View
262
Download
0
Category
Preview:
DESCRIPTION
açıklayıcı anlatım
Citation preview
YYAAZZMMAA SSAANNAATTII ::
AIKLAYICI ANLATIM ( E X P O S I T O R Y W R I T I N G )
Batl Kaynaklara Gre Aklayc Anlatm
Aklama, muhatabmz iin bir konuyu amak, netlie kavuturmak,
tanmlamaktr. Aklama (exposition) kelimesi, resmetmek anlamnda Latince bir
fiilden gelir ve genel tefti iin gsterilen baz eyler manasnda ngilizce bir isme
karlk gelir. Vazife banda, okulda, bilim ve teknolojide, adalette, tpta vb. pek ok
uzmanlk alannda aklama yapmaya gerek duyulur. Memurlar bir evrak teslim
ederken, jeologlar bir konuda rportaj verirken, hastane personeli yeni ekipmanlar
hakknda bilgi aktarrken, yneticiler rakiplerinin faaliyetleri hakknda rapor hazrlarken
hep aklayc yaz yazarlar.1
Aklama(exposition), bir kelimenin ya da bir yolun tarifini, bir bitkinin
yapsn, bir gzlem mekanizmasn, tarihsel bir olayn yorumunu, bir faaliyeti, felsefi
bir yorumu izah etmeye uygun en genel yazm metodudur. Aklama metodu zerinde
dururken aklmzn doal ileyi yollarn reniriz. Bu yollardan ikisi olaylar ve
nesneler karsnda saduyulu ve dikkatli olmaktr. Nesneleri ve olaylar aklarken
onlar dnmemiz gerekir. nsanlarla iletiim kurarken, kendimizi anlatrken;
konuurken ve yazarken ve dier insanlarn ne yazp sylediklerini anlamaya alrken
aklama metotlarna gerek duyarz.2
1 Writing Well,Donald Hall and Sven Birkerts, Seventh edition, New York, 1991, s.257 2 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork/Burlingame, s.40
esastr8. Aklayc anlatmda akln (clearness) nemli bir husus olduunu
vurgulayan Tanner, daha sonra aklayc anlatmn trlerini aktarr. Aklama trlerini
sekiz maddede ele alan Tanner, bu trleri syle sralamtr: a) tanmlama, b) sre
aklamas, 3) olgularn ve fikirlerin tartlmas, 4) makaleyi yazma, 5) aklayc
biyografi, 6) yeniden gzden geirme ve eletiri, 7) editrlk, 8) aklayc mektuplar.
Bu trlerin her birini ayrntl olarak aklayan Tanner, sz konusu trlerle ilgili
rnekler vermi, ardndan rencilerin konuyu anlayp anlamadklarn len sorular
hazrlamtr9.
Herzberg ve Lewine Gre Aklayc Anlatm
Herzberg ve Lewin Speaking and Writing English10 balkl mterek
hazrladklar ve 1925te yaymlanan kompozisyon kitabnda aklayc anlatm
Expositiom bal altnda ele almlardr. Aklayc anlatm konuma ve yazmada
yaplan her trl aklama olarak gren Herzberg ve Lewin, bu anlatmn okurun veya
dinleyicinin bilmek istedii olgular aklama amac tadn belirtirler. Herzberg ve
Lewine gre aklayc anlatm nasl (how) sorusuna cevap verir. Bir retme
biimidir. retmen zor bir konuyu daha nce bilinenlerden hareketle adm adm
retirken aklayc anlatm ynteminden faydalanr ve aklayc anlatm gnlk
hayatn her aamasnda kullanlan bir yntemdir11. Herzberg ve Lewine gre aklayc
anlatmn bir takm kurallar vardr ve bu kulalar yazarlar be maddede toplamlardr:
1)Aklanmas dnlen konunun dikkatli bir ekilde tanmlanmas
2)Konunun blmlerinin dzenlenmesi
3)Bu dzene uygun bir taslak plan oluturulmas
4)En nemli ayrntlarn seilmesi ve daha nce yaplan dzenlemenin basitten
karmaa doru anlatlmas 8William M. Tanner, age, p.388. 9 William M. Tanner, age, pp.389-414. 10 Max J. Herzberg William Lewin, Speaking and Writing English, Allyn and Bacon, Boston:1925. 11 Max J. Herzberg William Lewin, Speaking and Writing English, Allyn and Bacon, Boston:1925, pp.129-130.
5)Aklamann ak ve ilgin bir ekilde verilmesi iin mecazlardan ve dier
renkli anlatm vastalarndan yararlanlmas.12
Yukardaki her bir maddeyi ayr balklar hlinde ele alan Herzberg ve Lewin,
bu maddelerle ilgili ksa aklamalar yapmlar ve her bir maddenin nasl uygulandna
dair rnekler vermilerdir.13 Herzberg ve Lewin aklayc anlatma klasik bir
bakmlardr. Speaking And Writing English 20. Yzyln ilk eyreinde yazldnda,
kitapta yirminci yzylda retorik ve dilbilim alanndaki gelimelerle ilgili herhangi bir
bilgi yoktur.
John E. Warrinere Gre Aklayc Anlatm
John E. Warriner English Gramer and Composition balkl kitabnda aklayc
anlatm Expository Writing bal altnda ele alr ve bu anlatm tarzn tam
kompozisyon14 (The Whole Composition) olarak niteler. Warriner yukardaki
kaynaklardan farkl olarak aklayc anlatm kompozisyonun bizzat kendisi olarak
grr ve konuya compose (dzenleme) kelimesini tanmlayarak balar. Warrinere gre
compose (dzenleme) kelimesi bir araya getirerek biim verme anlamna gelir.
Kompozisyon (composition) ise bir konu hakknda toplanm fikirlerin belirli bir
biimde sunulduu yaz parasdr15. Daha sonra kompozisyon yazmann artlarna
deinen Warriner, kompozisyon yazmann iki art olduunu vurgular: 1) Kompozisyon
yazacak kiinin yazaca konuya dair fikirlerinin bulunmas; 2) Bu fikirlerin etkili bir
btnlk iinde biimlendirilerek bir araya toplanmas.16 Daha sonra kompozisyonda
planlamaya geen Warriner, bu balamda konunun snrlanmas gerektiini zellikler
vurgular. Ardndan fikirlerin sralanmas, taslak plan, eitli taslak plan rnekleri, taslak
12 Max J. Herzberg William Lewin, Speaking and Writing English, Allyn and Bacon, Boston:1925, p.131. 13 Max J. Herzberg William Lewin, Speaking and Writing English, Allyn and Bacon, Boston:1925, p.129-154. 14 John E. Warriner, English Gramer and Composition, Harcourt Brace Jovanovich, New York: 1977, p.339. 15John E. Warriner, English Gramer and Composition, Harcourt Brace Jovanovich, New York: 1977, p.339. 16 John E. Warriner, English Gramer and Composition, p.339.
cmleler ve taslak cmle rnekleri zerinde durur17. Bu konular rneklerle aklayan
Warriner, ardndan aklayc yaz yazmaya dair ilk adma geer.
Warrinere gre snrl bir konu seilip, dikkatli bir plan hazrlandnda,
aklayc bir yaznn en nemli sorunlar zlm demektir18. Daha sonra, Warriner,
aklayc anlatmla yazlm bir kompozisyonda bulunmas gereken giri, paragraflar,
paragraflar arasndaki balantlar, anahtar kelimeler, dorudan alntlar, dolayl alntlar,
balama edatlar, gei paragraf ve sonu zerinde durur. Herhangi bir bilimsel yaznn
yazl tarznn da anlatld bu blmle ilgili rnekler veren Warriner, daha sonra
aklayc anlatmn temel niteliklerini vurgular. Bu blmde tanm ve tanmlama
eitleri, tarif, analiz, tasnif ve sre analizi gibi konular hakknda bilgi verir19.
Aklayc anlatmn ele aln tarz ve seilen rnekler dikkate alndnda, Warrinerin
kitab yukarda sz edilen dier kompozisyon kitaplarndan daha stn bir kaynaktr.
Brooks ve Warrena Gre Aklayc Anlatm
Brooks ve Warren, Modern Rhetoric balkl mterek eserlerinde aklayc
anlatm, yukarda ele aldmz kaynaklara gre, biraz daha ayrntl bir ekilde ele
almlardr. Bu bakmdan aratrmamzda, aklayc anlatm deerlendirilirken, Brooks
ve Warrenn grleri esas alnacaktr.
Bir aklama yazsn yazarken kullanmamz gereken bir takm kalplar vardr.
Bu kalplar bazen gelitirme metotlar (methods of development) ya da retoriksel
modeller (rhetorical modes)/retoriksel kalplar (rhetorical patterns) retoriksel sorular
diye de adlandrlr. Bunlar bir aklama yazsnn ieriinin dzenlenmesinde yardmc
faktrlerdir20.
17 John E. Warriner, English Gramer and Composition, pp.340-348. 18 John E. Warriner, English Gramer and Composition, , p.348. 19 John E. Warriner, English Gramer and Composition, pp.361-68. 20 Bkz.www.principles of organization/webster.comment.edu./grammar/composition/organization.htm.
Aklama yazs her eyden nce bir sorunun cevaplandrlmasyla ilikilidir.
Kimya ile neden megul oluyorsunuz ya da Tanzimat inklbnn sebepleri nelerdir gibi
zel konularla ilgili bir soru sorulduunda, bu tr sorulara szl olarak rahatlkla cevap
verilebilir. Fakat sorularn yazl bir ekilde cevaplandrlmas istenildii zaman, bir
takm zihn tereddtler ortaya kar ve hesap tamamen karr. Brooks ve Warrena gre,
byle bir soru ile ilgili daha nce bilinenler sorularn cevaplandrlmas iin asla yeterli
deildir. ncelikle karlalan zel sorunun neyle ilgili olduuna karar vermek gerekir.
nk sorunun nasl cevaplanaca, sorunun neyle ilgili olduuna baldr21. Brooks ve
Warren, bir konunun aklanmas iin rehber niteliinde 10 soru hazrlamlardr.
Sorular gayri resmdir ve her konu iin sorulmas mmkn deildir. Brooks ve
Warrenn belirledii ve bir konunun aklanmasna rehberlik eden ayn zamanda her
biri birer retorik kalp olan sorular aaya alnmtr:
1.Bu nedir?
2.Bu ne demektir/ne anlama gelir?
3.Bu nasl bir araya getirilmitir?
4.Nasl alr?
5.Bununla amalanan nedir?
6.Bu noktaya nasl getirilmitir?
7.Ne zaman meydana getirilmitir ya da ne zaman olmutur?
8.Bunun deeri nedir?
9.Bunun nemi nedir?
10.Amalanan ilevini daha iyi bir ekilde nasl gerekletirir?22
Bir konu hakknda sorulabilecek baka sorular elbette vardr. Fakat Brooks ve
Warren bir konuyu aklamada en nemli sorularn yukardaki 10 soru olduunu
vurgularlar.23 Daha sonra aklayc anlatmn kendine has metotlar olduunu belirten
21Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p.41. 22 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p. 41. 23 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p. 41.
Brooks ve Warrena gre, bu metotlar ayniyet (identification), tanm (definition), tasnif
(classification), sre analizi (process analysis) ve nedensel analizdir (causal
analysis).24
Herhangi bir aklama yazsnda yukarda belirtilen sorularn tamamn grmek
pek mmkn deildir. Yazda sz konusu kalplardan hangisinin kullanlaca yazarn
amacna veya muhatabn kimliine gre deiir. Retorik sorularn seviyesi ihtiyaca gre
ayarlanr. Dier bir deyile retorik sorular son derece esnek aralardr. Bu aralarn her
biriyle bir giri yazs hazrlanabilir ya da yaznn bir ksm desteklenebilir. yi yazlar,
yaznn amacnn istedii bir dzen iinde retorik kalplar harmanlar. Bu kalplar
genellikle birletirmeye yarar. Eer bir elma bahesinin dikim srecini yazacak ve
muhatabmza yabanc bir terim ya da kavram kullanacaksak sre analiziyle ilgili bir
tanma (definition) ihtiyacmz vardr; bir terimi tanmlayacamz zaman tanmlama
metotlarndan biri olan rnek(example)i kullanrz.() te yandan i seerken, bir kitap
ya da gemi bir olay incelerken en ok sre analizini, snflandrmay ya da rnei
kullanabiliriz. Bu sorularn bir yorumlama, yani dnce eitleri olduu gzden
karlmamaldr. Retorik sorular biimleriyle konunun anlatlmasna yardmc olabilir.
Baka bir ifadeyle konuya dair dnme yollarn gsterebilir.25
Tarif / Ayniyet (Identification)
Brooks ve Warrena gre, en basit aklama metotlarndan biri olan tarif bu
nedir sorusunun cevaplandrma yntemidir. Baka bir ifadeyle bir noktann konuma
diliyle tarifidir26. rnein, byk bir yemek salonunda, ayn masada oturan iki
arkadatan biri dierine, Ayten Grbzn kim olduunu sorabilir. Sorunun muhatab
arkadana, aksakall yal adamn sanda oturan siyah sal esmer hanm cevabn
verir. Hatta konuyu daha da belirginletirmek iin parman Ayten Grbze doru 24 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p.47. 25 sz konusu sorularn ieriine dair daha geni bilgi iin bk. Writing Well, pp.259-260 26 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p.47.
ynlendirir. Fakat Ayten Hanm parmayla gsterme imkn olmayabilir. Bu durumda
Ayten Hanmn ehirde geen yl yaplan golf turnuvasnn kazanan hanm olduunu ve
iki hafta nce ei Osman Grbzn vefat ettiini belirtebilir. Her iki durumda da
konuma Ayten Grbz zerine younlam; bylece Ayten Hanm byk lde tarif
edilmi olur.
Bu tr basit tariflerle szl anlatmda her zaman karlamak mmkndr. Yazl
anlatmda da zaman zaman bu tr tariflere bavurulur. rnein Bergamaya dair
yazlacak bir makaleye, u ifadelerle balanabilir: Bergama zmirin Kuzeybatsnda bir
yerleim merkezidir. Antik dnemde byk bir kralla ev sahiplii yapan ehir,
Timurun zmiri fethediinden be yl sonra Mslman Trklerin eline gemitir
denildiinde, Bergama ehri ksaca tarif edilmi olur. Tarif edilen nesneye dair ayrntl
bilgi verilmesi gerektiinde, aklayc anlatmn dier metotlar devreye girer. rnein
tanmlama, analiz ve mukayese gibi yntemlere bavurulabilir. Bu yntemlerle konu
hakknda, tariften daha ayrntl bilgi verilecei doaldr27.
Tanmlama (Definition)
Modern mantkta, tanm bir fikrin veya bir terimin niteliklerini bildiren nerme28
anlamna gelir. Tanmlama bir kavramn cins, tr vb sralamas iindeki yerinin
belirtilmesidir. Bir baka ifadeyle, bir kavramn ilemini ortaya koyan zihin ilemidir.29
Tanmlamann nasl yapldna gemeden nce, tanm yaplacak nesnenin ne olduuna
karar verilmesi gerekir. Daha ak bir ifadeyle, tanm bir ey deil bir kelimedir.
rnein kedi tanmlanrken, biz kedi kelimesini nasl kullanlacan sylemeye
alrz. Ksaca, yukarda verilen sorulardan ilk soru, baka bir ifadeyle bu nedir sorusu
tanmn da karldr.
27 Cleanth Brooks and Robert Penn Warren, Modern Rhetoric, , Second Edition, Harcourt, Brace&world, Inc., Newyork:1958, p.48. 28 Osman Pazarl, Mantk, Remzi Kitabevi, stanbul: 1970, s.25. 29 slam ve batl mantklara gre tanmn ne olduunu ve hangi unsurlar ierdiine dair daha geni bilgi iin bk. Rza Filizok, Anlam Analizine Giri, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 2001. s.25.
Tanmlama, aslnda tanmlanan nesnenin veya varln snrlanmasn ya da
snrlarnn izilmesini beraberinde getirir. Yani tanmlamada, tannan bir eyi
tannmayandan ayrt etmek, dier bir ifadeyle o eyin snrlarn izmek ve dierlerinden
ayrmak esastr. Zaten kelimenin ngilizcesi de snrlamayla ilikilidir. definition
kelimesi Latince ilikili anlamna gelen de kelimesiyle snrlama veya tahdit anlamna
gelen finis kelimesinin birleiminden olumutur.30 Kelimenin snrlandrlmas ile
ilikilendirilen bu tr bir tanmlama fikrinde gizli bir takm talepler vardr. Bu talepler
ikna etme sreci boyunca devam eder. nk birilerini bir eyin doruluuna ikna
etmek aslnda belirli bir amaca ulamak gayesi gder. Tanmlamada ite bu amalar gz
nne alnr. rnein demokrasi, din, drstlk veya iyilik gibi kelimelerin
tanmlanmas kedi kelimesinin tanmlanmasyla ayn ey deildir. Her eyden nce bu
kelimelerin anlam kaygandr ve kelimelere verilecek anlam bizim dnya grmzle,
dnya grmzn snrlaryla yakndan ilikilidir. ncelikle bu tr terimlerin nasl
kullanldn bilmek, bu n bilgiden sonra tanmlamaya girimek daha akllcadr.
Burada terimle bir nesneye veya bir fikre gnderme yapan anlam birimlerinin meydana
getirdii herhangi bir kelimeyi ve kelime grubunu kastediyoruz31. Ksaca tanmlamada
belirli bir ama olmaldr ve tanm sz konusu amaca uygun bir ekilde yaplmaldr.
Tanmlama belirli bir bilgi gerektirir. Terimin gnderme yapt nesneye dair
bilgi yoksa veya nesneye dair bilgi eksiklii varsa, sz konusu nesne tanmlanamaz.
Tanmlama bir dengelemedir. A terimini tanmlamak istediimiz zaman, A Bdir veya
X,Y ya da Zdir deriz. Dengeleme iki terimden meydana gelir: a)tanmlayan,
b)tanmlanan. Bu durumda tanmlayan ile tanmlanann birbirine eit olmas gerekir.32
Dier bir deyile, ifadenin anlamnda herhangi bir deiiklie gitmeksizin bir terim
dierinin yerine ikme edilebilmelidir:yer deitirme ilkesi.
30 Daha geni bilgi iin bk. Cleanth Brooks-Robert Pen Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, New York: 1958. pp.48-50. 31 Daha geni bilgi iin bk Brooks &Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, p.48. 32 Brooks &Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, p. 49.
Szgelimi kle kelimesini bir bakasnn yasal mlkiyetinde olan insandr diye
tanmlar ve bu tanma dengeleme kuralna asndan bakarsak yle bir tabloyla kar
karya kalrz:33
Kle = bir bakasnn yasal mlkiyeti altnda olan insandr
Tanmlanan = Tanmlayan
Burada tanmlayan baa alnp tanmlanan sona alnsa bile, anlamda herhangi bir
deiiklik olmaz. Kle olmak lmden ktdr nermesi de birinin yasal mlkiyeti
altnda olmak lmden ktdr ifadesiyle hemen hemen yakn anlamldr. Fakat her iki
nermede de tanmlama kurallarna tam olarak uyulmamtr.
Kle kelimesine dair baka bir nermeyle konu biraz daha geniletilebilir: Kle
bir insandr. Cmlesinin doruluunu herhalde hi kimse tartmaz. Bununla beraber
bu ifade bir tanm mdr? Soruya iki toplumsal grup ve snf dikkate alarak bakalm:
Bunlardan birisi insan dieri kle snf olsun. nsan snf kle snfndan daha byk
bir gruptur. Yani kle olmayan insanlar da vardr. Orijinal nclmz olan kle bir
insandr nermesi, byk snf olan insan snf kk snf olan kle snfn kaplam
iine ald iin, doru bir nermedir.
33 rnek Brooks &Warrenn Modern Rhetoric balkl kitabndan alnmtr. P. 50.
1. ekil34
1. ekilde grld gibi, insan snfna dair sylenilen her ifadenin kle snfn
da kapsad aktr. nk kle snf insan snfnn kaplam iindedir. Fakat kleler
iin sz konusu olan zelliklerin tamam btn insanlar iin geerli deildir. Kleler iki
ayakldr nermesi belki btn insanlar iin sz konusu olabilir. Fakat btn insanlar
iin ortak olmayan, sadece kleler iin doruluu geerli olan pek ok nitelik vardr.
nsan olmak lmekten ktdr nermesi her zaman doruluu olan bir nerme deildir;
sadece baz durumlar iin geerli olan bir ifadedir. te yandan Kle bir insandr
nermesi dnml bir nerme deildir. Tanmlayann kaplam tanmlanandan daha
genitir. Bu bakmdan Kle bir insandr nermesi doru bir tanm deildir. nk bu
nermede tanmlayan ve tanmlanan birbiriyle ayn genilikte deildir. Dier bir
ifadeyle tanmlayan ve tanmlanann snrlar rtmemektedir. Tanmlayan ile
tanmlanann snrlarnn nasl olmas gerektii 2. ekilde gsterilmitir:
34 ekil Brooks &Warren, Modern Rhetoric balkl kompozisyon kitabndan alnmtr. Bk. Brooks &Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, p.49.
Kle Snf
nsan Snf
Kle Snf
2. ekil
zetlersek, tanmlama uzay ve zaman belirtilerek bu nedir sorusunun
cevaplandrlmasdr. Tanm, bir nesneyi kendisiyle ilgili genel bir snftan ayrarak sz
konusu nesneyi belirli bir snfa yerletirme almasdr. Tanmlamadaki bu sre keyfi
bir sre deildir. Zihnin doal bir alma tarzdr.Belirli bir bilgi birikimi ve n
aratrmay gerektirir. ncelikle nesnenin nasl olduunu dnlmeli, nesnenin
mahiyeti ortaya konulmaldr. Tanmlama ile ilikili bu doal sre en basit rnekleri
tanmlarken de gz nne alnmaldr.
Tanmlamann birtakm kurallar vardr. Her nerme bir tanm deildir. Her
nerme de tam ve mantkl bir tanm saylmaz. Tanm temel niteliklerle yaplr.
Tanmlanan nesne veya varln btn nitelikleri tek tek saylmaz. Ayarca geici
niteliklerden tanmlama olmaz. Tanm, tanmlayan terimin btnn kapsar ve yalnz
tanmlanan terimin niteliklerini ierir. Bu bakmdan tanmlayan ile tanmlanan yer
deitirdiinde yine tanm doru olur. Baka bir ifadeyle tanmn tersi de dorudur. Bir
x x x x x x x x x x x x x x
x x x X x X x x x x x x x x
+
=
Tanmlayan Tanmlanan Tanm
tanm yakn cinsiyle trsel ayrmn iinde bulundurmal ve bu trsel ayrm baka
trlerde olmamaldr35.
Tasnif / Snflama (Classification)
Snflama, ksaca, varlklarn veya eyann cins ve trlerine gre ayrlp,
sralanmasdr. Tasnifte varlklar veya eyalar benzerliklerine veya farkllklarna gre
birbirinden ayrlr. yi bir tasnifte uyulmas gereken iki kural vardr. Bu kurallardan
birincisi, snflandrlacak btn varlklar veya eyay yalnz bir tr iine almak; ikincisi
ise snflandrlacak varlklardan hibirini ayn zamanda iki ayr trn iinde
bulundurmamaktr36
Snflandrma veya tasnif bir dzenleme aracdr. Snflandrrken btn
nesneler pay edilip kesin bir karakteristikle birlikte gruplandrld iin ayr
kategorilerdeki eyleri ayr yerletiririz. () Bir video kasetisi, filmleri; piyasaya yeni
kanlar, mzikaller, korku filmleri, bilim-kurgu, macera ya da romantik vs. diye pek
ok balk altnda snflandrr. Ksacas insanlar dzenlemek ya da ayr eyleri uygun
gruplara toplamak istediklerinde snflandrmay kullanrlar.37
Bir yazya balamadan nce neler anlatabileceimizi kafamzda tasarlarz ya da
bir msvedde kadna sralarz. Konu hakknda bildiimiz pek ok ey olabilir; ancak
onlar bir ayrma tabi tutmayp, aklmza geldii gibi sralarsak, okurumuzun bizden
bekledii mantk tutarll ve akl ihll etmi oluruz. Bunun olmamas iin
uygulayabileceimiz en basit zm, dncelerimizi snflandrmak ve bir pln
dahilinde sralamak olacaktr. Zaten aklmz otomatik bir snflandrcdr.
Snflandrma bir dnce biimidir. Aklmz nesneleri daima kategorilerine uygun
hale getirir: elmalar, ehirler, otomobiller, solaklar, mzik aletleri vs. Hepimiz yaygn
olan samimi konuma tarzn biliriz: ki eit insan vardr Benzerliklere gre
35 Tanmlama kurallar iin bk. Osman Pazarl, Mantk, s. 26. 36 Bk. Tasnif ve tasnif eitleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Osman Pazarl, Mantk, Remzi Kitabevi, stanbul:1970, s.28. 37 The Resourceful Writer A Basic Writing Course, p.180
gruplandrrz daha sonra farkllklar gzetiriz. Eer oy kullananlar snflandrrken
insanlar Demokratlar, Muhafazakarlar, Sosyalistler vs. diye ayrrsak bu fark gzetme
bir karakteristie dayanr. Kullandmz arabalar dnrsek, onlar kat ettii mile,
cretine, retildii lkeye, llerine ya da ayrt edici bir baka zellie gre
snflandrrz.38 Anlalaca gibi gnlk hayatmzda farknda olmadan hemen hemen
her eyi snflandrrz: Renkleri, kokular, sesleri; hatta soyut olduunu dndmz
duygularmz bile fke, korku, sevin, mutluluk diye belirleyici zelliklerini dnerek
ayrrz.
Snflandrma dncemizi tertipli tutar. Snflandrmada iyi bir dzenlenmenin
esas, benzer kategorileri himaye eden paralelizmdir. Eer edeb formlar
snflandrrsak, kurgu, drama ya da iirden sz edebiliriz ve snflandrma paralel gider.
Eer romanda, dramda, ksa hikayede, iirde ve sonede snflandrma yapmaya
zorlansaydk aklmz karrd. Drama genel bir kategoridir; fakat roman ve ksa hikaye
genel olarak kurgu kavramnn alt kategorisidir; iir genel bir kategoridir ve sone iir
kategorisi iinde zel bir biimdir. Paralellik, dncemizin aka tanmlad snrlar
himaye eder.
Bir konunun taslan izerken, paralel saylar ya da harfler kullanarak paralel
kategorilere sadk kalrz- Roman rakam, byk harf, Arap rakamlar, kk harf:
I
A.
1.
a.
rnein sava zaman ekonomilerini yle snflandrabiliriz:
I.Endstri
A.Askeriye iin retim
ve
B.Siviller iin retim
A ve Bnin altnda coraf blgeler iin konuyu ayrmak gerekebilir: 38 Writing Well, s.264
1.Dou blgesi
2.Gney blgesi
3.Orta bat blgesi
4.Dalk blge
5.Bat ky blgesi
deyip ilerleyebiliriz:
II.Tamaclk
ve sonra, Denizde ve Karada diye alt blm ap Karaya ek olarak Demiryolu ve
Karayolunu da ilave edebiliriz. Burada snflama ve blme, snrlar, ereveleri ve
konteynrlar oluturan dnce modelleridir.39 Burada rnek olarak aldmz
snflandrma modeli aklayc bir yazda balang iin yaplacak bir taslaktr. Elbette
tasnif edilen bu blmleri aklarken aklama yazsnn dier gelitirme yollarna da
tanmlama, rnekleme, mukayese vb.- bavurulmaldr.
Snflandrrken dikkat edilmesi gereken bir hususun, daha sonra ele alacamz
mukayese ve tezat gibi baz eyleri benzerliklerine ve farkllklarna gre
ayrma/blme olduunu belirtmitik. Ancak blme ile snflandrma arasndaki fark
hatrlatmamz gerekir. Blme ayn zamanda insan dncesinin karakteristiidir.
Snflandrma pek ok eyi dzenli bir hale koyarken; blme, onlarn paralarn tek
eylere ayrr. Blme bize bir nesnenin anatomisini verir, unsurlar araclyla bir eyi
anlamak analizdir ya da paralara ayrmaktr. rnein bir elma; kabuk, sap, et ve
ekirdekten oluur. Federal devleti analiz etmek iin onu yasama, yrtme ve yarg diye
ksma ayrrz.40
Snflandrma ve blmeyi birbirine kartrmak bir yazda olabilecek muhtemel
hatalardan biridir. ki kalbn birbirinden farkl olduu unutulmamaldr. Genellikle
yazarken dikkatsizce bir kalb kullanarak balayp ne yaptmz bilmeden anormal
sonularla dierini kullanarak bitiririz. Bir yazya Federal devletin unsurlarn analitik
39 Writing Well, s.264 40 Writing Well,s.265
olarak blmeyle balayp sonra nc blm olan yasamay kartarak yerine
dnyadaki farkl yasama organlarn snflamaya giriirsek tutarszlk yapm oluruz.41
Snflandrmaya Bir Prensiple Balama: Bir konuyu snflandrrken onun pek
ok kategorisi olduunu tespit edebiliriz. Bunun iin kendimize bir snflandrma
prensibi belirlememiz gerekir. Kitaplmzdaki kitaplar tasnif ederken yazarlarn,
konusunu, dnemini, alann, okunu skln vs. dnerek bunlardan birini belirleriz.
Her tasnifte yalnzca bir snflandrma prensibi kullanabiliriz. Nesneleri birden fazla
snflandrma prensibiyle dzenlemek, sadece her eyi baladnz anki kadar kark
yapacaktr. Prensip, amacnza bal olarak nesneleri tasnif etme seimidir.42
Balangta Snflandrma Prensibini Kurma: Bu prensip okuru daha yaznn
banda bilgilendirmek iindir. Mesela bir mzakerede, snflandrma prensibi
snavlara hazrlk yollarn tasnif etmekse, yle bir eyler sylenebilir: Bir snava
almann pek ok iyi yolu vardr43
Kategorilere Gre Snflandrma: Snflandrma kategorileri olutururken,
mantk olmakla beraber uygun olmasna ve ayn ya da paralel formlarda olmasna
dikkat edilmelidir.44 rnein kitaplarnz yazarna, dnemine ve konusuna gre yle
kategorilere ayrabilirsiniz:
Yazarna gre Dnemine gre Temasna gre
Nabizade Nazm Tanzimat Dnemi Ky Yaam
Yakup Kadri Karaosmanolu Milli Edebiyat Dnemi Kurtulu Sava
Halit Ziya Uaklgil Servet-i Fnn Dnemi Ak
Uygun Snflandrma Kategorilerini Dahil Etme: Basit bir kompozisyonda,
ok sayda snflandrma kategorisi bulunduunu kefettiyseniz, snflandrma
41 Writing Well.s.265 42 The Resourceful Writer A Basic Writing Course, s.181 43 a.e.,s.181 44 a.e.,s.182
prensibinizi yeniden gzden geirmek gerektiini de bulabilirsiniz.45 Kategorilere
ayrrken en gerekli olanlar belirlediimizden emin olmalyz. Kategorileri atlamamal
ya da snflandrma prensibi dnda bir ey eklememeliyiz. rnein, kitaplar
snflandrrken kaynak kitaplar ya da szlkleri unutmamalyz. te yandan kitaplar
fiyatna ya da sayfa saysna gre snflandrmak gereksiz bir snflandrma prensibi
olabilir.
Anafikri Belirleyen Kategorileri Kullanma: Konu cmlesinde ya da tez
ifadesinde ferdi snflandrma kategorileri ayrntl bakla verilmelidir. Bir konu
cmlesi ya da tez ifadesinin bir fikrin desteklenmesi ya da aklanmas olduu
unutulmamaldr.46 Bu snflandrma ifadesi kiisel bir yargya dayanmaldr. Yani
tarafl bir bak asn yanstmaldr. rnein, en sevilen meyve ilektir. ifadesi znel
bir ifade deildir.
rneklerin Tam Kullanmn Salamak: Okurun, snflandrmaya dahil edili
sebebini anlamas iin, snflandrma yazsnda her bir kategoriyi btnyle tasvir
etmeye zellikle dikkat edilmelidir.47 Tasvir edilen her bir kategori bir birine paralel
olmaldr. rnein retmenleri, stajyerler, tecrbeliler ve uzmanlar diye ayrdysanz,
her birinin ders anlatmadaki baarsn deerlendirmelisiniz. Birini anlatp dierini
anlatmamak inandrcl azaltabilir.
Kategoriler ve rnekler Arasndaki Geileri Kullanma: Geiler bir paragraf
dierine balayan balant szckleri ya da bekleridir. Bir kural olarak gei szlerinin
bir birine paralel olmas gerekir. Aada bir snflandrmalarn olduu bir tez
cmlesinden sonra ayr ayr paragraflandrlan cmleler arsndaki geileri
grebilirsiniz:
45 a.e.,s.182 46 The Resourceful Writer A Basic Course, s.183 47 a.e.,s.183
Tez cmlesi: nsanlarn tatile kmalarnn pek ok sebebi vardr: Dinlenmek,
monotonluktan kurtulmak, uzun zamandr grlemeyen aile byklerini ziyaret etmek,
memlekete gitmek, havann alma motivasyonunu azaltacak kadar scak olmas vb.
Gei cmlesi: Dinlenmek, her alan insann arada bir yapmas gereken biyolojik ve
psikolojik bir ihtiyatr. Bu anlamda tatil szc dinlenmekle zdeletirilebilir.
Gei cmlesi: hayatnn devaml ayn periyotlarla, ayn tempoyla srmesi de
insanlarn kendilerini bir sre sonra makine gibi hissetmelerine sebep olabilir. Tatile
kmak bu monotonluu kracak en iyi aredir.
Gei cmlesi: Herkes doduu ve byd yerde almayabilir. nsanlar
eitli sebeplerle memleketlerinden ok uzaklarda yaamak zorunda kalabilirler. Ancak
gittikleri yere anne, baba karde ve dier yaknlarn gtremezler. Sosyal bir varlk
olan insan hayatnn bir blmn paylat yaknlarn ara sra grmek ister. Tatile
kmak, ou zaman memlekete gidip aile byklerini ve eski dostlar ziyaret etmek
olabilir.
Baz paragraflar nce, sonra, daha sonra, ardndan, nihayet gibi ok klasik gei
ifadeleriyle birbirine balanabilir. Ancak Bu ifadeleri sk tekrar etmek okuru skabilir ve
yazda ocuka bir anlatm havas uyandrabilir. Onun iin deiik gei ifadeleri
aranmaldr.
rnekleme veya rnek Verme (Illustration)
Warren ve Brooks aklayc anlatmn drdnc aamasnn rnekleme ve rnek
verme olduunu belirtir48. rnekleme veya rnek verme aklayc anlatmn temelini
oluturur. rnekleme, szlkte, bir metinde resim, fotoraf, diyagram vb. aklayc
malzemelerin kullanlmas anlamna gelir. Bu malzemeler kullanlarak anlatlan ey
daha ak bir hle getirilir49. Herhangi bir konuda genel bir ey syledikten sonra onu
48 ekil Brooks &Warren, Modern Rhetoric balkl kompozisyon kitabndan alnmtr. Bk. Brooks &Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, p.78. 49 Sally Wehmeier, Oxford Advanced Learners Dictionary, Oxford University Pres, Sixth Edition, New York:2000, pp.595-596.
bir ya da birka rnek vererek daha ak hale getiririz. () rnek dier kalplarn
byk bir blmn oluturur. Mukayese yaparken ve ztlklar gsterirken genellikle
rnekleri mukayese eder ve farkllklar gsteririz. Analiz srecinde, bir rnek sayesinde
genel bir yntemi aklarz. Asl aklama biimlerinden birini rnekle tanmlarz.50 Bu
durum rneklemenin hem yazl anlatmda hem szl anlatmda daima bavurulan bir
aklamam tarz olduunu gstermektedir. Nitekim gnlk hayatta veya yazl
anlatmda, rnein, mesel, rnek vermek gerekirse, sz misali vb. aklamay
pekitirici kalplara daim rastlanmaktadr.
rnek bir btnn grup temsilcisidir; soyut bir fikri somut ve anlalr hle
getirmek iin bir misal olarak seilir. Souk hava, ifadesine tek bana bakldnda, bu
ifade, sfrn altnda on derece ya da donmu yamur ve buz frtnas eklinde
dnlebilir. Kt bir gn geirdim ya da Konser mkemmeldi gibi genel ifadelere yaz
yazarken sklkla kullanlan ifadelerdir. Bu gibi kullanmlar, zel rneklerinin ne olduu
aklanmad srece, temelden yoksun ve soyut kalacaktr. Bu ifadelerden herkes farkl
eyler anlayabilir. Sz konusu ifadeleri nemli hle getiren unsur, kiisel deer
yarglarnn farklldr. rnein yazar, Kt bir gn geirdim; nk zel eitmenimle
olan randevuma ge kaldm ve czdanm kaybettim. Derken, bir bakas da Kt bir
gn geirdim, Annem kalp krizi geirdi ve ben de dn lenden beri youn bakm
nitesinin nnde bekledim diyebilir. Her iki rnekteki kt bir gn geirdim ifadesine
bakarsak, yle bir durumla kar karya kalrz.
Genel rnekler eer, zel rneklerle oaltlp gelitirilmezse, fazla bir ey ifade
etmez. Baka bir ifadeyle, genel rnein balam olmad srece bir anlam yoktur.
Seilen rneklere, geni ve genel ifadeleri zelletirmeli, okur iin belirsiz saylabilecek
nitelikte olan ifadeleri belirli hle getirmelidir. Bylece aklayc anlatmda kullanlan
rnekler, belirsiz veya genel ifadeleri daha ak, daha eksiksiz ve daha snrl bir hle
getirir. Sz konusu rnekler mmkn olan en etkili yolla kullanlmaldr. Aada, rnek
verme yntemleri ksaca zetlenmitir.
50 Writing Well, s.261
1) Verilen rnekler ana dnceyi desteklemelidir. Tez cmlesinin aklayan ve
destekleyen rnekler, ana fikri biraz daha tanmlamal, kesin snrlarla desteklemeli ve
ana fikrin bak asn gelitirmelidir.
2) rnekler metinde ele alnan konunun ieriini salamlatrmal, yazy daha
anlaml hle getirmeli ve yaznn inandrclna yardmc olmaldr.
3) rneklerin mmkn olduu kadar zel rneklerden seilmesi gerekir.
Aklayc anlatmda bir zel rnek, genel olanlardan daha fazla zel olan bir zellii
ierir. Meyve denildiinde genel bir yiyecek akla gelir. Fakat elma denildii zaman daha
zel bir tat akla gelir. Genel rneklerin okur zihninde daha geni bir yer kaplad
dorudur. Bununla beraber okura mmkn olan en zel rnei vermek daha faydaldr.
rnein, arsiklet ampiyonlar emekli olduktan sonra, yeniden spora dnerler
ifadesindeki arsiklet ampiyonlar yerine Pek ok profesyonel atlet, mesela Joe Louis
ve Muhammed Ali gibi arsiklet ampiyonlar emekli olduktan sonra yeniden spora
dndler gibi dar kapsaml bir rnek aklayc anlatmda daha yararldr. Ksaca,
yaznn ierii ile ilgili iyi seilmi somut rnekler konunun aklanmas asndan,
genel rneklere gre olduka aydnlatcdr.
4) Verilen rnekler yazdaki fikirleri destekleyen rnekler olmaldr. rneklerin
saysn arttrmaya gerek yoktur. Fakat ana noktay yeteri kadar desteklemek (konu
cmlesi ya da ileri srlen tez) kalcln salanmas asndan nemlidir. rneklerin
nicelii ile ilgili kesin bir kural yoktur. Bazen konuyu aklamak iin tek bir rnek
yetecei gibi bazen ok sayda rnekle bile konu yeterince aklanm olmayabilir.
5) Seilen rnekler kusursuz olmaldr. Gsterilmek ya da desteklenmek
istenilen genel fikirlerle dair rnekler, fikrin okura kusursuz olarak sunumunu salar.
Eer lise rencilerinin, gnmzde II.Dnya Sava hakknda ok az ey bildii ana
fikrini destekleyici rnek vermek gerekiyorsa, bu fikri desteklemek bir iki renciden
hareket etmek yeterli deildir. Kant olarak belki snftaki iki rencinin bilgisizliin
gsterilmesi yeterli olabilir. Fakat iki renci tek balarna btn ya da gnmzdeki
dier lise rencilerinin tamamn temsil edemezler.
6) rnek verirken okura kar drst olmak gerekir. 13-19 ya aras evliliklerin
genellikle baarl olduunu iddia edilirse ve sonra aklayc birka vaka delil
gsterilirse, istatistiksel adan yanl olan bir fikir savunulmaktadr. Byle bir aklama
yaplamaz ve sonra 13-19 yanda baarl olmu birka mstesna rnekle bu
sunulamaz. Bunun yerine iddiay ok daha drst bir ekilde yeniden ifade eder ve 13-
19 yanda yaplan evlilikler bazen baarl olabilir. denilebilir. Bylece, durumu
kurtaran birka rnek verilebilir ve okura kar drst olunur.
7) rnekler dzenli bir ekilde ifade edilmelidir. Btn rneklerin eit derecede
temsil edilmesi dncesinin belirli bir ekicilii olsa da, rneklerin etkili bir ekilde
organize edilmesi daha faydaldr. Dzenlemenin basitten karmaa doru yaplmas,
konunun anlalmas asndan daha etkilidir.
8) rnekler etkili bir ekilde ifade edilmelidir. Mesel, rnein gibi bir ifadeyle
konuya girmek pek k bir tutum deildir. Ayn zamanda, rnein, mesel, rnek olarak
gibi ifadeler gereinden fazla kullanlmamaldr51.
Mukayese ve Ztlklar
Brooks ve Warrene gre, bir aklama metodu olan mukayese, bir konuyu iki ya
da daha fazla nesne arasndaki benzerlikleri belirtmek suretiyle aklamaktr. Ztlk ise
iki nesne arasndaki farkllklarn belirtilmesidir52. Mukayesede iki ya da daha fazla ey
arasndaki benzerlikler deerlendirilir. Ztlklarda ise benzerliklerden ok farkllklarn
vurgulanr.53 Fikirler, rneklerle gelitirirken ve desteklenirken, sz konusu fikirleri
ayn derecede temsil eden rnekler verilir. Sz konusu rneklerin aralarndaki 51 rnekler blm The Resourceful Writer A Basic Writing Course adl kitaptan zetlenmi ve verilen rnekler Trkeye uyarlanmtr. Bkz. A.g.e., William H. Barnwell, Robert Dees, Houghton Mifflin Company, Boston, 1991, s. 160-165 52 Bk. Brooks &Warren, Modern Rhetoric, Second Edition, p.87. 53 Writing With A Purpose, s.:114
benzerliklerin gsterilmesi mukayese farkllklarn gsterilmesi ise ztlktr. Mukayese
ve ztlklar bir eyin dierinden daha mkemmel olduu anlatlmak istendiinde ya da
iki eyin birbiriyle benzeyen ya da birbirinden farkl ynlerini allmn dnda bir
yolla gstermek istenildiinde kullanlr54.
Mukayese bir fikrin doruluunu ispatlamay amalar. Mukayese de temel
ama vardr. Bunlardan birincisi farkl olduu dnlen iki eyin aslnda benzer
olduu, ikincisi, benzer olduu dnlen iki eyin farkl olduu; ncs ise
mukayese edilmesine ramen iki eyin denk olmad ve birinin dierinden daha iyi
olduu gsterilir55. Bu amalardan her birini geree ulama abas olarak
deerlendirmek gerekir.
nsan dncesi genellikle mukayese ve tezat stne kurulur. Bir ev byk
denildiinde, aslnda onun dier evlerden byk olduu anlatlmaktadr. Ayn ev, bir
gkdelenle ya da bir atoyla karlatrldnda olduka kk grlebilir () Byk,
kk, iyi, kt vb. kelimeler, nesneleri, kiileri ya da olaylar tasvir etmekte kullanlan
ifadelerdir. Bu tr ifadeler, sadece kendi kategorilerindeki dier ifadelerle mukayese
edildiinde veya aralarndaki ztlklar gsterildiinde bir anlam ifade ederler. rnein,
byk ve kk elmaslar birbiriyle mukayese etmek anlaml olmakla beraber, elmaslar
elmalarla mukayese etmek son derece anlamsz bir kyaslamadr56. Ksaca mukayesesi
yaplan iki eyin cinsinin, ilevinin, kategorisinin, denkliinin vb. eylerinin benzer ya
da ayn olmasna dikkat etmek gerekir.
Mukayese ve tezat hkm ya da karar vermemiz gereken bir konuda ara
olabilir. Bir kazak ya da kullanlm bir araba satn almadan nce karlatrma yaparz;
Kayt olacamz dershaneyi semeden nce, sz konusu dershaneyi dierleriyle
mukayese ederiz. Ayn ekilde bir varl veya nesneyi tanmlamak ya da aklamak iin
de karlatrma yaparz. Hamburger imanlatyor dediimiz zaman neyi kastederiz?
Mantarla karlatrldnda imanlatyor mu? Ya da bir galon dondurmayla 54 The Resourceful Writer A Basic Writing Course, s.168 55 Writing With A purpose, s.:114 56 The Resourceful Writer A Basic Writing Course, s.: 169
karlatrldnda imanlatyor mu? imanlatyor kelimesinden herhangi bir anlam
karmak iin karlatrmalar yapmaya muhtacz. Bu durumda mukayese ve tezat bir
kelimeyi tarif etmekle edeerdir.57 Bir yazda karlatrma ve tezad kullanmann iki
yolu vardr: 1)Blok olarak karlatrma (A+B). 2) Paralar halinde karlatrma.
(A/B+A/B).
Blok olarak karlatrma
I.Giri: Bu blmde tartlan iki ey muhataba sunulur. Konulara dair gereken
tanmlamalar ve betimlemeler yaplr. Ayrca bu iki konunun hangi ynden mukayese
edilecei de eklenir.
II.Gelime:
A.Konu 1
1.Deinilecek olan A noktas
2.Deinilecek olan B noktas
3.Deinilecek olan C noktas
B.Konu 2
1.Deinilecek olan A noktas
2.Deinilecek olan B noktas
3.Deinilecek olan C noktas
III.Sonu: Sonu ksmnda zmlemenin bulgular zerine yorum yaplr, ana
noktalar zetlenir ve bazen yazarn bulgulara dayal olarak vard hkmler st kapal
olarak anlatlr.
Paralar Halinde Karlatrma
I.Giri: Bu blmde tartlan iki konu da muhataba sunulur. Konulara dair
gerekli tanmlamalar ve betimlemeler yaplr. Bu iki konunun analiz edilecei
karlatrmann temelleri de eklenir.
II.Gelime: 57 Writing Well, s.:270
A.Deinilecek A noktas
1.Konu 1
2.Konu 2
B.Deinilecek B Noktas
1.Konu 1
2.Konu 2
III.Sonu: Sonu ksmnda zmlemenin bulgular zerine yorum yaplr, ana
noktalar zetlenir ve bazen yazarn bulgulara dayal olarak vard hkmler st kapal
olarak anlatlr.
Batl Kaynaklara Gre Aklayc AnlatmBlok olarak karlatrmaParalar Halinde Karlatrma
Recommended