kanchariy, llipikyay kanchariq, llipikyaq kanchariy, llipikyay kutichiq, rimaq kutichiy, rimariy kutipakuq, rimapakuq kutichisqa, rimay sayarisqa, allinyasqa sayachiy, allin churay alliyay, allinyay, allinyariy puchu, puchun sayachisqa, kutichisqa kut''"' ''rqachimuy
221
Reverencial Reverencialmente Reverenciar
Reviejo, a Revivido, a Revivir Revolucionar Revolucionarse Revolver
Revolverse Revuelto, a
Rey Rezar Ribera Rico, a Ridiculizar Riña Riñon Rio Risa Risco Riscoso, a Risible Risueño, a Rival Robado, a Robador, a Robo Robustecer Robustecerse Robusto Roca Rodar Rodeado, a Rodear
Rodilla Roedor, a Rogador, a Rogar
yupaychayniyoq yupaychakuywan yupaychay
suksoq kawsarimupusqa kawsarimupuy takurichiy takurikuy qaywiy, wankuy, takuriy
kutirikuy, muyuriy qaywisqa, wankusqa, maskasqa, arwisqa inka mañakuy mayu pata, qocha pata kaqeyoq, kaqniyoq sawkay maqanakuy wasa ruru mayu asiy qaqa qaqa qaqa, ranra ranra asina, asichikoq aseq uya tinkunakoq masi, atillchanakoq suwasqa suway suwasqa kallpanchay kallpayakuy kallpasapa qaqa, wanka muyuy, suchuy tumasqa, muyusqa, muyurisqa tumay, muyuriy, muyuchiy, muyurichiy moqo sukseq mañakoq, mañarikoq mañay, mañarikuy
yupaychana yupaychaywan yupaychay, ullpukuy, pakchakuy llunpay mawkayasqa kawsarirkusqa kawsariy, kawsarimuy runa hatarichiy huqarikuy qaywiy, qanchiy, maytuy, wankuy, taqwiy, taqwirquy muyuriy taqwisqa
inka mañakuy mayu pata apu, qullqiyaq sawkay, asipayay maqanakuy, takanakuy ruru, rurun mayu asiy qichqa qichqa qichqa asichikuq kusiq uya awqa suwasqa suway, suwakuy suwasqa kallpanchachiy kallpanchakuy kallpasap, sinchi hatun qaqa muyuy, kuchpakurquy muyrisqa tumay, muyuriy, muyupayay
muqu kuchkuq, kutkuq mañakuq, mañaykachakuq mañay, mañakuy
222
Rojizo, a Rojo, a Rollizo, a Ronchas Rosado, a Rostro Rotoso, a Rozado, a Rozar Ruana Rubificar Rueca Rueda
pukayasqa puka runki mullqo, mullqo mullqo mullu uya ratapa, saqsa chaqosqa, rukrisqa chaqoy, rukríy punchu pukayachiy pallqa, kalla tinkullpa
pukaniraq, pukahina puka, chiwanway wirasapa murku murku, muru muru puka rikuq uya latapa, lliki lliki chakmasqa chakmay punchu pukayachiy piruru muyuq
223
CASTELLANO
Rabicorto, a Radiado, a Radiante Radiar Raído, a Raja Rajado, a Rajador, a Rama Ramillete Ramilletero, a Rana Renacuajo Rancho Rascado, a Rascar Rascarse Rasgado, a Rasgar Rasgarse Rasgueado, a Rasgueador, a Rasguear Rasguñado, a Rasguñador, a Rasguñar Rasguñarse Rasguño Rata Ratón Ratonera
Raya Rayado, a Rayada, a Rayar Rayo Rayos Reapretado, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
wit'u chupa wach'iyoq wach'eq wach'iy k'isusuqa ch'eqta, p'aki ch'eqtasqa, p'akisqa ch'eqtaq k'allma ch'antasqa t'ika t'ika ch'antaq k'ayra hullq'e, hoq'oyllu, suk'ullu ch'uklla hasp'isqa hasp'iy hasp'ikuy llik'isqa llik'iy llik'ikuy seq'esqa seq'eq seq'ey hallp'isqa hallp'eq hallp'iy hallp'ikuy hallp'isqa hatun huk'ucha huk'ucha huk'ucha hap'ina
seq'e seq'esqa seq'ena seq'ey ch'oqe illa wach'in mat'ipasqa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
kutuchupa, takachu kancharisqa llipikyaq, kanchariq kanchay, akchiy, llipipiy siqllasqa chiqta, paki chiqtisqa, pakisqa chiqtaq kallma wayta wanku wayta wataq kayra ultu, uqullu chuklla, wasi aspisqa, achpisqa aspiy, achpiy, rachkay aspikuy, achpikuy llikisqa llikiy, llikirquy llikikuy, Ilikikurquy aspisqa, rachkasqa aspiq, rachkaq aspichakuy, rachkakuy aspisqa, achpisqa aspiq, achpiq aspiy, achpiy achpikuy, achpipayakuy achpisqa hatun ukucha ukucha ukucha hapina, ukuchap wasin siqi, siqisqa siqisqa siqina siqiy chuqi illa antip wachin, intip sapran sinchi watasqa, tiqusqa
224
Reapretar Reatar Rebelde Reblandecido, a Reblandecer Reblandecerse Rebosabte Rebosado, a Rebosar Rebozado, a Rebozar Rebuscado, a Rebuscador, a Rebuscar Recalcado, a Recalcar Recalcarse Reclinado, a Reclinar Reclinarse Recluir Recluso, a Recluyente Recoger Rechinado, a Rechinar Redil Redondear Redondo, a Reducido, a Reducir Regadera Regado, a Regador, a Regar
Regazado, a Regazador, a Regazar Regazarse Regazo Regibado, a Regocijador, a
mat'ipay t'inkiy k'uri ñup'uyasqa ñup'uyachiy ñup'uyay llinp'aq llip'asqa llinp'ay suk'utakoq, suk'utasqa suk'utay k'uskisqa k'uskeq k'uskiy mat'esqa, q'ewisqa mat'iykuy q'ewikuy k'iraykusqa k'iraykuchiy k'iraykukuy wichq'ay wichq'asqa wichq'aq k'uytukuy, q'entikuy k'ik k'ik nisqa k'ik k'ik niy hip'ina runp'uchay runp'u huch'uyachisqa huch'uyachiy ch'aqchuna ch'aqchusqa ch'aqchoq ch'aqchuy, ch'allay
q'enpisqa q'enpeq q'enpiy q'enpikuy harp'ay k'umillu q'ochucheq
tiqurquy tinkiy mana munaq llanpuyachisqa llanpuyachiy llanpuyay llinpana, usuqlla llinpasqa, ususqa llinpay, hichakuy maytusqa, qatasqa maytuy, qatachiy maskapasqa, maskasqa maskapaq, maskaq maskakachay, pallapakuy ñitipasqa, kutipasqa ñitipay, huntachiy, kutipay silkikuy, silkirquy kiraykusqa waqtapachiy waqtapakuy wichqay, harkay wichqasqa, harkasqa wichqaq suchukuy, suchukurquy qichqichyaq qichqichyay kancha ruyruyachiy, ruyruchay ruyru, muyuq taksalla taksayachiy, uchukyachiy chaqchukuna, parquna chaqchusqa, parqusqa chaqchuq, parqusqa chaqchuy, chaqchurquy, challay qinpisqa
qinpiq qinpiy qinpikuy millqay llunpay kurkusqa kusichiq
225
Regocijar Regocijarse Regolgado, a Regolgador, a Regolgar Regordete Rehilado, a Rehilar Reintegrado, a Reintegrar Relavar Relumbrante Relumbrar Rellenar Relleno, a Remangado, a Remangar Remangarse Rematar Remesar Remeter Remojado, a Remojar Remolino Renacuajo, a Rendija Rendido, a
Rendir
Rendirse Repasado, a Repasar Repalado, a
Repelador, a Repelar
Repeler Repelido, a Repeliente Repellado, a Repellador, a
q'ochuchiy q'ochukuy hap'asqa hap'aqa hap'ay t'inri k'uyusqa, k'uyupasqa k'uyuy, k'uyupay hunt'apusqa, hunt'aykapusqa hunt'apuy, hunt'aykapuy ch'uyanay k'anchaq k'anchay hunt'achiy, sat'ipay hunt'a hunt'a q'allpasqa, q'enpisqa q'allpay, q'enpiy q'enpikuy, q'allpakuy q'ochukay t'iray sat'ipay, sat'ipaykuy hoq'oyasqa hoq'oyachiy t'uyur hullq'e, hoq'ollu k'atku sayk'usqa, k'umuyusqa
sayk'uchiy
sayk'uy kuti t'irasqa kutí t'ikray t'irasqa
t'iraq t'iray
wikch'uy wikch'usqa wikch'oq llut'asqa llut'aq
quchuchiy, kusikuy quchuchiy, kusichiy kakyasqa kakyaq kakyay, kakyapakuy wirasapa kawpusqa puchkapay, kawpuy huntachisqa huntachiy taqsapay, astawan taqsay manchay kanchaq kanchariy, llipikyay huntachiy, winarquy huntay huntay qinpikusqa, qullurisqa qinpiy, qulluriy qinpiky, qinpikurquy puchukay, tukuy, tukurquy apachikuy, chapchirquy satipakuy, yaykuchiy nuyuch'isqa, uqusqa nuyuchiy, nuyurqachiy mayu millpu uqullu, ultu raqra, raqrasqa, kikllu saykusqa, pisiyasqa, kumuykusqa pisiyachiy, pisiparqachiy, atipay, atiparquy saykuy, pisiparquy kutipasqa, purisqa kuti tikray, kutipay chukchan chaprisqa, kaptasqa chukcha kuchuq rutuy, kuchuy, chaylay, kaptay wikchuy, wikapay wikchusqa, wikapasqa chuqaq, tanqaq llutasqa, llaqasqa llutaq, laqaq
226
Repellar Repleto, a Represado, a Represador, a Represar Reprimido, a Reprimidor, a Repudiado, a Repulsado, a Repulsador, a Repulsar Repulsivo, a Resarcido, a Resacir Resbaldero, a Resbaladizo, a Resbalar Resecado, a Resecar Reseco, a Resembrado, a Resembrar Resina Resplandecer Resplandeciente Resplandor, a Resquicio Resurtida Resurtir Retazado, a Retazador, a Retazar Retazo Retener
Retenido, a Retoñar Retorcer Retorcerse Retorcido, a Retostado, a
Retostar
llu'tay hunt'a hunt'a hark'asqa hark'aq hark'ay ñit'isqa ñit'ikoq wisq'e wikch'usqa wikch'oq wikch'uy wikch'ucheq hunt'apusqa, hunt'aykapusqa hunt'apuy, hunt'aykapuy lluchk'ana lluchk'a lluchk'ay ch'akisqa ch'akichiy ch'aki ch'aki p'ankisqa p'ankiy sach'a weq'e k'achachachay, sit'uy k'achachachaq, sit'oq k'anchay, sit'uy k'atku p'inki p'inkiy llik'isqa, p'akisqa llik'eq, p'akeq llik'iy llik'i, p'aki hap'iy, hap'ikuy
hap'isqa ch'ichimuy q'ewiy, k'antiy q'ewikuy, k'antikuy k'antisqa, q'ewisqa q'aspasqa
q'aspay
llutay, laqay huntay huntay, usuy usuy wichqasqa, harkasqa harkaq, harkakuq yaku harkay, yaku wikchqay qimisqa qimiq qarqusqa, wischusqa wischusqa, mana munasqa wischuq, mana munaq wischuy, mana munay wischuchikuq sayachisqa, qusqa sayachipuy, kutichipuy lluchkana lluchka lluchkay, lluchkarquy chakisqa llunpay chakichiy chaki chaki, chakisqa tarpusqa, musuq parway tarpuy, musuq tarpuy kanchariy, llipikyay kanchariy, llipikyaq kanchariq, Ilipikyaq kanchariy, llipikyay raqra, raqrasqa qipaman kutisqa qipaman kutirquy llikiparqusqa llikiq, llikirquq llikiy, llikiparquy pakiy, chiqtay, lliki hapikuy, hatalliy, waqaychay, yuyarquy waqaychasqa hiklliy, hiklliriy, chiklliy qiwiy, kawpuy, kawchuy qiwíkuy, kawchukuy
qiwisqa, kawpusqa qaspasqa, rupasqa, yanayasqa qaspay, kankay
227
Retozar Retazón, a Retraído, a Retroceder Retumbante Retumbar Revejecido, a Reventar Reverberar Reverdecido, a Reverso Reviejo, a Revolcado, a Revolcar Revolver
Revolverse Revuelto, a Riachuelo Riesgo Rígido Rincón Riña
Riñon Risueño, a Rizado, a Rizar Rociado, a
Rociar
Roedor, a Roer
Rollizo, a Rollo Romo, a Rompedor, a Romper
Romperse
p'itakachay p'itakachaq wakp'irqokoq p'inkry t'uqyay t'oqyay mawk'ayasqa t'oqyay k'achachachay, k'anchay q'omeryay t'ikra mawk'a t'aqtasqa t'aqtay mayt'uy, t'aqwiy, t'ukiy, kuti t'ikray
t'ikrarikuy mayt'usqa, t'aqwisqa huch'uy mayu ch'iki k'irku k'uchu k'aminakuy
huk'i misk'i uya k'upayachisqa, ch'askayachisqa k'upayachiy, ch'askayachiy ch'allasqa, t'arasqa
ch'allay, t'akay
k'achkaq, k'utkoq, k'uchkoq k'achkay, k'utkuy, k'uchkuy
q'epi mayt'u t'añu senqa p'akeq, Ilik'eq p'akiy, llik'iy, llik'irqariy, p'itiy
p'akikuy, llik'ikuy, p'itikuy
kallpakachay, pawaykachay kallpakachaq sapallan kakuq kutiy, qipaman kutiy tunrurunyaq tunrurunyay mawkasqa tuqyay, tuqyarquy chipipiy, llipipyay, kanchay qumiryay tikra, tikran, qipan llunpay mawkasqa kuchpasqa saqtay, saqmay qaywiy, qaychiy, maytuy, wankuy, taqwiy, taqwirquy, tikray, kuti tikray muyuriy taqwisqa uchun mayu, taksa mayu chiki anaq kuchu kaminakuy, piñanakuy, takanakuy, maqanakuy chawpi ukun kusiq uya, lunpay kuyanalla churusqa chukcha churuchiy chullasqa, chaqrusqa, sullasqa challay, chaqchuy, chiqichiy, ipuy, ipumuy kutkuq, kuchkuq kachkay,kachkarquy, kuchkuy wirasapa maytu, qipi mana sinqayuq pakiq, llikiq, llipchiq pakiy, Ilikiy, pakirquy, Ilipchiy, llikiparquy pakikuy, llikikuy
228
Ronco, a Ronquera Ropa Roto Rubio, a Rubor Ruborizado, a Ruborizador, a Ruborizar Ruborizarse Ruboroso, a Rudo, a Ruiseñor
ch'aka kunka ch'akayay p'acha p'akisqa, Ilik'isqa, p'itisqa p'aqo p'enqakoy p'enqasqa, p'enqachisqa p'enqacheq, p'enqachikoq p'enqachiy p'enqakuy p'enqakoq p'anra ch'eqollu
chaka kunka, saqra kunka chakayay pacha pakisqa, llikisqa paqu pinqakuy, pinqarikuy pinqakusqa, pinqarikusqa pinqachiq, pinqachikuq pinqarqachiy pinqakurquy, pinqarikurquy pinqakuyniyuq rumi uma, puqis chiqullu
229
CASTELLANO
Rabia Rabiar Rabioso, a Radicado, a Radicar Radicarse Raiz Rancio, a Rápidamente Rápido, a
Rasgado, a Rasgar Rasgarse Raspado, a Raspador, a Raspar Raudal Reaparecido, a Reaparecer Rebosado, a Rebozar Recostado, a Recostar Recostarse Refregado, a Refregador, a Refregar Refunfuñador, a Refunfuñar Regateable Regateado, a Regateador, a Regatear Regatón, a Registrado, a Registrador, a Registrar Remirado, a
QUECHA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
phiña kay phiñakuy phiña saphinchasqa saphinchay saphinchakuy saphi qhopa usqha usqhaylla usqhaq, phawaq
qhasusqa qhasuy qhasukuy thupasqa thupana thupay phawchin rikhu rikhureq, rikhu rikhurimoq rikhu rikhuriy, rikhu rikhurimuy phoqchisqa phoqchimuy thallasqa, thallaq thallachiy thallakuy, thankakuy qhetusqa qhetoq qhetuy, qhetupayay phususususoq, phiñakoq phusususuy qhatuna qhatusqa qhatoq qhatuy, qhatukuy qhatu qhawasqa qhawaq qhaway qhawapayakoq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
piñakuy, piñay, irallikuy piñakuy, piñakurquy piña, piñaykachay sapinchasqa, takyasqa sapiyay, sapichakuy sapinchakuy sapi asnasqa chaylla, ratuchalla, utqaylla utqaq, huk qinchikuylla, pasaq, chinkaqpuni llikisqa, qasusqa llikiy, Ilikirquy, qasuy llikikuy, Ilikikurquy, qasukuy rachkasqa rachkaq, rachkakuq rachkay, aspiy, achpiy kallpaq yaku musuqmanta rikurimuy musuq manta watay llinpasqa, ususqa hichakuy, llinpay waqtapakusqa, waqtapakuq tallachiy waqtapakuy, qimipakuy qaqupasqa qaqupa qaquy, qaqukurquy piñakuq rimapakuy uraykachinalla uraykachisqa uraykachikuq as asllamanta rantikuy yankiwan tiyaq qawasqa, rikusqa qawaq qaway, qawapayay qawapakuq
230
Remirar Repasar Repeler Repelido, a Requemado, a Requemar Requemarse
Restregado, a Restregador, a Restregar Restregarse Restregón, a Resueltamente Resuelto, a Retemblado, a Retemblar Retirado, a Retirar
Retirarse
Retoñado, a Retoñar Retostado, a Retraer Retraerse Retrasado, a Retrasar Revendedor, a Revender Revesado, a Revesar Revolcado, a Revolcar Revolcarse Revolotear Rezagado, a Rezagar Rezagarse Rico, a Roce Rociado, a
qhawapayay, qhawaykachay qhawapayay chhoqay chhoqasqa ruphasqa, ruphachisqa ruphachiy ruphapakuy
qhetusqa qhetoq qhetuy qhetukuy, qhetupayakuy
qhaqoy qhari qharilla, qharí hina qhari sonqo chhapchisqa chhapchikuy anchhusqa, anchhuchisqa anchhuchuy, anchhuríchiy
anchhuy, achhuriy, anchhurinakuy
phutumusqa phutumuy ruphasqa anchhuchiy anchhurikuy, anchhukapuy qhipachisqa qhepachiy qhatupakoq qhatupakuy qhepnasqa qhepnay qhospachisqa qhospachiy qhospay phawaykachay qhepakoq qhepachiy qhepapuy qhapaq thupakuy shullasqa
qawapayay, qawaykachay qawapayay, kutipakuy wikapay, wischuy wischusqa, wikapasqa rupasqa,kankasqa musuqmanta rupachiy rupapakuy, puchukay, uchpayarquy qaqusqa
qaquq qaquy, qaquykuy, pichay qaqukuy, qaqupayakuy
qaquy mana manchakusqa mana manchakuyniyuq kuyupachisqa, katatasqa katatachiy, katkatay, kuyu anchuchisqa anchuchiy, asuchiy, sapaqchay anchukuy, sapaqchakuy, rakikuy chikllisqa hiklliy, hiklliriy, chiklliy rupasqa, yanayasqa asuchiy, rakiy asukurquy, rakikuy qiparichisqa, suchuchisqa qiparqachiy, qiparichiy
rantipakuq rantipakuy tikranpa, qipanpa aqtuy, kutichimuy kuchpasqa saqtay, saqmay quchpakachay
pawaykachay qiparquq, qiparisqa puchuchuy, qiparqachiy qiparquy, qipakurquy apu, qullqiyuq tinkuy, tupay sullasqa, ippusqa,
231 232
s
CASTELLANO
Sabandija Sabañón, a Sabedor, a Saber Sabiamente Sabido Sabiendas Sabihondo, a Sabio, a Saboreado, a Saborear Sacado, a Sacador, a Sacar Sacerdote Saciado, a Saciar Saco Sagacidad Sagaz Sainar Sajar Sal Salado, a Salar
Salida Salir Salitral Salitre Salmuera Salteador, a Saltear Saltón, a Salud Saludable Saludador, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
kuru, isu tanapa yachaq yachay yachaywan yachasqa yuyaylla yachaq tukoq yachayniyoq malliykusqa malliykuy hurqosqa hurqoq hurqoy willaq umu saksasqa saksay kutama yachayllawan yachaysapa wirayachiy sisiy, sisirqariy kachi kachisapa, kachiyasqa, kachiyoq kachichay, kachiwan tinkuchiy
lloqsisqa lloqsiy qollpa panpa qollpa kachi unu waykaq waykay chanchaq allilla kay allin paqkaman napaykoq, napaykukoq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
uru pasparquy yachaq yachay, yachakuy yachaywan yachasqa yachastín, yachastínña yachaq tukuq yachaq, amawta miskichikusqa malliy hurqusqa hurquq, chutaq hurquy, hurqurquy yaya saksasqa saksay, saksaykuy wayaqa yachayllawan yachaysapa wirayachiy, wirayarqachiy kuchuy, kuchurquy kachi kachisapa kachichay, kachinta tinkuykachiy lluqsisqa, punku lluqsiy, Iluqsirquy qullpayuq qullpa kachisapa yaku waykakuq, ayqichikuq, suwa waykay, waykarquy pawayakchaq allí kay allinyachikuq, allin rimaykukuq
Rociar chaqchuy,
Rocío Romadizo Romper
Romperse Roncador, a Roncar Roto, a Rotoso, a Rótula Rugir Ruinoso, a Rumiante Rumiar
shullay
shulla chhulli qhasuy
qhasukuy qhorqoq qhorqoy qhasusqa thanta phillullu raqhaqaqay thuninayaq khastoq khastuy
chaqchusqa, challasqa sullay, ipuy, ipumuy,
challay sulla chulli llikiy, llipchiy, pakiy, pakirquy, llikiparquy pakikuy, llikikuy
qurquryaq qurquryay pakisqa, llikisqa latapa, lliki lliki qunqur piruru qichqichyay tuninayaq, mana alli kutipakuq kutipakuy
233
Saludar Saludarse Salvación Salvado, a Salvador, a Salvaguarda Salvar
Salvarse Sanable
Sanado, a Sanador, a Sanar Sanativo, a Sangre Sangriento, a
Sano, a Sapito Saqueado, a Saqueador, a Saquear
Sardina Sastre Satanás Satírico, a Satirizar Satisfacer Satisfacerse Satisfecho, a Saya Sazonado, a Sazonador, a Sazonar Sebo Seboso, a Secarse
Seco, a Secretamente
napaykuy, napaykukuy napaykunakuy qespiy, qespikuy qespeq, qespikoq qespicheq chapa tiyaq qespichíy, qespiy
qespikuy alliyachinapaq kamalla, alliyachinalla alliyasqa alliyacheq alliyay, alliyapuy alliyachikoq, hanpi yawar yawar hichaq, yawar yawar, yawarchasqa allin oqoqo llipichisqa, atimusqa, llasamusqa llipcheq, atimoq, llasamoq llipichiy, atimuy, llasamuy, suway, waykay chikuru, choqe challwa siray kamayoq supay qellma qellmaykachay saksay, saksaykuy saksaykukuy saksasqa, saksaykosqa aqsu machitmasqa machitmacheq machitmachiy wira wira, wirayoq, wirasapa llaqayay, tulluyay, qarwayay
qarwa pakalla, paka pakalla, pakallapi
rimaykuy, rimaykukuy rimanakuy qispikuy qispichisqa qispichiq qawaq, qawaykachakuq qispichiy, qispirqachiy, qispiy, qispirquy qispikuy, lluptikuy alliyachinalla
alliyasqa alliyachiq alliyay, alliyakuy, allinyay alliyachikuq yawar yawar hichaq, yawar yawar
allin, allinlla, qarilla hanpatucha waykasqa, suwasqa waykakuq, qichukuq suwakuy, suway, waykay
challwa siraq, pacha sirapakuq supay, awqa, sipsiku ayuq simi, kamikuq kamirquy saksaykachiy saksaykuy, saksakuykuy saksasqa wali, kutun puqusqa puquchiq yanukuy, allichay wira wirasapa chakikuy, qarwayay, qarwirquy, chakirquy, qawirquy, tulluyay chaki, chakisqa, qarwa pakalla, pakapalla
234
Secretar Secreto
Secuaz Secundar Secundarse Sedimento Segadera Segador, a Segar Segregado, a Segregador, a Segregar Seguido, a Seguidor, a Seguir
Seguirse Según Segundo, a Seguridad Seguro, a Seis Seiscientos Selecto, a Semblante Sembrado, a Sembrador, a
Sembrar Semejante Semen Sementera Semestralmente
Semestre Semilla Sencilla Sencillo, a Senectud
Sensato, a Sensible
upallalla rimay paka simi, mukina simi, mana yachasqa simi qateq, qateqe yanapay, ruraysiy yanapanakuy qoncho rutuna rotoq, kallchaq rutuy wakichisqa, rakirqusqa wakicheq, rakirqoq wakichiy, rakirqoy chay kuska, qati qati qateq, qatikoq qatiy, qatikuy, qatipayay, qatiykachay, qatinakuy, qatirqoy, qatiparqoy qatikuy hina iskayñeqen cheqaqllatapuni cheqaq soqta soqta pachak akllasqa uya tarpusqa tarpoq
tarpuy niraq yumay chakra soqta soqta killanka soqta killa muhu llapsa wawa sonqo machu kay, paya kay
sonqoyoq runa llakichikoq, llakinapaq
upallalla rimanakuy mana yachasqa
qatiq, qatichiq yanapay, ruraysiy yanapanakuy qunchu rutuna rutuq rutuy, ruturquy rakisqa rakiq rakiy, rakirquy qatinaslla qatiq qatiy, qatipay, qatichiy, qatiykachay, qatinakuy,
lluqsimuy, qatinakuy hina, tinkuq iskayñiqin chiqaq chiqanpi chaynapuni suqta suqta pachak akllasqa uyan, rikchaynin tarpusqa tarpuq, tarpukuq, muhuq, yapuq tarpuy, muyay, muhuy rikchakuy, kaqlla kay
yumay chakra, tarpusqa suqta killanta suqta killa, chawpi wata muhu, muru llapsa, llaspa, Ilika wawa sunqu yuyaqyay, machuyay, payayay allin yuyayniyuq
llakichikuq
235 236
Sentado, a Sentar Sentarse Sentidos
Sentir
Señal
Señalado, a
Señalar Señor
Sepelio Septenio Séptimo, a Sepulcro Sepultura Sepulturero, a Séquito Ser Serenar Sereno, a
Serpiente
Serranía Serrano, a Servicial Servido, a Servir
Sesenta Sesentón, a Sesgado, a
Sesgar
Sesudo, a Setecientos Setenio Setenta Setentón, a
tiyasqa tiyachiy tiyay, tiyakuy yuyayninkuna, uyariy
llakiy, llakikuy watuy, watupakuy
unancha, chinpu, puyllu
sananpasqa, unanchasqa, chinpusqa, puyllusqa, qollanan sanapay, unanchay, chinpuy apu, kuraka, wiraqocha, wasiyoq, yanayoq aya p'anpay qanchis wata qanchis fieqen aya wasi, vvaka aya p'ukru, allpaq sonqon aya p'anpay kamayoq qatikoqkuna kay, kaq chiriyachiy, chiriyarichiy chiri wayra, qasa wayra, munay sonqo, llanp'u sonqo amaru
sallqa sallqa runa kamani yanapaq yanasqa yaway, qaray
soqta chunka soqta chunka watayoq wiksu kuchusqa, wiksusqa, paNqasqa wiksu, pallqa
yuyayniyoq, yuyaysapa, sonqoyoq qanchis pacha k qanchfe wata qanchis chunka
qanchis chunka watayoq
tiyasqa, tiyaykusqa tiyachiy, tiyarqachiy tiyakuy, tiyakurquy, tiyarikuy rikuy, uyariy, musmiy, miskichikuy, llatay llakiy, llakikuy, musyay, musyapakuy unancha, chinpuy, chinpurquy
chinpusqa, riqsisqa
chinpuy kuraka, apu, wiraqucha, wasiyuq aya panpay qanchis wata qanchis ñiqin aya panpana, waka machay aya uchku aya panpaq qatiqkuna, qatiqninkuna kay, kaq chiriyarqachiy, qasarqachiy chiri wayra, llanpu sunqu
hatun machaqway, waska uru sallqa sallqa runa yanapakuq yanasqa, rurasqa yanapay, rurapuy, qaray, qararquy, chaqay suqta chunka suqta chunka watayuq kinrayachisqa, wiksurqusqa
wiksu, kinray, qiwi yuyaysapa, ñutqusapa qanchis pachak qanchis wata qanchis chunka
qanchis chunka watayuq
Sexagenario Sexagésimo, a Sexenio Si Siempre Sien Siendo Siervo, a Sierra Sieso Siete Sigilado, a Sigilador, a Sigilar Sigiloso, a Siglo Siglos Signado Signar Siguiente Silbador, a Silbar Silbato Silbido, a Silencio Silencioso, a Silo Silvestre Silla Sillar Simiente Simultáneamente
Simultáneo Sincero, a Singular Sirviente Situar Soberbia Sobornado, a Sobornador, a Sobornar Sobra Sobrante
soqta chunka watayoq socjta chunka ñeqen soqta wata ari, riki wiñay sinis kaspa yana, yanakuna sallqa sallqa oqoti qanchis pakasqa, pakarqosqa pakaq, pakarqoq pakay, pakarqoy, mukmikuypakay mukmikoq sonqo pachak wata wiñay wiñaypaq unanchasqa, chinpusqa unanchay. chinpuy, puylluy qateqen qateq wisaq, kuyweq wisay, kuywiy wisana, kuywina wisay upallakuy, mukmikuy mukmikuy qolluna, taqe sallqa tiyana kallanka rumi muhu kuskalla, kasqa pachapi kuska, kasqan pacha sullull, sonqoyoq sapaq wasi warma churay, churay kuy apuskachay hucha waqllichisqa, rantisqa waqllicheq, ranteq waqllichiy, rantiy yalliqen puchoq, puchoqe
suqta chunka watayuq suqta chunka kuti suqta wata aw riki, aw ari wiñay, wiña wiñay sinis kaspa, kaspataq punqu sallqa sallqa, chirikuq uquti qanchis upallasqa upallaq pakarquy, upallay mana piman willaq pachak wata
wiñay wiñaypaq unanchasqa. chinpusqa chinpuchakuy qatiqnin, qipa hamuq sukakuq, sukaq sukay, sukakuy sukana, suka suka, sukarquy upallay, upallarquy upallalla kakuq taqi sallqa tiyana, tiyakuna llaqllasqa rumi muhu chay pachalla. kuskalla kuskalla chipaq sunqu, chiqanpi huklla, chullalla
wasi warma churay, churarquy huqarikuq sunqu rantisqa rantirquy rantiy, waqllichiy puchu, puchuq puchu, puchuq
237
238
sobrar Sobre Sobrecoger Sobrecogerse Sobrecogido, a Sobremanera Sobrenombre Sobreponer Sobreponerse Sobrepuesto Sobrepujado, a Sobrepujados a Sobrepujar Sobresaliente Sobresalir Sobresaltar Sobresaltarse Sobresalto, a Sobrino Socavado, a Socavador, a Socavar Socavón Socalar Socorredor, a Socorrer Socorrido, a Socorro Solidificado, a Solidificar Solidificarse Sólido Soliloquio Solitario, a Solo Soltado, a Soltar
Soltarse Soltera Soltero Soluble Sollozante
puchuy, puchupuy hawa qonqaylla hapirqoy manchankuy mancharichisqa ancha, yupa nisqa paltay, paltaykuy sinchichakuy paltasqa, paltay kusqa yallisqa yalleq yalliy yalleq yalliy mancharichiy mancharikuy mancharqoy kuncha rukrisqa rukreq rukriy rukri rukriy amachaq amachay, amachakuy amachasqa, amachakusqa amachay, yanapay tikayasqa, chirayasqa tikayachiy, chirayachiy tikayay, chirayay rumiyasqa, wini, hiwaya sapanpi rimakuy purunpi kawsaq runa sapan, sapallan kacharisqa kachariy, paskay
kacharikuy, paskakuy mana qosayoq mana warmiyoq chulloq, chulluchinalla ancheq
puchuy, puchupuy hawa, hawan qunqaymanta qaqirquy mancharikuy mancharisqa, manchasqa llunpay, manchay sutichasqa, musuq suti paltay, paltaykuy sinchichakuy paltasqa,churkusqa llallisqa llalliq llalliy, llallipay llalliriq llapanta llalliy paway, mancharirqachiy mancharikurquy manchay, mancharirquy wawqinpa churin uchkusqa, aspisqa uchkuq, aspiq uchkuy, aspiy machay, uchkusqa sapinmanta hurquy amachaq amachay, amachakuy amachasqa, amachakusqa amachay, yanapay rumiyasqa rumiyarqachiy rumiyay rumiyasqa sapallanpi rimay sapan kawsaq sapan, sapallan kacharisqa, kachay kusqa kachariy, kachaykuy, paskay kacharikurquy, paskakurquy mana qusayuq mana warmiyuq chulluq, chulluchinalla anchiq, waqaq
Sombrero Somero, a Somnolencia Sonar Su Súbdito Subida Subir Subirse Súbitamente Súbito, a Sublevado, a Sublevador, a Sublevar Subsanado, a Subsanador, a Subsanar Subsidio Subsistencia Subsistente Subsistir Subterráneo Subvenio Subvenidor, a Subvenir Suceder Sucedido, a Sugerido, a Sugeridor, a Sugerir Suicida Suicidarse Sujeto Sumado, a Suman Sumergido, a Sumergidor, a Sumergir Sumergirse Suministrado a Siuministrador, a Suministrar Sumiso, a
chuku hawa hawalla puñunayay uyarikun paypa kamachiqeyoq wichana, seqana wichay, seqay wicharqoy,seqarqoy qonqaylla qonqay hatarichisqa hataricheq hatarichiy allichapusqa allichapoq allichapuy yanapay kaqeqy, kawsay, kawsay kuna kakoq, kawsakoq, kaqlla kakuy, kawsakuy chinkana yanapasqa yanapaq yanapay kay kasqa wateqasqa wateqaq, wateqa wateqay kikin wañuchikoq wañuchikuy runa, huk huñusqa huñuy challpusqa challpoq challpuy chinkariy qosqa, haywasqa qoykoq, haywaq qoykuy, hayway uyakoq
ruqu hawa hawalla puñunayay waqay, waqarquy paypa kamachiyniyuq wicharina, siqana wichay, siqay wicharirquy, siqarquy qunqaymanta qunqaylla hatarisqa hataríchiq runa hatarichiy allicharqusqa allichachiq allicharqapuy yanapay kawsachikuq kaq, kawsaq kay, kawsay, takyay panpa ukunpi uchku
yanapasqa yanapaq yanapay nay, narquy karqusqa yachachisqa yachachiq, willaq yachachiy, yuyachiy kikillan, wañuchikuq kikin wañuchikurquy runa huñusqa huñuy challpusqa challpuq challpuy challpukuy aypusqa, qusqa aypuq, quq aypuy, quy uyakuq
Superable Superado, a Superador, a Superar Superficialmente Superficial Superficie Superior Suplicado, a Suplicador, a Suplicar Suplicio Suprimido, a Suprimir
atipanalla atipasqa atipaq atipay hawan hawalla, hawan muyuynin, muyoqen uma, qollana mañakusqa mañakoq mañakuy muchuchiy qolluchisqa qolluchiy
atipanalla atipasqa atipaq, atiq, yalliq atipay, yalliy hawa, hawa hawalla hawan hawallan muyuriynin uma mañakusqa mañakuq mañakuy muchuy, ñakay rakisqa, tukusqa chinkachiy
239 240
CASTELLANO
Sabiduría Sabio Sabroso Sahumado, a Sahumador, a Sahumar Salpicado, a Salpicar Saltador, a Saltar Salvaje Sancochado Sancochar Sandalia Sangrador, a Sangrar Satírico, a Secar Secarse Seco Sed Segregarse Selva Senda Senecto, a Senectud Seno Separable Separado, a Separador, a Separar Sepelio Sepultado, a Sepultador, a Sepultar Serpenteado, a Serpenteador, a Serpentear Serpiente
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
hamawt'a kay hamawt'a misk'i, mach'i q'osñichisqa q'osñicheq q'osñichiy challasqa ch'allay p'itaq p'itay ch'uchu, hach'a runa t'inpu wayk'uy husut'a sirk'ay kamyoq sirk'ay t'urpoqqalluyoq chakichiy ch'akiy ch'aki ch'akiy t'aqakapuy sach'a sacha huch'uy ñan ruk'u ruk'uyay k'inchu t'aqanalla t'aqasqa t'aqaq t'aqay aya p'anpay p'anpasqa p'anpaq p'anpay q'enqosqa q'enqoq q'enquy mach'aqway
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
yachay, amawta kay yachaq, amawta miski, añaka qusqñichisqa qusñichiq qusñichiy challasqa challay pawaq paway chunchu, yunka runa yanusqa yanuy, waykuy usuta yawar hurquq yawar urquy ayaq simi chakichiy chakikuy chaki yakunayay rakikuy yunka, sacha sacha kichki ñan yuyaq yuyaqyay uqllay, qasqu rakinalla rakisqa rakiq rakiy aya panpay panpasqa panpaq panpay muyu muyu qinqusqa muyu muyuq, qinquq qinquy, qiwikachay wasak uru, machaqway
241
Seto Sexángulo Siega Sindicar Siniestra Sinnúmero Sitio Sobaco Sobrellevar Sobretarde Socavado, a Socavador, a Socavar Socio Soterrado, a Soterrar Suave Suavemente Suavizado, a Suavizador, a Suavizar Sustraer Sumidero, a Superticioso, a Supurado, a Supurar
k'incha soqta k'uchu k'allchay mit'a ch'atay lloq'e aqo t'iyu k'iti wallwak'u q'epirikuy ch'isi, ch'isiyay hasp'isqa hasp'eq hasp'iy llamk'aq masi p'anpasqa p'anpay llanp'u llanp'u llanp'ulla llanp'uyasqa llanp'uyacheq llanp'uyachiy t'aqay millp'u, p'uytu kintoq q'eyayasqa q'eyayay
qincha
suqta kuchu rutuy, karchay willay, willarquy lluqi, ichuq mana yupay atina kiti wallwaku qipirikuy chisinkuy, qaspa qaspa uchkusqa, aspisqa uchkuq, aspiq uchkuy, aspiy llamkaq masi panpasqa panpay llanpu llanpu llanpulla llanpuyasqa llanpuyachiq llanpuyachiy rakiy, rakirquy millpu chiki sunqu qiyayasqa qiyayay
242
CASTELLANO
Sacudido, a Sacudidor, a Sacudir Saliva Serenado, a Serenador, a Serenar Seso Sífilis Sifilítico, a Sobado, a Sobador, a Sobar Soberano Sombra Sombrío Sonambulismo Sonámbulo, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
chhapchisqa chhapcheq chhapchiy thuqay thasnusqa thasnoq thasnuy ñutqho wanthi wanthiyoq qhaqosqa qhaqoq qhaqoy qhapaq llanthu llanthuyaq musphay musphaq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
chaspisqa, taspisqa chaspiq, taspiq chaspiy, taspiy tuqay tasnusqa tasnuq tasnuy ñutqu wanti wantiyuq qaqusqa qaquq qaquy apu, qullaman llantu llanturayaq muspay muspaq
243
T CASTELLANO
Tabaco Tabla Tableado, a Tablear Tablón Taciturno, a Tacto Taimado, a Tajado, a Tajador, a Tajar Talar Talega Tallo Tambalear Tamboril Tamborilero Tamiz Tamizar Tampoco Tañer Tapadera Tapado, a Tapador, a Tapar Tápara Tapia Tapiado, a Tapiador, a Tapiar Tardador a Tardanza Tardar Tardarse Tardecita Tardo, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
sayri llapsa k'ullu marusqa, mallmasqa maruy, mallmay huk tupu allpa mukmikoq, llakisqa llapchay qellqa, yachaysapa kuchusqa kuchoq kuchuy rukriy, charqoy wayqa sach'aq tullun urmanayay tinya tinya waqacheq suysuna suysuy manallataq, hinallataq waqachiy kirpana kirpasqa kirpaq kirpay mati, winku perqa perqasqa perqaq perqay unamoq unamuy unay unapuy sipi sipi llasa llasa
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
sayri llaspa kullu panpachasqa, kuskachasqa panpachachiy huk tupu allpa upallasqa, llakisqa llapchay, llachpay yachaysapa, atuq sunqu kuchusqa kuchuq kuchuy kuchuy, saqtay wayqa kaspi, tullun, kallma urmanayay, aywiykachakuy tinya tinya waqtaq suysuna suysuy manataq, manataqmi waqachiy kirpana kirpasqa kirpaq kirpay puru, mati pirqa pirqasqa pirqaq pirqay unakamuq unakuy, unakurquy unay unapuy chisinkuy qilla, ñakay ruraq
244
Tartamudear Tartamudo, a Tarugo Tasado, a Tasador, a Tasar Tatarabuela Tatarabuelo Tataramiento, a Techado Techar Tejedor, a Tejer Tejido, a Telaraña Temblador, a Temblar Temblor Temedero, a Temedor, a Temer Temible Tempestad Templar Tendedero Tenderse Tendido, a Tenebroso, a Tener Tenso, a Teñido, a Teñir Tercero, a Terciana Tergiversado Tergiversador, a Tergivesar Terminable Terminado, a Terminador, a Terminar Término Termita
aklluy, aklluykachay akllu, aklluykachaq takarpu chaninchasqa chaninchaq chaninchay apuskiypa payan apuskiypa yayan chupullu wasichasqa wasichay awaq away awasqa llika chukukukoq chukukuy pacha kuyuy manchana manchaq, manchakoq manchay manchana, manchakuna sallallallay chiriyachiy masana siriy, sirikuy sirisqa tutayaq kawsayniyoq chutarayay tullpusqa tullpuy kimsa ñeqen chukchu simi waqllichisqa simí waqllicheq simi waqllichiy tukunalla tukusqa tukoq tukuy tukukuynin kuki
akwa akwa rimay akwa akwa rimaq takarpu chaninchasqa chaninchaq chaninchay papaypa payan machuypa machun willkaq willkan qatasqa wasi qatay awaq away awasqa llika katkataq, chukchukuq katkatay, chukchukuy pacha kuyuy mancharina manchakuq, manchaq manchay manchana, manchakuy runtu para, wayra quñirichiy masakuna sirikuy, waqtapakuy sirisqa, waqtapakusqa tutay tutay kayniyuq, kawsayniyuq chutasqa tullpusqa tullpuy kimsa ñiqin chukchu unquy tikrasqa, waqllisqa tikraq, waqllichiq tikray, waqllichiy tukunalla tukusqa tukuq tukuy tukuynin sisi
245
Ternero, a Terraplenado Terraplenada Terraplenar Terremoto
Terreno Terrible Territorio Terroso, a Tesado, a Tesador, a Tesar Tesoro Testa Testimonio Teta Tetona Tibia Tibiamente Tiempo Tierno Tierra Tigre Tijeras Tijeratada Tijeretear Tímidamente Tímido,a Tinaja Tinajero Tiniebla Tino Tinta Tintorero Tintura Tirar Titubear Tocar Tocayo Todavía Todo, a Todopoderoso
malla waka willusqa, marusqa willoq, maroq willuy, maruy pachakuyuy
allpa ancha manchana suyu allpayoq chutasqa chutaq chutay illa qollqe, illa qori uma rimay, willay ñuñu ñuñusapa pichu chirilla, chiri sonqoyoq pacha llullu teqsi muyu, pacha, allpa uturunku kuchuna kuchusqa kuchupayay llakllaspalla llakllaq maqma, urpu sañu kamayoq raqrayay, tutayay, tuta yuyayllawan tullpu tullpuy kamayoq llusikuna chanqay aklluykachay takay suti masi amaraq llapa, tukuy, llapantin llapa atipaq
malla waka, uña wakilla panpachasqa panpachaq panpachay pacha kuyuy, pacha katkatatay allpa, chakra ancha, manchana suyu allpasapa, allpayuq chutasqa chutaq chutay illa qullqi uma rimay, willay ñuñu ñuñusapa chaki tullu chirichasqa pacha, punchaw llullu tiqsi muyu, allpa uturunku kuchuna, kaptana kuchusqa, kaptasqa kuchuparquy manchakustin manchaq sunqu maqma, urpu maqma ruraq tuta tuta, tutayarquy sumaqllata tinti, tullpu tullpuq llusina chuqay, chanqay akwa akwa rimaq takay suti masi amaraq llapan, Ilapantin llapa atipaq, tukuy atipa
Todos Toma Topada Topador, a Torbellino Torcaz Torcijón Tordo Tornado Tornar Tornarse Torre Torrente Tórtola Torvo Tos Tosco, a Toser Tósigo Total Totalizado Totalizar Totalmente Trabajado Traedor, a Traer Traficado, a Traficante Traficar Tragador, a Traido, a Traidor, a Trajinante Trajinar Trama Tramado Tramador, a Tramar Trampa Trance Tranquilizado, a Tranquilizador, a Tranquilizar
tukuy runa, tukuy, llapa runa ka, kayqa takay takaq pillukuy wayra kuku tuwa wiksa nanay chiwaku kutichipusqa kutichiy, kutichipuy huk hina tukuy pukara lloqlla kullku wañuy millay uhu saqra uhuy miyu llapa, llapantin huñutapusqa huñutapuy huñuntillan, Ilapantillan qallpa allpa apamoq apamuy rantisqa rantiy kamayoq rantiy rakrapu, rakraq apamusqa tapara sonqo astaq astay mini minisqa mineq miniy toqllay wañuy pacha sonqoyachipusqa sonqoyachipoq sonqoyachipuy
llapa runa kay takay takaq muyuq wayra kita urpi wiksa qiwiy chiwaku kutichisqa, sayachipusqa kutichipuy, sayachipuy hukman yakurquy pukara lluqlla kullku wiksu ñawi uhu, uqu saqra uhuy, uquy wañunapaq hanpi lliw, Ilapan llapallan hukllawasqa hukllaway llapallan llamkasqa apamuq apamuy rantisqa rantiywan puriq rantiy millpuq, Ilunku apamusqa mana allin runa astaq astay mini takusqa, minichasqa takuchiq, minichaq minichay tuqllay wañuy pacha hawkayaykusqa hawkayachikuq hawkayachipuy
247
Tranquilo
Tranzar Transeúnte Transferido, a Transferir Transido, a Transitable
Tránsito Transmigrar Transportado, a Transportador, a Transportar Trapajo Trapajoso, a Trapo Tráquea Trasero Trasladado, a Trasladada, a Trasladar Trasladarse Trasnochador, a Trasnochar Trasquilado, a Trasquilador, a Trasquilar Tratar Tratarse Trece Tremendo, a Tremolar Trepidar Tres Trescientos Tribulación Tricolor Trienio Trigésimo, a Trillador, a Trillar Trimestre Trinar
sonqoyakusqa
allichanakapuy
pureq runa apasqa, astasqa apay, astay yarqasqa purinalla purina mitmay astasqa, apasqa astaq, apaq astay, apay rachapa, llachapa llachapasapa rachapa, ratapa tonqor siki apsqa, astasqa apaq, apamoq apay, astay astakamuy paqariykoq paqariy rutusqa rutoq rutuy
apaykachay apuchakuy chunka kimsayoq manchana rapapapay manchay, llakllay kimsa kimsa pachak llaki kimsa llinpi kimsa wata kimsa chunkafieqen saroq saruy kimsa killa /,idricliichiy
qasi, qasilla, hawka, hawkalla allinchanakuy
puriq runa apasqa, astasqa apay, astay yarqasqa purinalla purina huk llaqtaman ripuy apasqa, astakusqa apaq, apakuq apay, astarquy latapa laparuqusqa latapa tunqurí siki apasqa, astasqa astaq apay, astay astakamuy mana puñuq mana puñuy rutusqa, kuchusqa rutuq, kuchuq rutuy, kuchuy apaykachay allin kawsakuy chunka kimsayuq manchana aywiykachay manchay, katkatatay kimsa kimsa pachak hatun llaki kimsa llinpi kimsa wata kimsa chunka ñiqin saruq saruy kimsa killa
» TM
248
Triste Tristemente Tristeza Trivial Trofeo Troje Trompada Trampeador, a
Trompear Trompearse
Troncado Troncar Tronco Tronchado, a Tronchar Trono Trozar Tronzo, a Trozo Trucha Truhán Trullo Tú Tufo Tumbado Tumbador, a Tumbar Tumbarse
Tuyo
llakisqa llakinapaq llaki yachasqa atimusqa qollqa, pirqwa, taqe saqma saqmaq saqmay saqmanakuy mankusqa mankuy kurku seqrasqa seqray usnu, utpa tiyana walluy wallusqa wakin challwa qellma wallata, willu qan asnaq samay urmasqa urmacheq urmachuy urmapuy qanpa
Ilakisqa llakistin, llakikuywan llaki, Ilakikuy yachasqa, riqsisqa atinakuypi qichusqa taqi, pirwa saqma, takay saqmaq saqmay saqmanakuy, takanakuy qurusqa, kutusqa quruy, kutuy kullu kuchusqa kuchuy apupa tiyanan kuchuy chunlu, quru rinri raki challwa yanqa rimaq runa wachwa, wallata qan asnaq samay saqtasqa saqtaq saqtay saqtakurquy qanpa
249 250
Tendedor, a Tender Tendón Tirarse Tiznado, a Tiznador, a Tiznar Tiznarse Toalla Tobillo Tocado, a Tocarse Testículo Taladrar Taladro Telegilla Talón Tampoco Torcer Torcerse Torcido, a Tormento Torpe Tortuoso, a Tostadera Tostado Tostar Trabucante Trabucar Tragadero, a Tragar Traje Tranca Transparente Transpirar Traquido Trasegar Transmitir Traspasado, a Traspasador, a Traspasar Trenza Trenzado, a
mant'aq, mast'aq mant'ay, mast'ay hank'u wikch'ukamuy q'estichisqa q'esticheq q'estichachiy q'estichakuy ch'akichikua wich'u llapch'asqa llapch'akuy q'olota hutk'uy hutk'una ch'uspa t'ayku wank'ar q'ewiy q'ewikuy k'antisqa ñak'ariy ch'irmay upa q'enqo q'enqo k'akra, k'allana hamk'a q'aspay t'aqweq t'aqwiy millp'una millp'uy p'acha q'emina ch'uya hunp'iy t'oqyay hillp'uy hap'ichiy t'urpusqa t'urpoq t'urpuy sinp'a sinp'asqa
mastaq mastay anku wikchukuy, wikapakurquy yanachasqa yanachaq qityachay qityawan, qanrachakuy chakichikuna chaki muqu llapchasqa llachpakuy quluta uchkuy uchkukuq piska chaki wipan tinya qiwiy, kawchuy qiwikuy, kawchukuy kawpusqa muchuy, ñakariy llasaq, qilla muyu muyu kallana hamka kankay, hamkay taqwaq taqway millpuy, milpukuq millpuy pacha qimiq chuya hunpiy tuqyay hillpuy, talliy astay, apay tuksisqa tuksiq tuksiy sinpa sinpasqa
CASTELLANO
Tábano Tabicado, a Tabicador, a Tabicar Tabique Tacaño, a Taladrado, a Taladrador, a Tangible Táparo Taparse Tarde Tarro Tasajo Tolondro Tomado, a Tomar Tonto, a Topacio Tea Totora Tozo, a
Trabajar Trabajo Trabado, a Trabar Trabarse Trabazón Tieso, a Tiesto Tostadera Tentación Tentado, a Tentador, a Tentar Terrón Temporal
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
t'ankayllu p'ititasqa p'ititaq pititay p'itita mich'a hutk'usqa hutk'oq hap'inalla, llapch'analla hanq'ara p'istukuy ch'isi wich'i ch'arki ch'oqñe hap'isqa hap'iy p'anra q'ello umiña k'anchachina t'utura, matara t'inri, mut'u
llamk'ay llamk'ay t'inkisqa t'inkiy hap'inakuy t'inkiynin k'irku k'allana k'allana wat'eqay wat'eqasqa wat'eqaq wat'eqay k'urpa p'uchukayniyoq
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
tankayllu, wayrunqu
qinchasqa qinchaq qinchay, qincharquy qincha micha, maqlla uchkusqa uchkuq hapinalla, llapchanalla puku, mati mantukuy, pistukuy
chisiyay tupu charki sisina punki, punkisqa hapisqa hapiy puqis, upa sumaq rumi akchi, akchikuq matara akapa, taksa, uchuylla, chinli llamkay, ruray
llamkay tinkisqa, kanichisqa tinkiy, watay, kipuy hapinakuy tinki, kipu kaspi hina kallana kallana watiqay watiqasqa watiqaq watiqay kurpa tukuqlla, tukuriqlla
Trenzar Trenzarse Tripa Triza Tronar Tropezadeo Tropezador, a Tropezar Trueno Tuerto, a Tugurio Tumor
sinp'ay sinp'akuy ch'unchull sipt'i q'aqyay mitk'ana mitk'aq mitk'ay q'aqya ch'ullan ñawi ch'uklla ch'upu
sinpay sinpakuy chunchull taksa paki tunruruy mitkachikuq mitkaq mitkay tunruru chullan ñawi chuklla chupu
252
CASTELLANO
Tanto Tarascada Tarascado, a Tarascador, a Tarascar Tersar Terso, a Tempestad Templanza Temprano Tirar Tiritar Tizne Toalla Tocino Testigo, a Tibio, a Tamaño Trémulo Trepador, a Trepar Triturado, a Triturar Trizas Trotador, a Trotar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
chhika qhamsa qhamsaqa qhamsaq qhamsay lliphiyachiy lliphiyay paray qhonchuy, antay qhonchuy llaphiyachiy rankhi rankhi chhoqay khatatatay qhechincha uphakuna khuchi wira qhaway llaphi chhika khatatataq lloqhaq lloqhay chhanqasqa chhanqay chhalluy phawareq phawariy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
achka, nanaq, manchay kanisqa, kachusqa kanisqa, kachusqa kanikuq, kachuq kaniy, kachuy wichay, churarqachiy llipikyaq, pichasqa runta para, wayra paqtaslla kay tuta tuta chuqay, chanqay hatkatatay qitya chaki chikuna kuchi wira rikuq, yachaq tunpa chiri ancha katkatataq lluqaq lluqay chanchasqa chanchay ñutuchiy kallpaq, kallpariq kallpay, kallpariy
253
U
CASTELLANO
Ubicarse Ubre Ulterior Ulteriormente Últimamente Ultimado Ultimar Ultra Ulular Umbral Un, a Unánimemente
Uncir Undécimo Ungido, a Ungir Ungirse Unible Único, a Unidad Unidamente Unido, a Unificar Unigénito, a Unión Unir Unirse Universo Uno, a Untador, a Untar Untarse Untaza Unto Untura Uña
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
tiyay ñuñu chaqayneq, wakneq, hanaq hinaneqman kana tukupasqa tukupay chaymanta qaparqachay punku chakana huk llapantin, Ilapallan
watay chunka hukniyoq hawisqa, Ilusisqa hawiy, Ilusiy hawikuy, llusikuy huñunalla, tinkuchinalla sapay, sapan huk kay huñu huñulla huk nisqa, huñusqa hukllachay sapay churi huklla kay huñuy huñunakuy tiksi muyu huk haweq, lluseq hawiy, Ilusiy hawikuy, llusikuy wallpa wira wira hawina, llusina sillu
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
kakuy, yachakuy
ñuñu wakniq qipataña
qipallataña tukusqa, puchukasqa tukupay chaymanta qaparqachay punku chakana huk huk sunqulla, llapanpa munasqa watay, tinkiy chunka hukniyuq Ilusisqa Ilusiy llusikuy huñunalla sapallan huk kay kuska kuskalla huñusqa, kuskachasqa hukllawarquy sapan churi huklla wakuy huñuy huñunakuy tukuy pacha huk llusiq Ilusiy, llutay llusikuy wallpa wira wira llusina sillu
254
Uñoso, a Urdido, a Urtidor, a Usado, a
Usar Usarse Usual Usura Usufructuar Usufructuario Usurero, a
Usurpador, a Usurpar Uterinos
sillusapa allwisqa allweq yachasqa ruray yachakuy yachasqa ancha mirayniyoq miraynillanta miraynin nryoq ancha nirayniyota, qollqe manoq qechupakoq qechupakuy lluseq masi
sillusapa allwisqa allwiq yachasqa churakuy churakuy yachasqaña miraynin miraynin mirayllanta hurqoq mirayllanta mannuq
suwakuq, qichuq qichurquy llusiq masi
255
(
256
CASTELLANO
Umbroso Urgente Urgir
QUECHUA CUSO COLLAO
(Palabras compuestas)
llanthoq usqhanapaqkama usqhachiy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
llantusapa utiq, utqaq utqay, utqachiy
CASTELLANO
Último, a Ultrajado, a Ultrajante Ultrajar Una Uñada Uñarada Uso
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
p'uchukaq q'esachasqa q'esachaq q'esachay ch'ulla t'ipsiy t'ipsisqa, hasp'isqa hat'alliy
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qipa, puchukaq
millasqa, kamisqa qisachaq, kamiq qisachay, kamiy hukchalla silluy, silluyqa aspisqa, aspirqusqa hatalliy
257
CASTELLANO
Vaca Vacaciones Vacante Vacar Vaciar Vacilante Vadeable Vadeador Vadear Vagabundo Vagabundear Vagancia Vagar Vagina Vagido Vahear Vaho (vapor) Vaho animal Valer Valeroso Valerosamente Valioso Valor
Valorar Vallado (cerco) Valle Vanilócuo Vampiro Vanagloria Vanagloriarse Vanagloriosamente Vanaglorioso Vanamente Vanesa (mariposa] Vanguardia Vano (persona)
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
waka hawkaypacha qaseq, hawkakoq qasiy, qawkakuy, samarikuy talliy iskayyaq, tunkeq chinpanalla chinpacheq chinpay purinkichu, usoq, usupa puriykachay qasi kay usuy, qasi kawsay, puriykachay raka iñaw, iñaw! Nispa, waqay wapsiy wapsiy samay yanapay, amachay sinchi yupayniyoq, puma sonqo puma sonqolla chaniyoq, ancha yupayniyoq chanin, sinchi kay, sinchichakuy
chaninchay chaqlla kancha yunka hayula masu sumaykukuy, anchakachay yupaychakuy
i yupaychakuspa yupaychakoq yanqalla
¡ pillpintu ñawpareq, wallawisakuna qasapaytu
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
waka hamakuy mita samaq samakuq samakuy talliy, taqtay iskayyay chinpanalla chinpachiq chinpay yanqa purikuq yanqapuriykachay qasi kay yanqa purikuq raka waqay ¡iñaw, iñaw! Niy waspiy, wapsiy waspiy samay amachay, yanapay mana manchakuspa mana manchakuspa chaníyuq, munasqa chanin, sinchi sunqu, kallpanchakuy, sinchichakuy chaninchay chaqllasqa kancha panpa yanqa rimay hatun masu anchakachay yupaychakuy yupaychakuspa yupaychakuq sapsa, mana imapaq pillpintu ñawpaq, ñawpariq wayrasqa uma
258
V Vano (cosa) Vano (en) Vapor Vapulador Vapular Vaquero Variado (multicolor) Varetear Variar las cosas Varicela Varioloso Variable Vasallo Vaso Vaso de madera Vaso de oro, plata Vaso de calabaza Vate (poeta) Vate (adivino) Vaticinador Vaticinar Veces Vecino Veces (a veces) Vedado Vedar Veedor de chacras Vega Veinte Vejete Vejez Velador Velar Velar (hacer guardia) Velo (de las indias) Veloz Velozmente Vello Velludo Venadito Venado Vencedor Vencer
qasimanta, yanqapaq yanqa wapsi sikwaq, waqtaq sikway, waqtay waka micheq ñawra, pawqar, ñayraymana suyuchay hukman tukuchiy apaychikchi muruyoq iskay sonqo suyu runa qero, akilla qero akilla mati haraweq umu watoq amulleq, umulli amulleq, watuy yapa yapa, chaykuskaila wasi masiy mayllanpi ama nisqa amanly araríwa panpa, waylía iskay chunka machula machuyay, payayay paqarikoq paqar, tula paqaríkuy chapa tiyay ñañaka wayrachaki wayralla millma chukcha millmasapa tarukacha taruka atipaq, Ilalleq, ateq atjrqoq llalliy, atipay
mana siwjq qasimanta waspiy, wapsimuy waqtaq, asutiq asutiy, asutirquy waka michiq achaka ríkchaq rakiy hukman rikchakachiy uyamuru muruyuq, muruq qapisqan iskay sunqu suyu runa qarro, tachu kaspi tachu, puku qurí tachu, qullqi tachu mati, puti harawiq musyaq watuy, musyaq musyaq yapa yapa, pasaqlla wasi masiy yanin yaninlla harkasqa, ama nisqa harkay ama niy chakra qawaq wayíla panpa iskay chunka machula machuyay, payayay hita waqaychaq tuta waqaychaq waqaychay lííkíla wayraqina wayra/la, utqayl/a chukchacha, millma millmasapa tarukacha taruka awqakunata ayqichiq atipay, atiparquy
259
vencido Veneno Venerable Venerar Vengador Venir Venta (mesón) Ventaja Ventajoso Ventear Ventear Ventear Vantarron Ventilar Ventisca Ventrudo Ventura Venturoso Ver Veráz rimaq Veras Verbalmente Verdad Verduras Verboso Verdaderamente Verdín Vergel Vereda Verruga Verrugoso Versátil Vestigio Verídico Verificar Verosímil Veterinario Versificador Versificar Vertical Verticatmente Vértice
atisqa, atirqoq, llallisqa miyu miyu hanpi yupaychana yupaychay añipakoq hamuy tanpu yalliy usapu wayray, wayrarimuy wayrachiy supiy wayraka wayrachiy lasla wayra wiksasapa atawsami, kusisami kusiyoq, samiyoq rikuy cheqaqsimi
cheqaqmi, cheqaqmanta simillamanta cheqaq, sullull asnata, yanki rimaysapa cheqaqpuni akakipa muya inkil, waylla chaki ñan tikti tiktisapa tuntiykachaq sonqo iskayay, yupi cheqaq cheqanchay iñinapaq, iñiypaq uywa hanpeq kamayoq harawikoq harawiy sayaq sayanpamanta mukuku
atisqa, atipasqa wañuchikuq yupaychnapaq yupaychay mana allin kutichiq hamuy tanpu, ranti tiyanan llallirisqa, yalli llallirinapaq wayramuy wayrachiy supikuy wayraka wayrachiy lasla wayra, yanqa wayra wiksasapa kusi sami samiyuq rikuy chiqanpi rímaq, kaqllata
chiqanpi simillamanta chiqan, kaqlla yuyu, mikuna qurakuna riamaysapa cheqaqpuni qumir qumirchaña sumaq wirta chakiñan tikti tiktisapa iskay sunqu yupi, saruy, llatasqan cheqaq cheqanchay iñinapaq uywa hanpiq harawikuq harawiy sayaq sayanpamanta
260
Vesícula biliar Vez Vez (otra vez) Vez (tal vez) Vez (tal vez no) Vez (tal vez yo) Vía Viajar Viajero Víbora Viable Vianda Viborezno Viable Vibración Victoria Vida Vida eterna Vida temporal Vida larga Vida corta Vida Vidrio Viejo Vieja Vicio Viento Vientre Vigésimo Vigia Vigor Vigorizar Vigoroso Vil Vinagrillo Vileza Vilipendiar Villorrio Violar Violar Violentamente Violento Viscoso
hayaqen may mayllanpi yapamanta icha, ichas, ichapas ichas mana ichas ñuqa ñan puriy pureq katarí atikoq mihuna uña katari atikoq maywikuy haylli kawsay wiñay kawsay tukukoq kawsay unay kawsay pisi kawsay kuska kawsapuy qespi machu paya kuti wayra wiksa iskay chunka ñeqen chapatiyay kallpa kallpanchay kallpasapa aqoy kay, saqra oqa oqa aqoy kay alqochay hallka kallpaspa yoqoy kallpamanta waqllicheq kallpamanta chuski llawsa
hayaqen yanis yanislla huk kuti, huk mita icha, ichapas, paqta apiki manapascha ichas ñuqa, paqta ñuqa purikuna ñan puriy, illay illakuy, purina machaqway, waska uru atikuqlla mikuy mikuna uña machaqway atikuqlla maywikuy haylli, atipay kawsay wiñay kawsay puchukama kawsay unay kawsay pisi kawsay kuska kawsakuy qispi machu paya kuti kuti wayra wiksa iskay chunka ñiqin qawaq, waqaychaq, chapaq kallpa kallpanchay kallpasapa saqra, qarquna uqa uqa aqu kay alquchay hallka sarutaq, pakiq warmi pakiy kallpamanta piña piña llawsa
261 262
CASTELLANO
Vaciador Vaciar Vaciarse Vacio, a Vacuidad Vado Vadoso Vahído Valiente Vara Varear Varetazo Vastago Vasija Vasto, a Veces Vedar Vedejoso Vehemente Vejado Vejador Vejar Vejez Vejiga Vela Velar Veloz Vellón Vena Venablo Venda Vendar Venidero, a Venoso,a Venial
Ventana Venus
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
hich'ay kamayoq hilip'uy, hich'ay, hattf ey hicn'akuy ch'usaq ch'usaq kay ch'aqcha ch'aqcha ch'aqcha yuyay p'itiy q'aqchayoq Hañu k'aspi, k'aspi p'anay p'ana ch'iki, chawchu p'uyñu masfarisqa hayk'a kuti, hayka mifa hark'ay, amat'ay t'aqre urna, t'anapa uma p'itu ñak'arichisqa ñak'arecheq ñak'arichiy mawk'ayay hisp'aypuru ch'eqmikuy t'oqrikuy k'uchi wik'i sirk'a wink'ullu, wach'ina chuki wank'u wank'uy q'aya sirk'asapa huch'uy hucha
t'oqo ch'aska
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
hichaq tallisqa, hillpusqa tallikuy, hillpukuy mana imayuq mana imayuq chaqcha urqu chaqcha chaqcha wañurirquy, yuyanin chinkan mana manchaq,sinchi Hañu kaspi, kaspi panay pana chiklli puyñu, maqma, uspu mastansqa, maslasqa hayka kuti harkay, amachay tanpa uma rawaq sunqu ñakarjchisqa ñakarichiq, piñachiy ñakaríchiy, ñakachiy mawkayay, mawkay ispay puru chiojnikuy uywa waqaychay utiqlla, pawaqlla millwa s'irka winkullu, wachj wanku wankuy, wankiy qamuq qamuqlla sirkasapa taksa huchalla, huchuy hucha wasi tuqu chaska
Visible Visita Vitalicio Vitreo Vituallar Vituallas Viuda Virtud Virtud Virtuoso Viudez Viudo Vivificar Vocablo Vocear Vociferador Volcán Voltear Voluntad Voluntariamente Voluntarioso Volver Volver a nacer Voracidad Vomitar Vorágine Voz Vuelta Vuestro Vulgo Vulpeqa Vulva
qayllalla watukoq wiñaypaq qesprya qoqawchay qoqaw ikma allí kay allinkaykuna allin kaypi kawsay ikmakay pasu kawsarichiy simi qapariy qaparqachay areq areq muyuchiy munay munaymanta munaysapa kutirichiy, kutichipuy, kubnpuy kutinpuy raqrapu kay akruy antay qonchoy kunka muyuy qankunaq runaka china atoq raka
qawanalla, rikunalla
watukaq wiña wiñaypaq qispiya quqaychay qoqaw ikma allí kay allin kaykuna sunquyuq runa ikma kay pasu kawsarichiy simi rimaq qayakachay qaparqachay nina aqtumuq urqu muyuchiy, tikray munay munaymanta munaysapa kutirichiy, sayachipuy kuyupuyuy rakrapu, rakraq llunku kipnay antay qunchu rimay simi muyuriy qankunaq llaqta runa china atoq raka
263
Venturoso
Ver Verde Verdear Verdoso Verdugo
Verdolaga Verecundio, a Vergonzante Vergonzosamente Vergonzoso, a Vermes Vertidor, a Verter Verticilo Vesania (tuna) Vestido Vestidura larga Velidura corla Vestir Vela Veterano Viajar Vicuña Viernes Vigilia Vinagroso Virgen Viroto Viceras Vituperable Vituperar Vivarracho a Visible Vizcacha Vividof, a Vocetia Voltear Volcarse Volcar Volcado, a
kusi p'unchaw punchaw hamut'ay q'omer, k'uku q'omeryay q'omeryaq seq'oq, ñakarecheq
llut'u llut'u p'enqay, p'enqali p'enqakoq p'enqa p'enqaypi p'enqanapaq, p'enqakoq ch'unchull k'uyka hich'aq hich'ay k'intu waqayay p'acha qoysu p'acha suyru p'acha pachachiy, pachallichiy q'oya wamink'a ch'usay wikuña ch'akachaw nkch'arayay p'osqo q'aqa p'ikwa ñat'in p'enqana p'enqachiy k'uchi sutilla, suti rikhureq wiskacha p'ituykachaq chaqwa t'eqray, t'eqranpay t'eqray, feqsupuy t'eqray t eojasqa, feqsusqa
kusl punchaw, haylli
qaway qumir, chawa, Ilullu, kaplla qumiryay qumiryaq siquq, warkuq, ñakarichiq runa yuyu pinqay, pinqasqa pinqakuq pinqa pinqaypi pinqaypaq chunchul kuyka hichaq, talliq hichay, hillpuy sisay waqayay, piñakuy pacha hatun pacha taksa pacha pachachiy, wallpanchiy suyuq, watu yachaq machu illay, illarry wikuña chaskachaw rikcharayay puchqu mana qari riksiq allin kaspi chunchull pinqana pinqachiy saqra warma sutilla, rikuriqlla wiskacha maskakuq qaparkachaq tikray tikranpay tikrakurquy tikrachiy likrasqa
264
Voltear Voltereta Voluptuoso, a Vomer Vulnerar
p'aqchay, p'aqchanpay wayllunk'u mapa sonqo kapatu k'iriy
pakchay wayllunku mapa sunqu kapatu chansakuy
265
CASTELLANO
Vanílocuo Vacilación Vacilar Valentía Valentón Valiente Valle Varón Varonil Varonilmente Vedija Vejestorio Vendedor, a Vender Venta Verdor Verdulera Vericueto Verraco Vertiente Vetusto, a Vista Volador, a Volar Volver Vomita dor Vozarrón Vuelo
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhanamachi thuki thukiy qhari kay qhariykachaq runkhi, qhariykachaq qheswa qhari qahariy qhari, qhari sonqo qhariy qharilla khichu thultu machu, thultu paya qhatoq qhatuy qhatu qhamamayay yuyu qhatu khallpa panpa orqo khuchi phaqcha thultu machu, thultu paya qhaway phawaq phaway qhepnay qhepnaq rakhu kunka phaway
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
yanqa rímaq iskay yarquy iskayay mana manchaq sinchi kay mana manchakuq qichwa qarí qariy qarí, qarí sunqu qariy qarílla kichu tultu machu, tultu paya muyuchiq muyuchiy rantiy, rantikuy qumir qumiryay yuyu muyuchiq kallpa panpa urqu kuchi paqcha usku ñan qaway pawaq paway kutichiy kutichiq raku kunka paway
266
CASTELLANO
Y Ya Yacaré Yacer Yacija Yema Yerba Yermo, a Yerno Yerro Yesar Yesera Yeso Yesoso Yo Yo mismo, a Yuga Yunta Yuta Yuyo
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
ima ñan kayman kunparayay, chutarayay aya p'anpana ullihu qora purun panpa, puruma chuchin qatay pantay isku chakra isku tulipa isku iskukama ñoqa, noqa ñoqa kikiy rumu masa qallu taka yuyu
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
ima ñan kayman chutarayay aya panpana mutmu, iklh qura purun panpa qatay pantay isku chakra isku tulipa isku iskukama ñuqa ñuqa kikiy rumu masa qallu taka yuyu
Y
267
CASTELLANO
Yacente Yacer Yaya Yema Yerbazal Yerto, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
t'ankaq t'ankay k'iri ch'awchu, runtoq q'ellonnin sach'a sach'a k'irku
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
kunparayaq tiyay, tankarayay kiri chawchu, runtuq qillunnin sacha sacha kirku
268
CASTELLANO
Yertoamora Yesero
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
qhaya qhaya isku qhatu
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
qaya qaya isku qatu
269
CASTELLANO
Zabila Zancudo Zangüeña Zapallo Zorrillo o zorrino Zorro Zurcir Zumbar
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras simples)
achupalla wanwa unkaka sapallu añas aloq,lan qeqoy warwaryay, chiriryay
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
achupalla wanwa qara chupa sapallu añas atuqur siray warwaryay, chiriryay
CASTELLANO
Zafarse Zapatear Zigzag Zorzal Zurdo, a
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras glotalizadas)
ch'utikuy t'oqtipiyay q'enqo ch'iwaku lloq'encho
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
chuticuy taqtipiyay qinqu chiwaku lluqistu
270
z
271
CASTELLANO
Zanjo Zampona
QUECHUA CUSCO COLLAO
(Palabras compuestas)
sankha phuku phuku
QUECHUA AYACUCHO CHANKA
sanqa antara
Recommended